Polska wielu kultur i religii by MUZA S.A.

Tomasz CzerwiĆ&#x2019;ski

Sport i Turystyka MUZA SA

Projekt ok∏adki, uk∏ad graficzny oraz ilustracje Jacek Tofil

WST¢P

Dobór materia∏u ilustracyjnego Tomasz Czerwiƒski Zdjćie na ok∏adce Cerkiew w Szczawnem, fot. PhotoDune Zdjćia Tomasz Czerwiƒski oraz Tadeusz Baraniuk, Adam Bartosz, J. Chlebin, Piotr Czerwiƒski, Robert Dejtrowski, Jerzy Doro˝ylski, Wanda Dowlaszewicz, Piotr Dro˝dzik, Jerzy Ficowski, Stanis∏aw Gadomski, Natalia Gancarz, Artur Gawe∏, Eugeniusz Iwaniec, August Jaderny, Stanis∏aw Józwa, Janusz Krieppendorf, Zbigniew Kulik, Wiktor Kunikowski, Janusz LeÊniak, Romana Obrocka, Marian Pokropek, L. RuÊniak, Gra˝yna Rutowska, Krzysztof Snarski, Alfred Stok∏osa, Robert Szewczyk , Marian W∏osiƒski, Micha∏ Za∏uski , Dariusz Zaród i Wikimedia Commons Rysunki Tomasz Czerwiƒski Zdjćia archiwalne pochodzà ze zbiorów: Narodowego Archiwum Cyfrowego , Muzeum Historycznego w Bia∏ymstoku, Muzeum Okr´gowego w Suwa∏kach, Muzeum Etnograficznego w Tarnowie, Muzeum Historycznego Miasta Krakowa, Muzeum Okr´gowego w Nowym Sàczu, Wirtualnego Archiwum Ormian Polskich Wszystkim instytucjom i wymienionym osobom Redakcja sk∏ada serdeczne podzi´kowania za udost´pnienie cennych zbiorów

Redaktor prowadzàcy Urszula Lewandowska Korekta Krystyna Wysocka i El˝bieta Kowalewska Redakcja techniczna Krystyna Nowicka

omys∏ napisania tej ksià˝ki narodzi∏ si´ przed kilku laty w Kostom∏otach nad Bugiem, podczas nabo˝eƒstwa w dniu Matki Boskiej Zielnej, w tamtejszej cerkwi unickiej. Jedna z towarzyszàcych mi osób podczas wakacyjnej w´drówki, zafascynowana niezwyk∏à serdecznoÊcià gospodarzy (jak to na Podlasiu) oraz odmiennoÊcià obrzàdku religijnego, którego po raz pierwszy w ˝yciu by∏a Êwiadkiem, skonstatowa∏a wówczas – jak my, wykszta∏ceni ludzie, ma∏o wiemy o swoim ojczystym kraju i jego bogactwie kulturowym, napisz o tym ksià˝k´. Up∏yn´∏o kilka lat i z podobnà propozycjà wysz∏o wydawnictwo Muza. Niniejsza ksià˝ka jest opowieÊcià o kilkunastu wybranych mniejszoÊciach narodowych, etnicznych i religijnych od stuleci zwiàzanych z Polskà, silnie wpisanych w histori´ i kultur´ narodowà. Ograniczona obj´toÊç publikacji nie pozwoli∏a na zaprezentowanie wszystkich kultur i religii, które mam nadziej´, zastanà przybli˝one czytelnikom w kolejnej pozycji serii Muzy „Ocaliç od zapomnienia”. Od czasu przyj´cia chrzeÊcijaƒstwa przez ksi´cia Mieszka I, Polska trwale zwiàza∏a si´ z koÊcio∏em rzymskokatolickim i kulturà zachodnioeuropejskà. Od stuleci jednak w naszym kraju, obok katolików, mieszkajà tak˝e wyznawcy prawos∏awia, grekokatolicy, staroobrz´dowcy, luteranie, kalwini, wyznawcy judaizmu i islamu. W niektórych regionach krajobraz wiejski i panoram´ miast zdobià nie tylko wie˝e koÊcio∏ów katolickich, ale równie˝ koÊcio∏y protestanckie, cerkwie, synagogi, a nawet meczety. Od poczàtków naszej paƒstwowoÊci osiedlali si´ w Polsce przedstawiciele ró˝nych nacji, otaczani opiekà ze strony panujàcych i mo˝now∏adców, którzy zapewniali przybyszom bezpieczeƒstwo oraz swobod´ wyznania i obyczaju. Wyjàtkowo rozbudowanà mozaik´ etniczno-religijnà stanowi∏a Rzeczpospolita Obojga Narodów, a zw∏aszcza Kresy Wschodnie. Obok Polaków, Litwinów i Rusinów, stanowiàcych trzon ludnoÊci Rzeczypospolitej, mieszkali w niej równie˝ ˚ydzi, Ormianie, Tatarzy, Niemcy, Grecy, Karaimi, Rosjanie, Cyganie, Holendrzy, Szkoci, Czesi i przedstawiciele innych nacji. Przybysze, osiedlajàcy si´ w Rzeczypospolitej, kierowali si´ ró˝nymi motywami. Jedni szukali azylu politycznego, inni schronienia przed przeÊladowaniami religijnymi, a wielu równie˝ poprawy warunków bytowych. Niektóre grupy przybyszów ulega∏y z czasem polonizacji. Inne z kolei - jak chocia˝by polscy Ormianie i polscy Tatarzy, ulegajàc asymilacji, pozosta∏y wierne swojej religii i niektórym tradycjom wyniesionym przez przodków z pierwszej ojczyzny. J´zyk, religia i prawo zwyczajowe pozwala∏y przez stulecia zachowaç w∏asnà to˝samoÊç ˚ydom, Niemcom, Holendrom czy Cyganom. Autor i Redakcja sk∏adajà niniejszym podzi´kowania wszystkim osobom i instytucjom, które przyczyni∏y si´ do powstania tej publikacji, a zw∏aszcza Paniom: Gra˝ynie Czerwiƒskiej, El˝biecie Kaweckiej-Wyrzykowskiej, Annie Sulimowicz, Romanie Obrockiej, Anastazji Sidor, Marii Brylak-Za∏uskiej, Wandzie Dowlaszewicz, oraz Panom: Adamowi Bartoszowi, Krzysztofowi Snarskiemu, Tadeuszowi Baraniukowi, Alfredowi Stok∏osie, Arturowi Gaw∏owi,S tanis∏awowiK ryƒskiemu.S ∏owap odzi´kowaniak ierujemyt ak˝ep oda dresemd yrekcji:M uzeumO kr´gowego w Suwa∏kach, Muzeum Okr´gowego w Nowym Sàczu, Muzeum Okr´gowego w Tarnowie, Muzeum Podlaskiego w Bia∏ymstoku, Narodowego Archiwum Cyfrowego w Warszawie i Wirtualnego Archiwum Ormian Polskich.

Projekt ok∏adki, uk∏ad graficzny oraz ilustracje Jacek Tofil

WST¢P

Redaktor prowadzàcy Urszula Lewandowska Korekta Krystyna Wysocka i El˝bieta Kowalewska Redakcja techniczna Krystyna Nowicka

W KRAINIE ˚UBRÓW, CERKWI I KRYNOCZEK Wschodnie tereny pó∏nocnego Podlasia zamieszkujà Bia∏orusini, którzy stanowià drugà co do liczebnoÊci mniejszoÊç narodowà w Polsce. Najwi´ksze skupiska ludnoÊci pochodzenia bia∏oruskiego znajdujà si´ na terenie powiatu hajnowskiego, bielskiego, bia∏ostockiego, siemiatyckiego i sokólskiego. Wed∏ug ostatniego spisu powszechnego z 2011 roku narodowoÊç bia∏oruskà zadeklarowa∏o 46 tysićy obywateli Polski, przy czym oko∏o 30 tysićy spoÊród nich jako jedynà. W rzeczywistoÊci liczba polskich obywateli o bia∏oruskich korzeniach jest znacznie wy˝sza i szacowana jest na oko∏o 200 tysićy. Polscy Bia∏orusini do niedawna w wi´kszoÊci mieszkali na wsi, zajmujàc si´ przede wszystkim rolnictwem. W ostatnich dziesićioleciach wsie bia∏oruskie podobnie jak w ca∏ej Polsce zacz´∏y si´ wyludniaç. M∏odzi ludzie zacz´li szukaç szcz´Êcia i lepszych warunków ˝ycia w miastach. Zjawisko to spowodowa∏o liczebny wzrost inteligencji pochodzenia bia∏oruskiego, ale jednoczeÊnie przyspieszy∏o procesy asymilacyjne. Wschodnie Podlasie to tak˝e najwi´ksze w naszym kraju skupisko wyznawców prawos∏awia. Dzisiaj bycie Bia∏orusinem w Polsce nie jest jednak jednoznaczne z przynale˝noÊcià do KoÊcio∏a prawos∏awnego. Podobnie jak wÊród innych nacji, tak˝e wÊród Bia∏orusinów mieszkajàcych w naszym kraju mo˝na spotkaç przedstawicieli ró˝nych wyznaƒ. Poczucie identyfikacji narodowej wÊród mniejszoÊci bia∏oruskiej kreuje jednak najsilniej KoÊció∏ prawos∏awny. Aktywnie dzia∏ajà tak˝e ró˝ne organizacje, a zw∏aszcza Zwiàzek Bia∏oruski w Polsce. Bia∏orusini mieszkajàcy na Podlasiu, w znaczeniu obywatelskim, w zdecydowanej wi´kszoÊci czujà si´ w pe∏ni Polakami, uwa˝ajàc Polsk´ za swojà ojczyzn´. Tracà ostroÊç wzajemne uprzedzenia

