BEATRIZ REY. “EL METRO I” A obra “El Metro I” de Bea Rey, que actualmente forma parte da mostra “Colección Abrente. Arte galega non desafío cultural dos ´70”, foi intervida para a súa exposición.
CARACTERÍSTICAS DA OBRA Trátase dunha pintura sobre lenzo de 65x92 cm. que representa figuras xeométricas en cores planas de acabado mate (vermello, amarelo, branco e negro azulado) sobre unha capa de preparación branca moi fina e sen verniz protector. No reverso, presenta unha inscrición co título da obra e o nome da autora (“O Metro I. Beatriz Rey”). Estado inicial da obra. Anverso e reverso.
ESTADO DE CONSERVACIÓN As obras monocromas de acabado mate son sumamente delicadas e é moi frecuente que presenten alteracións e problemas complexos que dificultan a súa intervención. Calquera cambio, por pequeno que sexa, supón unha modificación importante do acabado superficial que afecta á aparencia da obra. Ás alteracións relacionadas coa técnica de execución por parte do artista e co envellecemento e interaccións entre os materiais empregados (ás veces de escasa calidade), hai que unir as derivadas da propiahistoria material da obra: movementos, condicións de manipulación, almacenamento e exposición, etc. No caso das obras que compoñen o fondo Abrente, os numerosos avatares sufridos desde a súa creación ata a súa chegada ao museo marcaron de forma determinante o estado actual. A película pictórica da obra obxecto desta intervención atopábase en bo estado xeral, con abundantes depósitos superficiais de sucidade e pequenos danos debidos a rozamentos e impactos, excepto nas zonas escuras, nas que presentaba unha forma de alteración moi rechamante que afectaba tanto o aspecto estético como á estabilidade estrutural. Tratábase dun exudado branco que formaba un veo pulverulento e pouco adherido e que afectaba exclusivamente as zonas negras, con maior intensidade na metade inferior da obra, e que aparecía tanto no anverso, sobre a capa pictórica, como no reverso, atravesando o lenzo e debuxando os contornos das figuras escuras sobre a tea cun aspecto similar a unha eflorescencia. Apréciase menor intensidade nos bordos -protexidos polo bastidor- que nas zonas nas que a traseira está máis exposta a humidade e outras condicións ambientais. A migración dos produtos de degradación desde a capa de preparación a través dos craquelados da película pictórica cara á superficie provocou pequenos desprendementos de policromía e perda de adhesión da película pictórica ao soporte, poñendo en risco a estabilidade estrutural das zonas afectadas. Nesta intervención non foi posible realizar unha caracterización química, pero o feito de que estivese limitada exclusivamente ás zonas negras, que o estrato pictórico (aínda que craquelado e con perda de saturación) atopásese en bo estado, e a distribución irregular do veo (case inexistente na metade
superior e concentrado na metade inferior) e a súa menor intensidade nas zonas nas que o reverso está protexido polo bastidor, levan a pensar en que posiblemente se deba a unha degradación da capa de preparación pola interacción co pigmento, aglutinante ou algún outro compoñente da pintura escura, 1
relacionada dalgunha forma coa maior ou menor exposición a certas condicións ambientais . Detalle do depósito branco. Esquina superior dereita e inferior dereita. Detalle do depósito no reverso. Marcado da silueta no reverso. Observando o lenzo a contraluz pódese apreciar unha rede de craquelados e pequenas perdas de policromía concentradas nas zonas nas que o pigmento negro atopábase máis alterado, provocadas pola falta de consistencia da capa de preparación e posiblemente por golpes e impactos durante a súa manipulación. A deformación do marco provocou un alabeado do bastidor, agravado pola sección insuficiente do mesmo e a ausencia dun traveseiro central de reforzó, necesario debido ás dimensións da obra.
Craquelados e pequeñas perdas, localizadas na metade inferior dereita.
Danos na superficie pictórica: salpicaduras de pintura,; riscadas e manchas; pequenos impactos e depósitos de distinta natureza.
Deformación de marco e bastidor.
