De zusters van het Sint-Janshospitaal

de zusters van het sint-janshospitaal, apothecaresses met kennis van zaken

Tweejaarlijks vindt in september het congres van de 'International Society for the History of Pharmacy' plaats. In 2009 was Wenen gastvrouw van het 39ste congres met als centraal thema 'Remedy and Society'. Deze tekst is een bewerking van de Engelse lezing over hoe hoe de zusters-apothecaresses aan hun kennis kwamen, ermee omgingen en doorgaven aan hun opvolgsters. Immers, heel wat voorwerpen uit de collectie OCMW Sint-Janshospitaal die in de apotheek van het Memling in Sint-Jan - Hospitaalmuseum worden bewaard, zijn stille getuigen van hun bedrijvigheid in de apotheek. Door Evelien Vanden Berghe.

enkele zusters worden zusters-apothecaresses Toen er in 1643 werd beslist om een apotheek te installeren in het broederklooster van het Sint-Janshospitaal, waren er al lang geen broeders meer. De laatste broeder stierf aan het einde van de zestiende eeuw. Toen de apotheek er effectief kwam in 1645, werd meteen ook een apotheker aangesteld: Joannes de Witte. Hij kocht de benodigdheden aan voor de apotheek en leerde de eerste zusters, Catheline Vanhalen en Anna Puttaert, de beginselen van de farmacie. Later werd hij opgevolgd door Lenart Ceysson. Vanaf 1655 stonden de zusters-apothecaresses er alleen voor.

Een drietal eeuwen lang maakten zij geneeskundige bereidingen in de hospitaalapotheek, al kochten zij ook medicijnen in bij Brugse apothekers. Terwijl deze apothekers leertijd moesten doorlopen en moesten slagen voor een praktische proef, beoefenden de zusters-apotheca

resses naar eigen inzicht de farmacie binnen de besloten muren van het domein. Gaandeweg konden ze op heel wat ervaring terugvallen. Ze kwamen meestal uit de betere middenstand, dus mogen we aannemen dat ze konden lezen en schrijven.

hulpmiddelen van de apothecaresses Een sprekend voorbeeld is de simpliciakast. Zo'n kast bevat simplicia of grondstoffen die als geneesmiddel kunnen dienen. Dergelijke kasten werden door apothekers in opleiding of tijdens examens gebruikt om de materiaalkennis van de kandidaat te testen. Op die manier leerden apothekersleerlingen ingrediënten herkennen en selecteren voor hun medicinale bereidingen. In de hospitaalapotheek wordt een dergelijk kastje uit de 18de eeuw bewaard. Het is één van de 17 bekende exemplaren in de Zuidelijke Nederlanden. In tegenstelling tot andere meubels, kent het exemplaar zeer bescheiden afmetingen: 77 cm hoog en 48,5 cm breed. Het bevat zeven lades uit blauw karton onderverdeeld in 40 vakjes gevuld met allerhande simplicia. Het feit dat de zusters over dergelijke kast beschikten, toont aan dat er toch een zekere vorm van onderricht was.

Ook het herbarium is een stille getuige van de zusters' streven naar kennis. Een herbarium help om de juistheid bij het plukken en oogsten te controleren. Daarbij worden de geplukte exemplaren vergeleken met die van het herbarium. Het toont aan dat zusters zelf kruiden en planten plukten en wellicht een hulpmiddel maakten om hun oogst te verifiëren. Aan het schrift van de tekst van dit boek kunnen we afleiden dat deze dateert uit de 18de eeuw. Het herbarium telt meerdere bladen waarvan slecht 10 vellen werden gebruikt. Op de bladen werden gedroogde delen van kruiden en andere flora gekleefd met de Latijnse benaming ernaast. Er lijkt geen echte ordening te zitten in deze verzameling en ook het Latijn is niet altijd even correct gespeld. De meeste flora zijn waarschijnlijk lokaal geplukt, al zitten er ook blaadjes van 'caffea' of koffie bij. We mogen aannemen dat het gros ervan in de nabije omgeving werd verzameld en misschien zélfs op het domein van het hospitaal zelf. Indien dit zo is, dan geeft het een goed beeld van wat groeide en bloeide in de nabijheid van het hospitaal in de 18de eeuw. In de apotheek worden ook cartouches bewaard. Deze met de hand uitgeknipte en versierde papieren etiketten, waarschijnlijk gemaakt door de zusters, gaan terug tot de 18de eeuw. Ze vermelden steeds de naam van een plant of een ingrediënt, meestal in Latijn, gevolgd door een vers op rijm. In dat versje wordt de plant of het kruid beschreven, maar ook hoe ze ruiken en smaken, de bereidingswijze en de veelal exotische afkomst. Volgens farmaciehistoricus L.J. Vandewiele werden deze cartouches gebruikt bij het uitstallen van de ingrediënten voor het maken van Theriak. Vóór je aan de bereiding mocht beginnen moest alles worden gekeurd. Theriak is immers één van de meest legendarische geneesmiddelen, oorspronkelijk gebruikt als een soort tegengif maar later ook voor een resem aandoeningen waaronder de pest.