Wn´trze cerkwi w Krynkach ko∏o Sokó∏ki

i bariery psychologiczne dzielàce bia∏orusko-prawos∏awnà mniejszoÊç i polsko-katolickà wi´kszoÊç. Jeszcze bardzo cz´sto zapytany o to˝samoÊç mieszkaniec wsi podlaskiej odpowie zgodnie z prawdà, ˝e jest on po prostu… tutejszy, znaczy z tej ziemi wyros∏y, jak jego dziadowie i pradziadowie. Zostawiajàc z boku zawi∏oÊci polityki, warto uwa˝niej spojrzeç na wschodnie Podlasie i w pe∏ni dostrzec niepowtarzalne walory przyrodnicze tego regionu, niezwykle serdecznych, ˝yczliwych i goÊcinnych mieszkaƒców, piel´gnowane przez nich tradycje oraz duchowoÊç, którà emanujà cerkiewne nabo˝eƒstwa. bie˝eƒstwo – masowa ucieczka w g∏àb Rosji, g∏ównie ludnoÊci wyznania prawos∏awnego, po przerwaniu linii frontu przez Niemców w 1915 roku; wskutek szybko post´pujàcej ofensywy wojsk niemieckich, w∏adze carskie rozp´ta∏y akcj´ propagandowà wzywajàcà ludnoÊç cywilnà z zachodnich terytoriów Imperium Rosyjskiego do ewakuacji w g∏àb Rosji, straszàc mordami, rabunkami i innymi represjami, jakie Niemcy mieli rzekomo stosowaç w stosunku do wyznawców prawos∏awia; w ten sposób uda∏o si´ na tu∏aczk´ wiele ca∏ych wsi ze wschodniego Podlasia, a wracali do rodzinnych stron (nie wszyscy) w latach 1918–1921

Podlaska wieÊ bia∏oruska eszcze pó∏ wieku temu w okolicach Sokó∏ki, Hajnówki, Bia∏egostoku, Bielska Rezginia – sprz´t s∏u˝àcy Podlaskiego i Siemiatycz budownictwo drewnia- do przenoszenia siana i s∏omy ne stanowi∏o prawie 90% ogólnej zabudowy wsi. na plecach Po up∏ywie pó∏wiecza te proporcje uleg∏y wprawdzie zmianie na korzyÊç architektury murowanej, niemniej budynków drewnianych nadal pozosta∏o stosunkowo du˝o. Wsie bia∏oruskie sà zwykle du˝e, z zabudowà rozciàgni´tà po obu stronach drogi.

Krajobraz jesienny, Oziab∏y ko∏o Bia∏egostoku, fot. Artur Gawe∏

Dawne domy sytuo- Cha∏upa z okolic Bielska Podlaskiego wane by∏y zawsze szczy- (obecnie MR w Ciechanowcu) tem do ulicy. Szczytowa Cha∏upa z okolic Sokó∏ki (obecnie po∏aç czterospadowego w BMW w Osowiczach) dachu pokrytego s∏omiawiejski, Krynki ko∏o nà strzechà bywa∏a wysuni´ta poza Êcian´. Powstawa∏ w ten sposób pod- Krajobraz Sokó∏ki cieƒ, pod którym stawiano ∏aw´, s∏u˝àcà latem codziennemu odpoczynkowi, umo˝liwiajàcà zarazem uczestnictwo mieszaƒcom w bie˝àcym ˝yciu wsi. Zewn´trzne Êciany chat by∏y bielone. Wn´trza sk∏ada∏y si´ z izby i komory przedzielonych sienià, ale bywa∏y tak˝e domy majàce wi´cej pomieszczeƒ. W latach mi´dzywojennych na wschodnim Podlasiu powszechnie budowano bogato zdobione domy z dachami dwuspadowymi. A˝urowe nadokienniki, szalunki w´g∏ów i elementy zdobnicze ganków przypomina∏y koronk´. Okazale prezentowa∏y si´ tak˝e szczyty dachów od strony ulicy, oszalowane deskami uk∏adanymi w desenie, wykoƒczone ozdobnymi listwami. Stolarka okienna i drzwiowa wraz ze wszystkimi Brona laskowa detalami zdobniczymi by∏a malowana na kolorowo, ale tak aby

Krajobraz jesienny, Oziab∏y ko∏o Bia∏egostoku, fot. Artur Gawe∏

Piec w cha∏upie bia∏oruskiej, fot. Artur Gawe∏

kontrastowa∏a z ciemniejszym t∏em Êcian. W kompozycji ozdób widoczne sà nalecia∏oÊci wzorów rosyjskich, na co niewàtpliwie istotny wp∏yw mia∏o bie˝eƒstwo ludnoÊci prawos∏awnej i jej kilkuletni pobyt w g∏´bi Rosji w czasie I wojny Êwiatowej. Obecnie wieÊ podlaska starzeje si´ i wyludnia w zastraszajàcym tempie. M∏odzi rolnicy budujà domy odpowiadajàce wspó∏czesnym standardom. Tradycyjne budownictwo odchodzi w przesz∏oÊç, ale przed domami nadal ustawiane sà ∏aweczki, na których w ciep∏e dni przesiadujà ludzie starsi. Znacznà cz´Êç izby w dawnym domu zajmowa∏ piec, s∏u˝àcy do pieczenia chleba, gotowania potraw i ogrzewania izby zimà. Nagrzana górna powierzchnia pieca by∏a ulubionym przez starszych miejscem do spania. Nie stroni∏y od niego równie˝ ma∏e dzieci, zw∏aszcza w zimowe dni, kiedy na dworze by∏ mróz. Gotowanie i pieczenie w ruskim piecu – bo takà nosi potocznie nazw´ to urzàdzenie – wymaga∏o pomocniczych narz´dzi, którymi by∏y wid∏y do garnków (metalowy pa∏àk osadzony na trzonku) wyposa˝one czasami w kó∏eczka i specjalny uchwyt do przesuwania oraz wyjmowania glinianych patelni i blaszanych brytfann. W rogu izby, po przekàtnej w stosunku do pieca, znajdowa∏o si´ pokucie (pokut), czyli Êwi´ty kàt, gdzie sta∏ stó∏ otoczony ∏awami. W samym rogu wisia∏a g∏ówna, najokazalsza ikona ozdobiona haftowanym r´cznikiem, a na Êcianach bocznych pozosta∏e obrazy. W okolicach Bielska i Hajnówki po ostatNaczynia niej wojnie popularne by∏y tak˝e papierowe, z kory brzozowej

a˝urowe lub malowane firanki naklejane na ikony, które z czasem (podobnie jak r´czniki) zastàpione zosta∏y firankami bawe∏nianymi i stylonowymi. Obecnie domy wyposa˝one podobnie do tych, w jakich urodzili si´ i wychowali najstarsi mieszkaƒcy wsi na wschodnim Podlasiu, mo˝na obejrzeç ju˝ tylko w muzeach. W Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu znajduje si´ zagroda bia∏oruska z cha∏upà przeniesionà ze wsi Saki ko∏o Bielska Podlaskiego. Do Bia∏ostockiego Muzeum Wsi w Osowiczach przeniesiona zosta∏a natomiast cha∏upa ze wsi Stara Grzybowszczyzna ko∏o Sokó∏ki. Wn´trza budynków w obu muzeach otrzyma∏y wyposa˝enie zgodne z funkcjami pe∏nionymi przez poszczególne pomieszczenia. Interesujàcy zespó∏ drewnianego budownictwa znajduje si´ w prywatnym skansenie w Bia∏owie˝y. Placówka ta powsta∏a dzi´ki pasji mi∏oÊników ludowej architektury i stanowi wa˝ny oÊrodek popularyzacji kultury ludowej Rusinów z pó∏nocnego Podlasia. Innà form´ upowszechniania zawiera oferta gospodarstwa agroturystycznego „Chata Stefana” we wsi Nowe Berezowo ko∏o Hajnówki. Sà tu dwie drewniane cha∏upy wyposa˝one w tradycyjne sprz´ty, w których mogà zamieszkaç turyÊci. Przytulne wn´trza dajà okazj´ sp´dzenia nocy w drewnianym ∏ó˝ku, w puchowych piernatach, na sienniku wypchanym s∏omà, jednak˝e bez obawy biegania do wychodka, bowiem mo˝na skorzystaç z ∏aDzie˝e chlebowe zienki umieszczonej w kominie chaty. i beczka na màk´ Wytwory kultury materialnej i sztuki ludowej bia∏oruskich mieszkaƒców Podlasia gromadzà i popularyzujà równie˝ inne placówki muzealne, jak: Muzeum Podlaskie w Bia∏ymstoku, Muzeum w Bielsku Podlaskim, a przede wszystkim Muzeum Kultury Bia∏oruskiej w Hajnówce. To ostatnie gromadzi eksponaty etnograficzne zwiàzane z wyposa˝eniem mieszkaƒ, rolnictwem, sztukà ludowà, rzemios∏em, transportem wiejskim oraz zbiory archiwalne i pamiàtki historyczne dokumentujàce przesz∏oÊç oraz ˝ycie wspó∏czesne Bia∏orusinów z Bia∏ostocczyzny. Bogaty bia∏oruski folklor s∏owny i muzyczny wschodniego Podlasia popularyzujà liczne zespo∏y dzia∏ajàce pod patronatem domów kultury

Piec w cha∏upie bia∏oruskiej, fot. Artur Gawe∏

oraz szkó∏. SpoÊród wielu nale˝y wymieniç zespo∏y: „Ma∏anka” z Bielska Podlaskiego, „Orlanie” i „Orlaƒskie dzwoneczki” z Orli, „Malinki” z Malinnik, „Narewczanki” z Narewki, „Cegie∏ki” z Lewkowa Starego i „Czy˝owianie” z Czy˝y.

