Od uprzemysłowienia w PRL do deindustrializacji by MUZA S.A.

Od uprzemyslowienia w PRL.indd 2

Podstawowy czarny

2015-05-29 14:35:05

$QGU]HM .DUSLÃ±VNL 6WDQLVÃ¯DZ 3DUDG\V] 3DZHÃ¯ 6RURND :LHVÃ¯DZ Â¿Ã¶Ã¯WNRZVNL

2' 835=(0<6Â&#x2019;2:,(1,$ : 35/ '2 '(,1'8675,$/,=$&-, .5$-8 /RV\ ]DNÃ¯DGÃ¶Z SU]HP\VÃ¯RZ\FK SR URNX

Od uprzemyslowienia w PRL.indd 3

Podstawowy czarny

2015-05-29 14:35:05

Projekt okładki i stron tytułowych: Karolina Michałowska Redakcja: Irma Iwaszko Redakcja techniczna: Andrzej Sobkowski Korekta: Elżbieta Steglińska

ISBN 978-83-287-0186-1

Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część niniejszej publikacji nie może być reprodukowana, przechowywana jako źródło danych i przekazywana w jakiejkolwiek formie zapisu – elektronicznej, elektrostatycznej, na taśmie magnetycznej, w sposób mechaniczny, poprzez kserowanie lub przegrywanie, bez pisemnej zgody posiadacza praw.

MUZA SA Warszawa 2015

Od uprzemyslowienia w PRL.indd 4

Podstawowy czarny

2015-05-29 14:35:05

Spis treści Od Autorów

.................................................................

1. Geneza powstania książki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Argumenty za podjęciem badania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Zakres badania i jego wyniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Komu i co praca ta zawdzięcza? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Nasze oczekiwania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11 12 13 16 16 18

Część A Raport z badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Wstęp Cele opracowania i założenia metodyczne

..........................................

1. Zakłady czy przedsiębiorstwa przemysłowe jako podstawa badania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Wielkość badanych zakładów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Zakłady państwowe a spółdzielcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

22 22 24 25

4. Kryteria zaliczenia zakładów do kategorii nowych, odbudowanych, rozbudowanych i zlikwidowanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Źródła danych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

25 28

Rozdział I Wpływ osiągnięć i niepowodzeń transformacji w gospodarce na sytuację w przemyśle . . . . . . . 30 Rozdział II Budowa nowych zakładów przemysłowych w PRL i ich rola w całym potencjale przemysłowym kraju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 1. Rola inwestycji w rozwoju przemysłu w PRL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Polityka przemysłowa PRL podstawą wyboru budowanych nowych zakładów . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Zakłady przemysłowe zbudowane w PRL na tle potencjału przemysłowego kraju w 1988 roku . . . .

39 42 47 5

Od uprzemyslowienia w PRL.indd 5

Podstawowy czarny

2015-05-29 14:35:05

.SPIS TREŚCI

4. Struktura branżowa nowych zakładów zbudowanych w PRL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Rozkład budowy nowych zakładów w czasie. Pierwsza i druga faza industrializacji Polski . . . . . . . . 6. Gałęzie przemysłu o największym udziale nowych zakładów przemysłowych . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Przestrzenne rozmieszczenie nowych zakładów przemysłowych zbudowanych w PRL . . . . . . . . . . 8. Nowe okręgi przemysłowe zbudowane w PRL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

53 61 65 69 76

Rozdział III Uprzemysłowienie i deindustrializacja Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 1. Wzrost poziomu uprzemysłowienia Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Zmniejszenie rozpiętości w rozwoju przemysłu pomiędzy województwami . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Zwrot w procesie uprzemysłowienia i odwrócenie dotychczasowych tendencji . . . . . . . . . . . . . . . 4. Deindustrializacja Polski naturalna czy patologiczna? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Zdolność rozwojowa a skala „utraconych korzyści” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

81 85 88 92 96

Rozdział IV Ogólny bilans likwidacji po 1989 roku zakładów przemysłowych w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . 102 103 105 3. Skala potencjału przemysłowego zlikwidowanych zakładów w przemyśle . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 4. Struktura branżowa całości zlikwidowanych zakładów w przemyśle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 5. Zmiany w strukturze przemysłu według wielkości zakładów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 6. Losy po 1989 roku zakładów zbudowanych w Centralnym Okręgu Przemysłowym . . . . . . . . . . . 124 7. Losy po 1989 roku nowych okręgów przemysłowych zbudowanych w PRL . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 8. Kontrowersje wokół specjalnych stref ekonomicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 1. Spory wokół zaliczenia niektórych zakładów do grupy zlikwidowanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Obiektywne przyczyny likwidacji zakładów przemysłowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9. Przestrzenne rozmieszczenie utraty majątku spowodowanej likwidacją zakładów w całym przemyśle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10. Województwa najbardziej zagrożone ujemnymi konsekwencjami deindustrializacji . . . . . . . . . . 11. Próba syntezy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

133 138 142

Rozdział V Przyczyny wyjątkowo dużej skali likwidacji po 1989 roku zakładów przemysłowych w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 1. Brak strategii przemysłowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Pośpiech w przeprowadzaniu reformy ustrojowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

148 151

3. Błędy w doktrynie i wyjątkowo nieprzyjazny stosunek państwa do własnego przemysłu państwowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Nadużywanie kryteriów finansowych w decyzjach o likwidacji zakładów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Fiskalne źródła upadku przedsiębiorstw po 1989 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Ograniczenia w kredytowaniu przemysłu i rola banków w procesie transformacji . . . . . . . . . . . . . 7. Błędy w prywatyzacji przemysłu państwowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

152 158 163 166 173

Od uprzemyslowienia w PRL.indd 6

Podstawowy czarny

2015-05-29 14:35:05

.SPIS TREŚCI

8. Ceny sprzedanych zakładów przemysłowych a ich rzeczywista wartość . . . . . . . . . . . . . . . . . .

181

9. Brak ochrony gruntów poprzemysłowych przed nieuzasadnionym przekształcaniem ich w działki budowlane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10. Rola szczebla centralnego i lokalnego w procesie transformacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

186 189

11. Wyjątkowe nasilenie tendencji do indywidualnego bogacenia się kosztem majątku publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rozdział VI Internacjonalizacja przemysłu w Polsce

...........................................

1. Struktura własności potencjału przemysłowego w 1989 roku i obecnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

191 194 195

2. Rola zakładów nowych zbudowanych w PRL oraz starszych w potencjale firm z udziałem kapitału zagranicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Część B Dokumentacja wyników badania

................................

206 211

Rozdział VII Podstawowe dane i informacje o nowych zakładach zbudowanych w PRL i zasięgu ich likwidacji po 1989 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 1. Problem klasyfikacji przemysłu w podziale na gałęzie i branże . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

213

2. Zbiorcze dane o liczbie i potencjale przemysłowym nowych zakładów zbudowanych w PRL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Największe nowe zakłady zbudowane w PRL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Ewolucja zmian w strukturze nowych zakładów według rodzajów przemysłu . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Struktura branżowa zlikwidowanych zakładów zbudowanych w PRL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Przestrzenne rozmieszczenie nowych zakładów zbudowanych w PRL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Lokalizacja nowych zakładów w przemysłach wysokiej techniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8. Rola miast wojewódzkich jako miejsca lokalizacji nowych zakładów przemysłowych . . . . . . . . . .

