Robert Kola
Narodowy Instytut Dziedzictwa, Oddział Terenowy w Toruniu
Polski Komitet Ochrony Dziedzictwa Przemysłowego TICCIH
Wytyczne Generalnego Konserwatora Zabytków z 22 marca 2019 r. dotyczące ochrony zabytków techniki – wprowadzenie i komentarz do dokumentu 1) Okoliczności wydania wytycznych GKZ dotyczących ochrony zabytków techniki Zapytania służb konserwatorskich do GKZ i NID w związku z: - postępowaniami konserwatorskimi, - prowadzeniem ewidencji zabytków, - wydawaniem decyzji administracyjnych (o wpisie do rej zabytków i innych). Problem wpisany jako jedno z zadań do Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami (2014-2017) – Wypracowanie jednolitych standardów działań konserwatorskich w odniesieniu do wybranych typów i kategorii zabytków nieruchomych: - zabytki techniki, - zabytki architektury drewnianej, - zabytki architektury modernistycznej, - zabytki archeologiczne, - zabytki zieleni urządzonej. Opracowanie zespołu działającego przy GKZ (zastrzeżenia GKZ do opracowania) 1
(2017 r.) Nowelizacja ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 23 lipca 2003 r.: art. 90 ust. 3 umożliwienie GKZ, w ramach koordynowania działalności WKZ, ustalania ogólnych kierunków ich działania, wydawania instrukcji i wytycznych określających sposób ich postępowania (2018 r.) Nałożenie na NID zadania przygotowania projektu wytycznych dla nieruchomych zabytków techniki Założenie: odnieść się do trudności służb konserwatorskich przy działaniach związanych z ochroną zabytków techniki, tym samym: - wspomóc rozumienie istoty, interpretację zabytków techniki - określić/uściślić zasady postępowania konserwatorskiego względem zabytków techniki
I. Wstęp II. Zasady postępowania konserwatorskiego względem zabytków techniki: a) Rozpoznawanie wartości zabytku i obejmowanie go ochroną prawną b) Prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych oraz podejmowanie innych działań przy zabytku techniki
2
Obszary problemowe => wytyczne GKZ: - odrębność kategorii zabytków techniki determinująca przyjmowanie odrębnych zasad postępowania konserwatorskiego w stosunku do innych kategorii zabytków; - kwalifikowanie zabytków z ogólnego ich zasobu do kategorii zabytków techniki; - rozpoznawanie wartości zabytków techniki na gruncie normatywno-prawnym oraz obejmowania zabytków ochroną prawną; - formy dokumentacji konserwatorskiej dla zabytków techniki; - cel i zasady tworzenia programów przy pracach konserwatorskich restauratorskich i robót budowlanych przy zabytkach techniki z uwzględnieniem postulatu zachowania wartości zabytkowych obiektów techniki; - prace konserwatorskie restauratorskie i roboty budowlane przy zabytkach techniki; - problemy adaptacji powiązanej ze zmianą funkcji zabytków techniki. Przygotowanie wytycznych na gruncie normatywno-prawnym (w zgodzie z obowiązującym ustawodawstwem) z wykorzystaniem dorobku naukowego i rekomendacji organizacji zajmujących się problemami ochrony i opieki nad zabytkami. [komentarz odautorski]
3
2) Odrębność kategorii zabytków techniki determinujących przyjmowanie odrębnych zasad postępowania konserwatorskiego w stosunku do innych kategorii zabytków: Wskazanie na odrębność zabytków techniki spośród ogólnego zasobu: - funkcja, - zastosowanie rozwiązań technicznych, - konstrukcja i forma, - znaczenie historyczne, kulturowe, społeczne. Odrębność znajduje odzwierciedlenie w ustawie o ochronie…: - obiekty techniki (zabytki nieruchome), - wytwory techniki (zabytki ruchome). Wskazanie na przenikanie się kategorii zabytków (wymienionych w ustawie): - zabytki architektury i budownictwa mogą być zabytkami techniki , - archeologiczne mogą być zabytkami techniki.