Cerkiew (pierwotnie unicka) w Orzeszkowie ko∏o Hajnówki

Cerkwie podlaskie harakterystycznym elementem podlaskiego krajobrazu sà cerkwie. Najwi´cej ich znajduje si´ w okolicach Hajnówki, Bielska Podlaskiego, Bia∏egostoku i Siemiatycz. Powstawa∏y w ró˝nych okresach i reprezentujà ró˝ne style. Sà wÊród nich Êwiàtynie murowane i pe∏ne uroku cerkwie drewniane, malowane z zewnàtrz w ró˝nych odcieniach b∏´kitu, zieleni, z∏ota i jasnego bràzu. Niektóre pami´tajà czasy unii brzeskiej (1596), inne – nawiàzujàce do wzorców obowiàzujàcych w rosyjskim prawos∏awiu – wzniesiono po jej likwidacji. Do chwili obecnej zachowa∏o si´ sporo cerkwi drewnianych. Wznoszono je na planie prostokàta, szeÊcioboku (prostokàta zamkni´tego trójbocznie od strony prezbiterium) oraz regularnego lub wyd∏u˝onego oÊmioboku (oktagonu). Wn´trza takich Êwiàtyƒ podzielone sà na dwie

Cerkiew (pierwotnie unicka) w Sobiatynie ko∏o Bielska Podlaskiego

Cerkiew (pierwotnie unicka) w Koêlikach ko∏o Bia∏egostoku

Pielgrzymka podà˝ajàca do Grabarki

cz´Êci – naw´ i tej samej szerokoÊci prezbiterium. WejÊcie do nawy, umieszczone w Êcianie zachodniej, poprzedza∏a nieco wy˝sza dzwonnica, mieszczàca w dolnej kondygnacji krucht´. Taki typ reprezentujà m.in. cerkwie Przemienienia Paƒskiego w Topolanach, Wniebowstàpienia Paƒskiego w Orzeszkowie, Êw. Jana Teologa w Nowym Berezowie. Czterobocznà wie˝yczk´, wystajàcà nieco ponad kalenic´ dachu od strony zachodniej, majà m.in. ma∏e cerkiewki cmentarne w Paw∏ach, Koêlikach, Sobiatynie, Czy˝ach. Przy cerkwiach unickich – podobnie jak przy koÊcio∏ach katolickich – stawiane by∏y tak˝e wolno stojàce okaza∏e dzwonnice. Przyk∏ady takich budowli zachowa∏y si´ m.in. w Bielsku Podlaskim, Szczytach-Dzićio∏owie i Orli. Cerkiew cmentarna W okresie zaboru rosyjskiego na terenie pó∏noc(pierwotnie unicka), Czarna Cerkiewna nego Podlasia pojawi∏o si´ wiele nowych drewko∏o Siemiatycz nianych i murowanych cerkwi, budowanych wed∏ug wzorów obowiàzujàcych w rosyjskim KoÊciele prawos∏awnym. Wznoszono je na planie krzy˝a greckiego lub prostokàta, mieszczàcego naw´ i znacznie w´˝sze prezbiterium. Cerkwie takie majà wie˝´ dostawionà do nawy, mieszczàcà na dole krucht´. Dachy wieƒczà cebulaste kopu∏y. Niektóre murowane Êwiàtynie majà nawy zwieƒczone pićioma kopu∏ami. Najokazalsza umieszczona jest centralnie, a pozosta∏e na rogach dachu. Symbolizujà one Chrystusa i ewangelistów. Cerkwie majàce nawy zwieƒczone pićioma kopu∏ami znajdujà si´ m.in. w Rybo∏ach, Kleszczelach, Czarnej Cerkiewnej, Siemiatyczach. Nawy zwieƒczone pićioma wie˝yczkami bywajà tak˝e w niektórych cerkwiach drewnianych, m.in. w Puch∏ach i Micha∏owie. Naw´ drewnianych cerkwi wieƒczy czasami oÊmioboczny tambur wystajàcy ponad powierzchni´ dachu, zakoƒczony oÊmioma szczytami, nakryty dachem z okaza∏à kopu∏à. W Êcianach tamburu umieszczane sà okna, oÊwietlajàce wn´trze Êwiàtyni. Takie cerkwie znajdujà si´ m.in. w Narwi, ¸osince, Haft tkacki Pasynkach i Nowej Woli. na rćzniku

Cerkiew (pierwotnie unicka) w Orzeszkowie ko∏o Hajnówki

Cerkiew (pierwotnie unicka) w Sobiatynie ko∏o Bielska Podlaskiego

Cerkiew (pierwotnie unicka) w Koêlikach ko∏o Bia∏egostoku

Pielgrzymka podà˝ajàca do Grabarki

Cerkiew w ˚urobicach ko∏o Siemiatycz Cerkiew w Micha∏owie ko∏o Bia∏egostoku

Cerkiew w Nowej Woli ko∏o Bia∏egostoku

Ikonostasy w cerkwiach podlaskich nie sà tak rozbudowane i kolorowe, jak w Êwiàtyniach greckokatolickich po∏udniowo-wschodniej Polski. Majà zwykle uproszczonà form´, zredukowanà do dwóch lub trzech rz´dów ikon. Kompozycja podlaskich ikonostasów przypomina czasami fasad´ cerkwi, podzielonà poziomo gzymsami, a pionowo pilastrami lub kolumienkami. W zwieƒczeniu pojawiajà si´ trójkàtne szczyty i ∏uki, nawiàzujàce kszta∏tem do przepo∏owionych kopu∏ zwieƒczonych krzy˝ami. W kolorystyce ikonostasów przewa˝a barwa bia∏a i z∏ota. Do klasycznej kompozycji prawos∏awnego ikonostasu nawiàzuje rzàd ikon namiestnych. Po prawej stronie carskich wrót znajduje si´ zawsze wizerunek Chrystusa Nauczajàcego, po lewej wizerunek Madonny z Dzieciàtkiem. Na skraju ikonostasu, z prawej strony za drzwiami diakoƒskimi, umieszcza si´ wizerunek patrona cerkwi, a po przeciwnej stronie ikon´ Êwi´tego szczególnie popularnego w danej okolicy.

Liturgia w dniu Êw. Dymitra So∏uƒskiego w cerkwi pod tym samym wezwaniem, Hajnówka 2011 rok, fot. Artur Gawe∏

Cerkiew w ˚urobicach ko∏o Siemiatycz Cerkiew w Micha∏owie ko∏o Bia∏egostoku

Cerkiew w Nowej Woli ko∏o Bia∏egostoku

Liturgia w dniu Êw. Dymitra So∏uƒskiego w cerkwi pod tym samym wezwaniem, Hajnówka 2011 rok, fot. Artur Gawe∏

Rćzniki yjàtkowym wytworem bia∏oruskiej sztuki ludowej sà rćzniki, które pe∏ni∏y ró˝ne funkcje. Tradycyjny rćznik to wàski pas samodzia∏owego p∏ótna, utkanego z nici lnianych. Krótsze koƒce bywa∏y zdobione mere˝kami, wykoƒczone fr´dzlami lub bia∏à koronkà szyde∏kowà. Czasami zdobi∏ je tak˝e monogram w∏aÊcicielki wyhaftowany kolorowymi niçmi. Proste rćzniki by∏y u˝ywane do higieny osobistej i w gospodarstwie domowym. Rćzniki szersze i d∏u˝sze, zdobione rozbudowanym haftowanym ornamentem i koronkami, s∏u˝y∏y do ozdabiania ikon w cerkwiach i w domach, stanowi∏y wa˝ny atrybut wielu obrz´dów rodzinnych i dorocznych oraz ceniony podarek, sk∏adany przy ró˝nych okazjach. By∏y tak˝e krótsze i skromniej zdobione rćzniki ofiarne, które kobiety wiàza∏y na krzy˝ach przydro˝nych, pomorowych i cmentarnych. W czasie porodu kobieta trzyma∏a koƒce rćznika przerzuconego przez tram, PoÊwićone aby uÊmierzyç ból i przyspieszyç szcz´Êliwe rozwiàzanie. Szczególnà rol´ pe∏ni∏ pokarmy wielkanocne rćznik w czasie obrz´dów weselnych. Sta∏a na nim para nowo˝eƒców w czasie niesione ceremonii Êlubnej, przepasany przez rami´ rćznik nosi∏ marsza∏ek i starosta na rćzniku, weselny, panna m∏oda lub inna wyznaczona kobieta nios∏a ozdobionà rćzNurzec ko∏o Siemiatycz nikiem ikon´ w orszaku Êlubnym do cerkwi. Zgodnie ze starym zwyczajem, owà ikon´ – darowanà dziewczynie przez rodziców, nale˝a∏o zawiesiç w izbie m∏odego ma∏˝eƒstwa i ozdobiç jà tym samym rćznikiem. W okolicach Bielska Podlaskiego matka panny m∏odej, trzymajàc na rćzniku bochen chleba, okrà˝a∏a trzykrotnie par´ m∏odych przed wyruszeniem orszaku Êlubnego do cerkwi. Chlebem na rćzniku rodzice witali wracajàcych z cerkwi nowo˝eƒców. Rćznikiem tak˝e wiàzano poÊciel m∏odej m´˝atki, udajàcej si´ do domu m´˝a. Rćznikiem zas∏aniano ikony lub g∏ównà ikon´ w izbie, w której nieboszczyk oczekiwa∏ na pogrzeb. Nast´pnie musia∏ on zas∏aniaç ikon´ jeszcze przez 40 dni od pogrzebu. W niektórych parafiach ko∏o Bielska i Hajnówki rćznik zawiàzany by∏ tak˝e na krzy˝u pogrzebowym przyniesionym z cerkwi, ustawionym przy wezg∏owiu zmar∏ego, a nast´pnie otwierajàcym kondukt pogrzebowy. Ten rćznik pozostawa∏ ju˝ zwykle w cerkwi jako ofiara i pamiàtka po zmar∏ym. Na rćznikach niesione by∏y na cmentarz trumienki zmar∏ych dzieci. Taki rćznik rodzina zabiera∏a póêniej do domu albo sk∏ada∏a go w grobie. Haftowany rćznik wyst´powa∏ jako wa˝ny atrybut w niektórych obrz´dach agrarnych. Wiàza∏ go przez rami´ gospodarz, rozpoczynajàc jesienny siew zbo˝a, na nim niós∏ ko∏acz obchodzàc pola w dniu Êw. Jurija.

