Sudety dla aktywnych by MUZA S.A.

R OBE RT SZ E WCZ YK

Su d et y DLA AKTYWNYCH

Sport i Turystyka MUZA SA

Góry burzliwe Sudety leżą w południowo-zachodniej Polsce i w Czechach, między Rudawami (Górami Kruszcowymi) a Karpatami. Mają długość 340 km. Nazwa geograficzna Sudety ma prawdopodobnie pochodzenie celtyckie, nawiązuje do słowa *sū – oznaczającego dzika. Po raz pierwszy nazwę Σουδετα ορη (Soúdeta órē, góry Sudety) wymienił grecki uczony Klaudiusz Ptolemeusz (ok. 100–168), ale odnosiła się ona raczej do Rudaw Janowickich (Erzgebirge). Według Willibalda Pirckheimera z Norymbergi, Ptolemeuszowi chodziło właśnie o góry między Czechami a Niemcami. Pasma górskie między Czechami a Śląskiem grecki uczony określił natomiast mianem Askiburgion. Spór zamknął Filip Melanchton – XVI-wieczny niemiecki uczony i filozof, orzekając, że Soúdeta órē to jednak góry między Czechami a Śląskiem. Zwano je także Górami Ryfejskimi, Górami Czeskimi, Górami Śląskimi, Jesionikami lub Górami Olbrzymimi (zwykle w odniesieniu do Karkonoszy). Jedna z tych nazw – Góry Ryfejskie (Rhipaeos Montes, od łac. rhipaeus, czyli burzliwy) – doskonale oddaje charakter Sudetów: geologiczny, geograficzny, przyrodniczy, historyczny, etniczny, religijny i kulturowy. „Burzliwe” należy rozumieć jako zróżnicowane, podzielone wieloma

granicami naturalnymi, kulturowymi, administracyjnymi i politycznymi. We wszystkich wymiarach Sudety od początków swojego istnienia doświadczały dramatycznych wydarzeń: trzęsień ziemi i wybuchów wulkanów, zalewów morskich, zlodowaceń, a później podziałów politycznych (Czechy, Niemcy i Polska) i migracji (na przestrzeni wieków zamieszkiwali je Ślężanie, Bobrzanie, Łużyczanie, Czesi, Polacy, Niemcy, ale też Walonowie, Tyrolczycy, Żydzi...). Każda z narodowości i grup etnicznych przynosiła własne zwyczaje, tradycję, mowę i sposób gospodarowania. Sudety wielokrotnie przechodziły z rąk do rąk. Górzyste

Góry burzliwe

tereny porośnięte gęstymi lasami stanowiły strategiczną barierę, zawsze na pograniczu jakichś państw. W górach budowano twierdze, przez przełęcze wiodły kupieckie (i nie tylko) szlaki. Jednym słowem – prawdziwy sudecki galimatias, który do dzisiaj widoczny jest w krajobrazie kulturowym tych gór i stanowi o ich odmienności i specyfice. W porównaniu z Karpatami można znaleźć i podobieństwa, i różnice. Z tym że tych ostatnich jest chyba więcej. „Legenda” Sudetów, także ta turystyczna, jest zupełnie inna niż Tatr albo Beskidów. W tyglu narodowościowym i etnicznym nie powstała trwała jednolita regionalna kultura ludowa, typowa dla tych

ziem. Nie ma strojów regionalnych, nie ma sudeckiej gwary. W Karpaczu czy Szklarskiej Porębie można kupić ciupagi, a w regionalnych restauracjach gra muzyka góralska... z Podhala. Obok kościołów katolickich wznoszą się protestanckie, obok zamków piastowskich pruskie dwory i tyrolskie domy. Zmienność i rozproszenie, oto cechy Sudetów. Ta „burzliwość” jest jednak ich mocną stroną. Fascynuje, nieco niepokoi, ale przyciąga. Przyciąga nadal – ludzi z wielu zakątków Europy, nie tylko turystów, ale także takich, którzy chcą tu żyć i pracować, tworząc współczesność Sudetów. Zapraszam do jednego z najpiękniejszych zakątków Polski. Panorama Karkonoszy, pocztówka sprzed 1945 r.