217 232 237 239 245 256 257

Rozdział VIII Podstawowe dane i informacje o zakładach starszych powstałych przed 1949 rokiem i zasięgu ich likwidacji po 1989 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260 1. Zbiorcze dane o liczbie i potencjale przemysłowym zakładów powstałych przed 1949 rokiem, a zlikwidowanych po roku 1989 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

261

2. Zlikwidowane zakłady powstałe przed 1949 rokiem o największym potencjale przemysłowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

274

3. Rola zakładów starszych zlikwidowanych po 1989 roku w całym potencjale w poszczególnych gałęziach przemysłu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

278

4. Przestrzenne rozmieszczenie utraty majątku w wyniku likwidacji w grupie zakładów starszych w podziale na województwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

281

Od uprzemyslowienia w PRL.indd 7

Podstawowy czarny

2015-05-29 14:35:05

.SPIS TREŚCI

Rozdział IX Połączony wykaz zakładów przemysłowych istniejących w 1988 roku, a zlikwidowanych po roku 1989 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291

Część C Wnioski

.........................................................

Rozdział X Polskie doświadczenia z transformacji w przemyśle – wnioski i propozycje na przyszłość

...

297 298

1. Czy można było w Polsce uniknąć tak szerokiej likwidacji zakładów przemysłowych po 1989 roku? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Wnioski z doświadczeń polskich dla innych krajów wchodzących na drogę transformacji . . . . . . . 3. Wniosek najważniejszy dla przyszłości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

300 305 310

Rozdział XI Paląca potrzeba nowoczesnej reindustrializacji Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314 Rozdział XII Podsumowanie dla decydentów

.................................................

322

Część D Aneksy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331 Aneks I Wykaz gałęzi przemysłu według klasyfikacji PKD 2004 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332 Aneks II Dziedziny zaliczane do przemysłów wysokiej techniki w świetle definicji amerykańskich . . . . . 333 Aneks III Zbiorczy wykaz zakładów przemysłowych istniejących w 1988 roku, a zlikwidowanych po 1989 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334 Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393 Spis tabel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395 Informacja o autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399

Od uprzemyslowienia w PRL.indd 8

Podstawowy czarny

2015-05-29 14:35:05

Jeżeli ktoś jest mniej konkurencyjny i daje się zgnieść zagranicznym rywalom, wówczas kraj ogołocony zostaje z aparatu wytwórczego. Ostatecznym tego następstwem jest rozległa deindustrializacja. wypowiedź włoskiej ekonomistki

Od uprzemyslowienia w PRL.indd 9

Podstawowy czarny

2015-05-29 14:35:05

Od uprzemyslowienia w PRL.indd 10

Podstawowy czarny

2015-05-29 14:35:05

Od Autorów Celem niniejszej pracy jest odpowiedź na podstawowe pytanie: Jaką rolę odegrała PRL w procesie uprzemysłowienia kraju oraz co spowodowało, że w warunkach transformacji ustrojowej po 1989 roku nastąpił regres w poziomie uprzemysłowienia? Odpowiedź na to pytanie ma tak zasadnicze znaczenie, i to nie tylko dla oceny przeszłości, ale w jeszcze większym stopniu dla przyszłości, że nie wolno jej odkładać w czasie czy przemilczać, mimo że dla wielu osób przypomnienie okoliczności i zdarzeń z tym związanych może być nieprzyjemne i kłopotliwe. Jak wiadomo, uprzemysłowienie kraju i wprowadzenie go w erę cywilizacji przemysłowej było nadrzędnym celem i jednym z głównych kierunków rozwoju w polityce gospodarczej PRL. Jednakże transformacja ustrojowa po 1989 roku świadomie odrzuciła politykę uprzemysłowienia kraju. Dlatego tytuł książki: Od uprzemysłowienia w PRL do deindustrializacji kraju wyraża zasadniczą zmianę sytuacji pod tym względem, jaka nastąpiła w tym okresie. Przejście od industrializacji do deindustrializacji Polski jest bezpośrednim wynikiem procesu transformacji ustrojowej. Nie ma co do tego żadnych wątpliwości. To wyraz jednego z najbardziej istotnych wydarzeń minionego 25-lecia. Bez uwzględnienia tego faktu nie da się zrozumieć i obiektywnie ocenić tego okresu. Nie można więc pomijać w jego ocenie tego dramatycznego zwrotu. Nie podważa tej diagnozy również fakt, że produkcja przemysłowa w 25-leciu transformacji wzrosła 2,4-krotnie w stosunku do jej poziomu z 1989 roku. Wyniki osiągnięte w 25-leciu mogłyby być znacznie lepsze, gdyby udało się nie dopuścić do likwidacji istniejących zakładów przemysłowych na tak szeroką skalę, a w następstwie do spowodowanego tym regresu w poziomie uprzemysłowienia. Deindustrializacja naszego kraju była w decydującym stopniu wynikiem wielu błędów popełnionych w procesie transformacji, a zwłaszcza w stosunku państwa do przemysłu krajowego. A błędów tych można było uniknąć. Szeroko udowadniamy tę ocenę w niniejszej pracy.

Od uprzemyslowienia w PRL.indd 11

Podstawowy czarny

2015-05-29 14:35:05

OD AUTORÓW.

1. GENEZA POWSTANIA KSIĄŻKI W roku 2013 opublikowaliśmy książkę pt. Jak powstawały i jak upadały zakłady przemysłowe w Polsce1. Była ona próbą odpowiedzi na pytanie: Jaką rolę w produkcji przemysłowej naszego kraju w końcowym okresie istnienia Polski Ludowej, to jest w roku 1989, odgrywały nowe zakłady przemysłowe zbudowane już po 1949 roku i jaki był zasięg ich likwidacji po reformie ustrojowej z 1989 roku. Istotę tej reformy stanowił jak wiadomo powrót do kapitalizmu po nieudanej próbie zbudowania w Polsce gospodarki centralnie planowanej. Pracę naszą w niektórych środowiskach, zwłaszcza związanych z ruchem Solidarności z lat 80., próbowano przemilczeć. Chodziło po prostu o doprowadzenie do sytuacji, którą w literaturze niemieckiej nazwano „przemilczeniem na śmierć” (Schweigentot). Wyniki badań zawarte w tej książce wchodziły w kolizję z hurraoptymistyczną oficjalną oceną 25-lecia transformacji w Polsce. Równocześnie jednak książka spotkała się z dużym zainteresowaniem i poparciem w kręgach osób, które pracowały w zlikwidowanych po 1989 roku zakładach przemysłowych. Pozytywny odzew znalazła także w tej części społeczeństwa, która szuka bardziej uczciwej i obiektywnej oceny PRL niż ocena oficjalna. Znalazło to wyraz w licznych uwagach i postulatach nadesłanych i zgłaszanych przez naszych Czytelników. Wśród tych uwag zdecydowanie na pierwsze miejsce wysunął się i zdominował wszystkie pozostałe postulat, aby rozszerzyć zakres i pole naszych badań w taki sposób, aby objąć nim zakłady przemysłowe powstałe przed 1949 rokiem, a więc przed przystąpieniem do realizacji programu intensywnej industrializacji w PRL. W pierwszym etapie objęliśmy badaniami tylko zakłady nowe, zbudowane w PRL. Aby lepiej zrozumieć ten postulat, warto przytoczyć wypowiedź jednego z Czytelników po lekturze naszej poprzedniej książki: „Zajmujecie się w tej pracy zakładami zlikwidowanymi o zatrudnieniu często nie większym niż 200–300 osób, a nie ma w niej ani słowa o likwidacji zakładów w Ursusie, które zatrudniały w 1988 roku ponad 26 tys. osób. Nie znalazłem nawet wzmianki o tym zakładzie o tak decydującym znaczeniu dla moich losów. Przed likwidacją przepracowałem w nich 30 lat”. Wypowiedź ta zawiera szereg słusznych argumentów, jednakże wynikający z niej postulat objęcia badaniem wszystkich zakładów przemysłowych w Polsce wykraczał znacznie poza nasze możliwości. Warto w tym

A. Karpiński, S. Paradysz, P. Soroka, W. Żółtkowski: Jak powstawały i jak upadały zakłady przemysłowe w Polsce, Muza, Warszawa 2013.

