Almanach Muzealny tom 3 (2001) by Muzeum Warszawy

ALMANACH MUZEALNY

Tom III

ALMANACH MUZEALNY Biblioteka Instytutu Archeologii i Etnologii PAN

0005541

Warszawa 2001 Muzeum Historyczne m.st. Warszawy

Komitet redakcyjny: Janusz Durko, Stanisław Ciepłowski, Andrzej Soltan Redakcja wydawnicza: Zespół Indeks osób: Małgorzata Dubrowska

Publikacja wydana dzięki dotacji Urzędu Gminy Warszawa-Centrum

© Copyright by Muzeum Historyczne m.st. Warszawy & Wydawnictwo DiG, Warszawa 2001 ISSN 1 5 0 7 - 6 4 6 6 Przygotowanie do druku: Wydawnictwo DiG 0 0 - 0 2 9 Warszawa, Nowy Świat 39 tel/fax (022) 8 2 8 - 0 0 - 9 6 E-mail: biuro@dig.com.pl Druk i oprawa: Drukarnia Wydawnictw Naukowych SA w Łodzi

Szanownemu Panu Profesorowi Januszowi Durko Dyrektorowi Muzeum Historycznego m.st. Warszawy, wrażliwemu i przyjaznemu ludziom Człowiekowi z okazji pięćdziesięciolecia piastowania stanowiska i działalności dla Warszawy pracownicy Muzeum

PRACE ARCHEOLOGICZNE Katarzyna Meyza OSIEMNASTOWIECZNA POTRZEBNICA NA POSESJI ŁAZAROWICZÓW Z BADAŃ A R C H E O L O G I C Z N Y C H NA PLACU Z A M K O W Y M W WARSZAWIE

O d b u d o w a Z a m k u Królewskiego w Warszawie na początku lat siedemdziesiątych i konieczność nowego ukształtowania powierzchni placu Z a m k o w e g o przyczyniła się do wznowienia archeologicznych prac badawczych na tym terenie. Wznowienia, gdyż pierwszymi w historii archeologii zajmującej się czasami nowożytnymi były badania prowadzone na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych, towarzyszące budowie trasy W - Z i odbudowie z ruin Starego i N o w e g o Miasta. Przy pracach archeologicznych prowadzonych w trakcie odbudowy Z a m k u Królewskiego brało udział kilka ekip z różnych placówek badawczych: Uniwersytetu Warszawskiego, Instytutu Historii Kultury M a t e rialnej PAN, P P Pracowni Konserwacji Zabytków, Państwowego M u zeum Archeologicznego oraz Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. Koordynatorem tych badań w latach 1 9 7 1 - 1 9 7 2 była Aleksandra Swiechowska. Badania archeologiczne na placu Z a m k o w y m przeprowadzone zostały przez grupę archeologów z Muzeum Historycznego m.st. Warszawy pod kierunkiem A. Swiechowskiej 1 . Prace na placu Z a m k o w y m rozpoczęto w lutym 1 9 7 7 r., a zakończono we wrześniu 1 9 8 3 r., kiedy oddano do użytku mieszkańcom Warszawy most przedbramia B r a m y Krakowskiej z r e k o n s t r u o w a n y na podstawie wyników badań archeologicznych.

W skład ekipy archeologicznej Muzeum Historycznego m.st. Warszawy badającej plac Zamkowy wchodzili archeolodzy: Aleksandra Świechowska, Krzysztof Ciuk, Ryta Kozłowska, Maciej Kossow, Katarzyna Meyza; rysownicy: Jadwiga Rembiewska, Anna Różalska, Maria Sawicka; laboranci: Antoni Cioth, Kazimierz Kuc, Agnieszka Pawłowska, Piotr Wittenberg oraz fotograf Grażyna Radzikowska, obecnie Kułakowska.

Katarzyna Meyza

Oprócz niego w trakcie badań odkryto i zadokumentowano relikty domów i kamienic mieszczańskich datowanych na okres od XV do XVIII w., Apteki Królewskiej i Bramy Świętojańskiej. Obszar objęty badaniami to w przeszłości: teren Dziedzińców Przednich Zamku, w obrębie których znaleziono pozostałości Apteki, fosa miejska i przerzucony ponad nią w XV w. most, a także kamienice z końca XVII w., zbudowane po jej zasypaniu. Odkrycia te pozwoliły na odtworzenie planu zabudowy tej części miasta 2 , którą zniesiono w 1818 r. w celu utworzenia nowej formy przestrzennej reprezentacyjnego placu Zamkowego. W wyniku przeprowadzonych badań archeologicznych zebrano bogaty materiał zabytkowy — głównie naczynia ceramiczne, szklane, kafle, a także przedmioty ze skóry i metalu. Zabytki wydobyto głównie z warstw fosy i z obiektów o charakterze sanitarnym, nazwanych przez A. Swiechowską „potrzebnicami". Zbadano cztery takie obiekty: dwie potrzebnice w obrębie murów Apteki Królewskiej, jedną na terenie podwórza kamienicy określonej jako kamienica Sammbergera i tę, która jest tematem niniejszego artykułu to znaczy potrzebnicę w obrębie osiemnastowiecznej posesji Bochenkowiczów, należącej w końcu XVIII w. do Łazarowiczów. Znaleziono również szczątki ludzkie zachowane w warstwach fosy miejskiej pod mostem przedbramia Bramy Krakowskiej. Wyniki archeologicznych prac badawczych na placu Zamkowym nie zostały dotąd w pełni opublikowane. Powstało jedynie kilka artykułów problemowych, w których wykorzystano materiał zabytkowy i doświadczenia zdobyte w trakcie badań 5 .

Plan odkrytych reliktów zabudowy został wykonany i wprowadzony we współczesną sieć pomiarową miasta dzięki nieodpłatnej pomocy Warszawskiego Przedsiębiorstwa Geodezyjnego. A. Swiechowską, badania archeologiczne a odbudou/a Zamku Królewskiego i jego otoczenia, „Kronika Zamkowa" 1991, nr 1 (23), s. 4 l ^ i 7 ; H. Odrowąż-Szukiewicz, A. Swiechowską, J. R. Zieliński, A. Bogucka, Szkielet z fosy pod mostem gotyckim w Warszawie, „Rocznik Warszawski" XVIII: 1985, s. 2 1 5 - 2 3 3 ; R. Kozłowska, A. Nowakowski, Szkło apteczne z badań archeologicznych Apteki Królewskiej w Warszawie, Acta Universitatis Nicolai Copernici, Archeologia, t. XII, z. 177, Toruń 1987, s. 1 2 3 - 1 4 1 ; K. Meyza, Pseudomajolika znaleziona na terenie Starego Miasta i Zamku Królewskiego, „Kronika Zamkowa" 1991 nr 1 (23) Warszawa, s. 1 1 8 - 1 2 2 ; R. Kozłowska, Szkło, Źródła Archeologiczne do Dziejów Zamku Królewskiego oraz Starej i Nowej Warszawy, z. 1 , Warszawa 1994; K. Meyza, Ceramika zdobiona XV1-XVII w.,w., tamże, z. 2, W^arszawa K. Meyza,1997, Fajkis. gliniane z XVII w. i pierwszej polowy XVIII „Almanach Muzealny",1996; 1.1, Warszawa 31 44; K. Meyza, Fajki gliniane z drugiej polowy XVIII i pierwszej połowy XIX w., tamże, t. II Warszawa 1999, s. 5 - 2 1 .

OSIEMNASTOWIECZNA POTRZF.UNICA NA POSESJI ŁAZAROWICZÓW...

Większość zabytków ruchomych wydobytych z warstw i obiektów na placu Zamkowym, po wykonaniu zabiegów rekonstrukcyjnych i konserwatorskich, stanowi podstawę stałej ekspozycji w piwnicach Curia Maior w Zamku Królewskim, świadczącej o jakości życia codziennego dawnych mieszkańców Warszawy. Pod względem ilości i szlachetności gatunku przedmiotów wyróżnia się gablota z zabytkami z XVIII w., których większość wydobyto z potrzebnicy na posesji Łazarowiczów, po zachodniej stronie mostu przedbramia Bramy Krakowskiej. Obiekt ten stał się podstawą dla opracowania fajek glinianych z przełomu XVIII i XIX w.4 Rezultatem jest obecna praca, mająca na celu przedstawienie historii odkrycia i metody badań, prezentację obiektu i znalezionych w nim zabytków, a także ich interpretację. W dniu 20 lipca 1978 r. przy odsłanianiu zachodniego lica arkady północnej mostu natrafiono na krawędzie wystających z gruzu belek, które, stopniowo odczyszczane, okazały się być ścianami oszalowanego dołu śmietnikowego. Miejsce to zlokalizowano w obrębie wytyczonej dla celów badawczych działki nr II o wymiarach 10 x 10 m, będącej zarazem kwadratem siatki arowej o numerze 103. Osie siatki arowej, a tym samym działki II, wytyczono zgodnie z kierunkami geograficznymi. W ten sposób znaleziska na działce nr II znalazły odniesienie do wszystkich innych obiektów odkrytych na Placu Zamkowym dokumentowanych w tej samej siatce arowej. Pierwotnie przyjęto osiemnastowieczną atrybucję tego obszaru, który wówczas najprawdopodobniej należał do rodziny Bochenkowiczów. Stąd w dokumentacji pojawia się nazwa: „posesja Bochenkowiczów". Przebieg wydarzeń związanych z odsłanianiem obiektu notowano w dzienniku polowym (por. Dziennik nr II Plac Zamkowy 1978 r.), a wydobyty materiał zabytkowy rejestrowano w inwentarzu polowym. Dziennik dla działki nr II i innych miejsc badanych na placu Zamkowym prowadziła Aleksandra Swiechowska. Eksploracją warstw i przebiegiem prac dokumentacyjnych kierowała Ryta Kozłowska5. Po usunięciu ziemi z gruzem na głębokość 2 5 - 2 4 , 9 7 m. n. 0 W (nad zerowy poziom Wisły) ukazał się zarys trzech ścian: południowej, zachodniej i północnej. W pełni zachowana ściana zachodnia miała długość 1,40 m, ściana południowa 1,32 m, a północna 1,36 m, w miejscu ściany 4 5

K. Meyza, Fajki gliniane z drugiejpolou>y XVIII w. ..., s. 9 - 1 6 . Minęły dwadzieścia dwa lata od tych wydarzeń. Dzięki dokumentacji pozostawionej przez pp. Aleksandrę Swiechowską i Rytę Kozłowską, a także dzięki temu że, autorka, jako niedoświadczony wówczas archeolog miała okazję uczestniczyć w pracach badawczych, można tu przedstawić wyniki prac terenowych i kameralnych oraz podjąć próbę ich interpretacji.

i i i i

,5M

Ryc. 1. Układ warstw wewnątrz potrzebnicy na posesji Lazarowiczów

OSIEMNASTOWIECZNA POTRZEBNICA NA POSESJI ŁAZAROWICZÓW...

wschodniej wystąpił wkop, który zniszczył tę część obiektu. Po zdjęciu trzech warstw zasypu na głębokości 24,12 m n. 0 W . odsłonięto ułożony poziomo blat składający się z trzech desek, oddzielający zasyp od warstw znajdujących się pod nim. Po zadokumentowaniu blatu i zdjęciu go okazało się, że pod nim występuje warstwa bogata w materiał zabytkowy. Chcąc zbadać szczegółowo przyczynę tego zjawiska postanowiono od głębokości 23,96 m n. 0 W . prowadzić eksplorację naprzemianległymi ćwiartkami. Wewnątrz, poniżej blatu, poza osobno wybieranym zasypem wkopu znaleziono, co wykazała późniejsza analiza, siedem warstw, znacznie zróżnicowanych pod względem struktury i zawartości. Całość zalegała na podłodze ułożonej z pięciu grubych desek. Budujący podłogę zostawili pod ścianą północną nieizolowany pas szerokości 30—35 cm, pod którym dalsze badania ujawniły ścianę kanału ściekowego. Kanał ściekowy i posadowiona nad nim potrzebnica zostały wkopane w warstwy fosy, które oddzielono od budowanych konstrukcji warstwą czystej gliny 0 miąższości od 10 do 20 cm (ryc.l). Eksplorację zakończono 30 sierpnia 1978 r. Stratygrafia wypełniska potrzebnicy to dziesięć warstw: siedem poniżej blatu 1 trzy nad nim. Całość miała objętość 1,40 m x 1,32—1,36 m x 2,10 m. Przekrój przez nie wzdłuż osi północ-południe przedstawia rysunek rekonstrukcyjny wykonany na podstawie dokumentacji opisowej (il.l). Warstwa nr 1 — najniższa, zalegająca na zagłębionych nieckowato belkach podłogi utworzona z czarnej próchniczej ziemi o miąższości 10-20 cm. Materiał zabytkowy oznakowano numerami 582, 584, 586, 587/PZ/78/MH. Warstwa nr 2 — soczewka żółtego piasku o miąższości maksymalnej 8 cm. Materiał zabytkowy oznakowano numerem 585/PZ/78/MH. Warstwa nr 3 — ciemnoszara próchnicza ziemia zmieszana z żółtym gliniastym piaskiem o miąższości 10 cm. Materiał zabytkowy oznakowano numerami 579, 580, 581/PZ/78/MH. Warstwa nr 4 — szara, miejscami czarna, próchnicza ziemia zalegająca w południowej części potrzebnicy, o miąższości ok. 10 cm. Materiał zabytkowy oznakowano numerami 564, 566, 567/PZ/78/MH. Warstwa nr 5 — masywna warstwa szarego piasku opadająca w kierunku północnym, o miąższości ok. 22 cm. Materiał zabytkowy oznakowano numerami 563, 565/PZ/78/MH. Warstwa nr 6 — gruz i szary piasek usypany pod ścianą południową o miąższości maksymalnej ok. 60 cm. Materiał zabytkowy oznakowano numerami 548, 552, 553, 562, 563/PZ/78/MH. Warstwa nr 7 — czarna próchnicza ziemia nasycona materiałem zabytkowym, o miąższości maksymalnej ok. 70 cm. Materiał zabytkowy oznakowano numerami 523, 528, 531, 532, 533, 534, 536, 537, 538, 540, 541, 542, 543, 547, 549, 551, 552, 553, 555, 556/PZ/78/MH. 11