Śnieżne Kotły – jeden z „pysznych” sudeckich widoków

Krajobrazy Sudetów Według najnowszej typologii krajobrazu Sudety należą do gór średnich o charakterze zrębowym. Wraz ze zmianą wysokości nad poziomem morza, która decyduje o piętrowości krajobrazu i długości geograficznej, w środowisku przyrodniczym zachodzą zmiany, które znajdują odbicie w krajobrazie – tutaj rozumianym dwojako: po pierwsze, jako wizualny aspekt tego środowiska, co jest chyba najistotniejsze dla turysty, po drugie, jako złożony system wzajemnie ze sobą powiązanych i oddziaływujących na siebie komponentów przyrodniczych. Z tego należy wnioskować, że zmiana poszczególnych składników (komponentów) przyrodniczych wpływa na zmiany w całości środowiska, a w tym także w jego wyglądzie, czyli w krajobrazie, który możemy podziwiać. Na przykład inaczej wygląda piętro regla górnego, a inaczej piętro hal – różnią się warunkami klimatycznymi, glebami, zbiorowiskami roślinnymi i żyjącymi w nich gatunkami zwierząt. W długiej historii geologicznej Sudetów, które są przecież obok Gór Świętokrzyskich najstarszymi w Polsce, wystąpiło wiele czynników kształtujących krajobraz górski. Ostatnim z nich jest człowiek. Sudety należą do gór znacznie prze-

kształconych antropogenicznie i zagospodarowanych. Oczywiście, tak jak w przypadku innych obszarów górskich ludzie napotykali wiele barier ograniczających (utrudniających) im życie: znaczne różnice wysokości względnej, procesy stokowe, niesprzyjające warunki klimatyczne... Wieki koegzystencji człowieka z przyrodą doprowadziły jednak do powstania krajobrazów kulturowych, w których elementy naturalne istnieją obok tych stworzonych przez ludzi. Do takich krajobrazów zaliczają się krajobrazy rolnicze i zurbanizowane. Ślady działalności ludzi odnajdziemy we wszystkich zakątkach gór. Czasami mają one już charakter historyczny (krajobrazy zabytkowe) i są chronione, podobnie jak obszary objęte ochroną ze względu na walory i zasoby przyrodnicze. Położenie i podział fizycznogeograficzny Sudety rozciągają się od Gór Łużyckich na północnym zachodzie po Bramę Morawską na południowym wschodzie, która oddziela je od Karpat. Od północy ogranicza je stroma krawędź morfologiczna związana z brzeżnym uskokiem sudeckim oddzielającym Sudety od Przedgórza i nizin: Śląskiej i Śląsko-Łużyckiej.

Sudety dla aktywnych

Długość łańcucha górskiego wynosi ok. 340 km, a średnia szerokość 50 km (największa – 70 km). Zgodnie z obowiązującym podziałem fizycznogeograficznym Sudety i Przedgórze Sudeckie należą do prowincji Masywu Czeskiego. Zróżnicowanie budowy geologicznej i ukształtowania powierzchni terenu umożliwiają wyróżnienie pięciu makroregionów (po obu stronach polsko-czeskiej granicy państwowej). Są to: Przedgórze Sudeckie, Pogórze Zachodniobeskidzkie, Sudety Zachodnie, Sudety Środkowe, Sudety Wschodnie. Granice fizycznogeograficzne są często trudne do określenia i zdefiniowania. Geografowie od wieków starają się opisać i uporządkować przestrzeń, dzieląc ją na jednostki fizycznogeograficzne na podstawie określonych elementów i cech środowiska przyrodniczego. Podziały te nie były i nie są doskonałe, a badacze spierają się w tych kwestiach. Przyroda po prostu nie podlega zwykłym podziałom. Naturalna granica zwykle

nie ma charakteru linii (jak na przykład granice polityczne lub administracyjne) – jest to raczej strefa, w której zanikają jedne, a pojawiają się inne typowe charakterystyki przyrodnicze. Poza tym środowisko przyrodnicze jest dynamiczne: podlega zmianom zarówno w przestrzeni, jak i w czasie. Obecnie obowiązuje system regionalizacji w układzie dziesiętnym opracowany dla Polski przez profesora Jerzego Kondrackiego. Budowa geologiczna i rzeźba terenu Naukowcy szacują, że Ziemia powstała 4,6 mld lat temu. Historia geologiczna Sudetów sięga prekambru, ma więc ponad 545 mln lat! Sudety zatem to jedne z najstarszych gór nie tylko w Polsce, ale i na Ziemi. W czasie tak długiego czasu zdarzyło się bardzo wiele: stare góry powstawały i były niszczone, a na ich miejsce wypiętrzały się kolejne, które także poddawane były działaniu czynników rzeźbotwórczych. Dokładne przedstawienie geologii Sudetów jest zatem bardzo skomplikowane, nie jest ona bowiem do końca wyjaśniona. W każdym razie, patrząc

Sudety cechuje mnogość rodzajów skał

Krajobrazy Sudetów

Stare skały ulegały niszczeniu przez miliony lat

na skały pod naszymi stopami, powinniśmy mieć świadomość, że mają wiele milionów lat – to robi wrażenie! Wachlarz skał sudeckich jest imponujący – geolodzy opisali blisko 80 rodzajów skał: magmowych, przeobrażonych i osadowych począwszy od proterozoiku po neogen. Skalnymi matuzalemami są metamorficzne gnejsy sowiogórskie, ich wiek niektórzy badacze określają na archaik, najstarszą epokę geologiczną w dziejach Ziemi, ponad 2,5 mld lat temu. Jeden rzut oka na mapę geologiczną wyjaśnia nam, co oznacza, że Sudety mają mozaikową budowę geologiczną. Pasma górskie zbudowane są z różnorodnych skał, które na mapie tworzą wielobarwny „patchwork”. Z punktu widzenia turysty bogactwo skał i minerałów jest jedną z większych sudeckich atrakcji.