Od uprzemyslowienia w PRL.indd 12

Podstawowy czarny

2015-05-29 14:35:05

.OD AUTORÓW

miejscu przypomnieć, że nasze badanie przeprowadzono w trybie pracy społecznej. Nie udało nam się – mimo starań – uzyskać finansowania tych badań ze źródeł zewnętrznych w postaci grantu państwowego lub subsydium ze strony podmiotów publicznych ani prywatnych.

Wiele wskazuje, że zadecydowała o tym niechęć do podejmowania tego tematu. W rezultacie nie pobieraliśmy w żadnej formie wynagrodzenia za naszą pracę wniesioną do realizacji tego projektu badawczego. Trzeba to silnie podkreślić, ma to wymowę optymistyczną. Świadczy o tym, że są jeszcze ludzie zdolni do działania w interesie dobra wspólnego, mimo że obecny system doprowadził do całkowitej dominacji troski o własny interes prywatny, do niewyobrażalnej kiedyś pogoni za pieniądzem i niechęci do współpracy pomiędzy ludźmi w skali wręcz niepokojącej. Po dyskusji w naszym zespole autorskim doszliśmy jednak do wspólnego wniosku, że byłoby celowe i potrzebne, nawet chociaż częściowe, zrealizowanie tego słusznego postulatu. Jest to możliwe tylko w takiej skali, na jaką pozwala nam społeczny charakter realizacji tego przedsięwzięcia. Praca niniejsza prezentuje wyniki naszego badania. Książka jest więc pozycją zupełnie nową i oryginalną, mimo że nawiązuje do poprzedniej pracy. Analiza procesów w skali całego przemysłu wymagała wprawdzie uwzględnienia także wyników badań nad zakładami nowymi, zbudowanymi w PRL, już opublikowanych. Bez tego ukazanie pełnego obrazu przemian w przemyśle polskim byłoby niemożliwe. Włączyliśmy zatem część rozważań z poprzedniej książki, dokonując wielu niezbędnych modyfikacji, wynikających z nowych badań.

2. ARGUMENTY ZA PODJĘCIEM BADANIA Do podjęcia tego wysiłku skłoniły nas ostatecznie następujące argumenty. 1. Bez tego badania nie da się odpowiedzieć na podstawowe pytanie, na które nauka polska jak dotychczas nie miała uprzednio jeszcze odpowiedzi, a mianowicie: Jaki był rzeczywisty zasięg likwidacji po 1989 roku zakładów przemysłowych po reformie ustrojowej w Polsce w całym przemyśle, a nie tylko w zakładach zbudowanych w czasach PRL? Odpowiedź na to pytanie ma zaś kluczowe znaczenie nie tylko dla Polski, ale również dla innych krajów, które będą przechodzić podobną drogę.

Od uprzemyslowienia w PRL.indd 13

Podstawowy czarny

2015-05-29 14:35:05

OD AUTORÓW.

Jednym z takich krajów może być na przykład Ukraina. Rzeczowa analiza rozwoju sytuacji w naszym przemyśle w okresie transformacji może spełnić rolę prognozy ostrzegawczej dla innych krajów i pozwolić uniknąć błędów popełnionych u nas. 2. Uświadomiliśmy sobie, że pokazanie prawdy o tym okresie jest obowiązkiem naszego pokolenia. To ono w niezwykle trudnych warunkach likwidowało skutki wojny, a później zbudowało nasz narodowy przemysł, który mimo zniszczenia wielu zakładów po 1989 roku jest nadal podstawą naszej gospodarki. W przyszłości nawet najlepsi historycy nie będą mieli takiego dostępu do dokumentów oraz takich możliwości zapoznania się z relacją żywych uczestników tych wydarzeń jak nasza generacja. Ale z przyczyn biologicznych pokolenie, które zbudowało przemysł w Polsce, bardzo szybko odchodzi i nikt nie da już świadectwa prawdzie. Jeżeli więc nasza generacja nie dokona rozliczenia, to istnieje niebezpieczeństwo, że wiedza o tym procesie przepadnie, a tym samym szansa zostanie zmarnowana. Zachowanie zaś wiedzy o tym okresie dla historii stało się dziś niezbędną potrzebą i koniecznością wobec totalnego kwestionowania całości dorobku w tej dziedzinie w ramach propagandy anty-PRL. Największą zaletą niniejszego opracowania jest więc to, że dokumentuje ono na podstawie faktów, a nie subiektywnych ocen, dorobek okresu, kiedy budowano przemysł w PRL, a równocześnie pokazuje okres po 1989 roku, kiedy znaczna część zbudowanych uprzednio zakładów uległa likwidacji. 3. Kontakty z byłymi pracownikami zlikwidowanych zakładów przekonały nas, jak żywa jest pamięć o tym etapie ich życia i jak paląca jest potrzeba uczciwej, a nie propagandowej, określonej przez polityczne interesy, oceny ich dorobku, a tym samym uznania ich wysiłku. Często przepracowali w nich 20–30 lat! W wyniku upadku tych zakładów straciło pracę łącznie ponad 1,7 mln osób. Jeżeli zaś uwzględnić członków rodzin, to co najmniej 5 mln osób w Polsce straciło dotychczasowe źródła utrzymania. Przeżyły one w rezultacie dramatyczne pogorszenie sytuacji materialnej i życiowej. Nie wolno przemilczać ich zasług lub zarzucać im, że dokonali niewłaściwego politycznego wyboru. Ludziom, którzy pracowali w tych zakładach, należą się wyrazy uznania i podziękowania. Uważamy, że książka nasza chociaż częściowo odegra tę rolę i uratuje ich wysiłek od zapomnienia i zagubienia w mrokach historii. 4. Analiza rozwoju sytuacji w przemyśle w Polsce po 1989 roku pokazuje niewątpliwie pozytywny wpływ inwestycji kapitału zagranicznego na wzrost produkcji i eksportu w naszym kraju, ale ujawnia zarazem cały szereg niepokojących zjawisk i procesów, wynikających nie tylko z dążenia kapitału zagranicznego do uzyskania maksymalnych zysków, ale tak-