Katarzyna Meyza Warstwa nr 7/8 — deski blatu. Materiał zabytkowy oznaczono numerem 521/PZ/78/MH. Warstwa nr 8 — zrzucone belki, kamienie, cegły, miąższość 35 cm. Materiał zabytkowy oznakowano numerem 519/PZ/78/MH. Warstwa nr 9 — jasnoszary piasek z zaprawą i gruzem o miąższości 2 8 - 3 0 cm. Warstwa nr 10 — gruz o miąższości ok. 22 cm. Materiał zabytkowy oznaczono numerem 509/PZ/78/MH. Warstwy nr 1, 2 i 3 charakteryzuje naturalne ułożenie dostosowane do zagłębienia w podłodze potrzebnicy. Miąższość warstw wskazuje na ich stopniową kumulację. Istotną cechą tego odcinka sekwencji stratygraficznej jest rozdzielenie dwóch warstw nasyconych szczątkami organicznymi (warstwa nr 1 i 3) warstwą czystego piasku (warstwa nr 2), co może świadczyć o celowym zabiegu higienicznym stosowanym przy oczyszczaniu latryny. Warstwy nr 4, 5, 6 i 7 mają charakter nasypowy. Widać wyraźnie, że były wsypywane od strony południowej, jedna po drugiej, i najprawdopodobniej w krótkim odstępie czasu. Należy przypuszczać, że warstwy nr 1, 2 i 3 powstały w trakcie użytkowania potrzebnicy zgodnie z jej przeznaczeniem, a warstwy nr 4, 5, 6 i 7 są efektem radykalnego usuwania zanieczyszczeń z pomieszczeń pobliskiego domostwa. Natomiast warstwy nr 8, 9 i 10 świadczą o rozbiórce, która miała tu miejsce około 1818 r. Materiał zabytkowy wydobyty z warstw potrzebnicy jest obfity. Po wyselekcjonowaniu z ponad kilku tysięcy fragmentów, wyklejeniu i uzupełnieniu ubytków, uzyskano zbiór liczący 271 przedmiotów, ważny nie tylko dla celów badawczych, lecz również atrakcyjny ze względu na swoje walory wystawiennicze. Posługując się tylko nimi i lokując je (na powrót) w warstwach, z których zostały wyjęte, otrzymujemy obraz pozwalający na podjęcie analizy i próbę interpretacji. Przy omawianiu ilości i specyfiki materiału zabytkowego zastosujmy inną kolejność niż przy opisie stratygrafii. Warstwy zasypowe świadczące o wyburzeniu budynku: warstwa 10 — l w całości zachowana szklana buteleczka apteczna; warstwa 9 — brak zabytków; warstwa 8 — 14 naczyń szklanych aptecznych, 2 szklanki, 1 butelka 6 , garnek typu siwak, misa gliniana kuchenna, 1 fajka gliniana. Warstwy świadczące o sprzątaniu domostwa, usuwaniu zbędnych uszkodzonych przedmiotów:

R. Kozłowska, Szkło..., nr kat. 113.

OSIEMNASTOWIECZNA POTRZEBNICA NA POSESJI ŁAZAROWICZÓW...

warstwa 7/8 — 9 szklanek i kieliszków, 1 lulka gliniana 7 ; warstwa 7 — 36 naczyń szklanych aptecznych, 15 szklanek 8 , 12 kieliszków 9 , 5 kufli 10 , 30 butelek 11 , 1 kałamarz 12 , 2 donice gliniane, 5 kafli piecowych, 5 nocników glinianych, 18 naczyń glinianych kuchennych w tym dwa siwaki, dzbanek i garnek oraz misa i miseczka zdobione prostym ornamentem 13 , 16 guzików, w tym jeden pozłacany, 8 talerzy fajansowych płaskich, 6 talerzy fajansowych głębokich, 1 półmisek fajansowy, 4 naczynia stołowe sygnowane WEDGWOOD, 6 talerzyków, 1 filiżanka, małe naczynie i bukietiera — wszystkie z ceramiki „cream ware", 8 talerzy porcelanowych, 5 filiżanek i półmisek oraz 1 dzbanuszek i łyżka, w większości z manufaktury w Miśni, 2 butelki kamionkowe, 1 bańka kamionkowa, 1 wazonik ceramiczny, 2 rozcieracze do kosmetyków: jeden porcelanowy drugi fajansowy, 1 grzebień rogowy, 2 szpilki, I koperta zegarka, 2 łyżki metalowe, 2 szkła optyczne 14 1 koreczek szklany 15 , fragment termometru lub pipety szklanej, naczynie szklane — zlewka, 2 fajki gliniane i 2 lulki gliniane 1 oraz 3 monety 1 7 ; warstwa 6 — 1 szklanka i 1 butelka oraz 1 spodek porcelanowy z manufaktury w Berlinie; warstwa 5 — 1 butelka; warstwa 4 — 1 patelnia gliniana, 1 misa gliniana zdobiona 18 . Warstwy powstałe w trakcie używania potrzebnicy jako dołu śmietnikowego, latryny: warstwa 3 — 1 słoik szklany apteczny, 1 butelka, 1 duży garnek gliniany kuchenny; warstwa 2 — 1 szklanka; warstwa 1 — 2 naczynia szklane apteczne, 1 kieliszek, 1 butelka 19 , 7

K. Meyza, Fajki gliniane z drugiej polowy..., s. 21 (ii. 7, tabl. I, 3).

R. Kozłowska, Szkło..., nr kat. 48, 4 9 , 5 2 - 5 6 .

Tamże, nr kat. 6 4 - 7 0 .

Tamże, nr kat. 7 4 , 7 6 - 7 7 , 7 8 , 8 0 , 8 1 .

Tamże, nr kat. 8 3 - 9 4 , 9 8 - 1 0 8 ,

Tamże, nr kat. 78.

K. Meyza, Ceramika zdobiona ...., nr kat. 60, 62.

111.

R. Kozłowska, Szkło..., nr kat. 81.

Tamże, nr kat. 80.

K. Meyza, Fajki gliniane z drugiej polowy..., s. 1 1 - 1 5 (il. 6, 8, 9, tabl. I, 2).

Najlepiej zachowany z nich talar francuski z czasów Ludwika XVI opublikował B. Pa szkiewicz w: Monety znalezione na Zamku Królewskim i na warszawskim Starym Mieście, „Kronika Zamkowa" 1991, nr 1 (23), s. 83.

K. Meyza, Ceramika zdobiona..., nr kat. 59-

R. Kozłowska, Szkło..., nr kat. 82. 13

Katarzyna Meyza

1 mały gliniany garnek kuchenny, 1 nocnik fajansowy, 1 lulka gliniana 20 , fragment porcelanowego spodka z manufaktury w Miśni, wazon f a j a n s o w y z Delft 2 1 . Tuż po jego wyjęciu z ziemi i stwierdzeniu przez panią Rytę Kozłowską, że mamy przedmiot niezwykle cenny, wykonano zdjęcie fotograficzne dokumentujące to zdarzenie. Przedmioty znalezione w potrzebnicy pozwalają określić czas funkcjonowania obiektu, styl życia i stopień zamożności osób, do których należały. Ich stan zachowania w momencie odkrycia może tłumaczyć przyczynę znalezienia się tych przedmiotów w potrzebnicy, a także wyjaśnić obserwowane w niej warstwy kulturowe. Całe, w niewielkim tylko 1. Wazon fajansowy z Delft, pierwsza ćwierć stopniu uszkodzone przedmioty XVI11 w znaleziono w warstwach nr 7 i 8. Są to butelki szklane (10 szt.), buteleczki szklane apteczne dwóch rodzajów: kuliste i cylindryczne (13 szt.), słoiczki szklane apteczne (11 szt.), kałamarz szklany. Półmisek i puszka z miękkiej kremowej porcelany sygnowane W E D G W O O D i łyżka porcelanowa — pęknięte, dające się skleić „bez śladu". Dwa naczyńka do rozcierania kosmetyków całe, w bardzo dobrym stanie. Stan zachowania przedmiotów znalezionych w warstwie nr 7 i nr 8 świadczy o tym, że zostały one usunięte, chociaż nadal mogły służyć ich właścicielom. Sytuacja taka mogła zaistnieć w trakcie przygotowywania dobytku do zaplanowanych przenosin i związanej z tym selekcji zbędnych przedmiotów.

K. Meyza, Fajki gliniane z drugiej polowy..., s.l 1 (il.5). 2[ Z. Swiechowski, / ' • / j • spuścizna naukowa, „Kronika Zamkowa" 1991, Aleksandry Swiechowskiej nr 1 (23), s. 49 . 14

OSIEMNASTOWIECZNA POTRZEBNICA NA POSESJI ŁAZAROWICZÓW..

Z a b y t k i p o d d a n e rekonstrukcji, wyklejone z fragmentów, często uzupełniane gipsem po wklejeniu, musiały być zniszczone nim je wyrzucono, nim znalazły się w potrzebnicy. Przedmioty te stanowią większość, a te spośród nich które znaleziono najniższych warstwach (nr 1, 2 i 3) dały się zrekonstruować z fragmentów pochodzących wyłącznie z jednej warstwy. N a t o m i a s t w warstwach nasypowych (nr 4, 5, 6, 7 i 8) fragmenty jednego przedm i o t u pochodzą z różnych miejsc, niezależnie od wyodrębnionej jednostki stratygraficznej, co może oznaczać, że warstwy nasypu powstały w tym samym czasie. 2. Naczynie kuchenne, glina polewana, druga poZabytki określające czas użyIowa XVIII w. tkowania potrzebnicy: wazon fajansowy z Delft (il. 1), opisany i oceniony przez A. Swiechowską22 na pierwszą ćwierć XVIII w., spodek porcelanowy — znaleziono fragment z sygnaturą — malowany manganem, wykonany w Miśni, datowany na 1740 r. Obydwa przedmioty znaleziono w warstwie nr 1. N a tej podstawie można przypuścić, że potrzebnicę zaczęto użytkować ok. połowy XVIII w.; fajka z manufaktury w Rościnie datowana na początek XIX w. i lulka gliniana z pierwszej ćwierci XIX w.23 z warstwy nr 7 i 8; filiżanka porcelanowa wykonana w manufakturze w Berlinie ok. 1780 r. i filiżanka porcelanowa przeznaczona do picia czekolady wykonana w Miśni w trzeciej ćwierci XVIII w. — z warstwy nr 7, opisane i określone przez A. Swiechowską. Przypomnieć należy, że w warstwie nr 7 znaleziono talar francuski, ecu Ludwika XVI z lat 1774-1792 2 4 .

22 23 24

Tamże. K. Meyza, Fajki gliniane z drugiej polowy..., s. 12-15. B. Paszkiewicz, Monety znalezione na Zamku Królewskim..., s. 8315

Katarzyna

Meyza

Istotne dla określenia czasu zasypania potrzebnicy są fajka i lulka, najpóźniejsze ze wszystkich znalezionych przedmiotów. Okres użytkowania potrzebnicy tym samym można przyjąć na lata od połowy XVIII w. do ok. 1820 r., kiedy to właściciele posesji, na której się, znajdowała zostali zmuszeni do jej opuszczenia. Analiza materiału zabytkowego wydobytego z potrzebnicy wiele mówi o stopniu zamożności, stylu życia i charakterze codziennych zajęć osób, którym te przedmioty służyły. Najliczniejszą kategorię stanowią butelki szklane, 45 szt., z których tylko dwie znaleziono w najniższych warstwach (nr 1-3). Kolejną liczną grupę zabytków tworzą szkła stołowe: kieliszki, 19 szt., szklanki, 26 szt., kufle, 5 szt., z których tylko 3 egzemplarze znaleziono w warstwach nr 1—3. N a czynia fajansowe stołowe: talerze płaskie, głębokie, półmiski, 15 szt., pochodzące wyłącznie z warstw nasypowych (nr 6-7); wyroby sygnowane W E D G W O O D , 4 szt., znalezione także w warstwie nr 7 oraz talerzyki, miseczki, filiżanki z miękkiej porcelany „cream ware", 10 szt. — również z nasypowej warstwy nr 7. N a s t ę p n i e porcelana w liczbie 15 szt.: talerze, talerzyki, spodki, filiżanki — wszystkie z warstwy nr 7, z wyjątkiem połówki spodka pochodzącego z warstwy nr 1. Wazon z Delft (warstwa nr 1) i skromny gliniany wazonik z warstwy nr 7. Naczynia kuchenne: garnki gliniane polewane duże (od 1 5 - 4 0 cm wysokości), 5 szt., przypominające wyroby z X V I I w. znalezione w warstwie nr 7, garnki gliniane polewane małe, 7 szt. ( 1 0 - 1 5 cm wysokości), sześć z nich pochodzi z warstwy nr 7, jeden z warstwy nr 1. Wśród tych z warstwy nr 7 dwa garnuszki wykonane są, tak jak inne, z białej glinki, lecz powleczone na całej powierzchni ciemnobrązową polewą (cecha charakterystyczna dla tego typu naczyń wytwarzanych w X I X w.). Dwa garnki i jeden dzban, siwaki, wszystkie z warstwy nr 7. Patelnie gliniane na trzech nóżkach, polewane, 7 szt. Tylko jedna pochodzi z warstwy nr 1 16

OSIEMNASTOWIECZNA POTRZEBNICA NA POSESJI ŁAZAROW1CZÓW...