W dziejach Ziemi wystąpiło kilkanaście orogenez (procesów wypiętrzania gór), trzy najmłodsze objęły obszar Sudetów. W najstarszej, paleozoicznej orogenezie kaledońskiej (od kambru do wczesnego de-

wonu – ok. 495–397 mln lat), nastąpiło częściowe wypiętrzenie górotworu. Z tej orogenezy pochodzą między innymi zieleńce i wylewne skały magmowe odnalezione w Górach Kaczawskich. W następnej orogenezie – waryscyjskiej (hercyńskiej), trwającej od środkowego dewonu do wczesnego triasu (ok. 391–250 mln lat), na terenie współczesnych Sudetów wypiętrzyły się potężne góry zwane Prasudetami. Procesom górotwórczym towarzyszyły intruzje magmowe (powstały wówczas granity karkonoskie i złotogórskie). W zagłębieniach utworzyły się mokradła i jeziora, w których osadzały się szczątki organiczne – z nich w karbonie powstały złoża węgla kamiennego (np. w Kotlinie Wałbrzyskiej i w Obniżeniu Nowej Rudy). Pod koniec orogenezy, we wczesnym permie, miały miejsce silne procesy wulkaniczne, po których pozostały

Sudety dla aktywnych

porfiry i melafiry – skały magmowe budujące góry: Kamienne, Wałbrzyskie i Sowie. Następne 200 mln lat to domena procesów niszczących: wietrzenia, erozji, ruchów masowych i przemieszczania zwietrzeliny. W ich wyniku Prasudety zostały zdenudowane – zrównane i obniżone. W kredzie (145–70 mln lat), w wyniku ruchów tektonicznych, morze zalało znaczne połacie Sudetów (wówczas Karkonosze były wyspą). Na dnie morskim powstały miąższe pokłady piaskowców, które stały się budulcem między innymi Gór Stołowych. Kolejny akord dziejów geologicznych to orogeneza alpejska – potęż-

ne ruchy górotwórcze (w wyniku nasuwania się afrykańskiej płyty kontynentalnej na euroazjatycką) doprowadziły do wypiętrzenia Karpat oraz ponownego wydźwignięcia Sudetów (wcześniej niemal całkowicie zrównanych i zasypanych warstwami osadów). Orogeneza alpejska trwa do dzisiaj, ale jej główna faza przypadła na okres od 65 do 1,8 mln lat temu. Powstałe we wcześniejszych okresach geologicznych skały sudeckie zostały wówczas wypiętrzone do współczesnych wysokości i potrzaskane na zręby, czyli horsty – struktury tektoniczne ograniczone przynajmniej z dwóch stron uskokami. Pasma górskie Sudetów mają wyrównane wierzchowiny od-

Śląskie Skały – ulubiony plener fotograficzny karkonoskich turystów

Krajobrazy Sudetów

dzielone uskokami od otaczających obszarów. Są to góry zrębowe. Wielkie pęknięcie geologiczne, uskok brzeżny, oddzielił Sudety od położonego poniżej przedgórza. W te i inne pęknięcia, które podzieliły górotwór na mniejsze zręby, wdzierała się magma (intruzje roztopionych skał), która wypływając na powierzchnię w postaci lawy, utworzyła stożki wulkaniczne na Pogórzu Izerskim i Kaczawskim oraz żyły bazaltowe w platformie granitowej Karkonoszy. Alpejskie ruchy górotwórcze w trzeciorzędzie, starszym okresie ery kenozoicznej (dzielącym się na paleogen i neogen), ukształtowały zatem współczesną rzeźbę Sudetów. W paleogenie dominowały procesy niszczące (denudacja), które doprowadziły do powstania powierzchni zrównań na grzbietach i pogórzach. Tego rodzaju formą jest Równia pod Śnieżką, ponad którą wznoszą się twardzielcowe wzniesienia Śnieżki i Wielkiego Szyszaka. W plejstocenie (1,8 mln–10 tys. lat) nastąpiło oziębienie klimatu. Obszar Polski objęło zlodowacenie, a lądolód wtargnął w sudeckie doliny i kotliny. W wyższych partiach Karkonoszy rozwinęły się lodowce górskie. Lodowce poszerzyły doliny, a w Karkonoszach wyrzeźbiły charakterystyczne formy – kotły (cyrki lodowcowe). Na przedpolu lądolodu panował zimny klimat peryglacjalny