Rćznikiem wyÊcie∏a∏a czasami gospodyni koszyk, w którym nios∏a wielkanocne jad∏o do poÊwićenia. W ma∏y obrusek lub rćznik zawijano w domu napocz´ty bochenek chleba, a w czasie Radunicy rozk∏adano na mogile, aby rodzina mog∏a spo˝yç obrz´dowy posi∏ek. Najstarsze znane podlaskie rćzniki, pochodzàce z koƒca XIX i poczàtków XX stulecia, zdobione by∏y tzw. pereborami, czyli haftem wytkanym na krosnach. Ornament tworzy∏y mniej lub bardziej rozbudowane czerwone szlaki z∏o˝one z motywów geometrycznych. Popularne by∏y tak˝e rćzniki Wiosenny obchód pól z ko∏aczem niesionym zdo bione haftem krzy˝ykona rćzniku, Studziwoda ko∏o Bielska Podlaskiego, fot. Wanda Dowlaszewicz wym, na których dominowa∏y równie˝ ornamenty geometryczne i roÊlinne, a zw∏aszcza ulubiona przez podlaskie Bia∏orusinki ukwiecona ga∏àzka ró˝y. Pojawia∏y si´ równie˝ motywy zoomorficzne, zw∏aszcza stylizowane sylwetki ptaków, rzadziej napisy o tematyce moralizatorskiej. Haft krzy˝ykowy na rćzniku by∏ zwykle dwubarwny. W dekoracji zdecydowanie przewa˝a∏a barwa czerwona i czarna lub niebieska. W latach mi´dzywojennych ogromnà popularnoÊç zyska∏y wielobarwne bukiety i inne kompozycje kwiatowe, wykonywane haftem p∏askim. Koƒce takich rćzników zdobi∏y zwykle szerokie pasy koronki o zàbkowanych brzegach, czasami wszywane by∏y równie˝ koronkowe wstawki. DziÊ coraz rzadziej mo˝na spotkaç dawne rćzniki na ikonach w mieszkaniach. Zastàpi∏y je firanki i sztuczne kwiaty. Niemniej w wielu jeszcze rodzinach stare haftowane rćzniki bywajà pieczo∏owicie przechowywane jako cenna pamiàtka rodzinna Rćznik zdobiony haftem po przodkach. krzy˝ykowym

Âwi´ta i zwyczaje doroczne KKoÊciele prawos∏awnym obowiàzuje kalendarz juliaƒski, zatem wszystkie Êwi´ta sta∏e przypadajà o dwa tygodnie póêniej w stosunku do kalendarza gregoriaƒskiego. KoÊció∏ prawos∏awny mniej rygorystycznie zwalcza∏ dawne zwyczaje, stàd w kulturze ludowej Rusinów podlaskich mo˝na dostrzec wiele archaizmów si´gajàcych korzeniami czasów pogaƒskich. Przemiany spo∏eczno-gospodarcze, dokonujàce si´ w ciàgu ostatniego pó∏wiecza spowodowa∏y, ˝e dawne zwyczaje i obrz´dy odchodzà w przesz∏oÊç. W KoÊciele prawos∏awnym podobnie jak w ca∏ym chrzeÊcijaƒstwie, najwa˝niejszym Êwi´tem jest Wielkanoc. W kalendarzu liturgicznym wyró˝niono tak˝e dwanaÊcie wielkich Êwiàt, do których nale˝à: Narodzenie NajÊwi´tszej Bogarodzicy (21 wrzeÊnia), Podwy˝szenie Krzy˝a Paƒskiego (27 wrzeÊnia), Wprowadzenie NajÊwi´tszej Bogarodzicy do Âwiàtyni (4 grudnia), Bo˝e Narodzenie (7 stycznia), Objawienie Paƒskie/Âwi´to Jordanu (19 stycznia), Spotkanie Paƒskie (15 lutego), Zwiastowanie NajÊwi´tszej Bogarodzicy (7 kwietnia), Niedziela Palmowa (Êwi´to ruchome), Tydzieƒ M´ki Paƒskiej i Wielkanoc (Êwi´to ruchome), Wniebowstàpienie Paƒskie (Êwi´to ruchome), Zes∏anie Ducha Âwi´tego (Êwi´to ruchome), Przemienienie Paƒskie (19 sierpnia) i ZaÊni´cie NajÊwi´tszej Bogarodzicy (28 sierpnia). Szczególnie bogata obrz´dowoÊç towarzyszy do chwili obecnej Êwi´tom Bo˝ego Narodzenia, Objawienia Paƒskiego oraz Wielkanocy.

Bo˝e Narodzenie. W Wigili´ Bo˝ego Narodzenia w izbach wiejskich pojawia∏ si´ snop zbo˝a stawiany pod ikonami. Wynoszono go z izby dopiero po Êwi´cie Jordanu. Wieczorem rodzina zasiada∏a do uroczystej postnej kolacji, na której nie mog∏o zabraknàç kutii, owsianego kisielu, pra˝onego grochu, grzybowego barszczu. W zestawie potraw wigilijnych obowiàzkowy by∏ tak˝e czosnek, który mia∏ zapewniç zdrowie i odpornoÊç na choroby. W niektórych domach pieczone by∏o tak˝e specjalne ciasto dro˝d˝owe nazywane „dziadem”. Mia∏o kszta∏t ko∏acza. W miar´ mo˝liwoÊci nadziewano je marmoladà z jab∏ek lub powid∏ami ze Êliwek. Po spo˝yciu wieczerzy gospodyni nie sprzàta∏a resztek ze sto∏u, a˝ do czasu powrotu domowników z nabo˝eƒstwa w cerkwi. Wierzono, ˝e w tym czasie przy wigilijnym stole po˝ywiajà si´ dusze zmar∏ych.

Kol´dnicy z gwiazdà, ¸osinka ko∏o Bielska Podlaskiego, fot. Artur Gawe∏ Kol´dnicy z gwiazdà, Klejniki ko∏o Bielska Podlaskiego, fot. Artur Gawe∏

Domownicy po powrocie z cerkwi zasiadali jeszcze do pozostawionego jad∏a i podjadali wigilijne potrawy, co mia∏o zapewniç urodzaj. Na czas Bo˝ego Narodzenia w cerkwiach nie buduje si´ szopek, natomiast przed ikonostasem wystawiana jest ikona o tej tematyce, której oddajà czeÊç przychodzàcy i wychodzàcy ze Êwiàtyni wierni. WÊród wyznawców prawos∏awia na Podlasiu nie by∏o zwyczaju kol´dowania „z Herodem” lub „kozà”, ale w okresie od Bo˝ego Narodzenia do Êwi´ta Jordanu domy odwiedzali kol´dnicy z gwiazdà. A gwiazdy bywa∏y czasami niezwykle okaza∏e i pi´kne, zw∏aszcza w okolicach Bielska Podlaskiego i Hajnówki. Szkielet gwiazdy kol´dniczej stanowi∏y dwa zu˝yte przetaki umieszczone centralnie, od których odchodzi∏y trójboczne lub czteroboczne ostro zakoƒczone ramiona (promienie), których mog∏o byç szeÊç, osiem, a nawet szesnaÊcie, rozmieszczone w dwóch lub trzech rz´dach. Szkielet gwiazdy oklejony by∏ papierem, na który nalepiano ozdoby w formie kolorowych wycinanek. Naj∏adniejsza kolista, zwykle a˝urowa wycinanka lub kola˝ z obrazkiem (ikonà) nawiàzujàcym tematycznie do narodzin Jezusa zdobi∏y okràg∏e, Êrodkowe lico gwiazdy. Na koƒcach ramion mocowano okaza∏e pompony z drobno poci´tej kolorowej bibu∏y. Niektóre gwiazdy ozdobione sà wiankiem fanarów (lampionów) rozmieszczonych na

Kol´dnicy z gwiazdà, ¸osinka ko∏o Bielska Podlaskiego, fot. Artur Gawe∏ Kol´dnicy z gwiazdà, Klejniki ko∏o Bielska Podlaskiego, fot. Artur Gawe∏

Ukrzy˝owanie, ikona ze zbiorów Muzeum Ikon w SupraÊlu, fot. Artur Gawe∏

ramionach. Gwiazda umieszczona na drà˝ku wprawiana jest w ruch za pomocà bloczków i sznurka. Bywa∏y skomplikowane gwiazdy, z dwoma rz´dami promieni obracajàcych si´ w przeciwnych kierunkach. Wewnàtrz gwiazdy umieszczona by∏a Êwieczka. RozÊwietlona w mroku nocy, wirujàca gwiazda wyglàda∏a niezwykle pi´knie. W okolicach Bielska Podlaskiego i Hajnówki znany by∏ w przesz∏oÊci zwyczaj kol´dowania z niedêwiedziem w wigili´ Nowego Roku, nazywany „hohotuchà”. Kol´dowa∏y dzieci, a niedêwiedziem by∏ przebrany ch∏opiec. Kol´dowali tak˝e doroÊli, sypiàc po izbie ziarno i sk∏adajàc ˝yczenia. Jedni i drudzy Êpiewali obrz´dowà pieÊƒ zaczynajàcà si´ od s∏ów: Wasilowa mati posz∏a hohotati. Za kol´d´ zarówno dzieci jak i doroÊli dostawali od gospodyni kawa∏ek Êwiàtecznego pieroga, mi´sa, kie∏basy lub kiszki gryczanej. Jordan. 6 stycznia wg kalendarza juliaƒskiego (a 19 stycznia wg kalendarza gregoriaƒskiego) KoÊció∏ prawos∏awny obchodzi Êwi´to Objawienia Paƒskiego oraz Êwi´to Chrztu Paƒskiego, nazywane popularnie „Jordanem”. Âwi´to poprzedza wigilia, w czasie której obowiàzuje Êcis∏y post i spo˝ywana jest postna wieczerza (druha kaleda), z∏o˝ona