Kafle gliniane cylindryczne, należące do pieca w pomieszczeniu służebnym, 5 szt., znalezione w warstwie nr 7. Przedmioty świadczące o higienie osobistej i dbałości o zdrowie: szklane słoiczki apteczne, służące do przechowywania maści, 25 szt., z których tylko dwa znaleziono w warstwach nr 1—3. Buteleczki apteczne do kropli, 9 szt., do esencji, 15 szt., z których tylko jedną znaleziono w warstwie nr 1. Fragment termometru szklanego lub pipety, zlewka szklana — wszystkie znalezione w warstwie nr 7. Również z tej samej warstwy dwie butelki kamionkowe od wody mineralnej i naczynie do stawiania baniek oraz dwa szkła optyczne. Siedem nocników glinianych z warstwy nr 7 i jeden fajansowy z warstwy nr 1. Grzebień rogowy i dwa naczynia do rozcierania kosmetyków także z warstwy nr 7. D o przedmiotów świadczących o profesji mieszkańców można zaliczyć 15 guzików rogowych, 1 pozłacany oraz 2 szpilki znalezione w warstwie nr 7. Odrębną kategorię stanowią fajki i lulki gliniane, 6 szt. z warstwy nr 7/8 oraz 1 szt. z warstwy nr 1. Uroda modnych w X V I I I w. naczyń stołowych czy elegancja wazonu i konserwatyzm form naczyń kuchennych, doskonałe kształty przedmiotów służących do celów higienicznych, znalezionych w potrzebnicy, skłaniają do ich szczegółowej prezentacji. Wybrano 14 przedmiotów. Przy ich charakterystyce posłużono się opisami z kartoteki zabytków wydzielonych, które opracowały A. Swiechowska (dalej: A. S.) i R. Kozłowska (dalej R. K.), uzupełnienia w nawiasach kwadratowych — K . Meyza. * * *

WAZON FAJANSOWY

nr inw. 5 7 6 / M H W / D z . A / Z W nr inw. pol. 5 8 6 / P Z / 7 8 / M H (il. 1) Chronologia: pierwsza ćwierć XVIII w. Wymiary: wysokość 32,5 cm, średnica dna 12,6 cm, średnica wylewu ok. 17 cm (rekonstruowana). [Miejsce znalezienia: warstwa nr 1 w potrzebnicy Łazarowiczów] Wazon z jasnokremowej glinki, polewa biała, ornament w cieniowanym kobalcie. We wnętrzu [ na powierzchni ścianki], wyraźne bruzdy po toczeniu. Mocno zaakcentowana podstawa w formie rozpłaszczonej stopki, brzusiec nieznacznie przewężony powyżej połowy wysokości, rozchodzący się kielichowato ku brzegowi, ośmiokrotnie puklowany. Stopa i krawędź brzegu białe, podkreślone podwójną linią dookolną. Brzusiec malowany kobaltem w głębokim błękicie (widoczne pociągnięcia pędzla). Ornament w białych rezerwach: A. Dwie naprzeciwległe rezerwy główne o identycznych motywach: przy stole dwie pochylone ku sobie Chinki, po lewej siedząca na taborecie i trzymająca wachlarz w prawej ręce, po prawej — siedząca na krześle za stołem. N a powierzchni stołu

Katarzyna

Meyza

4. Łyżka porcelanowa

dwa znaki podobne do pisma chińskiego oraz na rezerwie „przedniej" czajnik do herbaty. W tle płotek ażurowy, wsparty o słup i sucha gałąź. Ziemia zaznaczona dwiema kępkami trawy. B. Przed rezerwami głównymi odcinek owalu o zaznaczonej osi, zasztrafowany w jodełkę, poniżej rezerw — półokrąg zasztrafowany promieniście. C. W polach pomiędzy rezerwami głównymi — po dwie rezerwy zbliżone do koła, ustawione w pionie, w nich symbole szczęścia (z chińskich „ośmiu rzeczy cennych"): w górze liść artemizji, w dole [...]. Pośrodku kwiatek pięciopłatkowy. Brak środkowego fragmentu dna, na którym mogła być sygnatura. (A. S.) FAJANSOWE NACZYNIE NOCNE

nr inw. 668/MHW/Dz. A/ZW, nr inw. pol. 584/PZ/78/MH Chronologia: [...], [ pierwsza połowa XVIII w.] Wymiary: wysokość 12,9 cm, średnica dna 12,2 cm, średnica wylewu 19,5 cm [Miejsce znalezienia: warstwa nr 1 w potrzebnicy Łazarowiczów] Naczynie nocne z uchem taśmowatym. Wylew podkreślony wypukłą listewką. Dno płaskie lekko wyodrębnione. Obustronnie barwa jasnoszara. (R. K.) NACZYNIE KUCHENNE POLEWANE

nr inw. 439/MHW/Dz. A/ZW nr inw. pol. 581/PZ/78/MH (il. 2) Chronologia: [...], [ druga połowa XVIII w] Wymiary: wysokość 37,6 cm, średnica dna 15,7 cm, średnica wylewu 26,7 cm, [Miejsce znalezienia: warstwa nr 3 w potrzebnicy Łazarowiczów] Naczynie gliniane. Wylew wyciągnięty w górę, krawędź zgrubiała, lekko odchylona. Od wewnątrz miejsce na pokrywkę. Dno płaskie. Naczynie w górnej partii obustronnie polewane, barwa polewy ciemnożółtozielona. Glina biała. (R. K.) [Ślady użytkowania: okopcenie powierzchni od połowy wysokości naczynia w kierunku dna] [Źródła ikonograficzne: Kobieta sprzedająca flaki pod kolumną Zygmunta, akwatinta J. P Norblina i Debucourta 2 ' w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie] 18

OSIEMNASTOWIECZNA POTR2EBNICA NA POSESJI ŁAZAROWICZÓW...

SPODEK PORCELANOWY

nr inw. 909/MHW/Dz. A/ZW nr inw. pol. 548/PZ/78/MH (il. 3) Chronologia: [...], Berlin [ok. 1780 r.], Wymiary: wysokość 3 cm, średnica stopki 7,9 cm, wysokość stopki 0,5 cm, średnica brzegu 13,5 cm, [Miejsce znalezienia: warstwa nr 6 w potrzebnicy Łazarowiczów] Spodek z kobaltowym ornamentem nieśmiertelników. Szkliwo lekko niebieskawe. Ścianki pokryte wewnątrz reliefem z dwóch rzędów naprzemianległych, płytkich puklowań. Rysunek wykonany dość jasnym kobaltem. Krawędź stopki nieszkliwiona. Pośrodku dna sygnatura w kobalcie — berło. Przy stopce wycisk ^ o. Na boku stopki kobaltowa sygnatura malarza — R. (A. S.) ŁYŻKA PORCELANOWA

nr inw. 577/MHW/Dz. A/ZW nr inw. pol. 536/PZ/78/MH (il. 4 ) Chronologia [...], Wymiary: długość całości 20 cm, długość czarki 7 cm, maksymalna szerokość czarki 4,5 cm. [Miejsce znalezienia: warstwa nr 7 w potrzebnicy Łazarowiczów] Łyżka biała o jajowatej czarce, trzonek o przekroju prostokątnym z rozszerzonym półowalnym płaskim zakończeniem. Oś trzonka lekko wygięta. Dekoracja reliefowa: wnętrze czarki i zakończenie ozdobione kartuszami rokokowymi, tektonika trzonka podkreślona profilowaniem. Ścianki boczne w przejściu do rozszerzonego zakończenia nieszkliwione. Drobne skazy w szkliwie. (A. Ś.) FILIŻANKA PORCELANOWA

nr inw. 566/MHW/Dz. A/ZW nr inw. pol. 521, 541, 542/PZ/78/MH (il. 5) Chronologia: trzecia ćwierć XVIII w., Miśnia. Wymiary: wysokość 6,9 cm, wysokość stopki 0,6 cm, średnica brzegu 7,1 cm, średnica stopki 4 cm. [Miejsce znalezienia: warstwa nr 7 w potrzebnicy Łazarowiczów] Filiżanka wysoka (do czekolady) z kobaltowym ornamentem „skał i ptaka". Motyw zaczyna się po lewej stronie uszka: nad skałami pochylony w prawo „bambus" dalej krzew śliwy i frunący ptak. Motyw ujęty od góry i od dołu pojedynczą linią, ponad stopką i na dnie u jej nasady — linie podwójne. Krawędź stopki nieszkliwiona. Pośrodku dna sygnatura — skrzyżowane miecze z kropką pomiędzy jelcami. Na ściance stopki sygnatura malarza: S. (kobalt). Wylew ozdobiony od środka fryzem łuskowym, na grzbiecie uszka gałązka. (A. Ś.)

A. Berdecka, I. Turnau, Życie codzienne w Warszawie okresu Oświecenia, Warszawa 1969,

(U. 73).

Katarzyna

Meyza

5. Filiżanka porcelanowa, trzecia ćwierć XVIII w. Miśnia FILIŻANKA PORCELANOWA

nr inw. 5 6 4 / M H W / D z . A / Z W nr inw. pol. 532, 536, 551/PZ/78/MH (il. 6) Chronologia: Berlin około 1780 r. Wymiary: wysokość 4,8 cm, średnica brzegu 8 cm, średnica stopki 3,8 cm [Miejsce znalezienia: warstwa nr 7 w potrzebnicy Łazarowiczów] Filiżanka z kobaltowym ornamentem nieśmiertelników. Strona zewnętrzna pokryta reliefem z dwóch rzędów płytkich naprzemianległych puklowań. Uszko sercowate, ozdobione rysunkiem gałązki. Krawędź stopki nie szkliwiona. Pośrodku dna sygnatura w kobalcie: berło, przy stopce nieczytelny wycisk, na boku stopki sygnatura malarza w kobalcie, L. (A. Ś.) PUSZKA Z MIĘKKIEJ P O R C E L A N Y

nr inw. 5 7 1 / M H W / D z . A/ZW, nr inw. pol. 534/PZ/78/MH (il. 7) Chronologia: [...] [wyrób angielski, manufaktura Etruria koniec XVIII —początek X I X w.] Wymiary: wysokość 6,1 cm, wysokość stopki 1 cm, średnica brzegu 7,7 cm, średnica dna 8,2 cm. [Miejsce znalezienia: warstwa nr 7 w potrzebnicy Łazarowiczów] Puszka (cukiernica?) z miękkiej porcelany „cream ware", glinka jasnokremowa (łącznie z krawędzią stopki). N a stopce o profilu kolumny, czasza gęsto pionowo żeberkowana, cylindryczna, pod brzegiem wałeczek dookolny (wrąb do pokrywy). Między półkoliście uformowanym 20

OSIEMNASTOWIECZNA POTRZEBNICA NA POSESJI ŁAZAROWICZÓW...

6. Filiżanka porcelanowa, Berlin, ok. 1780 r.

wnętrzem a płaskim dnem pusta przestrzeń. Pośrodku dna mały otworek, przy stopce wycisk W E D G W O O D i znak > . (A. Ś.) CZARKA Z MIĘKKIEJ P O R C E L A N Y

nrinw. 571/MHW/Dz. A / Z W nr inw. pol. 540, 548, 5 4 9 / P Z / 7 8 / M H (il. 8) Chronologia: [...] [ F r a n c j a , S c e a u x ? XVIII w.] Wymiary: wysokość 5,5 cm, wysokość stopki 0,9 cm, średnica brzegu 10,5 cm, średnica d n a 5 cm [ M i e j s c e z n a l e z i e n i a : w a r s t w a nr 7 w p o t r z e b n i c y Łazarowiczów] Czarka z miękkiej porcelany, glinka jasnokremowa, polewa (łącznie z krawędzią stopki) biała z lekkim odcieniem szarym, nierówna (pasemka i drobne kropeczki), ornament w cieniowanym kobalcie. N a stopce lekko stożkowatej, czasza zbliżona do półkuli. N a stronie zewnętrznej dwa naprzeciwległe motywy roślinne: A. ukosem ułożona gałązka z trzema kwiatkami o ostro zakończonych płatkach z pąkówkami [?] i lancetowatymi listkami, po lewej dwie drobne gałązki o kwiatkach dzwonkowatych i fruwający motyl, B. poziomo ułożona gałązka z dwiema różami, po lewej wypuszczone wici roślinne z powojem i ostropłatkowymi kwiatkami jak w A, kontury rysunku miejscami rozmazane. Pośrodku dna kobaltowa sygnatura C. Po stronie wewnętrznej podwójna linia dookolna przy brzegu, pośrodku dna gałązka z dwoma listkami. (A. S.)

Katarzyna Meyza

7. Puszka z miękkiej porcelany, WEDGWOOD, XVIII/XIX w. SOLNICZKA Z MIĘKKIEJ PORCELANY

nr inw. 613/MHW/Dz. A/ZW nr inw. pol. 541/PZ/78/MH (il. 9 ) Chronologia: [...] Wymiary: 9 x 8,3 x 2,2 cm [Miejsce znalezienia: warstwa nr 7 w potrzebnicy Łazarowiczów] Solniczka z miękkiej porcelany, „cream ware" z jasnokremowej glinki, polewa jasnokremowa. Wklęsła od spodu stopka na planie owalu i czasza ozdobiona reliefem rocaille (motyw grzywaczy morskich). (A. S.) NACZYŃKO PORCELANOWE [do rozcierania kosmetyków?]

nr inw. 613/MHW/Dz. A/ZW nr inw. pol. 541/PZ/78/MH Chronologia: [...] Wymiary: wysokość 4,1 cm, średnica brzegu 56 cm, średnica stopki 2,2 cm [Miejsce znalezienia: warstwa nr 7 w potrzebnicy Łazarowiczów] Naczyńko porcelanowe w kształcie [płytkiego] kielicha (forma odwróconego dzwonu), o wyodrębnionej stopce, wychylonej krawędzi górnej. Wewnątrz miseczkowate płytkie zagłębienie. (R. K.) DZBANEK GLINIANY [siwak]

nr inw. 440/MHW/Dz. A/ZW nr inw. pol. 537/PZ/78/MH Chronologia: [...] [XVIII/XIX w.] Wymiary: wysokość 20,5 cm, średnica wylewu 10,3 cm, średnica dna 9,5 cm, szerokość ucha około 2,4 cm [Miejsce znalezienia: warstwa nr 7 w potrzebnicy Łazarowiczów] Dzban gliniany z uchem. Otwór otacza wylew-kołnierz. Ucho taśmowate, w górnej partii podchodzi pod kołnierz. Dno lekko wyodrębnione, płaskie. Powierzchnie obustronnie lekko szorstkie barwy szarej. Glina szara. (R. K.)