1
As obras de Mark Rothko da Rothko Chapel presentaban cambios cromáticos e alteracións no estrato pictórico en forma de veo branco sobre a superficie. As análises científicas realizadas demostraron que a exudación branca era debida á migración hacia a superficie dos ácidos graxos do ovo que o autor empregou misturado con óleo, dammar e trementina para realizar as obras (Mancusi- Ungaro 2003) (Chico Selvi-Llamas Pacheco)
INTERVENCIÓN O proceso de restauración estivo guiado polos criterios básicos de respecto, reversibilidade de materiais e realización da mínima intervención necesaria, co obxectivo de recuperar o aspecto e garantir a estabilidade para suconservación futura. Dado que as principais alteracións que presentaba esta obra eran a presenza de depósitos de diferente natureza que alteraban gravemente a súa percepción e reflectían un problema subxacente (a perda puntual de cohesión), a intervención estivo centrada nestes dous procesos: por unha banda, a limpeza, e, por outro, a consolidación das capas de preparación e pictórica. A elección de tratamentos estivo moi condicionada pola necesidade de manter o aspecto mate das superficies, evitando brillos ou cercos que alterarían definitivamente e de forma irreversible o aspecto da obra.Isto levou a descartar xa de partida unha serie de materiais e técnicas, dificultando enormemente os procesos.Calquera erro na selección do método ou material podería modificar o aspecto da película pictórica ao variar a saturación, xerando brillo, pasmados ou cercos e afectando o aspecto final. Desmontaxe do marco. Limpeza mecánica superficial moi delicada das zonas negras cubertas polo exudado branco para eliminar a maior cantidade posible e evitar restos que poderían quedar fixados en posteriores tratamentos. Tratábase dun depósito pouco adherido á superficie pictórica, polo que foi posible a eliminación de gran parte do mesmo mediante brochas xaponesas, pinceis suaves e aire sen provocar danos. Tras esta primeira limpeza, quedou reducido a un veo lixeiro, leve pero que seguía afectando o aspecto, polo que aínda sería precisa unha limpeza posterior. - Protección das zonas de policromía con risco de desprendemento con papel xaponés e cola de alga Fu- Nori. Esta cola ten como vantaxe o seu acabado mate, e como inconveniente o seu baixo poder adhesivo. Nesta fase buscábase unicamente a protección das zonas problemáticas para permitir a limpeza do reverso. - Limpeza do reverso con cepillos e brochas xaponesas moi suaves e aspiración controlada cun aspirador MuseumVac, interpoñendo unha malla de tul nas zonas máis delicadas. Limpeza do reverso. Aspirador Museum Vac e brochas xaponesas.
- Consolidación da capa de preparación desde o reverso mediante a aplicación dunha solución de KlucelG( hidroxipropilcelulosa)ao 3%.
Proceso de consolidación da capa de preparación desde o reverso. Resultado tras os procesos de limpeza e consolidación.
-
Fixación puntual da capa pictórica con cola de alga Fu-Nori.
-
Limpeza da superficie pictórica. Estivo dirixida, por unha banda, á eliminación do veo que cubría as zonas negras, e por outra, á limpeza dos depósitos superficiais que cubrían toda a obra (depósitos de po e sucidade, excrementos de insectos e salpicaduras de pintura). Realizáronse probas para determinar o método máis adecuado en cada zona e para avaliar a eficacia e resultados e os posibles residuos xerados. Unha vez realizadas as probas estableceuse o procedemento a seguir. • Limpeza con pinceis e brochas ultrasuaves e pera de aire para eliminar po e depósitos soltos. • A limpeza con esponxas poliméricas e gomas de conservación ( Wishab, goma de fume, etc.) descartouse polo aumento de brillo que provocaban, aínda exercendo a mínima presión. Obtivéronse bos resultados nas zonas vermellas, amarelas e brancas co Groomstick e a goma moída DocumentCleanerPowder) para eliminar depósitos, aplicándoos con coidado para non producir o satinado da superficie. • Os depósitos puntuais (excrementos de insectos e pingas de pintura) elimináronse mecanicamente con bisturí. • Para a eliminación da escasa pátina de sucidade restante sobre as zonas vermellas e brancas aplicouse unha mestura de auga e etanol 3:1 aplicada cun hisopo apenas humedecido. • Para a eliminación do veo branco que cubría as zonas escuras, descartáronse tanto a limpeza mecánica como o uso de disolventes orgánicos ou axentes tensoactivos para evitar efectos non desexados como cambios no brillo superficial e cercos que alterasen de maneira importante a aparencia da obra. Realizouse unha proba con xel deagar agar, obtendo un resultado totalmente satisfactorio.