Ikona Matki Boskiej Bielskiej

Âwi´to Jordanu w Drohiczynie, 2004 rok, fot. Wanda Dowlaszewicz

Âwi´to Jordanu w Odrynkach ko∏o Hajnówki, 2013 rok, fot. Artur Gawe∏

z takich samych potraw, jakie podaje si´ na wieczerzy przed Bo˝ym Narodzeniem. W tym dniu z cerkwi wychodzà procesje i podà˝ajà nad brzegi rzek i strumieni, traktowanych jako symboliczny Jordan. Nad wodà ma miejsce obrz´d Wielkiego PoÊwićenia Wody, w czasie którego kap∏an zanurza trzykrotnie krzy˝ w wodzie. Je˝eli rzeka jest zamarzni´ta, w lodzie wycinany jest przer´bel w kszta∏cie krzy˝a. Na zakoƒczenie kap∏an trzykrotnie Êwići zebranych wodà. Panuje przekonanie, ˝e woda „Jordanu” posiada w∏aÊciwoÊci uzdrawiajàce, stàd liczni wierni, nie zwa˝ajàc na mróz obmywajà si´ w niej, pijà, aby zapewniç sobie zdrowie, zanoszà do domów dla domowników nieobecnych na nabo˝eƒstwie, a tak˝e aby pokropiç obejÊcie, dobytek, czasami drzewa w sadzie, ale przede wszystkim, aby w razie potrzeby piç w charakterze lekarstwa. Je˝eli w pobli˝u cerkwi nie ma rzeki lub strumienia, obrz´d Êwićenia wody ma miejsce przy studni. Wed∏ug wierzeƒ wyznawców prawos∏awia woda poÊwićona w rzece zachowuje swojà cudownà moc przez trzy, a nawet dziewi´ç dni. Z tego powodu nie wolno by∏o w tym czasie praç w rzece ani wykonywaç ˝adnych innych brudnych prac, zanieczyszczajàcych ciek wodny.

Ukrzy˝owanie, ikona ze zbiorów Muzeum Ikon w SupraÊlu, fot. Artur Gawe∏

Ikona Matki Boskiej Bielskiej

Âwi´to Jordanu w Drohiczynie, 2004 rok, fot. Wanda Dowlaszewicz

Âwi´to Jordanu w Odrynkach ko∏o Hajnówki, 2013 rok, fot. Artur Gawe∏

Zwiastowanie NajÊwi´tszej Bogarodzicy. Przed Êwi´tem Zwiastowania NajÊwi´tszej Panny Marii we wsiach po∏o˝onych w pobli˝u Bielska Podlaskiego i Hajnówki gospodynie piek∏y dro˝d˝owe postne ciastka z màki i wody, w kszta∏cie cztero- lub pićiopalczastych stóp, nazywanych „bus∏owymi ∏apami” (bocianimi ∏apami), a tak˝e w kszta∏cie skowronków, bron, soch, rade∏, kos i sierpów, co wyraênie wskazuje na zwiàzek z magià wiosennà i rolniczà. Zmartwychwstanie Paƒskie (Pascha, Wielkanoc). Liturgia nabo˝eƒstw prawos∏awnych w poszczególne dni Wielkiego Tygodnia, podobnie jak w innych koÊcio∏ach chrzeÊcijaƒskich, nawiàzuje do wydarzeƒ zwiàzanych z ostatnimi dniami ˝ycia Zbawiciela i M´kà Paƒskà. W Wielki Piàtek nie jest sprawowana w cerkwiach liturgia. Na nieszporach w nawie na sarkofagu rozk∏adana jest p∏aszczanica, tkanina przedstawiajàca postaç Chrystusa le˝àcego w grobie. W czasie uroczystej proce- Âwićenie palm, Micha∏owo ko∏o sji wielkopiàtkowej p∏aszczanica ob- Bia∏egostoku, fot. Artur Gawe∏ noszona jest wokó∏ cerkwi. Obrz´d ten symbolizuje z∏o˝enie Zbawiciela do grobu. Wierni uczestniczàcy w nabo˝eƒstwie przechodzà pod trzymanà w górze p∏aszczanicà z nadziejà, ˝e zyskajà Bo˝e b∏ogos∏awieƒstwo. W Wielkà Sobot´ duchowni Êwićà pokarmy w cerkwiach lub wyznaczonych miejscach we wsi. Przed pó∏nocà rozpoczyna si´ paschalne nabo˝eƒstwo Ârodka Nocy (Po∏noszcznica). W trakcie uroczystoÊci celebrans podchodzi do wystawionej p∏aszczanicy i po okadzeniu, trzymajàc jà nad g∏owà, przenosi przez carskie wrota do prezbiterium i k∏adzie na o∏tarzu, gdzie ca∏un pozostaje a˝ do Wniebowstàpienia. O pó∏nocy rozpoczyna si´ jutrznia paschalna, którà inauguruje uroczysta procesja trzykrotnie okrà˝ajàca Êwiàtyni´ przy wtórze bijàcych wszystkich dzwo-

Âwi´cenie pokarmów w Wielkà Sobot´, Nurzec ko∏o Siemiatycz, 2009 rok

nów. Pod koniec nabo˝eƒstwa ma miejsce obrz´d poÊwi´cenia artosu, czyli chleba paschalnego (symbol Zmartwychwsta∏ego Boga). B´dzie on le˝a∏ na pulpicie przed ikonostasem do soboty poprzedzajàcej Niedziel´ Przewodnià, kiedy zostanie podzielony pomi´dzy wiernych. Podczas jutrzni paschalnej kap∏ani wielokrotnie zwracajà si´ do wiernych z pozdrowieniem „Christos woskresie” (Chrystus zmartwychwsta∏) i otrzymujà odpowiedê „naisto woskresie” (zaiste zmartwychwsta∏). Takim samym pozdrowieniem b´dà si´ witaç wyznawcy prawos∏awia a˝ do Pi´çdziesiàtnicy. W tydzieƒ po Wielkanocy obchodzona jest Radonica (Radunica) nazywana tak˝e Prowody (Przewody) – Êwi´to ku czci zmar∏ych. W tym dniu sprawowane sà specjalne mod∏y w cerPisanki kwiach i na cmentarzach. z okolic W wiejskich parafiach Siemiatycz

Âwi´cenie pokarmów w Wielkà Sobot´, Nurzec ko∏o Siemiatycz, 2009 rok

fiach podlaskich, prawos∏awni wierni odwiedzajà cmentarze i groby swoich bliskich w czasie Wielkanocy. Mogi∏y zdobione sà wówczas wiosennymi kwiatami i zielenià, palone sà znicze, rozk∏adane pisanki, czasami ju˝ w Wielkà Sobot´, zaraz po poÊwi´ceniu pokarmów.

Wielkopiàtkowa procesja z p∏aszczenicà, Narew ko∏o Hajnówki, 2012 rok, fot. Artur Gawe∏

w okolicach Bielska Podlaskiego i Hajnówki w poniedzia∏ek lub wtorek po Przewodach w´drujà procesje na cmentarze grzebalne, na których odprawiane sà panichidy i pominki. Ksiàdz odprawia zaduszne mod∏y i Êwi´ci mogi∏y. Dawniej po zakoƒczeniu mod∏ów prowadzonych przez ksi´dza rodziny zbiera∏y si´ przy mogi∏ach najbli˝szych, aby spo˝yç rytualnà uczt´. Na grobach lub w ich bezpoÊrednim sàsiedztwie rozk∏adane by∏y obrusy i wyk∏adano jad∏o przyniesione z domu (mi´so, kie∏bas´ i inne w´dliny, bia∏e pieczywo, jajka itd.). W czasie tej uczty pito równie˝ alkohol, przy czym ucztujàcy nie zapominali skropiç nim mogi∏. Powszechny niegdyÊ zwyczaj ucztowania na cmentarzach w czasie Radunicy przetrwa∏ do chwili obecnej w stanie szczàtkowym i jest jeszcze praktykowany w nielicznych parafiach. Zanika tak˝e zwyczaj rozk∏adania na mogi∏ach Êwi´conego jad∏a. W miastach i niektórych wiejskich paraGrób Paƒski w cerkwi, 2012 rok, fot. Artur Gawe∏

Jajka wielkanocne na mogile, Folwarki Tylwickie ko∏o Bia∏egostoku

W czasie Radunicy kobiety rozk∏ada∏y na grobach barwione jajka, kawa∏ki Êwiàtecznego pieroga i inne jad∏o dla dusz przodków oraz bliskich zmar∏ych, którym wolno by∏o w tym dniu przenikaç do Êwiata ˝ywych. Spo˝ywanie posi∏ku na cmentarzu w czasie Radunicy, Czy˝e ko∏o Hajnówki, 2006 rok, fot. Artur Gawe∏

Przemienienie Paƒskie. Na Êwi´to Przemienia Paƒskiego, które w KoÊciele prawos∏awnym obchodzone jest 19 sierpnia, kto mo˝e spieszy na odpust na Âwi´tà Gór´ Grabark´, oddalonà oko∏o 10 km od Siemiatycz. Na wzniesieniu otoczonym lasami stoi cerkiew Przemienienia Paƒskiego, otoczona strzelistymi sosnami i opasana wieƒcem krzy˝y wotywnych, przyniesionych przez pàtników. Obok cerkwi usytuowany jest ˝eƒski klasztor Êw. Marty i Marii. W wigili´ Êwi´ta ju˝ od po∏udnia przybywajà piesze i zmotoryzowane pielgrzymki oraz grupy rodzinne. Ostatni odcinek drogi wielu

Wielkopiàtkowa procesja z p∏aszczenicà, Narew ko∏o Hajnówki, 2012 rok, fot. Artur Gawe∏

Jajka wielkanocne na mogile, Folwarki Tylwickie ko∏o Bia∏egostoku

W ludowej tradycji Êwi´to Przemienienia Paƒskiego nosi nazw´ Êwi´ta Spasa (Zbawiciela). Jest to tzw. Spas drugi albo jab∏kowy, bowiem w tym dniu Êwi´cone sà jab∏ka (lub inne owoce) rozdawane wiernym i spo˝ywane po poÊwi´ceniu, ju˝ w domu. WczeÊniej, 1 sierpnia obchodzone jest Êwi´to pierwszego Spasa, miodowego (wyniesienie Êw. Drzewa Krzy˝a Paƒskiego), a 16 sierpnia Spasa trzeciego – Spasa na chuÊcie, na pamiàtk´ przeniesienia Mandylionu z Edessy do Konstantynopola w 944 roku.