OSIEMNASTOWIECZNA POTRZEBNICA NA POSESJI LAZAROWICZÓW..

8. Czarka z miękkiej porcelany, Francja, XVIII w. PATELNIA-TRÓJNÓG GLINIANA, POLEWANA

nr inw. 448/MHW/Dz. A/ZW nr inw. pol. 537, 540, 562/PZ/78/MH (U. 10) Chronologia: [...] [XVIII/XIX w.] Wymiary: wysokość 12,5 cm, średnica wylewu 22,5 cm, długość wraz z uchwytem 30,4 cm [Miejsce znalezienia: warstwa nr 7 w potrzebnicy Lazarowiczów] Patelnia-trójnóg z uchwytem. Krawędzie silnie wywinięte na zewnątrz z wrębem dla pokrywki. Pod krawędzią ornament dookolnych ukośnych żłobków, poniżej dookolne pasmo zdobienia w postaci „łuski". Powierzchnia zewnętrzna miejscami polewana, barwa polewy zielonożółta ze śladami okopcenia. Wewnątrz polewa na całej powierzchni barwy zielonożółtej. Uchwyt w przekroju okrągły, pusty, zakończony wywiniętą na zewnątrz krawędzią. Glina kremowa. (R. K.) NACZYNIE KUCHENNE GLINIANE POLEWANE Z UCHEM

nr inw. 448/MHW/Dz. A/ZW nr inw pol. 536/PZ/78/MH Chronologia: [...] [XVIII/XIX w.] Wymiary: wysokość 18,3 cm, średnica wylewu 12,3 cm, średnica dna 7,8 cm [Miejsce znalezienia warstwa nr 7 w potrzebnicy Lazarowiczów] Naczynie gliniane z uchem taśmowatym. Wylew wychylony lekko na zewnątrz, krawędź prosto obcięta. Dno płaskie. Naczynie obustronnie górą polewane, polewa barwy żółtozielonej. Glina kremowa. Powierzchnia zewnętrzna silnie okopcona. (R. K.)

Katarzyna

Męyza

9. Solniczka z miękkiej porcelany * * *

Obiekt nazwany potrzebnicą, odkryty i przebadany latem 1978 r. na placu Zamkowym, najprawdopodobniej wybudowany został w połowie XVIII w Miał służyć gromadzeniu odpadków i nieczystości. Co pewien czas był opróżniany. Świadczą o tym trzy pierwsze warstwy kulturowe i zawarty w nich materiał zabytkowy. Podstawą datowania początków funkcjonowania jest wazon fajansowy z pierwszej ćwierci XVIII w. wykonany w Delft i fragment talerzyka porcelanowego z 1740 r. — wyrób z Miśni. Potrzebnicę zasypano przy opuszczaniu domostwa na początku lat dwudziestych XIX w. Mówią o tym warstwy zasypu, w których znaleziono obfity materiał zabytkowy. Stan zachowania zabytków pozwala sądzić, że przygotowując się do przenosin celowo usuwano przedmioty mogące jeszcze służyć, ale już nie w nowym domu. Przenosiny związane były z wyburzaniem budynków, pod przyszły plac Zamkowy. W konsekwencji tych zdarzeń do warstw zasypu dostało się niezwykle dużo przedmiotów. Pochodzą głównie z końca XVIII i początków XIX w. Wyniki prac archeologicznych nad potrzebnicą ujawniły kierunek jej zasypywania. Oznacza to, że dostęp do niej był od strony południowej, czyli od posesji nr 534, należącej w końcu XVIII w. do rodziny Łazarowiczów . Jakość przedmiotów znalezionych w potrzebnicy, szczególnie porcelana z Miśni i Berlina, fajans z Delft, miękka porcelana z Anglii i Francji, znalezione już w najniższej warstwie, świadczy o zamożności domu rodziny

W Smoleński, Mieszczaństwo warszawskie końca wieku XVIII, Warszawa 1976, s 3 5 7 - 3 5 8 366, 372.

OSIEMNASTOWIECZNA POTRZEBNICA NA POSESJI ŁAZAROWICZÓW...

10. Patelnia-trójnóg z uchwytem, glina polewana, XVIII/XIX w.

Łazarowiczów, z której pochodził Michał, kupiec, i jego żona Urszula, znana właścicielka „magazynu mód". Importowane naczynia stołowe znalezione w potrzebnicy są również dowodem prężnych europejskich kontaktów handlowych kupiectwa warszawskiego. Fakt znalezienia ich w dole śmietnikowym świadczy iż były one używane, a nie gromadzone. O zwyczaju biesiadowania świadczy także duży zbiór szklanek, kieliszków, kufli i butelek, które czekają na szczegółowe opracowanie. Zupełnie inaczej, w świetle wyników analizy materiałów zabytkowych znalezionych w potrzebnicy, wyglądało wyposażenie kuchni. Przedstawione tu gliniane naczynia kuchenne są pod względem formy i funkcji takie same jak w czasach wazowskich. Korzystanie w początkach XIX w. z garnków polewanych, trójnożnych patelni, a nawet siwaków świadczy o używaniu otwartych palenisk, tzw. trzonów kuchennych, lepionych z gliny lub murowanych, na których gotowano, dostawiając naczynia gliniane do ognia 2 7 . Wśród materiałów zabytkowych znalezionych w potrzebnicy ciekawą grupę stanowią te służące higienie, oraz liczne naczynia szklane, w których przechowywano leki. Świadczyć one mogą o częstych zakupach w aptece znajdującej się na placu Zamkowym 28 . Archeologiczny materiał zabytkowy znaleziony w potrzebnicy Łazarowiczów jest wyjątkowo ważny dla szczegółowych badań z dziedziny historii rzemiosł: szklarskiego i garncarskiego. Odkrycie tak licznego ~7 E. Kowecka, W salonie i kuchni. Opowieść o kulturze materialnej pałaców i dworów polskich w XIX w.. Warszawa 1984, s. 119. 28 Szklane naczynia do leków znalezione w potrzebnicy są identyczne z tymi znalezionymi w trakcie badań Apteki Królewskiej na placu Zamkowym.

Katarzyna Meyza

zespołu przedmiotów, które wrzucono do potrzebnicy w początkach wieku XIX pozwala na analizowanie zależności pomiędzy kategoriami przedmiotów w sytuacji planowanego opuszczania domostwa. Nasuwa się tu podobieństwo do cennego dla historyków źródła, jakim są inwentarze sporządzane po śmierci ich właścicieli. W niniejszym artykule starano się przedstawić ten wyjątkowy charakter źródłowy poprzez inwentarze archeologiczne oraz próbę ich interpretacji. Jednak podstawowym zadaniem było przygotowanie danych stratygraficznych, inwentaryzacja przedmiotów zabytkowych i zaprezentowanie ich w formie mogącej służyć innym badaczom. Zespół archeologiczny nazwany potrzebnicą na posesji Łazarowiczów pozwolił autorce na datowanie fajek i lulek glinianych w niej znalezionych, a poprzez typologiczne podobieństwo także innych z terenu Starego Miasta i Zamku Królewskiego29. Rozpoczęte przez Aleksandrę Swiechowską prace nad utworzeniem pełnych katalogów porcelany i fajansu i zapoczątkowane przez Rytę Kozłowską opracowanie wszystkich naczyń szklanych czekają na kontynuację.

Por. przyp. 4.

Włodzimierz Pela BADANIA ARCHEOLOGICZNE NA RYNKU STAREGO MIASTA W WARSZAWIE W LATACH 1 9 5 2 - 1 9 9 9

W okresie odbudowy miasta po drugiej wojnie światowej szczególne zainteresowanie badaczy i miłośników historii Warszawy budził Rynek Starego Miasta. Często zastanawiano się, jak prezentowałoby się to miejsce z odbudowanym pośrodku ratuszem. Przypuszczano bowiem, że rozbiórka staromiejskiego ratusza w 1817 r. nie objęła jego fundamentów. Istniała więc nadzieja, iż przetrwały one pod nawierzchnią rynku, a ich dokładna lokalizacja i odsłonięcie, a także zachowana ikonografia, umożliwiłyby jego odtworzenie, co przyczyniłoby się do jeszcze piękniejszego widoku Starego Miasta.

Ogólne zarysy historii budowlanej ratusza staromiejskiego znane są stosunkowo dobrze z zachowanych archiwaliów i przekazów ikonograficznych. Problematyka ta omówiona została przez Stanisława Zaryna w artykule Ratusz Staromiejski, zamieszczonym w „Ochronie Zabytków" w 1953 r.1 Dla naszych rozważań istotne jest przypomnienie kilku dokonanych tam ustaleń. Otóż z przeprowadzonej przez Stanisława Zaryna analizy zachowanych źródeł archiwalnych wynika, iż najmniej jasne są informacje dotyczące czasu budowy i wyglądu ratusza staromiejskiego w jego fazie najstarszej, w okresie średniowiecza, w tzw. fazie gotyckiej.

S. Żaryn, Ratusz Staromiejski, „Ochrona Zabytków" 1953, nr 2 - 3 , s. 1 0 7 - 1 1 4 . Por. także J. Putkowska, Architektura Warszawy XVII wieku. Warszawa 1981, rozdział dotyczący ratusza w XVII w.: Ratusz Starego Miasta, s. 2 9 3 - 2 9 6 . S. Zaryn wykonał także rekonstrukcję elewacji i planów obiektu w skali 1: 100 na podstawie opisu ratusza Adama Jarzębskiego z 1643 r., która znajduje się w Gabinecie Planów Muzeum Historycznego m.st. Warszawy (il. 2).

Włodzimierz

Pela

SOTO,

1. Plan ratusza i kramów z 1764 r. na projekcie dekoracji Rynku z okazji uroczystości koronacyjnych

Pierwsza wzmianka o ratuszu pochodzi bowiem dopiero z dokumentu z 1429 r. Nieco wcześniejsza, wspominająca o istnieniu rady miejskiej w 1376 r., nie jest wystarczającym dowodem na stwierdzenie, iż rada musiała zbierać się i urzędować w odrębnym, specjalnie dla władz miejskich przeznaczonym budynku. Dokument z 1476 r. dostarcza natomiast informacji, że ratusz był już w tym czasie budynkiem murowanym i tylko w jego piwnicy dozwolony był w mieście wyszynk piwa wareckiego. N a podstawie anlizy zachowanych późniejszych planów Stanisław Zaryn przypuszcza, iż najstarsza faza ratusza na Rynku Starego Miasta to budowla pośrednia pomiędzy wyróżnianym w literaturze przedmiotu ratuszem typu wieżowego (wysoka wieża była symbolem władzy miejskiej), znanego m.in. z pierwotnej postaci ratusza w Sandomierzu, Inowrocławiu, Pułtusku czy Bieczu, a typem halowym (budynek z wysmukłym szczytem), spotykanym na terenach obecnej północnej Polski np. w Szczecinie, Stargardzie czy Chojnie. Zdaniem Stanisława Zaryna warszawski ratusz w swej najstarszej fazie składał się z budynku o wymiarach 13 x 15 m ze zdobionym gotyckim szczytem (zapewne schodkowym) oraz dostawionej do niego, od strony północno-zachodniej, niewielkich rozmiarów wieży, wybudowanej na rzucie zbliżonym do kwadratu o bo28

BADANIA ARCHEOLOGICZNE NA RYNKU STAREGO MIASTA W WARSZAWIE...

kach 3,5 x 4 m długości. Niestety, najważniejsze widoki Warszawy rytowane przed końcem XVI w. nie potwierdzają tej hipotezy 2 . Zmiany w wyglądzie ratusza staromiejskiego nastąpiły w 1580 r., kiedy to został gruntownie przebudowany w duchu renesansu przez Antoniego de Ralię. Dalsze dzieje budowlane ratusza to przebudowa w latach 1620-1621, rozbudowa budynku oraz wystawienie około 1701 r. murowanych kramów dookoła niego (wg projektu Tylmana z Gameren) i kolejna odbudowa około 1781 r. (ił. 1). Wielokrotnie przyczyną prac budowlanych prowadzonych przy ratuszu były pożary tej części miasta oraz zniszczenia wieży. Stanisław Zaryn kończy swój artykuł sugestią, iż „szereg wątpliwości przewijających się przez historię ratusza staromiejskiego można by rozwiać, gdyby znalazła się możliwość przekopu przez środek Rynku w miejscu najciekawszym, gdzie wieża styka się z gotyckim budynkiem murowanym" 3 (ił. 2). Pierwsze badania archeologiczne Rynku, traktowanego w tym czasie jako wielki magazyn budowlany Zjednoczenia Budownictwa Miejskiego Konserwacji i Architektury Monumentalnej nr 3, rozpoczęto latem 1952 r. w ramach działań terenowych Komisji Badań Dawnej Warszawy (ił. 3). Prace zaczęto od uporządkowania terenu przyszłego wykopu . Projektowano co prawda wykonanie przekopu krzyżowego przez Rynek, o ramionach równoległych do pierzei rynkowych, jednak nauka przegrała prawdopodobnie z brutalną rzeczywistością. W czasie odbudowy Starego Miasta nie było ani miejsca, ani czasu na prowadzenie badań na taką skalę tylko dla samej nauki. Jest to widoczne od samego początku. W zamierzeniu badawczym rozpoczęty wykop miał przebiegać poprzecznie przez cały Rynek, począwszy od Strony Barssa (kamienica Rynek Starego Miasta 10/12) w kierunku południowo-zachodnim. Niestety, z przyczyn technicznych badania przeprowadzono tylko na długości 28 m od północno-wschodniej linii zabudowy, natomiast na odcinku bliżej

W a r t o może w tym miejscu wspomnieć, iż odrębną koncepcję wyglądu najstarszego ratusza prezentowała Wanda Szaniawska. Uważała ona, na podstawie analiz planu przyziemia ratusza z 1781 r., iż początkowo (około 1339 r. ?) była to przypuszczalnie budowla w kształcie wieży, wzniesiona na planie prostokąta, przekształcona (przed 1376 r. ?) w budynek halowy o prostokątnym zarysie z wieżą w jego wschodniej części, zapewne w przyziemmiu częściowo zaadaptowaną. W Szaniawska, Gotycki ratusz Starej Warszawy i jego przebudowy w XVI wieku, b.d., mpis w zbiorach M H W .