Formacje ryolitowe w okolicy Wielisławia

i dominowało wietrzenie mrozowe, którego efektem są widoczne w krajobrazie sudeckim gruzowiska skalne (gołoborza). Lądolód skandynawski pozostawił miąższą pokrywę skał osadowych, znacznie zmniejszając pierwotną wysokość uskoku brzeżnego. Po ustąpieniu lodowca cieki spływające z górskich stoków musiały wyżłobić sobie koryta w osadach pozostawionych przez lądolód. W holocenie, epoce geologicznej trwającej od ok. 10 tys. lat, dominującymi czynnikami kształtującymi

Sudety dla aktywnych

rzeźbę powierzchni Sudetów (prowadzącymi do ich obniżania i zrównywania) jest działalność wód powierzchniowych i podziemnych, spłukiwanie powierzchniowe i procesy grawitacyjne. Współcześnie duże znaczenie ma również działalność człowieka. Ludzie przybyli w Sudety kilkanaście tysięcy lat temu i wraz z upływem czasu coraz intensywniej zagospodarowywali środowisko. Masowe wycinanie lasów (pod uprawy lub w celu pozyskania drewna) doprowadziło do wylesiania stoków i wzmożonej erozji gleby. Rozwój przemysłu dodatkowo osłabił ekosystemy leśne (cze-

go najlepszym przykładem są martwe lasy w Górach Izerskich). Pozyskiwanie surowców mineralnych (węgla kamiennego, kruszywa, kamieni budowlanych i drogowych, rud metali) spowodowało powstanie nowych form rzeźby terenu; podobnie działalność osadnicza i transport. Biorąc pod uwagę rozwój turystyki, należy także wspomnieć o erozji turystycznej, której ślady można dostrzec w wielu miejscach Sudetów. Podsumowując: współczesna rzeźba Sudetów związana jest z budową geologiczną i zróżnicowanymi procesami geologicznymi: wewnętrz-

Naturalne jeziora w karkonoskich kotłach polodowcowych

Góry Stołowe charakteryzuje płytowa budowa geologiczna

nymi i zewnętrznymi. W krajobrazie widoczne są efekty tych procesów – charakterystyczne elementy ukształtowania powierzchni terenu: masywy o wyrównanych, płaskich wierzchołkach, ostańce skalne, rozległe kotliny śródgórskie, przełomy rzek głęboko wcinających się w podłoże oraz kopuły i stożki wulkaniczne. Są one interesującymi z punktu widzenia turysty obiektami przyrody nieożywionej; niektóre, szczególnie efektowne, są objęte ochroną prawną. Wody powierzchniowe i podziemne Niemal cały obszar Sudetów polskich należy do dorzecza Odry i zlewiska Morza Bałtyckiego (tylko nieliczne fragmenty należą do dorzecza Łaby (zlewisko Morza Północnego) i dorzecza Dunaju (zlewisko Morza Czarnego). Grzbietem Sudetów biegnie wododział europejski rozdzielający zlewiska trzech mórz.

Głównymi rzekami odwadniającymi góry po polskiej stronie są: Nysa Łużycka, Bóbr z Kwisą, Kaczawa, Bystrzyca i Nysa Kłodzka. Charakteryzują się reżimem śnieżno -deszczowym, dużymi spadkami, zmiennymi stanami wód i gwałtownymi wezbraniami. Stwarzają poważne zagrożenie powodziowe, dlatego, w celu zapobieżenia powodziom, zbudowano na tych rzekach zbiorniki retencyjne. Naturalne jeziora znajdują się w karkonoskich kotłach polodowcowych, a torfowiska na spłaszczeniach grzbietowych i w dolinach rzek (np. torfowiska w Dolinie Izery). Region sudecki obfituje w wody mineralne kwasowęglowe i szczawy oraz fluorkowe i siarczany, z których znaczna część ma charakter termalny oraz radoczynny. Występowanie leczniczych wód mineralnych było podstawą rozwoju uzdrowisk sudeckich (najliczniejsze znajdują się w Kotlinie Kłodzkiej i jej bezpośrednim otoczeniu).