Od uprzemyslowienia w PRL.indd 14

Podstawowy czarny

2015-05-29 14:35:05

.OD AUTORÓW

że ze świadomego naruszania naszych interesów narodowych. Na przykład musi budzić uzasadniony niepokój wyjątkowo duży u nas zasięg tzw. wrogich przejęć. Ich następstwem nie jest rozwój zakładów przejętych przez kapitał zagraniczny w drodze prywatyzacji, ale ich likwidacja. Było to najtańszym sposobem eliminacji miejscowej konkurencji. Liczne tego przykłady podaje w swej niezwykle cennej pracy prof. W. Kieżun2. Wydaje się, że zbyt długo unikano w środkach przekazu i oświadczeniach rządu poruszania mniej przyjemnych aspektów tego procesu w imię zapewnienia zachęt i promocji napływu kapitału zagranicznego do Polski. Bez krytycznej jednak oceny i analizy tych zjawisk nie można stworzyć skutecznych barier dla zahamowania niepokojących tendencji. W tym sensie praca niniejsza nawiązuje w jakimś stopniu do raportu z 1997 roku pod tytułem Kapitał zagraniczny w Polsce. Próba oceny i wnioski na przyszłość3. Był on pierwszą próbą kompleksowej oceny zmian zachodzących w Polsce pod wpływem reformy ustrojowej z 1989 roku i wejścia kapitału zagranicznego do przemysłu w Polsce. Z dziesięciu osób, które uczestniczyły w opracowaniu tamtego raportu, co najmniej pięć brało udział, chociaż w różnym stopniu, także w pracach nad niniejszym studium. 5. Zdaliśmy sobie wreszcie sprawę z tego, że nasze badanie ma nie tylko znaczenie dla historii i jej badaczy. Ujawnia ono, że cały szereg problemów i nieprawidłowości stwierdzonych w naszej analizie nie znalazł rozwiązania do dziś i są one nadal aktualne. Jako przykład można tu wymienić brak ochrony gruntów poprzemysłowych, niebezpieczny kierunek samorzutnych zmian w strukturze przemysłu, czy też zaskakująco dużą utratę potencjału przemysłowego na Ziemiach Odzyskanych4, które weszły w skład państwa polskiego po 1945 roku. Nie można pozostawić tych problemów bez analizy i podjęcia działań dla wyeliminowania niekorzystnych tendencji. Wymienione wyżej argumenty przesądziły, że zdecydowaliśmy się łącznie z innymi uczestnikami naszego badania podjąć prace nad prześledzeniem losów po 1989 roku wszystkich zakładów istniejących w 1988 roku, a nie tylko powstałych po 1949 roku. 2

W. Kieżun: Patologia transformacji, Poltext sp. z o.o., Warszawa 2012. Kapitał zagraniczny w Polsce. Próba oceny i wnioski na przyszłość, S. Długosz, A. Karpiński, S. Paradysz, Z. Sadowski, S. Paszkowski, E. Szadkowski, M. Perczyński, E. Szymański, A.P. Wierzbicki, A. Zawiślak, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 1997. 4 W niektórych pracach nazywa się je obecnie „ziemiami inkorporowanymi”. Nie można się z tym jednak zgodzić, gdyż termin taki ma wydźwięk pejoratywny i sprzeczny z naszym interesem narodowym. Na szczególną krytykę z tego punktu widzenia zasługuje praca: Dzieje przemysłu po 1945 r., Wrocław 2012. 3

Od uprzemyslowienia w PRL.indd 15

Podstawowy czarny

2015-05-29 14:35:05

OD AUTORÓW.

3. ZAKRES BADANIA I JEGO WYNIKI Badanie to przeprowadzono w dwóch etapach: 1. Etap I zrealizowaliśmy w latach 2008–2012. Wymagał on sklasyfikowania istniejących w 1988 roku w Polsce zakładów przemysłowych pod kątem uzyskania odpowiedzi, które z nich zbudowano od podstaw w PRL w ramach programu intensywnego uprzemysłowienia kraju. Pozwoliło to ustalić, że nowych zakładów większych (o zatrudnieniu 100 i więcej osób) zbudowano w całym okresie PRL ponad 1630 na ogólną liczbę około 6200 zakładów tej wielkości istniejących w 1988 roku, który umownie przyjmujemy za ostatni pełny rok istnienia PRL. 2. Etap II zrealizowaliśmy w latach 2013–2014. Wymagał on rozpoznania zakładów, które istniały już przed 1949 rokiem, a więc powstałych w okresie międzywojennym lub w czasie zaborów, a zostały zlikwidowane w okresie transformacji po 1989 roku. Nazwaliśmy je umownie „starszymi”. Pod tym kątem widzenia zbadaliśmy prawie 2300 zakładów tej kategorii, to jest o 40% więcej niż zakładów nowych, zbudowanych w PRL. Łączna liczba zakładów przemysłowych objętych badaniem osiągnęła więc prawie 4000, co stanowiło ponad 2/3 ogólnej liczby zakładów istniejących w 1988 roku. Jest to już dostatecznie duża reprezentacja, aby wyprowadzić na jej podstawie miarodajne i naukowo uzasadnione wnioski. Pozostałe 2200 zakładów nieobjętych badaniem to z reguły zakłady mniejsze o niedużym zatrudnieniu (mniej niż 100 osób). Były to głównie zakłady państwowego przemysłu terenowego i spółdzielczości pracy. Zakłady te dawały pozytywne efekty dla rynku i wzbogacały ofertę rynkową dla konsumentów. Nie odgrywały one jednak większej roli w przemyśle PRL w 1988 roku poza rzemiosłem indywidualnym, które zatrudniało około 300 tys. osób, w czym około połowy stanowiła działalność bliska przemysłowi. W niniejszej książce przedstawiamy wyniki II etapu naszego badania oraz zweryfikowane wyniki I etapu badań, a w ich ramach niektóre korekty dokonane pod wpływem zgłoszonych uwag do cytowanej wyżej naszej książki.

4. KOMU I CO PRACA TA ZAWDZIĘCZA? Jedną z najbardziej charakterystycznych cech niniejszej książki jest to, że wprawdzie na okładce figuruje tylko czterech autorów, to jednak w jej przygotowaniu i przeprowadzeniu badania, które było jej podstawą, brało udział znacznie więcej osób – łącznie 30–40 z całej Polski. Ustalenie listy zakładów przemysłowych zlikwidowanych w wyniku reformy ustrojowej po roku 1989

Od uprzemyslowienia w PRL.indd 16

Podstawowy czarny

2015-05-29 14:35:05

.OD AUTORÓW

wymagało rozpoznania sytuacji w poszczególnych branżach i województwach. To zaś powodowało konieczność skorzystania z wiedzy ekspertów i działaczy w terenie, znających lepiej konkretne sytuacje w swoim miejscu zamieszkania. Dlatego zwróciliśmy się o pomoc do osób najbardziej kompetentnych w tej sprawie. Prośba nasza spotkała się ze zrozumieniem i gotowością podjęcia się tego trudnego zadania. Gdyby nie ogromny wkład pracy i zaangażowanie wielu osób uczestniczących w tym badaniu książka ta albo by w ogóle nie powstała, albo byłaby znacznie uboższa w treści, a tym samym miałaby mniejszą wartość poznawczą i dokumentacyjną. Korzystamy więc z okazji, aby raz jeszcze z całego serca podziękować naszym konsultantom i uczestnikom badania za ich wielki wkład w powstanie obu książek. Łącznie w badaniach i konsultacjach w terenie wzięli udział następujący eksperci: 1. Woj. dolnośląskie – prof. dr hab. Arkadiusz Kozubek, Uniwersytet Wrocławski. 2. Woj. kujawsko-pomorskie – dr Stanisław Rakowicz, prezes honorowy Izby Handlowo-Przemysłowej w Toruniu. 3. Woj. lubelskie – dr Ryszard Bączek, wiceprezes Oddziału PTE w Lublinie, mgr Dorota Różyczka. 4. Woj. lubuskie – dr Jacek Grzesiak, Oddział PTE w Zielonej Górze. 5. Woj. łódzkie – prof. dr hab. Eugeniusz Kwiatkowski, prof. dr hab. Stanisław Szukalski, Uniwersytet Łódzki, dr Julian Kuciński – historyk gospodarczy z Uniwersytetu Łódzkiego. 6. Woj. małopolskie – dr Ryszard Kowalski, Oddział PTE w Krakowie. 7. Woj. mazowieckie – prof. dr hab. Zbigniew Strzelecki, mgr Ewa Rarok, Urząd Statystyczny w Warszawie, mgr inż. Jan Chyliński, dr Jan Liberadzki. 8. Woj. opolskie – prof. dr hab. Zbigniew Mikołajewicz, prezes Oddziału PTE w Opolu. 9. Woj. podkarpackie – dr Marek Cierpiał-Wolan, mgr Wiesława Magrys z Urzędu Statystycznego w Rzeszowie. 10. Woj. podlaskie – dr Jerzy Milewski, Uniwersytet w Białymstoku. 11. Woj. pomorskie – dr Tomasz Michalski, Uniwersytet Gdański, mgr Bartłomiej Skrzypek. 12. Woj. śląskie – prof. dr hab. Jerzy Koppel, prof. dr hab. Andrzej Kupich, mgr Bogusław Karasek, Wyższa Szkoła „Humanitas” w Sosnowcu, mgr Janusz Nikodemski. 13. Woj. świętokrzyskie – dr Agnieszka Piotrowska-Piątek, mgr Aneta Królik, mgr Magdalena Szczepanek, Urząd Statystyczny w Kielcach. 14. Woj. warmińsko-mazurskie – dr Benedykt Puczkowski, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, mgr Jerzy Gwiaździński.