S. Żaryn, Ratusz..., s. 114.

Badania prowadzono w ramach prac terenowych Sekcji Archeologicznej Komisji Badań D a w n e j Warszawy jako stanowisko II. Wydaje się, iż S. Żaryn napisał omówiony powyżej artykuł przed rozpoczęciem tych badań.

Włodzimierz Pela

PIWNICA

2. Ratusz staromiejski w XVII w. Elewacja południowa oraz plan piwnic i parteru

Strony Kołłątaja w celach badawczych wykorzystano tylko wykonywany w tym czasie, na głębokość 1,3 m od powierzchni Rynku, wykop budowlany pod rury wodociągowe (il. 4) 5 . Z tych samych względów prac nie przeprowadzono w miejscu, gdzie prawdopodobnie stała wieża ratuszowa. Podczas badań miały także miejsce konflikty z kierownictwem budowy, pewne fragmenty wykopów zasypano bowiem przed zakończeniem eksploracji archeologicznej.

Sprawozdanie z badań za rok 1952, mpis w Archiwum Komisji Badań Dawnej Warszawy w Dziale Archeologicznym Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. Tam również przechowywana jest dokumentacja opisowa, rysunkowa i fotograficzna oraz materiał zabytkowy z badań.

BADANIA ARCHEOLOGICZNE NA RYNKU STAREGO MIASTA W WARSZAWIE...

3. Badania archeologiczne Rynku w 1952 r. Widok terenu badań od strony zachodniej

Jednocześnie, co było bardzo istotne dla poznania dziejów miasta, problematyka badań zosłała znacznie poszerzona, a mianowicie, oprócz poszukiwań reliktów ratusza staromiejskiego uwzględniono w niej także zbadanie chronologii uwarstwień terenu dawnej przestrzeni rynkowej, co jak na owe czasy znacznie przekraczało próg zainteresowań badawczych archeologów, dla których wiek XII stanowił jeszcze przez długie lata górną, nieprzekraczalną granicę. W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzono, iż najstarsze nawarstwienia zalegające na złożach nienaruszonego przez człowieka piasku, tzw. calcu, związane z funkcjonowaniem Rynku Staromiejskiego, występują w postaci intensywnie czarno zabarwionej warstwy ziemi bez domieszki gruzu ceglanego i zaprawy, z dużą ilością odpadów drzewnych, ścinków skór, ułamków kości i fragmentów naczyń glinianych. Warstwy te oznaczone jako lila, b, c miały miąższość około 4 0 cm i znajdowały się po obu stronach Rynku, przy czym poziom ich zalegania zmieniał się, obniżając się w stosunku do jego obecnej powierzchni. Na podstawie analizy materiału ceramicznego zebranego podczas eksploracji warstw kulturowych, czas powstawania tych nawarstwień ustalono na okres od XIV do XV w. W warstwach średniowiecznych natrafiono także na relikty konstrukcji drewnianych: zniszczony wkopem fragment bardzo zmurszałych desek (grubości około 30 cm), ułożonych 31

Włodzimierz Pela

10 i N26

20m

N24 N22 N20 N18 N16 NU N12 N10 N8 N6 N4 N2 —j—E

i-:

4. Plan rynku z lokalizacją wykopów badawczych i naniesionymi głównymi rezulcatami badań. Wykopy archeologiczne: 1 — 1 9 5 2 - 5 3 r., 2 — RSM 29 i 31 w 1999 r., 3 — budowa posągu Syreny w 1999 r., 4 — pod zawór wodociągu w 1999 r., 5 ( W ) — drewniane rury wodociągowe X V I I I - X I X w., 6 — wykopy związane z wymianą rur wodociągowych 1 9 9 7 - 1 9 9 9 r., 7 — punkty odwiertów geologicznych; W R — wykop f u n d a m e n t o w y wieży ratuszowej ( X V - X V I w. ?), FM •— f u n d a m e n t kramów z XVIII w., S — relikty konstrukcji studni murowanej z X V I I I - X I X w.

prostopadle do linii zabudowy Strony Barssa, interpretowanych wstępnie jako pozostałość chodnika, oraz na zakończenia trzech belek drewniannych leżących równolegle na głębokości 1,3 m w odległości 8,5, 12,5 i 15,3 metra od linii zabudowy Strony Barssa. Nad nawarstwieniami średniowiecznymi natrafiono na warstwy piasku grubości około 80 cm bez zawartości kulturowej, interpretowane jako nasyp podnoszący poziom Rynku związany z rozbudową ratusza. Nad nimi zadokumentowano na niewielkim odcinku dwie warstwy bruku kamiennego, ułożonego na podsypce z piasku (na głębokościach 0,4 i 0,6 m od powierzchni Rynku). Drugi, a właściwie najważniejszy cel badań, czyli rozpoznanie reliktów ratusza staromiejskiego, został zrealizowany w niewielkim zakresie, przede wszystkim ze względu na szczątkowy stan zachowania obiektu oraz mniejszy niż planowano zakres prac badawczych. W wykopie od Strony Barssa natrafiono tylko na pozostałości kilku fragmentarycznie zachowanych konstrukcji murowanych. Interpretowano je jako pozosta32

BADANIA ARCHEOLOGICZNE NA RYNKU STAREGO MIASTA W WARSZAWIE...

5. Rynek Starego Miasta. Drewniane rury wodociągowe odsłonięte w 1952 r.

łości przypuszczalnych trzech faz rozbudowy ratusza. Być może nikłe w stosunku do oczekiwań rezultaty prac były także jedną z przyczyn zaprzestania dalszych badań w tym rejonie. Interesującym efektem prac wykopaliskowych prowadzonych w 1952 r. było natomiast natrafienie w odległości 14 m od Strony Barssa na dwie drewniane rury wodociągowe leżące równolegle w niewielkiej od siebie odległości (il. 5). Ułożone zostały na głębokościach 1 i 1,2 m w wykopie przecinającym nasypiska rynkowe. Wykonano je z drążonych w środku pni z nieokorowanego drewna o przekrojach około 40 i 30 cm. Zdaniem badających mogły one pochodzić najpóźniej z XVIII w. Znalezisko to miało szczególne znaczenie dla dalszych prac badawczych nad wodociągami Starego i Nowego Miasta 6 . Brak możliwości zrealizowania wykopu krzyżowego przez Rynek Staromiejski badacze z Komisji Badań Dawnej Warszawy starali się zrekompensować wykonaniem szeregu płytkich odwiertów geologicznych. Metoda ta stosowana z powodzeniem podczas badań całego kompleksu

Por. H . Szwankowska, O wodociągach Starego i Nowego Miasta, „Ochrona Zabytków" 1953, nr 2—3, s. 128— 131; J. Gromski, Kultura sanitarna Warszawy do końca XVIII w., Warszawa 1977, s. 5 2 - 7 2 .

Włodzimierz Pela

zabytkowego, jaki stanowił Zamek Warszawski oraz Stare i Nowe Miasto, pozwalała stosunkowo niewielkim nakładem kosztów uzyskać informacje na temat zasięgu i rodzaju nawarstwień kulturowych zalegających pod współczesną powierzchnią użytkową 1 . Wiercenia, oprócz zbadania układu warstw kulturowych na obszarze Rynku, stanowiły część większego zamierzenia, jakim było uzyskanie przekroju generalnego przez całość Starego Miasta (od ul. Podwale w stronę Wisły). Wykonano 17 odwiertów w trzech ciągach (il. 4). Pierwszy z nich zrobiono pośrodku Rynku na kierunku północny zachód — południowy wschód równolegle do Stron Barssa i Kołłątaja, dwa pozostałe wytyczone prostopadle do pierwszego i znajdowały się po przeciwnych stronach Rynku (Strona Dekerta i Strona Zakrzewskiego) 8 . Prace te potwierdziły dotychczasowe informacje o układzie i poziomie zalegania warstw kulturowych na Rynku. W kilku otworach natrafiono na zagruzowienia, jednak nie uzyskano odpowiedzi na nurtujące badaczy pytania dotyczące dokładnej lokalizacji i stanu zachowania reliktów ratusza staromiejskiego. W roku następnym (1953) po północno-wschodniej stronie Rynku (Strona Barssa) wykonano dla celów budowlanych dwa niewielkie wykopy (il. 4) 9 . Odsłonięty w nich układ warstw kulturowych zasadniczo nie różnił się od opisywanych powyżej z wykopu z 1952 r. oraz wierceń geologicznych. Uzyskano jednak kilka nowych interesujących informacji, a mianowicie natrafiono na pozostałości kamienno—ceglanych fundamentów i fragmentu muru wykonanego z cegieł, w trakcie badań datowanego na drugą połowę XVIII w. (w wykopie po Stronie Dekerta) 10 oraz na drewnianą rurę wodociągową (w wykopie po Stronie Zakrzewskiego).

Patrz Z. Tomaszewski, Nowa metoda badawcza — wiercenia archeologiczne, „Stolica" 195 3, nr 12; tenże, Poprzeczny przekrój generalny przez Stare Miasto, „Stolica" 1952, nr 2.

Szczegółowy opis nawarstwień otworów wykonanych na rynku zawarty jest w Katalogu wierceń nr 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73 — patrz materiały archiwalne w zbiorach Działu Archeologicznego Muzeum Historycznego m.st. Warszawy.

Wykopy te oznaczone zostały w dokumentacji K B D W jako tzw. stanowiska pogotowia 15/P i pod takim nr przechowywane są w zbiorach archiwalnych Działu Archeologicznego M H W Pierwszy z wykopów o wymiarach 2 x 2 m i głębokości 2,5 m założono w odległości 16 m od Strony Barssa i 12,5 m od Strony Dekerta. Drugi, plytszy, o takich samych wymiarach w narożniku przeciwnym Rynku, 17 m od Strony Barssa i 12 m od Strony Zakrzewskiego.

Jest bardzo prawdopodobne, iż odsłonięte relikty architektury są reliktami kuny dawnego narzędzia kary — zaznaczonego na planie rynku z 1764 r. — w fundament kamienno-ceglany służyłby do zamocowania słupa, do którego przytwierdzona była żelazna obręcz.

BADANIA ARCHEOLOGICZNE NA RYNKU STAREGO MIASTA W WARSZAWIE...

Prace zrealizowane w 1953 r. zamknęły okres badań i obserwacji archeologicznych prowadzonych na Rynku na ponad 20 lat. Do roku 1976 nie znamy żadnych materiałów archiwalnych świadczących o działalności archeologów w centrum Starego Miasta, chociaż różnego rodzaju roboty budowlane związane z awariami sieci wodociągowej czy kanalizacyjnej musiały zapewne mieć miejsce. Wielkie nadzieje wiązano natomiast z nowoczesnymi jak na owe czasy badaniami archeogeofizycznymi, które przeprowadzono na Rynku Starego Miasta w sierpniu 1976 r. W celu sprawdzenia lokalizacji ratusza oraz rozpoznania, czy pod obecną powierzchnią Rynku zachowały się pozostałości jego fundamentów i otaczających go kramów, zastosowano jedną z metod geofizycznych, tzw. profilowanie elektrooporowe11. Badania wykonane zostały w czynie społecznym przez Pracowników Oddziału Geoelektrycznego Zakładu Badań Geofizycznych „PPG" wspólnie z Muzeum Historycznym m. st. Warszawy oraz Państwowym Przedsiębiorstwem Geodezji i Kartografii w Warszawie dla uczczenia 600-lecia Zarządu Miejskiego Starej Warszawy. Pomiary wykonano na 14 liniach obserwacyjnych, usytuowanych na podstawie istniejącej osnowy geodezyjnej z zastabilizowaną siatką arową. Zdaniem wykonawców interpretacja wyników badań archeogeofizycznych przeprowadzonych na Rynku Starego Miasta wskazywała na bardzo prawdopodobną obecność fragmentów murów bądź fundamentów ratusza i otaczających go kramów. Jednak uzyskany wynik nie pozwalał na przedstawienie pełnego, możliwego do zrealizowania metodą geofizyczną, rozpoznania stanowiska badawczego z uwagi na mały zakres wykonanych dotychczas prac, które w tym kontekście należałoby traktować jako prace zwiadowcze 12 . W kwietniu 1978 r. miały jeszcze miejsce niewielkie prace ziemne w narożniku zachodnim Rynku, u wylotu ulicy Nowomiejskiej 13 . W wąskim wykopie budowlanym natrafiono na fragmenty drewnianych rur wodociągowych, a także na zachowane w kilku miejscach nawarstwienia

Metoda elektrooporowa polega na badaniu właściwości pola elektrycznego, wytworzonego sztucznie w podłożu za pośrednictwem systemu elektrod. Rozkład tego pola zależy od oporności elektrycznej i sposobu ułożenia elementów budujących dany ośrodek. Zazwyczaj konstrukcje murowane z kamienia lub cegły mają znacznie wyższą oporność elektryczną niż otaczające je grunty, stąd ich obecność wywołuje anomalie w rozkładzie pola elektrycznego.