Na Bobrze wybudowano kilka jezior retencyjnych. Na zdjęciu rzeka w pobliżu gościńca „Perła Zachodu”

Klimat i pogoda Dzielnica sudecka (region klimatyczny wydzielony na podstawie wpływu czynników geograficznych na klimat) reprezentuje typ klimatu górskiego, charakteryzujący się zależnością od wysokości nad poziomem morza. Wraz z jej wzrostem następuje obniżenie temperatury powietrza, wzrost wielkości opadów i prędkości wiatru. Sudety należą do najchłodniejszych i najwilgotniejszych regionów kraju. Średnia roczna temperatura na Śnieżce wynosi zaledwie 0,4°C. Zima trwa ponad 190 dni, a termiczne lato nie istnieje (średnia dobowa temperatura powietrza nie przekracza bowiem 15°C). Okres wegetacyjny jest jednym z najkrótszych w Polsce i trwa tylko 110 dni. Sumy roczne opadów przekraczają wartość 1200 mm (średnia dla Polski to 650 mm), a pokrywa śnieżna utrzymuje się

przez ponad 100 dni. Średnia prędkość wiatru w zimie i na wiosnę mierzona na Śnieżce przekracza 12 m/s i jest największa w kraju. Góry Izerskie oprócz uznawanej za polski biegun zimna Suwalszczyzny są najzimniejszym obszarem w kraju. Tu ujemna temperatura powietrza może się zdarzyć nawet w lecie. Doświadczyć tego można, biwakując latem np. w „Orlu”. Zdarza się, że w nocy temperatura powietrza spada poniżej 0°C.

Pogodę w Sudetach kształtują masy powietrza napływające znad Oceanu Atlantyckiego, Skandynawii i północno-wschodniej Europy. Masy powietrza napływające z zachodu (wilgotne i ciepłe) ścierają się z kontynentalnym powietrzem ze wschodu (suchym, latem gorącym, zimą mroźnym). Wędrówka niżowych układów barycznych i frontów powoduje niestabilność pogody: za-

Krajobrazy Sudetów

chmurzenie i intensywne opady, gwałtowne wahania temperatury powietrza, silne i zmienne wiatry oraz zamglenia (Karkonosze są najbardziej wietrznymi i zamglonymi górami w Europie). Prócz wysokości nad poziomem morza znaczenie dla klimatu gór ma zróżnicowany charakter rzeźby terenu: przebieg i rozczłonkowanie grzbietów i dolin, ekspozycja stoków. Powoduje on lokalne zaburzenia w przebiegu zjawisk klimatycznych: rozkładzie temperatury powietrza, kierunku wiatru, powstaniu mgieł i innych zjawisk atmosferycznych. Z punktu widzenia turysty istotna jest gwałtowność zmian pogody w górach bez względu na porę roku. Latem niebezpieczne są burze i sil-

ne opady deszczu, jesienią huraganowe wiatry i gęste mgły, a zimą zawieje i zamiecie śnieżne oraz ujemna temperatura. Przegląd typowych zjawisk pogodowych w Sudetach: Morza chmur powstają, gdy kondensacja pary wodnej zawartej w powietrzu następuje na wysokości niższej niż górne partie szczytów i grzbietów górskich. Wówczas ławice chmur wypełniają doliny, a ponad nimi wystają wierzchołki gór. Wiatr fenowy (orograficzny), zwany w Tatrach halnym, występuje także w Sudetach. Zdarza się on najczęściej w półroczu zimowym. Pozbawione wilgoci powietrze spływające z północnych stoków gór

Kaplica św. Wawrzyńca na Śnieżce w szadzi – magia karkonoskiej zimy

Sudety dla aktywnych

Górna granica lasu w Karkonoszach

ogrzewa się. Wiatry fenowe są porywiste i towarzyszą im gwałtowne skoki temperatury powietrza. Nagłe ocieplenie prowadzi do topnienia pokrywy śnieżnej, a huraganowe podmuchy łamią drzewa. Duży spadek ciśnienia atmosferycznego ujemnie wpływa na samopoczucie i jest groźny szczególnie dla osób cierpiących na choroby serca. Symptomy nadejścia fenu to: spadek ciśnienia, „śnieżne chorągwie” na szczytach gór utworzone przez zwiewany śnieg, zanik zachmurzenia, niezwykła przejrzystość powietrza i pojawienie się nad górami soczewkowatych chmur piętra średniego. Cyrkulacja górsko-dolinna jest związana z różnicami w dobowym przebiegu nagrzewania i wychładza-

nia den dolin i stoków górskich. W ciągu dnia wiatr dolinny wieje w kierunku gór, nocą wiatr zmienia kierunek i wieje ku dolinom. Inwersja termiczna (odwrócenie temperatury) powstaje, gdy temperatura powietrza nad stokami jest wyższa niż w niżej położonych dolinach, do których spływa cięższe chłodniejsze powietrze. W zagłębieniach terenu o utrudnionym odpływie powietrza mogą w ten sposób powstawać zastoiska zimnego powietrza zwane też mrozowiskami. Zimą inwersje utrzymują się przez całą dobę, latem występują wyłącznie w nocy. Znaczne kontrasty termiczne na stokach w zależności od ekspozycji. Stoki o ekspozycji południowej