Cerkiew Przemienienia Paƒskiego na Âwi´tej Górze Grabarce

przybyszów pokonuje na kolanach, okrà˝ajàc trzykrotnie cerkiew. Wielu pàtników niesie w d∏oniach krzy˝e wotywne, które zostanà ustawione obok cerkwi. U stóp Âwi´tej Góry p∏ynie strumieƒ, którego woda w czasie Êwi´ta nabiera uzdrawiajàcej mocy. Wielu pielgrzymów zanurza w strumieniu utrudzone nogi, szukajàc ukojenia po trudach w´drówki, a ludzie chorzy obmywajà wodà chore cz´Êci cia∏a z nadziejà, ˝e choroba ustàpi. P∏ótno lub chusteczki, którymi wycierajà chore miejsca, wieszajà na krzakach i sznurach, rozpi´tych wzd∏u˝ strumienia. Dla jednych to tylko zabobon, dla innych – wyraz g∏´bokiej wiary i tradycji. U podnó˝a Âwi´tej Góry znajduje si´ kapliczka wzniesiona nad êród∏em, którego woda posiada tak˝e uzdrawiajàcà moc. UroczystoÊci odpustowe na Âwi´tej Górze rozpoczynajà si´ nieszporami w wigili´ Êwi´ta Przemienienia Paƒskiego i trwajà do zakoƒczenia g∏ównego nabo˝eƒstwa w dniu nast´pnym w godzinach popo∏udniowych. S∏awa tego miejsca si´ga poczàtków XVIII stulecia i trwa nieprzerwanie ju˝ ponad trzysta lat. Od czasu epidemii w 1710 roku datuje si´ zwyczaj ustawiania na Âwi´tej Górze Grabarce krzy˝y wotywnych. Sà ich tysiàce, ma∏e i du˝e, prawos∏awne i ∏aciƒskie, w przewa˝ajàcej wi´kszoÊci drewniane. Na wielu widniejà napisy wykonane cyrylicà lub alfabetem ∏aciƒskim. W koƒcu XVIII stulecia Âwi´ta Góra w Grabarce by∏a ju˝ wa˝nym unickim oÊrodkiem pielgrzymkowym. W 1839 roku leÊnà kaplic´ zacz´li obs∏ugiwaç duchowni prawos∏awni. O˝ywienie ruchu pàtniczego nastàpi∏o od czasu utworzenia w 1947 roku na Âwi´tej Górze klasztoru ˝eƒskiego, który sprawuje piecz´ nad sanktuarium. W 1990 roku w wyniku podpalenia drewniana Êwiàtynia doszcz´tnie sp∏on´∏a. Dzi´ki staraniom hierarchii KoÊcio∏a prawos∏awnego, ofiarnoÊci wiernych i pomocy rzàdu polskiego cerkiew zosta∏a szybko odbudowana.

Wn´trze cerkwi na Âwi´tej Górze Grabarce, fot. Artur Gawe∏

Pielgrzymi obmywajàcy si´ w strumieniu p∏ynàcym u podnó˝a Âwi´tej Góry Grabarki

Wielu pielgrzymów przybywajàcych na Grabark´ trzykrotnie obchodzi cerkiew na kolanach

Cerkiew Przemienienia Paƒskiego na Âwi´tej Górze Grabarce

Wn´trze cerkwi na Âwi´tej Górze Grabarce, fot. Artur Gawe∏

Pielgrzymi obmywajàcy si´ w strumieniu p∏ynàcym u podnó˝a Âwi´tej Góry Grabarki

Wielu pielgrzymów przybywajàcych na Grabark´ trzykrotnie obchodzi cerkiew na kolanach

Wprowadzenie NajÊwi´tszej Bogarodzicy do Âwiàtyni. Âwi´to to ma wyjàtkowà opraw´ w parafii Czy˝e, po∏o˝onej niedaleko Hajnówki. Przetrwa∏ tam zwyczaj r´cznego wyrobu woskowych gromnic (brackich Êwiecz), u˝ywanych w czasie uroczystych nabo˝eƒstw i pogrzebów parafian. Nad wyrobem Êwiec czuwa ˝eƒskie bractwo. Kobiety i dzieci wyrabiajà w d∏oniach kawa∏ki wosku, z których m´˝czyêni formujà Êwiece, turlajàc je po blacie sto∏u i nadajàc im kszta∏t wa∏ków. Pos∏ugujà si´ przy tym specjalnymi deseczkami. Ka˝da bracka Êwieca musi odpowiadaç okreÊlonym parametrom, tzn. powinna wa˝yç 80 dag, mierzyç 80 cm wysokoÊci i mieç 5 cm Êrednicy. W zwiàzku z tym wyrobiony w d∏oniach wosk

Nabo˝eƒstwo z brackimi Êwiecami, Czy˝e ko∏o Hajnówki, fot. Artur Gawe∏ Procesja w czasie Êwi´ta maryjnego 4 grudnia, Czy˝e ko∏o Hajnówki, 2007 rok, fot. Wanda Dowlaszewicz

przed dalszà obróbkà trzeba porcjowaç wg wagi. Ukszta∏towane woskowe wa∏ki rozcinane sà wzd∏u˝ i do wn´trza wk∏adane sà bawe∏niane knoty. Teraz brzegi Êwiecy nale˝y po∏àczyç, skr´ciç i g∏adko wyg∏adziç za pomocà deseczki, aby powsta∏ wa∏ek o Êrednicy 5 cm. Uformowane Êwiece sà mi´kkie i podatne na zniekszta∏cenia, dlatego muszà w spokoju stygnàç przez ca∏à noc. Oprócz brackich Êwiec w taki sam sposób wyrabiane sà mniejsze woskowe gromnice. Po zakoƒczeniu pracy wszyscy zgromadzeni spo˝ywajà wspólnie postnà wieczerz´.

Uroczysta procesja w czasie Êwi´ta parafialnego, Puch∏y ko∏o Bia∏egostoku, fot. Artur Gawe∏

Nast´pnego dnia, w uroczystoÊç Wprowadzenia Bogarodzicy do Âwiàtyni, w czasie nabo˝eƒstwa z cerkwi wychodzi procesja i udaje si´ do plebanii po Êwiece. 24 du˝e Êwiece otrzymujà kobiety, mniejsze gromnice dostajà dzieci. Kiedy ca∏e zgromadzenie ze Êwiecami wraca do cerkwi, Êpiewajàc pieÊƒ Wwiedienije wo chram Preswiatoj Bohorodicy, wychodzi im naprzeciw ksiàdz z krzy˝em i m´˝czyêni z choràgwiami. Po wejÊciu do cerkwi kobiety trzymajàce brackie Êwiece ustawiajà si´ w czterech rz´dach. Nast´puje poÊwi´cenie Êwiec, które kobiety trzymajà w d∏oniach do koƒca liturgii. DwanaÊcie z tych Êwiec zapalanych jest w cerkwi podczas wszystkich pozosta∏ych jedenastu wielkich Êwiàt. Âwi´ty Jerzy. W okolicach Bielska Podlaskiego i Hajnówki zachowa∏a si´ pami´ç o zwyczaju obchodzenia pól z ko∏aczem w dniu Êw. Jerzego, którego koÊció∏ prawos∏awny wspomina 5 maja. W czasie obchodu pól mia∏ miejsce obrz´d toczenia ko∏acza po m∏odym zbo˝u lub na obrusie rozÊcielonym na ziemi. Gospodarze obchodzili swoje zagony zgodnie z kierunkiem ruchu s∏oƒca (niektórzy nawet trzykrotnie), odmawiajàc

Nabo˝eƒstwo z brackimi Êwiecami, Czy˝e ko∏o Hajnówki, fot. Artur Gawe∏ Procesja w czasie Êwi´ta maryjnego 4 grudnia, Czy˝e ko∏o Hajnówki, 2007 rok, fot. Wanda Dowlaszewicz

Uroczysta procesja w czasie Êwi´ta parafialnego, Puch∏y ko∏o Bia∏egostoku, fot. Artur Gawe∏

Korowajczyk wypiekany na dzieƒ Êw. Jerzego, Soce ko∏o Hajnówki, fot. Artur Gawe∏

We wsiach ruskich na Podlasiu nadnarwiaƒskim w dniu Êw. Jerzego pieczono dawniej specjalny chlebek („takij korowajczyk z huskami”), z którym gospodarz szed∏ w pole. Na swojej dzia∏ce obsianej ˝ytem rozÊcie∏a∏ obrus, przetacza∏ po nim korowaj „u czetyrje storony swieta”, a potem wbija∏ w ka˝dà dzia∏k´ koÊci z wielkanocnego Êwi´conego. GdzieÊ na koƒcu pola zbierali si´ sàsiedzi na ma∏à biesiad´ (korowaj, mi´so, jajka, wódka), po czym wracali do wsi. „Dauniej bu∏a u nas taka ustanowa, takij zakon”. S. Dworakowski, Kultura spo∏eczna ludu wiejskiego na Mazowszu nad Narwià

stosowne modlitwy i zakl´cia, aby zapewniç sobie dobry urodzaj. W pole sz∏y ca∏e rodziny, zabierajàc ze sobà jedzenie. Czasami rytua∏ toczenia ko∏acza powtarzany by∏ na ka˝dym zagonie po trzy razy, aby by∏ bardziej skuteczny. Zwracano przy tym uwag´, na jakà odleg∏oÊç potoczy si´ ko∏acz i na którà stron´ upadnie. Je˝eli potoczy∏ si´ daleko i upad∏ licem do góry, to oznacza∏o ˝e ˝yto obrodzi, a ˝niwa b´dà udane. W okolicach Bielska Podlaskiego taczano tak˝e pisanki po zbo˝u, w tym samym celu co ko∏acz. W czasie obchodu gospodarze zakopywali lub wtykali w ziemi´ kostki pozosta∏e z poÊwi´conego jad∏a wielkanocnego, specjalnie przechowywane do dnia Êw. Jurija. Ten magiczny zabieg mia∏ chroniç uprawy przed gryzoniami, owadami i chwastami. Aby ofiara by∏a bardziej skuteczna, nale˝a∏o zakopaç kostki w czterech rogach zagonu. Na polach rozsypywano tak˝e skorupki jajek spo˝ytych w czasie Wielkanocy, aby zbo˝e ros∏o bujne i z pe∏nymi k∏osami. W trakcie obchodu pól wskazane by∏o wytarzaç si´ po m∏odym zbo˝u, aby zapewniç sobie zdrowie i si∏´, zw∏aszcza w czasie ˝niw. Po obejÊciu swoich zagodnów rodzina spo˝ywa∏a posi∏ek na polu.