Od uprzemyslowienia w PRL.indd 17

Podstawowy czarny

2015-05-29 14:35:05

OD AUTORÓW.

15. Woj. wielkopolskie – dr Jacek Kowalewski, mgr Artur Owczarkowski, mgr Zofia Sitarz, Urząd Statystyczny w Poznaniu. 16. Woj. zachodniopomorskie – dr Marcin Będzieszak, Uniwersytet Szczeciński. W przypadkach gdy ocena stanu faktycznego była szczególnie skomplikowana i trudna, zwróciliśmy się też do prezydentów miast i uzyskaliśmy oczekiwaną pomoc. Bezcenna była dla nas pomoc dyrektora L. Jaskólskiego, jednego z wybitnych znawców przemysłu elektronicznego w Polsce, w rozpoznaniu sytuacji w tym przemyśle. Bez jego specjalistycznej wiedzy byłoby to szczególnie trudne ze względu na zmiany w nazwach zakładów po 1989 roku. Za tę pomoc i za wiele cennych uwag i uzupełnień, które w pełni uwzględniliśmy, dziękujemy gorąco ich autorowi. Dużą pomoc okazał nam mgr Bartłomiej Skrzypek z Gdańska. Ze względu na jego osobiste hobby dysponuje on bardzo bogatą dokumentacją zakładów przemysłowych w Polsce, którą szeroko wykorzystaliśmy. Chcielibyśmy wyrazić także podziękowania dr. Józefowi Wierzbołowskiemu za szereg cennych uwag zgłoszonych do maszynopisu niniejszej pracy. Szczególne podziękowanie kierujemy pod adresem profesora Zdzisława Sadowskiego, który udzielał nam pomocy w pierwszej i najtrudniejszej fazie tej pracy i wniósł do niej wiele cennych uwag. Dziękujemy profesorowi Andrzejowi Zawiślakowi, rektorowi Warszawskiej Szkoły Zarządzania – Szkoły Wyższej, za udzieloną pomoc i cenne uwagi. Kierujemy też naszą wdzięczną pamięć do uczestników prac nad raportem z 1997 roku, którzy już odeszli, a wnieśli wielki wkład do powstania tego raportu: prof. M. Perczyńskiego, mgr. inż. E. Szadkowskiego i mgr E. Szymańskiego. Praca niniejsza jest realizacją także ich idei. Zdajemy sobie równocześnie sprawę z szeregu słabości naszej pracy ze względu na skalę tego badania i ubóstwo dokumentacji oraz brak wielu danych. Opracowanie może zawierać nieścisłości i błędy wymagające korekt, a z drugiej strony mogą okazać się potrzebne dalsze uzupełnienia. W niniejszej książce uwzględniliśmy niemal wszystkie nadesłane nam uwagi i poprawki do poprzedniej pracy. Tłumaczy to zmiany w niektórych liczbach opublikowanych obecnie wobec zawartych w naszej książce z 2013 roku.

5. NASZE OCZEKIWANIA Zgromadzony już materiał dokumentacyjny ma duże znaczenie poznawcze, mimo istniejących w nim jeszcze luk, z których zdajemy sobie sprawę. Dla-

Od uprzemyslowienia w PRL.indd 18

Podstawowy czarny

2015-05-29 14:35:05

.OD AUTORÓW

tego zwracamy się do Czytelników z gorącą prośbą, aby w przypadku stwierdzenia możliwości uzupełnienia i wzbogacenia informacji zawartych w niniejszej książce lub ich korekty przekazywali nam swoje uwagi. Opublikowanie tej książki nie kończy jeszcze naszego badania. Ma ono tak wielkie znaczenie, że wymaga kontynuacji, nie tylko w skali ogólnokrajowej. Uważamy, że byłoby celowe przeprowadzenie podobnych badań w bardziej szczegółowym ujęciu rozwiniętym o nowe aspekty niemal w każdym województwie, a nawet w bardziej uprzemysłowionych powiatach czy też w społecznościach lokalnych. Stąd problem ten może i powinien stać się tematem przyszłych prac licencjackich, magisterskich i doktorskich, warto także, by zainteresowały się nim władze samorządowe we współpracy z lokalnymi uczelniami. Takie badania mogą dostarczyć nie tylko wiedzy o historii regionów, ale także impulsów dla ich aktywizacji. Ewentualne uwagi do niniejszej książki prosimy kierować na adresy kontaktowe podane w informacji o autorach na końcu książki. Oddając do rąk Czytelników niniejszą książkę, mamy nadzieję, że wzbudzi ona zainteresowanie nie tylko wśród uczestników wydarzeń, których dotyczy, ale przede wszystkim wśród ludzi młodych. Są oni dziś już tak wykształceni i świadomi swoich losów, że nie należy ich skazywać na zalew jednostronnych sądów, które często nie mają wiele wspólnego z rzeczywistością. Zwłaszcza im potrzebna jest wiedza o tamtych czasach, a więc prędzej czy później się o tę wiedzę upomną. A wtedy taka obiektywna, rzetelna analiza stanie się bezcennym źródłem informacji o tym okresie. Prawda o nim jest daleko bardziej skomplikowana, niż to wynika z oficjalnej propagandy. W każdym razie nie wolno automatycznie przenosić na gospodarkę negatywnych ocen sytuacji politycznej w PRL, które częściowo podzielamy, i negować czy przemilczać ogromnego wysiłku naszego społeczeństwa na rzecz rozwoju przemysłu w tym okresie. Trzeba równocześnie pamiętać o ważnym wskazaniu zawartym w jednej z prac Stanisława Cata-Mackiewicza: „…nie można dzisiaj narzucać wczoraj, przy pomocy poglądów dzisiejszych wyjaśniać sytuacje wczorajsze”5. Jeżeli do świadomości młodego pokolenia dotrze chociaż część zawartej w niniejszej pracy prawdy o tamtych czasach, to będziemy uważali cel naszej pracy i związany z nią ogromny wysiłek wielu osób za spełniony. AUTORZY maj 2015