J. Grodnicki, A. Iciek, Sprawozdanie z badań archeogeofizycznych Rynek Starego Miasta w Warszawie 1976/1977, Warszwa 1977, mpis w Archiwum Muzeum Historycznego m. st. Warszawy.

W pracach Działu Archeologicznego oznaczone jako stanowisko 63/P Zachowało się 5 fotografii wykonanych 4 IV 1978 r.

Włodzimierz Pela

związane z funkcjonowaniem placu rynkowego w średniowieczu. Sporządzona dokumentacja była jednak bardzo lakoniczna, ograniczała się przede wszytkim do wykonania i opisu fotografii odsłoniętych ścian wykopu i wyciętych fragmentów drewnianych rur wodociągowych. Minęło kolejnych dwadzieścia lat i znów odnotowujemy powrót archeologów na Rynek Starego Miasta. Wiele interesujących informacji uzyskano podczas prac ziemnych związanych z wymianą rur wodociągowych prowadzonych w latach 1997-1999 oraz w trakcie odsłaniania fundamentów kilku kamienic przyrynkowych (m.in. Rynek Starego Miasta 29 i 31) l 4 . Długie, lecz niestety wąskie wykopy ciągnęły się wzdłuż wszystkich pierzei rynkowych na granicy chodnika i zabrukowanego placu, około 5—6 metrów od frontu kamienic przyrynkowych. W wielu miejscach na ścianach wykopów, zwanych przez archeologów profilami, widoczne były przekroje przez nienaruszone nawarstwienia kulturowe. Analiza struktury tych warstw oraz zebranego podczas ich penetracji materiału zabytkowego pozwala na dokonanie kilku uogólnień dotyczących zmian zachodzących na rynku, począwszy od momentu założenia miasta. Jest to niestety obraz dość jednostronny, oparty tylko na cięciach pionowych (na przekrojach) — niewiele dowiadujemy się o zasięgach zalegania poszczególnych warstw. Część z nich występuje prawdopodobnie na całym obszarze przestrzeni Rynku (placu rynkowego), część ma charakter lokalny i związana jest z poszczególnymi najbliższymi posesjami. Generalnie można stwierdzić, iż poziom terenu, na którym wytyczono Rynek, opadał lekko w kierunku północnym (w kierunku wylotu na Rynek uliczki Krzywe Koło). Warstwa naturalnego humusu o miąższości od 10 do 20 cm zalegała na piasku na głębokości około 135 do 160 cm od obecnej powierzchni Rynku. N a nią nałożyły się najstarsze nawarstwienia śmietniskowe w postaci ciemnobrunatnej mierzwy przemieszanej z ziemią przewarstwianą wiórami, drobnymi kawałkami drewna, ścinkami skór, zielonkawą i żółtawą gliną. Znajdujemy w niej fragmenty węgla drzewnego, a niekiedy grudki polepy, a nawet cegieł. W pobliżu obecnych kamienic, jak miało to miejsce przy kamienicy przyrynkowej (Rynek Starego Miasta 29 i 31 — po Stronie Kołłątaja), znaleziono w tej warstwie także pozostałości zniszczonego paleniska, spękane kamienie, polepę, popiół, żużle, a nawet formę do odlewania przedmiotów ze szlachetnych metali (prawdopodobnie brązu lub srebra) 15 . Jej miąższość

Sprawozdania i dokumentacja z badań prowadzonych w trakcie prac ziemnych znajdują się w Dziale Archeologicznym Muzum Historycznego m. st. Warszawy.

W Pela, Archeologicz.no-architektonicz.ne badania Starej Warszawy, „Barbakan", 2000 nr 32 (171), s. 43, il. nas. 41; W Pela, Skarby zaginionej Warszawy, katalog wystawy, Warszawa 2001, s. 26, ryc. 42.

BADANIA ARCHEOLOGICZNE NA RYNKU STAREGO MIASTA W WARSZAWIE...

była różna, mieściła się w przedziale od 15 do prawie 60 cm. Wyróżniające się w jej strukturze przewarstwienia, przede wszystkim w postaci ścinków drewna, mają charakter lokalny. Zebrany materiał ceramiczny pozwala na datowanie tej warstwy w bardzo szerokim przedziale czasowym od XIV do XV w. Jest ona świadectwem działalności na placu rynkowym tak mieszkańców miasta, jak i zapewne przybyszów, odzwierciedlonej nagromadzeniem różnorodnych śmieci i odpadów powstałych w efekcie funkcjonowania placu targowego, budowy nowych przyrynkowych budynków i rozbiórki starych, pracy w a r s z t a t ó w rzemieślniczych i kramów,

6. Wykop pod posąg Syreny. Odkryte elementy dawnej zabudowy Rynku: A — ślady po wykopie na fundament wieży ratusza XV-XVI w.?, B — fragmenty murów ceglanych związanych z rozbudową ratusza w XVIII w., C — fragment muru średniowiecznego XV-pocz. XVI w., D — bruk kamienny z piwnic ratusza z XVIII-XIX w. (do 1817 r.), E. i G. — ujęcie wody użytkowane w okresie pomiędzy 1817 a 1855 r.), F — fragmenty podziemnych urządzeń posągu Syreny z 1915 r.

będąc także śladem po bytu zwierząt — czyli codzienności średniowiecznego miasta. Brak jest natomiast, poza fragmentami belek znalezionymi podczas badań w 1952 r., pozostałości moszczeń ułatwiających mieszkańcom komunikację. Charakter nawarstwień zmienia się radykalnie w okresie późniejszym. Są to nasypiska piasku o różnym zabarwieniu (białym, żółtym, zielonkawym, pomarańczowym, szarym) oraz o różnej granuałacji i miąższości. Zauważalne niewielkie przewarstwienia mogą być śladami po brukowaniu Rynku. Nie natrafiono jednak podczas tych badań na zabrukowane powierzchnie, dlatego trudno jednoznacznie określić charakter nawarstwień utworzonych z piasku — czy są to warstwy wyrównawcze, czy podsypki pod bruk. Sporadycznie znajdowane w przewarstwieniach niewielkie fragmenty naczyń glinianych można datować na wiek XVI. 37

Włodzimierz Pela

Powyżej nawarstwień piasku napotykamy resztki różnego rodzaju warstw śmietniskowych, które na podstawie materiału ceramicznego datować można na koniec XVI i XVII w. Najbardziej interesujące są pozostałości warstwy rumoszu barwy brązowopomarańczowej, o miąższości około 18 cm — zalegającej na głębokości 65 cm od powierzchni rynku na całej długości kamienicy przy Rynku Starego Miasta 20 (Strona Barssa), którą można wiązać z pożarem i datować na podstawie znalezionego w niej materiału ceramicznego na pierwszą połowę XVII w. Brak jest natomiast nawarstwień młodszych niż z XVII w. Wydaje się, iż były one, jako śmieci, systematycznie usuwane i wywożone na skarpę staromiejską. Prawdopodobnie zasypywano nimi również fosę od strony ulicy Podwale. Ostatnim i bardzo istotnym wydarzeniem dla poznania dziejów staromiejskiego Rynku były prace ziemne związane z budową posągu Syreny prowadzone jesienią 1999 r.16 Obejmowały one wykonanie wykopu o owalnym zarysie na środku Rynku, o średnicy około 11 m i głębokości ponad 5 m oraz kilku długich, ale płytszych wykopów pod rury kanalizacyjne i wodociągowe, zakończonych głębokim wykopem na przyłącze kanalizacyjne, znajdujące się po Stronie Dekerta (ii. 4). Przed przystąpieniem do budowy przeprowadzono niewielkie badania archeologiczne sprawdzające rodzaj i stan zachowania warstw kulturowych. W ich wyniku ustalono, iż najwłaściwszym i najbardziej rozsądnym rozwiązaniem badawczym, ze względu na ogromną destrukcję oryginalnych nawarstwień spowodowaną rozbiórką ratusza w 1817 r. oraz późniejszą działalnością budowlaną, będzie prowadzenie ścisłego nadzoru archeologicznego w trakcie wykonywania prac ziemnych. W wyniku przeprowadzonych obserwacji udało się zadokumentować wiele ineresujących faktów. Potwierdzono rozpoznaną poprzednio, przede wszystkim w 1952 r. i w latach 1997-1999, stratygrafię i chronologię warstw kulturowych. N a obrzeżach Rynku ich układ jest mniej skomplikowany i był już opisywany powyżej. Bliżej centrum placu nawarstwienia średniowieczne są natomiast bardziej zróżnicowane. Tworzy je kilkanaście różnorodnych warstw, począwszy od beżowego humusu poprzez zmierzwioną ziemię, przemieszaną glinę, żółty piasek, ciemnoszarą ziemię oraz drobny gruz ceglany z zaprawą wapienną. Natrafiono także na nieliczne fragmenty belek drewnianych o nieokreślonym charakterze. Warstwy te traktować należy, poza nasypami piaskowymi (możliwość brukowania), jako

W Pela, Warszawa — Stare Miasto. Rynek. Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego nad pracami ziemnymi związanymi z budową pomnika Syreny, Warszawa, listopad 1999 mpis w Dziale Archeologicznym Archiwum Muzeum Historycznego m. st. Warszawy.

BADANIA ARCHEOLOGICZNE NA RYNKU STAREGO MIASTA W WARSZAWIE.

ł*

7. Plan i przekrój przez f u n d a m e n t wodotrysku posągu Syreny (po 1914 r.) oraz ujęcie wody z pierwszej polowy X I X w. (po rozbiórce ratusza). Badania archeologiczne 1999 r.

Włodzimierz Pela śmietniskowe, związane z codziennym życiem na placu targowym. Warto wspomnieć natomiast, iż w jednej z początkowych warstw — zmierzwionej ziemi natrafiono na niewielki fragment, prawdopodobnie najstarszej jak do tej pory, srebrnej monety znalezionej na terenie m i a s t a : kwartnik krzyżacki Winrycha von Kniprode ( 1 3 5 1 - 1 3 8 2 ) bity od około 1360 r. 17 W omawianym wykopie, przy czyszczeniu ścianek dla celów dokumentacyjnych, odsłonięto zewnętrzne lico fundamentu kamienno-ceglanego. Zbudowano g o 8. Rozbieranie skałki pod posągiem Syreny w 1914 r. W tzw. wykopie wąskoprzestrzennym, w który wrzucono kamienie i fragmenty cegieł, łącząc je zaprawą wapienną. Jest to fundament punktowy o długości około 6 m na linii północ-południe i szerokości mniejszej niż 6 0 cm, stosunkowo płytki (stopa fundamentu na głębokości około 1,3 poniżej obecnego poziomu Rynku). Prawdopodobnie można go wiązać z reliktami kramów postawionych w 1701 r. wg projektu Tylmana z Gameten. Fundament mógł stanowić podporę ściany przy przejściu od strony północnej do budynku ratusza (il. 4 — FK). Obserwacje prowadzone w wykopie na środku Rynku pozwoliły natomiast na ustalenie podstawowego faktu dotyczącego reliktów ratusza staromiejskiego, a mianowicie, iż rozbierająca go w 1817 r. ekipa budowlana majstra mularskiego Michała Różyckiego wykonała bardzo solidnie swoją pracę. Po ratuszu pozostały jedynie znikome, ale na szczęście istotne dla nas ślady (il. 6). Dotyczą one przede wszystkim wieży ratuszowej — ustalona została jej dokładna lokalizacja, częściowy zarys zewnętrzny

Moneta określona została przez prof. S. Suchodolskiego. Jest bardzo zniszczona, zachował się tylko niewielki fragment z widocznym rogiem tarczy wielkiego mistrza z końcem ramienia krzyża.

BADANIA ARCHEOLOGICZNE NA RYNKU STAREGO MIASTA W WARSZAWIE...

fundamentu (po jego zewnętrznej stronie) oraz głębokość posadowienia stopy fundamentu. Zachowały się bowiem w twardym gliniastym podłożu nienaruszone granice wykopu pod fundament wieży zaznaczone resztkami zaprawy wapiennej, która przywarła do gliny, sam fundament został natomiast dokładnie rozebrany. Udało się ustalić, iż szerokość wieży, w partii fundamentowej na linii wschód-zachód wynosiła 5,8 m, na linii północ-południe natomiast około 3 , 6 - 3 , 8 m. W części południowej fundament wieży stykał się z fundamentem budynku ratusza, nie udało się jednak ustalić dokładnych relacji pomiędzy nimi. Najprawdopodobniej fundament budynku był jednocześnie fundamentem wieży (zarys wieży zbliżony byłby do kwadratu o wymiarach zewnętrznych 5,8 x 5,8 m ?). Z dawnego ratusza, zapewne ostatniej jego fazy, zachował się jeszcze kamienny bruk ułożony w piwnicy budynku na podsypce z piasku. Zebrany materiał zabytkowy (fragmenty glinianych naczyń oraz szklanych butelek) z ciemnej śmietniskowej warstwy nad kamieniami bruku oraz z pomiędzy nich datować można na koniec XVIII — początek XIX w. Stopa fundamentu wieży posadowiona została na głębokości 3,5 m (głębokość 22,37 m n. 0 W (nad zerowy poziom Wisły) od obecnej powierzchni Rynku ( 2 5 , 9 m n. 0 W ) . Bruk kamienny zalega wyżej, na głębokości 2 2 , 7 2 - 22,82 m n. 0 W Na stronie północnej wieży natrafiono na dwa równoległe do siebie murki ceglane (cegły kładzione na zaprawie wapiennej), szerokości około 6 0 cm, które można, być może, wiązać z rozbudową ratusza na początku XVIII w. 18 Ze starszych faz ratusza pochodzić mógł tylko fragment murku, o którym jednak — poza tym, że wykonany został z grubych cegieł (od 7 8 do 85 mm) kładzionych na zielonkawoszarej zaprawie wapiennej i odsłonięto go w zachodniej ścianie wykopu na głębokości zbiżonej do głębokości zalegania bruku kamiennego — niewiele więcej można powiedzieć. Ciekawym i niespodziewanym odkryciem było natomiast natrafienie poniżej fundamentów wieży ratusza, na głębokości 21,37 m n. 0 W.(czyli 4,5 m od obecnego poziomu Rynku) na drewnianą rurę wodociągową z otworem (28 x 10 cm), przez który napełniał się zbudowany nad nią zbiornik w formie drewnianej studni (il. 7). Zbiornik wewnątrz miał wymiary 162 x 110 cm. Zbudowany został w konstrukcji wieńcowej z sosnowych desek o grubości około 7 cm i szerokości 20 cm. Drewniana rura, sosnowa, nieokorowana, o średnicy 32 cm i otworze o średnicy 10 cm położona została na kierunku północ-południe w głębokim, dość wąskim wykopie, którego ślady widoczne są prawie do powierzchni JO

Jedynym dowodem na poparcie tej hipotezy były wymiary grubości cegieł w przedziale od 5 6 do 6 2 mm.