I
I
4
3) Kwalifikowanie zabytków techniki „O kwalifikacji zabytku do kategorii obiektów lub wytworów techniki winno decydować rozpoznanie w nim materialnych śladów pierwotnych funkcji, dla których pełnienia zabytek powstał, które stanowią świadectwo praktycznej realizacji idei technicznych, będącej przejawem wykorzystania wiedzy z zakresu nauk przyrodniczych i technicznych” [I] - wskazanie na całościowe postrzeganie zabytków techniki jako zespół funkcjonalnie połączonych obiektów (integralność budownictwa i architektury przemysłowej) [I]
5
4) Rozpoznawanie wartości zabytków techniki na gruncie normatywno-prawnym Obejmowanie ochroną i opieką konserwatorską służy zachowaniu i niepogorszeniu zawierających w zabytkach wartości zabytkowych (główny punkt odniesienia) [I] Formułowane wartości muszą zawierać się co najmniej w jednej z trzech grup wartości zabytkowych w ustawie o ochronie zabytków… (historyczne, artystyczne, naukowe) [I] Wytyczne nie narzucają metody określenia wartości (Technitas, smart value, wartościowanie zabytków techniki, inżynierii i przemysłu NID, itp.) W wytycznych podano rozumienie wartości zabytków techniki w ogólnie rozumianych wartości zabytku:
[I]
- „wartości historyczne zawierają się w zabytku, postrzeganym jako materialny dokument, stanowiący świadectwo dokonań człowieka na polu działalności naukowo-technicznej, przemysłowej, rolniczej, komunikacyjnej, gospodarczej, itp.”. - „wartości artystyczne odzwierciedlają charakterystyczny dla minionych epok stosunek wrażliwości estetycznej twórców dzieł technicznych, które charakteryzują się mniejszym lub większym stopniem podporządkowania formy funkcjom utylitarnym; w szczególnych przypadkach wynikają one również z wysokiego poziomu artystycznego wytworu lub obiektu techniki, jego dekoracji, jego wystroju, związku z uznanym artystą, przejawem stylu, nurtu artystycznego, relacji przestrzennych zespołu, związku z otoczeniem”. - „wartości naukowe wypływają ze szczególnego miejsca zabytków techniki wśród źródeł poznawczych do badań nad rozwojem cywilizacji, przenoszących do współczesności wiedzę o stanie nauki i techniki w minionych okresach historycznych, a także wiedzę o ich wpływie na rozwój nauki i techniki”.
6
5) Obejmowanie zabytków techniki ochroną prawną „[…] należy dokonać identyfikacji i oceny wartości zabytkowych obiektu lub wytworu techniki, w tym wskazania tych atrybutów zabytku, w których wartości te się zawierają.
II, a) 1.
„Oceny […] dokonywać z uwzględnieniem wiedzy z zakresu historii techniki, inżynierii, przemysłu, rolnictwa i innych dziedzin techniki”, biorąc pod uwagę: - autentyzm i stopień zachowania zabytku - czytelność pierwotnie pełnionej funkcji Określenie wartości zabytku należy poprzedzić przygotowaniem stosownej dokumentacji. II, a) 1. W wytycznych rekomendowane są: Karta ewidencyjna zabytku nieruchomego, Karta ewidencji ruchomych zabytków techniki. Karty opracowywać według instrukcji NID, oraz należy uwzględnić dane szczególne według wytycznych GKZ, np:
II, a) 2.
- podać nazwy i oznaczenia obiektów wg. systemu zakładowego - podać powód powstania i znaczenia gospodarczego i społecznego obiektów - ustalić nawarstwienia odzwierciedlające historyczne zmiany obiekcie - zamieścić dokumentację rysunkową/fotograficzną wykraczającą poza zwykłe zarejestrowanie stanu budowlanego obiektu (np. pokazać ślady rozmieszczenia i wzajemnych relacji maszyn i urządzeń, zinwentaryzować znakowanie fabryczne, itp.) Należy kierować się bezwzględnie zasadą obejmowania ochroną konserwatorską obiektów architektury i II, a) 3. budownictwa ze zintegrowanym wyposażeniem (np. suwnice). [rekomendacja odrębnego wpisu do rej. zabytków wartościowego, historycznego wyposażenia ruchomego] 7
Należy dokonać oceny możliwości trwałego zachowania zabytku skażonego, negatywnie oddziałującego na II, a) 4. środowisko naturalne, od tego uzależnić dalsze działania.
6) Cel i zasady tworzenia programów przy pracach konserwatorskich restauratorskich i robót budowlanych przy zabytkach techniki z uwzględnieniem postulatu zachowania wartości zabytkowych obiektów techniki Wytyczne nie podają wskazań warsztatowych, technologicznych, itp. (ochrona a opieka)
W wytycznych określono cel prac prowadzonych przy zabytku techniki:
II, b) 1.