Krajobrazy Sudetów

otrzymują więcej promieniowania słonecznego oraz są cieplejsze i bardziej suche niż stoki północne. Burze są w Sudetach stosunkowo częste; najwięcej dni burzowych jest latem. Ciekawym zjawiskiem związanym z naładowaniem powietrza ładunkami elektrycznymi są ognie św. Elma – świecące wyładowania elektryczne, które można dostrzec na końcach pionowych przedmiotów terenowych, na przykład słupów, wież, drzew. Roślinność i zwierzęta Pod względem geobotanicznym Sudety stanowią osobny dział. Położenie w systemie gór europejskich (między Alpami a Karpatami) decyduje o charakterze roślinności. Cho-

ciaż można wymienić wiele cech wspólnych z roślinnością karpacką, to jednak chłodniejszy klimat i niska zawartość węglanów w glebach spowodowały, że roślinność Sudetów jest uboższa. Ze względu na surowsze warunki klimatyczne zasięgi wysokościowe poszczególnych pięter klimatyczno -roślinnych są niższe niż w Tatrach, a górna granica lasu przebiega ok. 250 m niżej niż w najwyższych górach Polski. Ze względu na fakt, że Sudety są górami starymi i stosunkowo niewysokimi, większość pasm górskich po wycofaniu się lądolodu i ociepleniu klimatu została porośnięta lasami. W piętrach reglowych i subalpejskim występują torfowiska wysokie z charakterystycznymi zespołami Wełnianka na izerskim torfowisku

Sudety dla aktywnych

Głuszec – ptak z rodziny kurowatych

roślinności wilgociolubnej (Karkonosze, Góry Izerskie i Góry Bystrzyckie). Pierwotny skład gatunkowy, a także zasięg pięter uległy zmianie na skutek działalności człowieka. Nadal rosną tu jednak liczne rzadkie, objęte ochroną, reliktowe i endemiczne rośliny. Podobnie jak flora, tak i fauna jest w Sudetach uboższa niż w Karpatach. Z większych ssaków rozpowszechnione są: jelenie, sarny, dziki, lisy i kuny. Ciekawostką jest sprowadzony z Korsyki i Sardynii muflon, na Śnieżniku żyją kozice. Rzadko widywane są: borsuki, rysie i wilki. Świat ptaków reprezentują: cietrzew, głuszec, bocian czarny, jarząbek, sowa włochata i kopciuszek oraz gatunki wodne: pluszcz, pliszka górska i prawdziwy rarytas – si-

Muflony „importowano” z południa Europy

werniak (świergotek górski). Z gadów i płazów należy wymienić – salamandrę plamistą, traszkę górską, jaszczurkę żyworodną, zaskrońca oraz żmiję zygzakowatą.

Sowa – jej głównym pożywieniem są gryzonie

Krajobrazy Sudetów

Piętra fizycznogeograficzne (krajobrazowe) Środowisko przyrodnicze obszarów górskich, w tym przypadku Sudetów, charakteryzuje się piętrowym układem krajobrazów. Zasadniczym czynnikiem determinującym przyrodę jest wyniesienie nad poziomem morza, z pozostałych ważne znaczenie mają: wysokość względna, ekspozycja stoków, czynniki topoklimatyczne. Oczywiście należy także pamiętać, że istotnych zmian dokonał człowiek, zagospodarowując obszary górskie i eksploatując bogactwa naturalne (ożywione i nieożywione). Do klasy krajobrazów gór średnich i wysokich zaliczane są obszary położone powyżej 600 m n.p.m. i o wysokościach względnych przekraczających 300 metrów. Charakteryzuje je piętrowość krajobrazu oraz

duża intensywność współczesnych procesów morfogenetycznych. Piętrowość zawsze zaczyna się u podnóża gór, gdzie występuje krajobraz charakterystyczny dla strefy geograficznej, w której obszar ten leży. U podnóża Sudetów jest to piętro pogórza sięgające wysokości 400–450 m n.p.m. silnie przekształcone przez człowieka. Pierwotnie porastały je lasy liściaste i mieszane strefy umiarkowanej, współcześnie są to tereny w znacznej mierze użytkowane rolniczo. Powyżej, do 1000 m n.p.m., występuje piętro regla dolnego, obejmujące las mieszany: żyzną buczynę sudecką. W ciągu kilku stuleci (szczególnie intensywnie w XIX i na początku XX w.) te naturalne lasy wycięto w celach gospodarczych, a na tym terenie posadzono Żyzna buczyna sudecka