Włodzimierz Pela

obecnego Rynku. Wynika z tego, iż ujęcie wody mogło zostać wybudowane dopiero po rozbiórce ratusza s t a r o miejskiego w 1 8 1 7 r. i było użytkowane prawdopodobnie do czasu wybudowania wodociągu miejskiego w 1855 r. Wskazuje na to również datowanie materiału zabytkowego zebranego z warstw namuliskowych zbiornika — fragmenty naczyń glinianych i szklanych typowych dla końca i pierwszej połowy XIX w. Drewniana rura wodociągowa łączyła prawdopodobnie dwa inne ujęcia — „studnie" znajdujące się na rynku po Stro9.

m e

Zakrzewskiego i Dekerta. Na relikty tej ostatniej natrafiono także podczas badań, niestety z powodu wąskiego wykopu budowlanego, w którym została odkryta, wiele przytoczonych wymiarów ma charakter przybliżony (ił. 4 — S). Omawiana studnia miała bardzo interesującą konstrukcję zabezpieczającą przed napływem wód gruntowych. Jej część centralna to prawdopodobnie ośmioboczny w zarysie zbiornik, o szerokości zewnętrznej około 5,4 m, wewnętrznej około 4 m i ściankach grubości 72 cm. Układ cegieł w odsłoniętej ściance zewnętrznej zbiornika tworzyły cegły ułożone warstwami: główki — wozówki. Od strony północnej zabezpieczały go trzy ścianki ceglane, a od południowej jedna, kładzione na zaprawie wapiennej na szerokość jednej cegły 19 . Odległości pomiędzy ściankami były różne i wynosiły 53, 157 i 31 cm po stronie północnej i około 75 cm po stronie południowej, przy czym odległości te, Odsłonięcie posągu Syreny na Rynku Starego Miasta W listopadzie 1999 r.

Wymiary cegieł ze ścianek uszczelniających i studni: 278x145x67, 272x145x62, 268x 144x64.

BADANIA ARCHEOLOGICZNE NA RYNKU STAREGO MIASTA W WARSZAWIE.

jak wynika z wykonanej dokumentacji, zmieniały się po stronie zachodniej. Nie wiemy również, czy ścianki łączyły się i na jakiej zasadzie. Przestrzeń pomiędzy nimi wypełniona została tłustą brązową gliną lekko przemieszaną z ziemią. Studnia mogła być napełniana wodą na podobnej zasadzie jak zbiornik na środku Rynku, nawet za pomocą tej samej drewnianej rury. Datowanie obiektu nie jest jednak zbyt pewne. Znalezione fragmenty kafli płytowych wskazywałyby na koniec XVIII — pierwszą połowę XIX w. jako okres wykonania tej konstrukcji. Osobny rozdział w historii Rynku Staromiejskiego zajmuje posąg Syreny. Zaprojektowany został w 1854—1855 r. przez Konstantego Hegla, jego odlew w cynku wykonano w warszawskiej fabryce Karola Mintera. W 1855 r. posadowiono go na sztucznych złomach skalnych wewnątrz basenu z wodotryskiem pośrodku Rynku. Razem z dwiema dużymi studniami znajdującymi się po przeciwległych stronach Rynku (Dekerta i Zakrzewskiego) był częścią nowego systemu wodociągów miejskich zaprojektowanego przez Marconiego (Pancera?) prowadzącego wodę z wodozbioru w Ogrodzie Saskim poprzez m.in. plac Teatralny, Senatorską, Świętojańską, Rynek Starego Miasta, Nowomiejską, Gołębią i dalej Freta na Rynek Nowego Miasta 2 0 . W 1914 r. wodotrysk rozebrano (il. 8). Na jego miejscu wybudowano nowy, który po piętnastu latach postanowiono zlikwidować, a posąg przeniesiono na teren klubu sportowego „Syrena" na Solcu. Właśnie fragmenty tego ostatniego monumentu, wykonanego w 1915 r. zostały odkryte podczas badań w 1999 r. (por. il. 7). Stanowił je mur (fundament basenu wodotrysku ?) o ośmiobocznym zarysie, grubości 6 0 cm. Szerokość ośmioboku, licząc do krawędzi zewnętrznych, wynosi 7,10 — 7,15 m. Wewnątrz ośmioboku znajdował się murowany kanał techniczny z komorą, gdzie zapewne umieszczone były urządzenia powodujące działanie wodotrysku. Wysokość kanału i komory wynosiła ponad 1,9 m. Poza terenem prac archeologicznych i budowlanych pozostała reszta kanału technicznego wodotrysku oraz właz do niego. I na zakończenie jeszcze uwaga ogólna dotycząca historii badań przestrzeni Rynku Starego Miasta. Otóż wydaje się, iż jest ona odbiciem historii badań całego miasta. Obserwujemy więc okresy szczególnego zaintersowania i fascynacji w latach odbudowy powojennej i początkowych latach działalności K B D W — do roku 1954, kiedy to zainteresowanie powoli przenosi się na inne obszary miasta — miejskie mury obronne

20 H. Marconi, Projekt wodociągu dla Warszawy, „Biblioteka Warszawszka" 1842, z. 4; J. Majewski, Wodociągi warszawskie, „Dziennik polytechniczny" 5, 1862, s. 1 0 0 - 1 0 9 , tabl. XIX, XXII, XXIII.

Włodzimierz Pela

i Zamek. Później powraca jedynie przy okazji rocznic i możliwości zastosowania nowych metod badawczych, przechodząc w latach dziewięćdziesiątych w rutynowe badania i obserwacje wszelkich prac ziemnych prowadzonych na Rynku, wymuszanych przez konserwatora w oparciu o istniejące przepisy dotyczące ochrony zabytków. W międzyczasie jednak wiele prac budowlanych związanych z instalacjami podziemnej infrastruktury (wymiana wodociągów, zakładanie sieci gazowej, energetycznej i centalnego ogrzewania), a także z doraźnymi naprawami wykonywanych było bez nadzoru archeologicznego i architektonicznego, powodując zapewne utratę wielu informacji ze szkodą dla bardziej szczegółowego poznania dziejów miasta.

Z BADAŃ NAD KULTURĄ MATERIALNĄ WARSZAWY XVII-X1X W. Barbara Hensel—Moszczyńska O BUDOWIE MOSTU NA ELEKCJĘ W 1632 R.

O moście na łyżwach (łodziach) wzniesionym na mocy uchwały konwokacji obradującej w Warszawie w dniach 21 V I - 6 VII 1632 r.1 pisali już w XIX w. Aleksander Wejnert 2 i Franciszek Maksymilian Sobieszczański 3 , w latach międzywojennych Wacław Sobieski i Adam Przybylski 5 , a w latach powojennych Wacław Sterner 6 . Wszystkie te, krótkie zresztą, wzmianki odnoszą się do tekstu uchwały podjętej 22 czerwca 1632 r. — zawarty w III tomie Volumina Legum1, który dokładnie przytaczają Adam Przybylski i Wacław Sterner, a pozostali w skrócie omawiają, nie zawsze się na nią bezpośrednio powołując. Źródłem wiedzy są ponadto pamiętniki Albrychta Stanisława Radziwiłła, w których podany został przybliżony koszt tej inwestycji (14 000 zl) i informacje o perturbacjach w przebiegu elekcji wynikłych z opóźnień w budowie mostu 8 . Z uchwały sejmowej wywnioskowano o osobach zaangażowanych w re-

2 3

A. S. Radziwiłł, Pamiętniki o dziejach w Polsce, Warszawa 1 9 8 0 , 1 . 1 , s. 1 1 9 - 1 3 4 . A. Wejnert, Wiadomość o mostach na Wisie pod Warszawą, „Rocznik Warszawski" VIII: 1970, s. 10. F. M. Sobieszczański, [Pierwsze mosty na Wiśle], „Tygodnik Ilustrowany" 1874, t. II, s. 243-

W Sobieski, Na mostach Warszawy, w: Trybun ludu szlacheckiego. Pisma historyczne. Warszawa 1978, s. 3 6 0 - 3 6 1 .

A. Przybylski, Ulice i mosty Warszawy, Warszawa 1936, s. 63.

W Sterner, Mosty Warszawy, Warszawa i 9 6 0 , s. 35.

Volumina Legum, t. III, Petersburg 1860, s. 350, pkt 52.

A. S. Radziwiłł, jw., s.142 i 143.

Barbara Hensel-Moszczyńska

alizację tego przedsięwzięcia: podskarbi koronny (Jan Mikołaj Daniłłowicz) po porozumieniu ze starostą warszawskim (Stefanem Dobrogostem Grzybowskim) polecił budowniczemu króla jegomości Erardowi (Gerardowi) Kleinpoldtowi 9 (nota bene właścicielowi jednej z kamieniczek o trzech zachowanych malowanych stropach, w tym dwóch z XVII w., przy Rynku Starego Miasta 34 należących obecnie do Muzeum Historycznego m.st. Warszawy), most pod Warszawą „publico sumptu" na statkach zbudować. Dwie trzecie kosztów miało na mocy tejże uchwały zostać pokrytych ze skarbu koronnego, a jedna trzecia z litewskiego. Most miał być gotowy na dzień rozpoczęcia elekcji, 27 września (poniedziałek). Mimo częstego wzmiankowania mostu z 1632 r., całkowicie pomijano w dotychczasowej literaturze przedmiotu informacje zapisane na kartach księgi rachunkowej Starej Warszawy 10 , w których została zawarta dość szczegółowa relacja Łukasza Bussera, w latach 1632—1636 burmistrza Starej Warszawy. Jak wynika z tych dość skrupulatnie prowadzonych rachunków (przy większości zapisanych kwot figuruje data dzienna, co pozwala na w miarę dokładne odtworzenie harmonogramu prac), środki potrzebne do budowy mostu były przekazywane dwukrotnie ze skarbu Rzeczypospolitej na ręce wyżej wymienionego Łukasza Bussera. Pierwsza część, w wysokości 10 0 0 0 florenów (czyli złotych), została wypłacona 27 lipca i była przez niego w ratach przekazywana Erardowi Kleinpoldtowi „na drzewo i insze potrzeby". Przy czym pierwsza rata w wysokości 2 0 0 0 florenów została wypłacona tegoż dnia. Łącznie, do niedzieli 26 września, otrzymał on za pośrednictwem Bussera 5 500 florenów, z których nie rozliczył się dokładniej, a przynajmniej brak takiego rozliczenia w księdze rachunkowej Starej Warszawy. Dnia 27 września Kleinpoldt rozchorował się i do prac związanych z budową i utrzymaniem mostu już nie wrócił. Odtąd znalazły się one pod wyłączną opieką Łukasza Bussera. Należy tu nadmienić, iż ten cyrulik z zawodu często podejmował się w latach swego burmistrzowania nadzorowania prac budowlanych. J e m u to zawdzięczamy między innymi Kamienne Schodki łączące Krzywe Koło z ulicą Brzozową. On też zapewne nadzorował wznoszenie dekoracji okolicznościowych na powitanie Władysława IV po koronacji i po kampanii moskiewskiej 11 . 9

Kleinpoldt byl m.in. zarządcą budowy Zamku Królewskiego w latach 1626-1629 (W Leitsch, Finanse i działalność budowlana dworu królewskiego w latach 1626-1629, Zamek Królewski w Warszawie 1999, s. 89).

AGAD, Warszawa-Ekonomiczne (dalej WE) nr 243, f 255-277 (wg odpisu wykonanego w 1958 r. przez byłą kustosz Muzeum Historycznego m.st. Warszawy E. Starek, znajdującego się w archiwum Działu II tejże instytucji, w maszynopisie, s. 484-502).