1 2

4

Naar alle waarschijnlijklijkheid hielpen de cartouches de zusters ook bepaalde informatie beter te onthouden. Het zetten van een tekst op rijm is vaak een hulpmiddel om iets makkelijker te memoriseren.

Het meest in het oog springende document is het Winckelbouck, opgestart in 1751 door zuster Eleonora Verbeke. Dit bescheiden schriftje bevat niet alleen farmaceutische recepten maar ook zoete bereidingen zoals wafels en marmelade. De recepten zijn waarschijnlijk gebaseerd op de officiële recepten die o.a. gepubliceerd waren in de Brugse ‘Pharmacopee’, het officiële geneesmiddelenboek uit 1697 waaraan de Brugse apothekers zich dienden te houden. Het ziet ernaar uit dat ze werden bewerkt ten behoeve de medezusters tot een praktische handleiding waarbij de verschillende stappen voor het prepareren van medicijnen makkelijk te volgen was. gebruck van de appotekerrey’. In 'Licht der apothekers en distilleerkonst' uit 1667 staat te lezen 'Boeck tot gebruck van Zuster Eleonora Verbeke religieuse in het hospitael St Jans Brugge 1741'. Zuster Verbeke is duidelijk een buitenbeentje. Zij werkte maar liefst 35 jaar in de apotheek en was diegene die het Winckelbouck opstartte. De uitvoerige beschrijving van haar begrafenis, getuigt van haar unieke positie temidden van de andere zusters.

1 Simpliciakast, 18de eeuw

2 Lade uit de simpliciakast, 18de eeuw

De apotheek beschikte ook over heel wat andere kostbare handboeken. Dat ze niet alleen als decoratie dienden, bewijzen de vele handgeschreven recepten die op losse blaadjes tussen de pagina's zitten. Meestal gaat het over farmaceutische bereidingen, maar ook een gedicht, gedroogde blaadjes, een advertentie voor 'pate de pommes pour compote' en een minutieus uitgesneden tekening van een kelkje zijn teruggevonden tussen de bladzijden. In twee boeken liet zuster-apothecares Eleonora Verbeke wat na. In de ‘Pharmacoepeia Bruxellensis’ schrijft zij 'desen boeck is tot ghebruck van suster Eleonora Verbeke spijs der wormen als godt belieft en der naer tot 3 Bladzijde uit het herbarium, 18de eeuw

4 Cartouche (papier), 18de eeuw

1 2

Waarschijnlijk genoten zuster Verbeke en de andere zusters geen hogere opleiding, toch zij deden heel wat moeite om farmaceutische kennis te verwerven en door te geven aan hun medezusters. Ze lijken bereid bij te leren, dachten na over bestaande recepten en toonden blijk van creativiteit en inzicht bij het overnemen en aanpassen van courante bereidingen. Het is uitzonderlijk dat zij überhaupt geneesmiddelen móchten maken. Bovendien lijken zij boven alle reglementeringen te staan die de steden, ook Brugge, de apothekers oplegden via pharmacopeën. Binnen het ommuurde domein, in de nu nog stemmige apotheek, hadden de zustersapothecaressen het duidelijk voor het zeggen.

Evelien Vanden Berghe Adjunct-conservator Memling in Sint-Jan Hospitaalmuseum 1 Bladzijde uit het ‘Winckelbouck’, begonnen in 1751

2 Pharmacopoeia Bruxellensis (1739) met eigenhandig geschreven eigendomsmerk van Zuster Eleonora Verbeke uit 1749

Geraadpleegde literatuur Sint-Janshospitaal Brugge 1188/1976, vol. 1 & 2, Commissie van de Openbare Onderstand, 1976, p. 141 - 167. Raymond van der Ham. Een Haagse simpliciakast met inhoud. Foliolum Ed. III februari 2006. Goed Gekruid. Van kruiden en geneesmiddelen in het Sint-Janshospitaal. Erfgoedcel Brugge, Brugge, 2004. Vandewiele L. J., Geschiedenis van de farmacie in België, p. 199 -206, Uitgeverij Orion, Beveren, 1981. Schatten uit Brugse apotheken, p. 67, Koninklijke Brugse Apothekersvereniging, Brugge, november 1998. De Meyer, Origine des apothicaires de Bruges, uitgeverij Felix De Pachtere, Brugge, 1862.