Sudety dla aktywnych

Gołoborze na stoku Śnieżnika

zastępcze monokultury świerkowe (w wielu miejscach przetrwały ostoje starodrzewu puszczy sudeckiej, np. w Górach Sowich i Górach Bialskich, dziś objęte są ochroną). Średnia roczna temperatura powietrza w tym piętrze wynosi od 4 do 6°C, opady atmosferyczne rosną wraz z wysokością, okres wegetacyjny natomiast się skraca. Dłużej zalega pokrywa śnieżna. Piętro regla górnego sięgające wysokości 1250 m n.p.m. porastają naturalne formacje borów świerkowych z domieszką buka, jaworu i jodły. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi od 2 do 4°C, warunki klimatyczne ulegają zaostrzeniu wraz ze wzrostem wysokości nad poziomem morza. Górny zasięg

tego piętra stanowi górną granicę lasu. Powyżej występują krajobrazy typowe dla obszarów wysokogórskich. Piętro subalpejskie (kosodrzewiny) w Sudetach występuje tylko lokalnie w najwyższych partiach Karkonoszy i na Śnieżniku. Wśród nagich skał i rumoszu skalnego rośnie kosodrzewina, której towarzyszą traworośla i ziołorośla. Warunki klimatyczne są surowe. Średnia roczna temperatura powietrza nie przekracza 2°C. Przekształcenie i ochrona środowiska przyrodniczego „Przekształcenie” jest dość enigmatycznym terminem, w zasadzie chodzi o jego pejoratywny kontekst,

Krajobrazy Sudetów

czyli: zdewastowanie, zanieczyszczenie, zaśmiecenie i zubożenie. Sudety są górami w znacznym stopniu i od dawna zagospodarowanymi przez ludzi, których przyciągało strategiczne, od dawna przygraniczne położenie gór i ich zasobność w bogactwa naturalne (kopaliny, ale także drewno pochodzące z Puszczy Sudeckiej, wody mineralne i prozdrowotny mikroklimat, oraz walory krajobrazowe). Skutkiem pozyskiwania surowców mineralnych i drewna było zniszczenie środowiska przyrodniczego, także w wymiarze nieodwracalnym, co trwa z różnym nasileniem do dzisiaj. Największych zniszczeń dokonano w dobie rozwoju wielkiego przemysłu w XIX i XX w. W zasięgu zainteresowań ludzi znalazły się już nie tylko wcześniej eksploatowane pokłady złota,

srebra i arsenu, ale także węgla kamiennego i pierwiastków promieniotwórczych. Na potrzeby przemysłu, rolnictwa, budownictwa i transportu przetrzebiono sudeckie lasy, w ich miejsce w reglu dolnym posadzono sztuczne monokultury świerkowe. Zresztą nie tylko bezpośrednia działalność w Sudetach, ale także w szerzej pojętym regionie, budowa zakładów przemysłowych, fabryk i hut w Niemczech i Czechach oraz rozwój zagłębia turoszowskiego spowodowały gigantyczne zagrożenie dla przyrody gór. Emisja przemysłowych zanieczyszczeń atmosferycznych w postaci kwaśnych opadów i smogu doprowadziła do klęski ekologicznej w niektórych częściach Sudetów. Uschnięte lasy w Górach Izerskich były w 2. połowie ubiegłego wieku

Przemysłowy krajobraz okolic Wałbrzycha

Martwe lasy – efekt zanieczyszczenia powietrza

podręcznikowym przykładem dewastacji środowiska przyrodniczego w Polsce. Z 27 obszarów zagrożenia ekologicznego (tj. terenów dotkniętych katastrofą ekologiczną – trwałymi i nieodwracalnymi uszkodzeniami lub zniszczeniami środowiska przyrodniczego powstałymi w wyniku działalności człowieka) wyodrębnionych w Polsce w Sudetach znajdują się dwa: jeleniogórski oraz wałbrzyski. Zmiany społeczno-ekonomiczne związane z transformacją ustrojową (upadek najbardziej szkodliwego przemysłu ciężkiego), wejście do Unii Europejskiej, a tym samym konieczność przestrzegania europejskich prawnych norm ekologicznych, współpraca transgraniczna oraz lobbing organizacji ekologicz-

nych doprowadziły do stałej poprawy jakości środowiska przyrodniczego w Sudetach. Oczywiście jest jeszcze wiele do zrobienia, w miejscu dawnych zagrożeń pojawiają się nowe. Zalicza się do nich masowa turystyka. Tysiące turystów (bezpośrednio, a także pośrednio: poprzez infrastrukturę, która powstała i nadal powstaje z myślą o nich) produkuje tony śmieci, zanieczyszcza wody powierzchniowe i podziemne, powoduje hałas – to tylko niektóre ze skutków środowiskowych turystyki. Konieczna jest też edukacja i budzenie „zielonej” świadomości wśród mieszkańców Sudetów, żeby nie miały miejsca tak bezmyśne i szkodliwe działania, jak dziurawienie szamb, wyrzucanie śmieci do lasu,