Limpeza con xel de agar agar. O agar agar é un polisacárido que se extrae de varias especies de algas vermellas. En dispersión acuosa forma solucións fluídas en quente, que ao arrefriar forman xeles ríxidos. Estes xeles son o termorreversibles e a súa temperatura de xelificación é de 30 a 50 C segundo o tipo. Teñen gran capacidade de retención de auga e son capaces de achegar humidade de maneira uniforme e progresiva. Pódense controlar os efectos do xel sobre a superficie variando a concentración do mesmo e o tempo de contacto en función da necesidade de penetración ou de retención de auga sobre o soporte e da natureza do material a eliminar, e logrando desde o abrandamento do mesmo (que se retira de xeito mecánico posteriormente) ata a solubilización e absorción dos residuos. Debido á súa baixa capacidade de adhesiónnon é necesario aclarar o xel, xa que non deixa residuos sobre a superficie, e tampouco dá lugar á migración dos seus compoñentes cara ao interior do material, e non é tóxico, polo que o seu uso é seguro sobre superficies porosas e son moi utilizados en conservación. Neste caso, a substancia para eliminar era sensible á auga e atopábase escasamente adherida á superficie pictórica, polo que o xel preparouse unicamente con auga, aínda que o agar admite mesturas de diferentes solucións, como acedos e bases, quelantes, tensoactivos e mesmo mesturas encimáticas, en función do material a eliminar. Fixéronse probas con xel de agar ao 3% en auga desmineralizada, aplicado como xel ríxido e a pincel. Considerouseque a esta concentración achegaba algo máis de humidade danecesaria, xa que interesaba unha acción unicamente superficial e que a humidade alcanzase a mínima profundidade para evitar a difusión e a afectación da capa de preparación; no que respecta a a forma de aplicación, no caso do xel ríxido non se lograba o contacto total coa superficie debido ao relevo do estrato pictórico. Por tanto, realizouse unha segunda proba cunha concentración do 4% aplicada a pincel, directamente sobre a capa pictórica nas zonas en mellor estado e interpoñendo un papel xaponés nas zonas máis craqueladas (fixadas previamente con cola de Fu- Nori) para evitar que o xel penetrase excesivamente. Con tempos de contacto relativamente curtos obtívose un resultado totalmente satisfactorio, cunha superficie só moi lixeiramente humedecida da que non era necesario aclarar os restos de xel. Os pequenos restos que poden quedar nas marxes ao retirar a película de agar non son adhesivos, polo que a súa retirada cun pincel seco ou cun hisopo é moi sinxela. O xel aplicouse unicamente nas zonas negras seguindo os contornos do debuxo. O resultado da limpeza foi unha superficie libre do veo branco de cor negra intensa e totalmente mate e libre de cercos. Limpeza con xel de agar en zonas en bo estado, aplicado directamente sobre a superficie pictórica. Imaxe inicial, tras a aplicación do xel,e retirada do mesmo
Limpeza con xel de agar en zonas deterioradas, aplicado sobre papel xaponĂŠs. Imaxe inicial, detalle da mesma, colocaciĂłn do papel, aplicaciĂłn do xel e resultado final tras a retirada. . Antes e despois da limpeza..
.
Tras a limpeza, realizouse un repaso dafixación da policromía nas zonas problemáticas, de novo con Fu-Nori, para asegurar a súa estabilidade.
Fixación da policromía. Imaxe xeral das zonas tratadas. Aplicación e secado con espátula térmica da cola sobre papel xaponés e lámina siliconada.
Fixación da policromía. Imaxes inicial e final.
-
Correxíronseas pequenas deformacións provocadas por rozamentos e impactos mediante a aplicación polo reverso de papel secante humedecido e peso, rematando con espátula térmica nos puntos onde foi necesario.. Corrección das deformacións.
-
Finalmente, realizouse un estucado das pequenas lagoas e unha reintegración cromática mediante técnica reversible e repuxéronse as cuñas que faltaban ao bastidor. Valorouse a posibilidade de aplicar un verniz protector mate, pero descartouse por respecto á técnica orixinal e tendo en conta que a obra permanecerá en diante en condicións estables dentro do Museo. Farase un seguimento para comprobar se se volvese a producir a mesma alteración sobre os negros ou se a intervención actual e as condicións de almacenamento lograron estabilizar a obra.
Imaxesxerais, iniciais e finais, de anverso e reverso. .
BIBLIOGRAFÍA ANZANI, M.; BERZIOLI, M.; CAGNA, M.; CAMPANI, E.; CASIOLI, A.; CREMONESI, P.; FRATELLI, M.; RABBOLINI, A.; RIGGIARDI, D. “Geles rígidos de agar para el tratamiento de limpieza de manufacturas de yeso”. Quaderni Cesmar7, nº 6. Padua, il prato, 2008. CALVO, A. “Conservación y restauración de pintura sobre lienzo”. Ediciones del Serbal. Barcelona, 2002. CAMPANI, E.; CASOLI, A.; CREMONESI, P.; SACCANI, I.; SIGNORINI, E.: “El uso de agarosa y agar para la preparación de “Geles Rígidos””. Quaderni Cesmar7, nº 4. Padua, il prato, 2007. CHICO SELVI, E.; LLAMAS PACHECO, R. “Criterios de restauración de capas pictóricas contemporáneas: El arte monocromo desde el concepto a la materia”. Arche. Instituto Universitario de Restauracion del Patrimonio de la Universidad Politecnica de Valencia, números 4 y 5. Valencia, 2010. Estudos de Conservaçao e Restauro, nº 3. 2011. FRAGA COSTA, S. “Colección Abrente. Arte galega no desafío cultural dos ´70”. Catálogo da exposición no Museo Etnolóxico de Ribadavia. Xunta de Galicia. Santiago, 2019