Chrzcielnice

Chrzest. W prawos∏awiu do sakramentu chrztu mo˝na przystàpiç w ka˝dym wieku, ale zwyczajowo udziela si´ go niemowl´tom. Chrzest niemowl´cia zgodnie z zaleceniem Cerkwi powinien odbyç si´ w przedziale pomi´dzy ósmym dniem a up∏ywem piàtego miesiàca od narodzin dziecka. Niemowl´ta w czasie chrztu przyjmujà jednoczeÊnie dwa sakramenty, chrztu i bierzmowania. Aktu chrztu dokonuje si´ poprzez trzykrotne zanurzenie dziecka przez kap∏ana w wodzie chrzcielnicy, z jednoczeÊnie wypowiadanymi s∏owami: S∏uga Bo˝y (wymieniane jest imi´)… chrzci si´ w imi´ Ojca, Amen. I Syna, Amen. I Ducha Âwi´tego, Amen. Wymawiajàc kolejne imi´ osób Trójcy Âwi´tej, ksiàdz zanurza dziecko w chrzcielnicy. W wyjàtkowych przypadkach dopuszczany jest równie˝ chrzest przez polewanie wodà, jak w obrzàdku zachodnim, wówczas kap∏an polewa trzykrotnie dziecko. Po tym obrz´dzie dziecko ubierane jest w nowe ubranko lub specjalnà jedwabnà (at∏asowà) szatk´ nazywanà „chrzczonka”, otrzymuje tak˝e krzy˝yk do noszenia na szyi; zwyczajowo kupujà je rodzice chrzestni. Jeszcze nie tak dawno koszulka do chrztu dziecka szyta by∏a z cienkiego samodzia∏owego p∏ótna. Zasobna matka chrzestna obdarowywa∏a chrzeÊniaka wi´kszym zapasem p∏ótna, z którego matka mog∏a póêniej szyç dla niego odzienie. BezpoÊrednio po ochrzczeniu dziecka kap∏an udziela mu tak˝e sakramentu bierzmowania. Do namaszczania u˝ywane jest krzy˝mo Êwi´te, sporzàdzone z oleju i wina oraz oko∏o trzydziestu innych wonnych sk∏adników, których liczba podkreÊlaç ma bogactwo darów Ducha Âwi´tego, otrzymywanych przez bierzmowanego. Kap∏an namaszcza krzy˝mem czo∏o, oczy, nozdrza, uszy, usta, piersi, r´ce i nogi, kreÊlàc na nich p´dzelkiem znaki krzy˝a. Gestowi temu towarzyszà s∏owa: Piecz´ç daru Ducha Âwi´tego. W czasie bierzmowania odbywa si´ tak˝e obrz´d postrzy˝yn. Kap∏an ucina dziecku kosmyk w∏osów na g∏owie, co symbolizuje poczàtek nowego ˝ycia. Po bierzmowaniu dziecko mo˝e przyst´powaç ju˝ do komunii Êwi´tej. Bywa zatem, ˝e w ciàgu jednego nabo˝eƒstwa, kiedy chrzest po∏àczony jest z Liturgià, niemowl´ (cz∏owiek ochrzczony) przyst´puje a˝ do trzech sakramentów. Korony Êlubne

Scena w czasie obchodu pól z ko∏aczem w dniu Êw. Jerzego, Soce ko∏o Hajnówki, 2006 rok, fot. Artur Gawe∏

Obrz´dowoÊç rodzinna

Âlub i wesele. Dawne zwyczaje zwiàzane z weselem w wi´kszoÊci odesz∏y ju˝ w przesz∏oÊç. Nowo˝eƒcy pragnà wyglàdaç w czasie ceremonii Êlubnej jak z ˝urnala. Przyj´cie weselne odbywa si´ zwykle w lokalu i organizowane jest wed∏ug powszechnie stosowanych schematów, odnoszàcych si´ zarówno do samej zabawy, jak i do przyj´cia weselnego. Odesz∏y w niepami´ç dawne zwyczaje zwiàzane ze swatami, spraszaniem goÊci, wypiekaniem obrz´dowego korowaja, pok∏adzinami, oczepinami, targowaniem posagu panny m∏odej itd. Pewne tradycyjne elementy

Korowajczyk wypiekany na dzieƒ Êw. Jerzego, Soce ko∏o Hajnówki, fot. Artur Gawe∏

Chrzcielnice

Scena w czasie obchodu pól z ko∏aczem w dniu Êw. Jerzego, Soce ko∏o Hajnówki, 2006 rok, fot. Artur Gawe∏

Obrz´dowoÊç rodzinna

Nowo˝eƒcy w koronach Êlubnych, fot. Marian Pokropek Ko∏acze weselne z okolic Siemiatycz i Bielska Podlaskiego

w szczàtkowej lub zmienionej formie jednak przetrwa∏y, jak chocia˝by b∏ogos∏awieƒstwo rodziców w domu panny m∏odej i obdarowywanie nowo˝eƒców ikonami. Marsza∏ka i starost´ weselnego, czuwajàcych nad przebiegiem uroczystoÊci, zastàpili obecnie wodzireje. Korowaje, bez których nie mog∏o si´ obyç w przesz∏oÊci ˝adne wesele, ustàpi∏y dziÊ miejsca s´kaczom, tortom i innym wytwornym wypiekom. ˚ywe pozostajà jeszcze niektóre przesàdy zwiàzane z weselem i Êlubem, ale i one traktowane sà coraz cz´Êciej jako element miejscowego folkloru. Niezmieniony pozosta∏ jedynie ceremonia∏ udzielania sakramentu ma∏˝eƒstwa w cerkwi i on dziÊ decyduje przede wszystkim o wyjàtkowoÊci wesela prawos∏awnego na Podlasiu. Âlub w obrzàdku prawos∏awnym jest niezwykle uroczysty. Sakrament ma∏˝eƒstwa udzielany przez kap∏ana w cerkwi sk∏ada si´ z dwóch cz´Êci – zarćzyn (wk∏adania obràczek) i wieƒczenija (koronowania). W przesz∏oÊci zarćzyny mia∏y miejsce wczeÊniej i odbywa∏y si´ w domu narzeczonej, obecnie w cerkwi, przy wejÊciu do nawy. Podczas tej ceremonii nowo˝eƒcy trzymajà w d∏oniach zapalone Êwiece. Obràczki nak∏ada na palce ksiàdz lub nak∏adajà je sobie nawzajem sami nowo˝eƒcy. Po ceremonii zarćzyn nowo˝eƒcy przechodzà na Êrodek cerkwi i stajà przed ana∏ojem (pulpitem z ikonà), na rozes∏anym na pod∏odze haftowanym rćzniku, który wspó∏czeÊnie zast´powany jest kawa∏kiem fabrycznej tkaniny. Nowo˝eƒcom towarzyszà dwie pary Êwiadków. Kap∏an zadaje pytanie dotyczàce dobrowolnego wst´powania w zwiàzek ma∏˝eƒski, a po uzyskaniu twierdzàcych odpowiedzi, odmawia stosowne modlitwy, proszàc o b∏ogos∏awieƒstwo Bo˝e dla m∏odych. Dalej nast´puje obrz´d wieƒczenia, czyli wk∏adania koron na g∏owy nowo˝eƒców. Korony-wieƒce, przypominajàce swoim wyglàdem korony królewskie (cesarskie), sà symbolem królestwa niebieskiego. Kap∏an, wznoszàc rće do góry, wymawia trzykrotnie s∏owa: Panie, Bo˝e nasz, s∏awà i czcià uwieƒcz ich! Od ceremonii uwieƒczenia no-

wo˝eƒców, a˝ do koƒca nabo˝eƒstwa, korony nad ich g∏owami trzymajà Êwiadkowie. Póêniej nast´puje czytanie listu apostolskiego i ewangelii z opisem godów weselnych w Kanie Galilejskiej. Ksiàdz czyta stosowne fragmenty, opierajàc ewangeliarz na pochylonych g∏owach paƒstwa m∏odych. W dalszej cz´Êci ceremonii kap∏an, trzymajàc w d∏oniach naczynie z winem, udziela nowo˝eƒcom na przemian po trzy ∏yki napoju. Kielich z winem symbolizuje wspólny stó∏ oraz radoÊci i smutki, które nowo˝eƒcy b´dà dzieliç razem, a˝ do ostatnich swoich dni na ziemskim padole. Nast´pnie kap∏an ∏àczy prawe d∏onie nowo˝eƒców bia∏à chustà, nakrywa epitrachelionem (odpowiednik stu∏y), po czym oprowadza ich trzykrotnie wokó∏ ana∏oja, czemu towarzyszà Êpiewane przez chór tropariony (pieÊni) weselne. Kràg, który zataczajà nowo˝eƒcy kroczàcy za ksi´dzem wokó∏ ana∏oja, ze Êwiadkami dzier˝àcymi nad ich g∏owami korony, Êwiadczy o tym, ˝e sakrament ma∏˝eƒstwa zosta∏ zawarty. Po trzecim okrà˝eniu ana∏oja ksiàdz rozwiàzuje r´ce nowo˝eƒców i odbiera od Êwiadków

W przesz∏oÊci, kiedy na wsi panna m∏oda po weselu udawa∏a si´ do domu m´˝a, mia∏ miejsce zwyczaj targowania wyprawy pomi´dzy starszà druhnà i dru˝bà. W sk∏ad wyprawy wchodzi∏y zwyczajowo m.in. dwie poduszki i pierzyna, które druhna wiàza∏a haftowanym r´cznikiem. PoÊciel powinien wykupiç starszy dru˝ba. Kiedy ceremonia targowania zosta∏a sfinalizowana, druhna dostawa∏a zwyczajowà zap∏at´ w postaci s∏odyczy lub pieni´dzy, a dru˝ba zabiera∏ wytargowany r´cznik.