=> trwałe zachowanie jego substancji, konstrukcji i formy, w szczególnych sytuacjach funkcji, stanowiących świadectwo realizacji dawnych idei technicznych [cel wymykający się w pragmatyce konserwatorskiej] Przy opracowaniu programu prac konserwatorskich i budowlanych przy zabytku techniki należy korzystać ze współpracy z zabytkoznawcą historykiem techniki, w szczególnych przypadkach (zachowanie funkcji) ze specjalistą określonej dziedziny techniki.
II, b) 2.
W programie prac konserwatorskich należy określić jaką funkcję zabytek będzie pełnił po ich zakończeniu, zarazem elementy programu opracować w taki sposób, by czytelne były atrybuty zabytku przesądzające o jego wartości.
II, b) 2.
8
Należy przedstawić koncepcję zarządzania zabytkiem pozostającą w zgodzie zachowaniem jego wartości zabytkowych. [bez sprecyzowania w jakim dokumencie]
II, b) 2.
Przy wielkopowierzchniowych zespołach zabytków, o zróżnicowanych funkcjach, zarządzanych współcześnie przez wiele podmiotów należy stosować zasadę, iż przy odrębnym zagospodarowaniu poszczególnych obiektów należy zachować integralność zespołu. Ponadto zachować oryginalny układ powiązań komunikacyjnych (bez wprowadzania wygrodzeń zacierających te powiązania)
II, b) 6.
9
7) Prace konserwatorskie restauratorskie i roboty budowlane przy zabytkach techniki Prace restauratorskie nie mogą prowadzić do zacierania tych jego elementów, które określały jego oryginalną konstrukcję, ustrój, proces techniczny Należy dążyć do trwałego zachowania detali nie posiadających bezpośredniego znaczenia dla ustroju technicznego (świadczących o jego przemysłowym charakterze)
II, b) 3.
„W przypadku podejmowania robót budowlanych przy nieruchomym zabytku techniki, dla zachowania integralności jego historycznych elementów (w nawiązaniu do zasady minimalnej niezbędnej ingerencji w strukturze zabytku) należy dążyć do wykorzystania możliwości zastosowania odstępstw technicznobudowlanych w tym pożarowych wymaganych w budownictwie współczesnym” [art. 9 Prawa budowlanego] Przy konieczności wymiany substancji budowlanej należy stosować materiał o cechach identycznych lub zbliżonych; uciekać się do rekonstrukcji ustroju budowlanego i formy
II, b) 4.
Elementy wymagające cyklicznej wymiany winny być wykonywane z tradycyjnego materiału
II, b) 4.
[zabezpieczenie wyrobisk pokopalnianych] Dodawane współczesne pomocnicze elementy wzmacniające powinny posiadać charakter dyskretny W przypadku nadal użytkowanych zabytków techniki, ze względów bezpieczeństwa należy dopuścić wymianę części elementów na nowe tego samego typu; wyjątkowo należy dopuścić do montażu współczesnych urządzeń, z pozostawieniem urządzeń nieużywanych
II, b) 3.
II, b) 4.
II, b) 4. II, b) 5.
10
8) Adaptacja zabytków powiązana ze zmianą funkcji obiektów techniki Zakres adaptacji zabytków techniki, z koniecznością zmiany funkcji, winien być określony trwałym zachowaniem atrybutów zabytku, decydujących o objęciu ich ochroną prawną.
II, b) 5.
[należy zwrócić na istnienie ograniczeń adaptacyjnych] W projektach adaptacji zwracać uwagę na czytelność zachowanej infrastruktury nadziemnej/podziemnej [nie zacierać śladów dróg kołowych/kolejowych/przesyłowych, itp.]
II, b) 8.
Przy konieczności rekultywacji terenów poprzemysłowych należy dążyć do zachowania reliktów, świadczących o II, b) 7. pierwotnej przemysłowej funkcji terenu
11
Suplement do zasad sporządzenia dokumentacji konserwatorskiej „W procesie sporządzania dokumentacji konserwatorskiej należy zwrócić uwagę na często powiązane z zabytkiem techniki ślady ukształtowanej przez przemysł kultury niematerialnej (język, tradycje zawodowe, relacje społeczne etc)”
12