Krajobrazy Sudetów

spalanie w domowych piecach przedmiotów, które uwalniają do atmosfery substancje trujące, dzika zabudowa itd. Najwyższą formą ochrony prawnej są parki narodowe. W Sudetach utworzono dwa (przez obydwa przebiega Główny Szlak Sudecki): Karkonoski PN oraz PN Gór Stołowych. Liczne są też inne formy ochrony: parki kraj-

obrazowe (8), obszary chronionego krajobrazu (9), rezerwaty (33) wchodzące w skład regionalnego systemu ochrony. Obejmuje on swoim zasięgiem najcenniejsze pod względem przyrodniczym i najmniej zniszczone tereny gór i pogórzy. Karkonoski Park Narodowy wpisano w 1992 r. (razem z jego odpowiednikiem po stronie czeskiej) na listę

Tab. 1. Parki narodowe w Sudetach Rok utworzenia

Powierzchnia ogółem w tys. ha

Powierzchnia lasów w tys. ha

Karkonoski

1959

5,6

4,0

dolnośląskie

Gór Stołowych

1993

6,3

5,8

dolnośląskie

Nazwa parku narodowego

Województwo

Źródło: GUS

Tab. 2. Parki krajobrazowe w Sudetach Nazwa parku Rok krajobrazowego utworzenia

Powierzchnia ogółem w tys. ha

Powierzchnia lasów w tys. ha

Województwo

Rudawski

1989

15,7

8,9

dolnośląskie

Sudetów Wałbrzyskich

1998

6,5

5,7

dolnośląskie

Gór Sowich

1991

8,1

7,9

dolnośląskie

Śnieżnicki

1981

28,8

21,3

dolnośląskie

Gór Opawskich

1988

4,9

3,2

opolskie

Chełmy

1992

16,0

15,99

dolnośląskie

Ślężański

1988

8,2

dolnośląskie

Doliny Bobru

1989

12,3

dolnośląskie

Źródło: GUS

Sudety dla aktywnych

rezerwatów biosfery międzynarodowego programu UNESCO „Człowiek i biosfera” (Man and the Biosphere, MAB). W Sudetach, podobnie jak w całej Polsce, następuje fragmentacja obszarów przyrodniczo cennych. Wygląda to tak, że tereny objęte różnymi formami ochrony mają charakter wysp otoczonych przez bariery antropogeniczne (szlaki komunikacyjne, pola uprawne, osiedla, tereny przemysłowe). W ten sposób dochodzi do ich izolacji, a w konsekwencji zaniku gatunków roślin i zwierząt, a także całych ekosystemów. Aby temu przeciwdziałać, nie wystarczy już utrzymywać istniejące ani tworzyć kolejne chronione „wyspy”; trzeba utworzyć systemy łączących je korytarzy. Znaczny obszar Sudetów jest objęty programem Europejskiej Sieci Ekologicz-

nej Natura 2000. W zasięgu sieci znajdują się wszystkie państwa należące do Unii Europejskiej, a celem jej istnienia jest ochrona różnorodności biologicznej przez zabezpieczenie zagrożonych rodzajów siedlisk przyrodniczych oraz rzadkich gatunków roślin i zwierząt. Obszarami Natura 2000 oraz obszarami mającymi znaczenie dla Wspólnoty są między innymi: Dzika Orlica, Góry Bialskie i Grupa Śnieżnika, Góry Kamienne, Góry i Pogórze Kaczawskie, Góry Stołowe, Grodczyn i Homole k. Dusznik, Karkonosze, kopalnie w Złotym Stoku, Rudawy Janowickie. W 2007 r. w Warszawie na zakończenie projektu FAO „Zrównoważony Rozwój Obszarów Górskich” odbyło się spotkanie przedstawicieli różnych środowisk z obszarów górskich Polski, na którym zadeklarowano potrzebę sformułowania i podpisania przez rządy Polski i Czech Konwencji Sudeckiej, wzorowanej na istniejącej Konwencji Karpackiej. Jej celem byłoby określenie ram współpracy międzynarodowej dotyczącej tego obszaru. Wśród wielu jej elementów znalazłyby się także te dotyczące środowiska przyrodniczego i ochrony krajobrazu. Ścieżki przyrodnicze są jedną z form edukacji ekologicznej

Krajobrazy Sudet贸w

Krajobraz G贸r Bialskich. W tle widoczny fragment zachowanej Puszczy Jaworowej