S. Cat-Mackiewicz, Herezje i prawdy, PAX, Warszawa 1962, s. 86.

Od uprzemyslowienia w PRL.indd 19

Podstawowy czarny

2015-05-29 14:35:05

Od uprzemyslowienia w PRL.indd 20

Podstawowy czarny

2015-05-29 14:35:05

Część A Raport z badań

Od uprzemyslowienia w PRL.indd 21

Podstawowy czarny

2015-05-29 14:35:05

Wstęp Cele opracowania i założenia metodyczne Głównym celem niniejszej pracy jest: • dokumentacja, analiza i ocena dorobku PRL w budowie nowych zakładów przemysłowych oraz prześledzenie ich losów po reformie ustrojowej z 1989 roku, • rozpoznanie skali i zasięgu likwidacji po 1989 roku zakładów przemysłowych, zarówno nowych zbudowanych w PRL, jak i starszych, powstałych już wcześniej, bo przed 1949 rokiem, czyli przed rozpoczęciem realizacji programu uprzemysłowienia w PRL. Ponieważ nasze badanie nie miało precedensu ani u nas, ani w innych krajach, nie mogliśmy korzystać z doświadczeń poprzedników, ale musieliśmy rozstrzygać szereg problemów metodycznych, które przedstawiamy poniżej.

1. ZAKŁADY CZY PRZEDSIĘBIORSTWA PRZEMYSŁOWE JAKO PODSTAWA BADANIA W badaniu tym za podstawę przyjęto następujące zasadnicze założenia: 1. Podstawowym wyborem metodycznym była odpowiedź na pytanie, czy za podstawę badania przyjąć przedsiębiorstwo, czy też zakład przemysłowy. Od tego zależą konsekwencje badawcze i skala trudności. Przedsię-

Od uprzemyslowienia w PRL.indd 22

Podstawowy czarny

2015-05-29 14:35:05

.WSTĘP

biorstwo przemysłowe stanowi, jak wiadomo, podmiot prawny, prowadzący działalność gospodarczą o charakterze produkcji lub świadczący usługi na własny rachunek w celu osiągania zysku, działający na pełnym rozrachunku, czyli bilansujący swe dochody i wydatki. W definicji przedsiębiorstwa nie zakłada się natomiast jedności siedliska, czyli zlokalizowania w jednym miejscu. Wręcz przeciwnie, w przedsiębiorstwach wielozakładowych, a zwłaszcza kombinatach, zakłady stanowiące ich części składowe, jak oddziały, wydziały i filie zamiejscowe, zlokalizowane są często poza siedzibą przedsiębiorstwa. Są one czasem rozmieszczone w różnych miejscowościach, nawet w kilku województwach. Jako przykład można tu podać Zakłady Wytwórcze Aparatury Rozdzielczej Wysokiego Napięcia (w skrócie ZWAR). Stanowiły one w 1988 roku jedno przedsiębiorstwo wielozakładowe, składające się z sześciu zakładów, a mianowicie: a) zakład nr 1 w Warszawie na Gocławiu (dawny Szpotański), b) zakład nr 2 w Warszawie-Międzylesiu, c) zakład nr 3 w Lęborku, d) zakład nr 4 w Przasnyszu, e) zakład nr 5 w Ostrołęce i f) zakład nr 6 w Warszawie na Targówku. W ówczesnym podziale terytorialnym kraju zakłady te były zlokalizowane aż w trzech województwach. W publikacjach podawano z reguły tylko dane zbiorcze dla całego tego przedsiębiorstwa, a nie dla poszczególnych sześciu zakładów wchodzących w jego skład. W tej sytuacji dla potrzeb naszej analizy jedynym właściwym wyborem mogło być przyjęcie za podstawę zakładów przemysłowych, a nie przedsiębiorstw. Chodziło nam nie tylko o ocenę zasięgu budowy lub likwidacji potencjału przemysłowego w skali całego kraju, ale też o rozpoznanie przestrzennego rozmieszczenia tych procesów w województwach. To zaś wymagało sprecyzowania, w jakim stopniu poszczególne obszary kraju i województwa partycypowały w efektach budowy nowych zakładów przemysłowych, a następnie jaki był zasięg likwidacji zakładów po 1989 roku również w tym ujęciu. Z tego punktu widzenia kategoria przedsiębiorstwa była mało przydatna. W przeciwieństwie do przedsiębiorstw zakłady przemysłowe na ogół są zlokalizowane w jednym miejscu. Dane o zakładach są również znacznie bardziej miarodajne dla oceny zmian w strukturze produkcji przemysłowej, czemu przypisywaliśmy szczególne znaczenie. Dlatego za przedmiot badania przyjęliśmy zakłady przemysłowe, a nie przedsiębiorstwa, z tym jednak, że przedsiębiorstwa jednozakładowe potraktowano jako zakłady. 2. Zdawaliśmy sobie sprawę, że uzyskanie danych o potencjale poszczególnych zakładów będzie znacznie trudniejsze niż uzyskanie takich danych dla przedsiębiorstw. Publikowane dane dotyczą z reguły tych ostatnich.

Od uprzemyslowienia w PRL.indd 23

Podstawowy czarny

2015-05-29 14:35:05

CZĘŚĆ A RAPORT Z BADAŃ.

I tak, tzw. Lista 5006, czyli spis 500 największych podmiotów przemysłu przetwórczego w Polsce łącznie z informacją o potencjale przemysłowym tych podmiotów, obejmuje tylko przedsiębiorstwa. Także statystyka finansowa z samego założenia odnosi się do przedsiębiorstw działających na pełnym rozrachunku gospodarczym, czyli układu organizacyjnego, a nie przedmiotowego (branżowego). Do tego dostosowana jest też cała księgowość w przedsiębiorstwie. Trudności pozyskania danych dotyczyły więc głównie przedsiębiorstw wielozakładowych i kombinatów. Nie we wszystkich przypadkach udało się nam uzyskać dane o poszczególnych zakładach, a wtedy z konieczności w danych zbiorczych dla nowych zakładów podano dane statystyczne dla przedsiębiorstwa jako całości. W tych przypadkach nie sumowano jednak odrębnych danych dla zakładów, aby ich nie dublować. Zaznaczamy to znakiem „x” w rubrykach tabel zamieszczonych w tekście. 3. Zdajemy sobie sprawę, że dane zbiorcze o zakładach nowych, zbudowanych w PRL mogą być z tego powodu nieco zawyżone. Zawyżenie z tego tytułu nie jest jednak duże, a tym samym nie zniekształca wyników naszej analizy. Liczba przedsiębiorstw wielozakładowych była niewielka. Na 4992 przedsiębiorstwa ogółem, które istniały w 1988 roku, przedsiębiorstw wielozakładowych było tylko 134, czyli około 3%7. Co najmniej dla 2/3 uzyskaliśmy dane o poszczególnych zakładach wchodzących w ich skład i o ich potencjale przemysłowym w tym ujęciu. W tych przypadkach, gdy w tabelach podano informacje odrębnie dla zakładów, a nie przedsiębiorstwa jako całości, zamieszczono obok nazwy zakładu zapis: „zakład podstawowy” lub „zakład wiodący”, zgodnie z odpowiednią nomenklaturą stosowaną w opracowaniach GUS. Oznacza to, że dane te dotyczą macierzystego zakładu, a nie obejmują jego oddziałów zamiejscowych i filii zlokalizowanych w terenie poza siedzibą przedsiębiorstwa. Świadomi wszystkich słabości wyboru zakładu jako podstawy niniejszej analizy uważamy jednak, że taka metoda badania daje bardziej miarodajne i mające większą wartość poznawczą wyniki niż oparta na przedsiębiorstwach, zwłaszcza w grupowaniu według województw.