Targowanie posagu, wspó∏czesna inscenizacja, fot. Artur Gawe∏

Nowo˝eƒcy w koronach Êlubnych, fot. Marian Pokropek Ko∏acze weselne z okolic Siemiatycz i Bielska Podlaskiego

Targowanie posagu, wspó∏czesna inscenizacja, fot. Artur Gawe∏

korony. Trzymanie koron nad g∏owami nowo˝eƒców przez ca∏à ceremoni´ Êlubnà jest du˝ym wysi∏kiem dla wzniesionych ràk, dlatego zwykle obowiàzek ten przejmujà na siebie Êwiadkowie m´˝czyêni. Na zakoƒczenie ceremonii ma∏˝onkowie (ju˝ bez koron) podchodzà do carskich wrót, gdzie ksiàdz wyg∏asza jeszcze do nich krótkà mow´ zawierajàcà pouczenia odnoÊnie do ˝ycia w ma∏˝eƒstwie, b∏ogos∏awi krzy˝em i ˝yczy d∏ugich lat wspólnego po˝ycia (mnogaja leta). Po krótkiej modlitwie przed ikonostasem m∏oda para wychodzi z cerkwi, a przed Êwiàtynià nast´puje sk∏adanie gratulacji i ˝yczeƒ. Jest tak˝e zwyczaj, ˝e w koƒcowej cz´Êci uroczystoÊci, ju˝ przed ikonostasem, panna m∏oda odpina stroik weselny z butonierki m´˝a i przypina do klapy marynarki z prawej strony.

Krzy˝ na mogile przewiàzany r´cznikiem

Stary nagrobek w Krynkach ko∏o Sokó∏ki

Pogrzeb. W prawos∏awiu obowiàzuje a˝ pi´ç rodzajów pogrzebów: osób Êwieckich, dzieci, duchowieƒstwa, zakonników i wszystkich zmar∏ych w czasie oktawy wielkanocnej. Pogrzeby dzieci sa uproszczone, a duchowieƒstwa z kolei bardziej rozbudowane ni˝ zwyk∏ych wiernych. W czasie nabo˝eƒstwa pogrzebowego w cerkwi otwarta trumna stoi na katafalku. W koƒcowej cz´Êci ceremonii ksiàdz odmawia modlitw´, proszàc Boga o odpuszczenie grzechów zmar∏emu, a uczestnicy Panichidnik – Êwiecznik u˝ywany pogrzebu zapalajà Êwieczki w jego intencji. do palenia Êwiec w intencji Kap∏an k∏adzie do trumny dwie karteczki zmar∏ych z tekstem modlitw, aby stanowi∏y Êwiadectwo na Sàdzie Ostatecznym. Po po˝egnaniu trumna zostaje zamkni´ta, wyprowadzona w kondukcie przy wtórze bicia w dzwony na cmentarz i z∏o˝ona do grobu. Nad otwartà mogi∏à ksiàdz kropi wodà Êwi´conà trumn´ i sypie na nià ziemi´, wypowiadajàc s∏owa: Do Pana nale˝y ziemia i to, co jà nape∏nia, Êwiat i jego mieszkaƒcy. W tradycji prawos∏awnej za zmar∏ych sprawowane sà nabo˝eƒstwa nazywane panichidami, odbywajàce si´ trzeciego, dziewiàtego i czterdziestego dnia po pogrzebie. Pierwsza w intencji, aby zmar∏y dostàpi∏ zmartwychwstania, druga z proÊbà o zaliczenie go do jednego z dziewi´ciu chórów anielskich, trzecia zaÊ – aby zmar∏y dostàpi∏ chwa∏y nieba.

Nabo˝eƒstwa ˝a∏obne w intencji zmar∏ych odprawiane sà tak˝e w dniu ich imienin, w rocznic´ Êmierci i w dniach, które w kalendarzu prawos∏awnym poÊwićone sà pamići zmar∏ych. Na Podlasiu z chwilà Êmierci cz∏onka rodziny nale˝a∏o zas∏oniç haftowanym rćznikiem g∏ównà ikon´, wiszàcà w rogu izby. Rćznika tego nie mo˝na by∏o zdejmowaç przez czterdzieÊci dni, wierzono bowiem, ˝e stanowi on w tym czasie jedyne schronienie dla duszy zmar∏ego cz∏owieka. Trzeba te˝ by∏o zas∏oniç lustro, aby nie zobaczyç odbicia duszy zmar∏ego. Dawnymi czasy trumn´, zrobionà przez miejscowego stolarza, nale˝a∏o wyÊcieliç samodzia∏owym p∏ótnem, a kolejnym p∏atem lnianej tkaniny nakrywane by∏y zw∏oki przed zamknićiem trumny. P∏ótno to mia∏o chroniç dusz´ zmar∏ego przed poÊmiertnym dzia∏aniem Krzy˝e nagrobne z∏ych mocy. z okolic Braƒska

Cmentarz w Dubiczach Cerkiewnych ko∏o Hajnówki

Krzy˝ na mogile przewiàzany r´cznikiem

Stary nagrobek w Krynkach ko∏o Sokó∏ki

Cmentarz w Dubiczach Cerkiewnych ko∏o Hajnówki

SPIS TREÂCI WST¢P 5 W KRAINIE ˚UBRÓW, CERKWI I KRYNOCZEK 6 Podlaska wieÊ bia∏oruska 8 Cerkwie podlaskie 12 R´czniki 16 Âwi´ta i zwyczaje doroczne 18 Obrz´dowoÊç rodzinna 32 W SIO¸ACH STAROWIERÓW 36 Stara Rosja na Suwalszczyênie i Mazurach 38 ˚ycie religijne 44 Molenny 48 Przedmioty kultu religijnego 51 ˚ycie codzienne 55 Obrz´dowoÊç rodzinna 59 ¸aênia 64 U NEOUNITÓW PODLASKICH W KOSTOM¸OTACH 68 NA ¸EMKOWSKICH SZLAKACH BESKIDU NISKIEGO 72 Pasterze i rolnicy 74 Starorusini i Ukraiƒcy 78

WieÊ ∏emkowska 82 Mieszkanie 86 Zaj´cia ludnoÊci 89 Cerkwie 92 Ikonostasy i ikony 96 Âwi´ta Góra Jawor 97 Zwyczaje doroczne 100 Zwyczaje rodzinne 105 W KR¢GU REFORMACJI 112 Ewangelicy luteranie 114 Ewangelicy kalwini 128 Mennonici 142 W KRAINIE S¢KACZY 152 Litwini z Suwalszczyzny 152 SYNOWIE ÂWI¢TEGO GRZEGORZA 178 W cieniu Araratu i w diasporze 180 Nad Pe∏twià, Czeremoszem i Wis∏à 185 Apostolski KoÊció∏ Ormiaƒski i KoÊció∏ katolicki obrzàdku ormiaƒskiego 192 Âwiàtynie pozostawione na Ukrainie 198 Wspó∏czesne sanktuaria ormiaƒskie w Polsce 203 Chaczkary (kamienie krzy˝owe) 208

Kamienice ormiaƒskie w ZamoÊciu 210 Âwi´ta ormiaƒskie 215 Obrz´dowoÊç rodzinna 221 Chorut i gand˝abur 224 OBYWATELE ÂWIATA BEZ GRANIC 230 Pod polskim niebem 232 Polska Roma, Bergitka Roma, Kelderasze i Lowari 240 Romanipen 242 Tradycyjne zaj´cia cygaƒskie 247 Jadà wozy kolorowe taborami 252 Ubiory cygaƒskie 256 Jad∏o cygaƒskie 258 Wierzenia, zwyczaje i obrz´dy 261 Papusza 274 W CIENIU PODLASKICH MECZETÓW 276 W czasach Z∏otej Ordy 278 W s∏u˝bie ksi´cia Witolda, bia∏ych chanów i królów polskich 280 W okresie zaborów i odrodzonej Rzeczypospolitej 286 Religia 292 Meczety tatarskie 295 Fiereje, fa∏d˝eje i praktyki magiczne 298 Przysmaki kuchni tatarskiej 300 Obrz´dy i zwyczaje rodzinne 305 Bajramy – Êwi´ta doroczne 312

POTOMKOWIE KRYMSKICH WOJOWNIKÓW 314 Karaimi krymscy 316 Karaimi litewscy i polscy 320 Âwiàtynie karaimskie, nabo˝eƒstwa, duchowni 324 Had˝y Seraja Szapsza∏ 329 O ogórkach trockich 331 Âwi´ta karaimskie 333 Potrawy karaimskie 336 Obrz´dowoÊç rodzinna 339 Cmentarze karaimskie 344 W KR¢GU JUDAIZMU 346 ˚ydzi w Polsce 348 Judaizm 355 Gmina ˝ydowska 359 Synagogi 362 Wycinanki ˝ydowskie 371 Dom ˝ydowski 375 Regu∏y od˝ywiania 375 Szabat 376 Doroczne Êwi´ta ˝ydowskie 379 Obrz´dowoÊç rodzinna 388 Cmentarze 395

WA˚NIEJSZA LITERATURA 402