2. WIELKOŚĆ BADANYCH ZAKŁADÓW Za podstawę badania przyjęto tylko zakłady większe zatrudniające 100 i więcej pracowników, co odpowiada pojęciu zakładów średnich i dużych. 6 7

Patrz np.: „Zarządzanie” 1989, nr 6–7, s. 64–78. Rocznik Statystyczny Przemysłu 1989, GUS, Warszawa 1990, s. 2.

Od uprzemyslowienia w PRL.indd 24

Podstawowy czarny

2015-05-29 14:35:05

.WSTĘP

Analiza nie obejmuje więc zakładów mikro (do 9 zatrudnionych) i małych (od 10 do 99 zatrudnionych). Wyjątkiem są tu elektrownie wodne. Nie można było ich pominąć – mimo mniejszego zatrudnienia – ze względu na wyjątkowo duży w nich majątek środków trwałych. Wyjątek zrobiono też dla kilku zakładów o silnej sezonowości produkcji, głównie zakładów przemysłu przetwórstwa owocowo-warzywnego. Przykładem mogą tu być zakłady owocowo-warzywne w Kluczkowicach (woj. lubelskie), gdzie całoroczne zatrudnienie wynosiło 30–40 osób, a w sezonie wzrastało do ponad 200 osób.

3. ZAKŁADY PAŃSTWOWE A SPÓŁDZIELCZE Przyjęcie za podstawę badania zakładów większych, czyli o zatrudnieniu 100 i więcej osób, spowodowało, że w badanym zbiorze znalazły się głównie zakłady państwowe. Ze spółdzielczych uwzględniono tylko te, w których spółdzielczość reprezentowała całą branżę (np. spółdzielczość mleczarska i ogrodniczo-warzywnicza, a częściowo również poligraficzna), a spełniały kryterium wielkości zatrudnienia (co najmniej 100 osób). Dlatego dane dla zakładów państwowych reprezentują dużą część tego sektora. Można ją ocenić na ponad 95%. Zawarte natomiast w tabelach naszej pracy dane o przemyśle spółdzielczym obejmują łącznie nie więcej niż 10–15% tego sektora. W spółdzielczości dominują zakłady małe o zatrudnieniu mniejszym niż 100 osób. Nie uwzględniono też na ogół zakładów państwowego przemysłu terenowego (z nielicznymi tylko wyjątkami), z tych samych względów. Były to z reguły zakłady drobne.

4. KRYTERIA ZALICZENIA ZAKŁADÓW DO KATEGORII NOWYCH, ODBUDOWANYCH, ROZBUDOWANYCH I ZLIKWIDOWANYCH Przez nowe zakłady rozumie się w naszym opracowaniu następujące ich kategorie: 1. Zakłady przemysłowe zbudowane od podstaw w PRL na nowym placu budowy, czyli na terenie uprzednio nieeksploatowanym przemysłowo, co odpowiada pojęciu greenfield investments w literaturze zachodniej. 2. Zakłady przemysłowe odbudowane od podstaw w PRL ze zniszczeń wojennych lub na miejscu zakładów nieczynnych z różnych przyczyn. Za

Od uprzemyslowienia w PRL.indd 25

Podstawowy czarny

2015-05-29 14:35:05

CZĘŚĆ A RAPORT Z BADAŃ.

kryterium zaliczenia do tej grupy przyjęto umownie, że przerwa w działaniu zakładu trwała co najmniej jeden rok. Zakłady tej kategorii oznaczono w tabelach symbolem „O” = odbudowane. 3. Zakłady przemysłowe rozbudowane od podstaw w PRL w takim stopniu, że w rzeczywistości mamy do czynienia z zupełnie nowym zakładem. Do tej kategorii zaliczyliśmy przede wszystkim te zakłady, w których po 1949 roku zbudowano od podstaw nowe wydziały produkcyjne lub oddziały, a w nich uruchomiono produkcję nowych rodzajów wyrobów poprzednio niewytwarzanych, a więc nawet wtedy, gdy te nowe jednostki powstały w zakładach już uprzednio istniejących, ale spełniały warunek, że produkcja zakładu wytwarzana jest co najmniej w 75% na obiektach i urządzeniach powstałych w wyniku inwestycji już w PRL. Ta kategoria zakładów występowała głównie na obszarach, które weszły w skład państwa polskiego po 1945 roku. Zakłady tej kategorii oznaczono w tabelach symbolem „R” = rozbudowane. Odpowiedź na pytanie, jaki jest wkład tak rozumianych nowych zakładów do całej produkcji przemysłowej w kraju obecnie, wymagała przede wszystkim stwierdzenia, czy nadal one istnieją i realizują swoje dotychczasowe funkcje produkcyjne. Część z nich z różnych przyczyn uległa po 1989 roku likwidacji lub została objęta postępowaniem upadłościowym, gdyż nie wytrzymała konkurencji w warunkach otwartego rynku. Za zakłady zlikwidowane uznano te, które spełniały następujące kryteria: • zostały skreślone z rejestru GUS „Regon”, • fizycznie przestały istnieć (rozebrano budynki, wywieziono urządzenia, wzniesiono na tym miejscu budynki o innym przeznaczeniu), a więc uległy fizycznej likwidacji, • zaprzestały dotychczasowej produkcji, • przestawiły swą działalność z produkcyjnej na dystrybucyjną i handlową, magazynową, obsługi klienta, remontową (z wyjątkiem remontów typowo przemysłowych) lub przejęły funkcje nieprzemysłowych ośrodków informacji lub inne formy działalności niż przemysłowa, • zmniejszyły swoją produkcję w tak dużym stopniu, że mamy do czynienia w istocie już z innym zakładem. W tym ostatnim przypadku przyjęto pewne kryteria umowne, a mianowicie jeżeli obecne zatrudnienie w danym zakładzie jest mniejsze niż 20% jego poziomu z roku 1988, to zaliczono go do grupy „zlikwidowanych” nawet wtedy, gdy nie spełniał on innych przyjętych wyżej kryteriów likwidacji. Przy takim spadku zatrudnienia z reguły nie można już osiągnąć dawnej skali pro-

Od uprzemyslowienia w PRL.indd 26

Podstawowy czarny

2015-05-29 14:35:06

.WSTĘP

dukcji z 1988 roku tylko w drodze wzrostu wydajności pracy. Taki poziom zatrudnienia jest już zdecydowanie bliższy likwidacji niż kontynuacji dotychczasowej działalności przedsiębiorstwa i jego profilu produkcyjnego. Takie same kryteria likwidacji zastosowano wobec zakładów powstałych wcześniej, czyli przed 1949 rokiem, jak i nowych zbudowanych w PRL, a zlikwidowanych po 1989 roku. Umownie przyjęto też, że z chwilą uruchomienia postępowania upadłościowego w sądach dany zakład zalicza się do grupy zlikwidowanych. Zdajemy sobie sprawę, że jest to pewne uproszczenie. Upadłość nie zawsze oznacza likwidację zakładu. Jednakże przypadki kontynuowania przez nowego właściciela tej samej produkcji po upadłości zakładu są tak rzadkie (mniej niż 5%), że istnieje pełne uzasadnienie dla przyjęcia, że upadłość z reguły prowadzi do likwidacji zakładu w jego dotychczasowym profilu działalności. Natomiast zmiana formy własności zakładu z państwowego na prywatny krajowy czy zagraniczny nie oznacza w naszej analizie likwidacji zakładu tak długo, dopóki dotychczasowa produkcja jest kontynuowana. Mimo dość precyzyjnego określenia tych kryteriów zaliczenie konkretnych zakładów do poszczególnych grup, a zwłaszcza do grupy zlikwidowanych, nie było proste i budziło spory i kontrowersje. O ile pierwsze cztery kryteria likwidacji wymienione wyżej są łatwe do statystycznego ustalenia, o tyle kryterium piąte zawiera już elementy subiektywnej oceny, gdzie leży granica szczątkowego poziomu produkcji. W przypadkach spornych zasięgano opinii naszych konsultantów w terenie. Nie wszyscy podzielali przyjęte przez nas kryteria. Z tego wynikają spory w sprawie zaliczania do tej kategorii niektórych zakładów. Te różnice nie są jednak wynikiem błędu statystycznego, ale odmiennej interpretacji i oceny danych statystycznych. Dyskusje na ten temat w bardziej szczegółowym ujęciu przedstawiamy w dalszych rozdziałach niniejszej pracy. Największe kontrowersje dotyczyły zakładów, które funkcjonują tylko w szczątkowej postaci, nawet tych, które w jakiejś części wykonują jeszcze poprzednią produkcję, jeżeli spełniały podane wyżej kryteria likwidacji. Dla poszczególnych zakładów objętych badaniem zestawiono dla 1988 roku dane: • o wartości produkcji sprzedanej (metodą podmiotową – czyli uwzględniono produkcję całego zakładu niezależnie od jej branżowego składu, łącznie z usługami przemysłowymi). Wartość produkcji sprzedanej dla 1988 roku jest wyrażona w cenach bieżących, czyli w cenach danego roku. Trzeba przy tym przypomnieć, że są to ceny sprzed denominacji w 1995 roku. Przeliczenie danych z 1988 roku np. na ceny

Od uprzemyslowienia w PRL.indd 27

Podstawowy czarny

2015-05-29 14:35:06

CZĘŚĆ A RAPORT Z BADAŃ.

z roku 2010 wymaga więc uwzględnienia wzrostu cen produkcji przemysłowej pomiędzy 1988 a 2010 rokiem, a następnie ich przeliczenia w relacji 10 000 zł na 1 zł, • o zatrudnieniu w przeliczeniu na pełne etaty, co odpowiada zatrudnionym na podstawie stosunku pracy (salaried workers); w przypadku gałęzi przemysłów o silnej sezonowości (np. cukrownie, przetwórnie owoców itp.) podano maksymalny poziom zatrudnienia w ciągu roku, a nie stan na określoną datę, • o wielkości majątku produkcyjnego, liczonego wartością produkcyjnych środków trwałych, co dotyczyło majątku zaangażowanego w działalności przemysłowej, tj. bez bazy socjalnej zakładów pracy (ośrodki wypoczynkowe, żłobki, przedszkola itp.). Te trzy podstawowe mierniki w dostatecznym stopniu wyrażają potencjał poszczególnych zakładów.

5. ŹRÓDŁA DANYCH Dane o poszczególnych przedsiębiorstwach i zakładach przedstawiono na podstawie następujących źródeł: • wydruk komputerowy GUS dotyczący wybranych zakładów przemysłowych, sporządzony w październiku 1992 roku na potrzeby analizy przygotowanej przez Zespół Analiz PTE, • lista największych 500 przedsiębiorstw przemysłu przetwórczego za 1988 rok opublikowana w miesięczniku „Zarządzanie” 1989, nr 6–7, s. 64–78, • opracowania wewnętrzne i wydawnictwa GUS, w tym m.in. bardzo kompetentne opracowania Departamentu Statystyki Przemysłu GUS jak: – Nowe przedsiębiorstwa w przemyśle uspołecznionym w latach 1950–1971; Departament Statystyki Przemysłu GUS, lipiec 1972; – Przedsiębiorstwa nowe i rozbudowane w przemyśle państwowym planowanym centralnie w 1980 r., Departament Statystyki Przemysłu GUS, grudzień 1981; • dane opracowane w byłej Komisji Planowania przy Radzie Ministrów, dotyczące nowych zakładów uruchomionych w latach 1971–1980, a częściowo także w okresie wcześniejszym (1949–1970). Wykaz nowych zakładów powstał na podstawie źródeł wymienionych wyżej w pkt. 1–4, a dodatkowo wykorzystano następujące publikacje:

Od uprzemyslowienia w PRL.indd 28

Podstawowy czarny

2015-05-29 14:35:06

.WSTĘP

• XX lat Polski Ludowej, PWE, Warszawa 1964, s. 334–335, • A. Karpiński, Socjalistyczne uprzemysłowienie Polski, PWE, Warszawa 1958, s. 66–69, • J. Lijewski, Uprzemysłowienie Polski, PWN, Warszawa 1978, s. 290, • W. Markowski, Dzieje gospodarcze Polski, Difin, Warszawa 2011, s. 258. W grupie zakładów zlikwidowanych znalazły się także te, dla których nie udało się na podstawie ww. źródeł ustalić danych statystycznych dla roku 1988 o ich potencjale przemysłowym, ale istniały przesłanki, aby dokonać odpowiednich szacunków. Za ich podstawę przyjęto relacje pomiędzy produkcją a zatrudnieniem i majątkiem w zakładach tej samej branży, dla których dysponowaliśmy odpowiednią informacją. W zbiorze zakładów starszych konieczność dokonywania szacunków wystąpiła w szerszym zakresie niż w przypadku zakładów nowych zbudowanych w PRL. Szacunki te zastosowano w przypadku 1/3 ich ogólnej liczby. Dane te oczywiście nie są ścisłe. Szacunki brakujących danych w grupie zakładów powstałych przed 1989 rokiem ograniczyliśmy tylko do tych, które zostały zlikwidowane po 1989 roku. Zrezygnowaliśmy natomiast z takich szacunków w przypadku zakładów tej grupy, które nadal istnieją. Dane o ich potencjale przemysłowym mieszczą się w liczbach zbiorczych dla całego przemysłu, a założenia analizy wymagały takich szacunków tylko dla zakładów tej grupy, zlikwidowanych po 1989 roku. Było to niezbędne dla oceny utraty ich potencjału w wyniku likwidacji. W niektórych branżach suma trzech elementów, a mianowicie: a) zakładów nowych, b) zakładów starszych, c) pozostałych, może dać większą liczbę, niżby to wynikało z danych makroekonomicznych. Wynika to z podwójnego zaliczenia niektórych zakładów, jeden raz w postaci danych dla danego zakładu, a drugi raz w liczbach zbiorczych dla przedsiębiorstwa, w którego skład wchodzi. Różnice te są jednak niewielkie. Dlatego zrezygnowano z ewentualnych szacunkowych korekt dla całych branż w tych przypadkach, aby nie powiększać jeszcze pola możliwego błędu. Mimo wszystkich słabości materiału statystycznego, jakim dysponowaliśmy, daje nam on najszerszą reprezentację badanego zjawiska w dotychczasowej literaturze. Obejmuje przy tym nie tylko zakłady zbudowane w PRL, ale po raz pierwszy także te, które powstały już wcześniej, przed 1949 rokiem, a uległy likwidacji po roku 1989. To jest najważniejszy nowy element, który praca niniejsza wnosi do dotychczasowej literatury.

Od uprzemyslowienia w PRL.indd 29

Podstawowy czarny

2015-05-29 14:35:06