0 BUDOWIE MOSTU NA ELEKCJĘ W 1632 R.

O drugiej racie, w wysokości już tylko 1500 florenów, wspomniał Busser w ogólnym, końcowym rozliczeniu 12 , bez podawania daty dziennej. W obu przypadkach wpływy te są opatrzone informacją: „odebrane ze skarbu Rptey na budowanie mostu pod Warszawą", stąd trudno jest stwierdzić czy skarb litewski uczestniczył w inwestycji w stopniu zgodnym z zapisem ustawy. W każdym razie druga rata stanowiła tylko 15% kwoty całkowitej przekazanej przez skarb na budowę mostu. Zapewne wpłynęła ona pod koniec realizacji inwestycji, gdy okazało się, iż pierwotnie wyliczone koszty okazały się wyższe. Do 26 września Kleinpoldt płacił osobiście za drewno cieślom, traczom 1 dwum stałym pracownikom przydatnym w nadzorowaniu i wykonywaniu doraźnych zadań. Jeden z pracowników, Parul, z polecenia starosty warszawskiego zatrudniony do dozoru nad pracami i nabywania statków już 29 lipca, którego praca została wyceniona na 10 florenów tygodniowo (praca i koszty utrzymania) 13 , był opłacany przez Bussera. Natomiast Lyńskiemu i Kuczmynskiemu, pracującym za 5 florenów tygodniowo każdy 14 , początkowo płacił Kleinpoldt. O zatrudnieniu majstra nad cieślami Busser i Kleinpoldt zdecydowali razem. Był on opłacany jednak przez Bussera 1 5 . Płace tygodniowe wypłacano w niedziele. Pierwsza wyplata tygodniowa zapisana w Księdze Rady Miejskiej przypadła na 3 października, ostatnia na 28 listopada. Za drewno płacono zależnie od wielkości 16 . Za małe drzewka po 13 gr (30 groszy odpowiadało wartości 1 florena), za większe po 4 0 gr, za dyle komiężne od burmistrza skaryszewskiego zapłacono po ćwierć florena od sztuki, za drzewo „wielkie" od rajcy warszawskiego Stanisława Jelenia po 2 floreny (ta transakcja miała miejsce już w październiku, a w każdym razie 3 października została opłacona). Największe bale zamówił sam Erard Kleinpoldt — 100 sztuk, za które zapłacił już Busser, 26 września, 300 florenów. Na naprawę mostu i, wcześniej, na zakończenie budowy kupowano też drewno od cyrulika królewskiego Dytrycha. W zestawieniu zrobionym przez Bussera podano informacje o zakupie tylko ok. 180 drzew różnej wielkości, które mogły wystarczyć jedynie w ostatniej fazie budowy i na bieżącą konserwację mostu. Daty wpłat za drewno informują o momencie kupna. W księdze rachunkowej Starej

Encyklopedia Warszawy, Warszawa 1994, s. 9 4 - 9 5 .

AGAD, WE nr 243, f 276.

AGAD, WE, nr 243, f 275.

Tamże.

AGAD, WE nr 243, f 267.

AGAD, WE nr 243, f 267-268. 47

Barbara

Hensel-Moszczyńska

Warszawy zaksięgowano zakupy z 26 i 28 września na budowę mostu, a następnie 1 i 3 października, przy czym te późniejsze zakupy wiązały się z naprawami. Zważywszy, iż brak tu wyszczególnienia przez Kleinpoldta, co złożyło się na sumę 5500 florenów — a znając, dzięki danym przekazanym przez Bussera, koszty wynagrodzenia osób zatrudnianych przy budowie mostu można domniemywać, iż nie przekroczyły one ok. 800 florenów — to z pozostałych można było zakupić przynajmniej 1200 drzew po 3 floreny. Nad budową mostu od początku ciążyło jakieś fatum. Lorens Brixa, majster ciesielski, po przepracowaniu trzech niedziel 17 i zbudowaniu „dwu kafarów i trzeciego ręcznego" rozchorował się i już do pracy przy budowie mostu nie wrócił (otrzymał zadatku 50 florenów z 230 przewidzianych do końca budowy), co zapewne wpłynęło na trudności związane z dotrzymaniem terminu budowy. Dużą część prac wykonano siłami ludzi jedynie częściowo opłaconych. Pięćdziesięciu szkutników zatrzymanych przez Bussera dla roboty mostowej w dzień świąteczny (chyba w dzień św. Michała, 29 września, gdy przerwane zostały nawet obrady posłów uczestniczących w elekcji 18 ) dostało tylko po 4 grosze na chleb. W ostatniej fazie budowy mostu, już po rozchorowaniu się Kleinpoldta, czyli 27 września, Łyński sprowadził z Zakroczymia wojsko — trzydziestu żołnierzy piechoty wraz z rotmistrzem. Wsparli oni budowę całonocną pracą, a przenieśli m.in. 100 drzew zamówionych jeszcze przez królewskiego budowniczego. Jak pisał Busser: „tey nocy [zapewne z 27 na 28 września, gdyż tego dnia wypłacono im należność za pracę] mostu dorobili, gdyżby jeszcze był y za kilka dni nie stanął". Żołnierze otrzymali za to łącznie 30 florenów, czyli po 1 florenie na osobę, a ich dowódca 6 florenów. Część z nich zburzyła również ogrodzenie zagradzające wjazd na most. Właściciel ogrodzonego terenu (Jędrzej Sabło) otrzymał wcześniej 60 florenów zadośćuczynienia za udostępnienie terenu na dojazd do mostu i zniszczenie ogrodzenia. Właściwe prace ciesielskie wykonywało dwóch majstrów ciesielskich wraz z 14 towarzyszami. Pracę majstrów wyceniono łącznie na 6 florenów, zaś ich pomocnicy otrzymali łącznie tylko 3 floreny, czyli po ok. 6 i pół grosza. Do zatrzymywania statków (prawdopodobnie gdy most nie był jeszcze gotów, statki stały niedaleko zamku), zostali zaangażowani dwaj woźni zamkowi, za co zapłacono im — jednemu 1 florena, a drugiemu 2 floreny. Doraźnie pomagali budowniczym chłopi, np. gdy urwał się niezbyt dokładnie przymocowany statek lub gdy brakowało traczy.

17 18

AGAD, WE nr 243, f 267. A. S. Radziwiłł, jw., s. 144.

O BUDOWIE MOSTU NA ELEKCJĘ W 1632 R.

Most powstał z trzydziestu statków, trzydziesty pierwszy dołączono już pod koniec elekcji, gdy 14 listopada 19 oberwał się fragment lądu po stronie praskiej. Wysokość opłaty dzierżawnej statku zależała od jego wielkości i czasu, na jaki został wynajęty. Za statek Konarzewskiego, przyłączony na kilka dni przed zakończeniem elekcji, a na ok. tydzień przed demontażem mostu, zapłacono 14 florenów, gdy przed rozpoczęciem elekcji, tzn. do 25 września włącznie, płacono za dubasa 2 0 8 0 - 124 florenów, za szkuty 21 od 100 do 180 florenów (180 florenów zapłacono tylko raz za szkutę „wielką jak wrota", należącą do Sebastiana Sczvera), a za jeden „dzwonniczek od dubaska" 4 0 florenów. Wynajmowanie statków odbywało się etapami, związanymi zapewne z harmonogramem prac, i tak od 3 do 20 sierpnia pozyskano ich tylko 9, w tym 4 z nich 2 0 sierpnia, 9 września — 6, 15 września — 2 , 2 2 września— 5, 24 września — 1 i 25 września — 8 sztuk. Zdobycie statków, których przyłączenie do mostu wiązało się z wyłączeniem ich z żeglugi w okresie wzmożonego jesiennego zapotrzebowania na transport wodny, nie odbywało się bez problemów, dlatego też zdecydowano się sprowadzić 5 statków aż z Kazimierza. W podróż udał się Parul w towarzystwie Urbana Witkowskiego i Jakuba Psoty, wydali na nią 74 floreny22. Właściciele 11 statków nie byli mieszkańcami Warszawy, dwóch spośród nich było z Jarosławia, jeden z Kańczugi, jeden z Kuflewa 23 , jeden z Warki i aż 6 z Kazimierza. Najwięcej statków warszawskich przekazali członkowie rodziny Gizów, w której rękach, od 1620 r.24, znajdował się przywilej przewozu przez Wisłę: Mikołaj wypożyczył jedną szkutę, a Wojciech dwie (drugą dał dopiero 25 września), dwa statki dał również Franciszek Orlandi, zaś ówczesny wójt warszawski, Stanisław Baryczka dał jednego dubasa, podobnie jak Stanisław Jeleń. Użyczył swej szkuty również Jakub Zadzik, kanclerz koronny, i odnajęto statek dzierżawiony przez Andrzeja Cieślę ze Skaryszewa od podczaszego bracławskiego. Uzyskano też statek od

AGAD, WE nr 243, f 271.

S. B. Linde, Słownik języka polskiego, Warszawa 195 l(reprint), t. I, s.551, podaje, iż były szkuty trzech wielkości: zabierające 8,10 i 14 osób oraz maksymalnie do 20 lasztów zboża, co zdaje się potwierdzać zarejestrowane w źródle zróżnicowanie opłat za wynajem:, 80, 100, 110, a nawet 124 florenów. 21 Według: S. B. Linde, jw., t. V, s.551, szkuta zabierała 16, 18 lub 20 osób i maksymalnie do 54 lasztów zboża, toteż Busser placil za nie więcej: 125, 138, 150 i 180 florenów. 22 AGAD, WE nr 243, f 267 i 166. 23 Właścicielem tego statku byl raczej Jan Oborski herbu Pierzchała, właściciel Kuflewa, a nie jego syn i spadkobierca też Jan, zm. w 1676 r. (Polski Słownik Biograficzny — dalej: PSB, t. XXIII, z. 98, s. 437, 1978). " 4 A. Przybylski, jw., s. 63.

Barbara

Hensel-Moszczyńska

Jana Oborskiego, właściciela podwarszawskiego Kuflewa. Koszt dzierżawy statków wyniósł łącznie 4 1 2 1 florenów, co równało się ok. 1/3 kosztów budowy i utrzymania mostu wyliczonych przez Łukasza Bussera na 1218 florenów i 17 groszy 25 . Most tworzyły statki bardzo zróżnicowanej wielkości, o czym informują nas koszty wynajmu: 1 mały dubasek za 4 0 florenów, 3 dubasy po 80, 2 dubasy po 100 i 1 dubas za 124, 1 szkuta za 125, 1 szkuta za 138, 15 szkut po 150 i 1 szkuta za 180. Tabela 1. Wykaz statków tworzących most elekcyjny. Data zapłaty za statki 1

Nazwisko właściciela

Miasto, z którego pochodzi właściciel

Rodzaj statku

Liczba i cena (floreny)

Warszawa (?) a

dzwonniczek od dubaska

1 40

Pan Maciej

Sulec b

statek

1 150

9 sierpnia

Benedykt Adelski

Kańczuga

dubas

1 80

10 sierpnia

Walenty Sosiński mieszczanin

Jarosław

dubas

1 80

11 sierpnia

Mikołaj Giss

Warszawa c

szkuta

1 150

2 0 sierpnia

Krzysztof Tregier

Warszawa

szkuta

1 150

2 0 sierpnia

Wojciech Giss

Warszawa

szkuta

1 125

2 0 sierpnia

Kostrzeszka

Warka

szkuta

1 150

2 0 sierpnia

Wawrzyniec Lebiedziński

Jarosław

szkuta

1 150

9 września

pan Przybył

Warszawa(P)

dubas

1 100

9 września

Bartosz Suligowski

Warszawa(P)

dubas

1 80

9 września

Bartosz Szkutnik

Warszawa(?)

szkuta

1 150

9 września

Bartosz Coler

Warszawa(P)

dubas

1 100

3 sierpnia

Marcin Dymkowicz

8 sierpnia

AGAD, WE nr 243, f 266.

O BUDOWIE MOSTU NA ELEKCJĘ W 1632 R.

9 września

Pan Zoliński '

podczaszy bracławski

9 września

Sebastian Sczver

Warszawa(?)

szkuta „wielka na wrota"

1 180

15 września

Pan Gorawski

Warszawa(P)

statek

1 150

15 września

Stanisław Baryczka

Warszawa

dubas

1 110

22 września

Franciszek Orlandi

Warszawa

statki

2 x 150 300

22 września

pan Kamiński

Warszawa(P)

dubas

1 124

22 września

Szymon Kobyłka

Kazimierz

szkuta

1 150

22 września

Stanisław Jeleń

Warszawa

statek

1 150

24 września

J a n Oborski

Kuflew

szkuta

1 150

25 września

Wojciech Giss

Warszawa

dubas

1 150

25 września

(?)

Kazimierz

statki

5 x 150 750

25 września

pan Milewski

Warszawa(?)

statek

1 124

25 września

kanclerz koronny

Warszawa e

szkuta

1 150

14 l i s t o p a d a f

pan Konarzewski

Warszawa(?)

statek

1 14

Razem

31 4121

szkuta(?)

1 150

Warszawa ze znakiem zapytania oznacza, iż w spisie brak jest informacji o pochodzeniu właściciela i brak potwierdzenia nazwiska właściciela w innych źródłach warszawskich, co nie wyklucza związku z Warszawą, gdyż w przypadku właścicieli pozawarszawskich zazwyczaj pojawiała się odpowiednia adnotacja. Solec.

W źródle brak jest wzmianki o pochodzeniu właścicieli, w sposób oczywisty związanych z Warszawą i znanych Busserowi osobiście. K. Niesiecki, (Herbarz, t. X, s.163,164) na tym stanowisku notuje Jakuba Zielińskiego, występującego w pamiętnikach A. S. Radziwiłła, jw., s. 420), lecz z przypisaniem mu funkcji podstolego bracławskiego.

Kanclerz koronny rezydował głównie w Warszawie.

W tekście omyłkowo 25 września (AGAD, WE nr 243, f 266, por. f 271). 51

Barbara

Hensel-Moszczyńska

M i m o iż b u d o w a mostu musiała być realizowana dość pospiesznie, zwłaszcza gdy widoczne stało się opóźnienie, w jej trakcie doszło tylko do dwóch poważniejszych wypadków. O b a j poszkodowani cieśle otrzymali pieniądze na balwierza: potrącony przez konia, gdy przyśrubowywał dyle — 1 florena, a drugi, który sam zaciął się w nogę — 2 floreny. D o wypłaty doszło 1 i 3 października, czyli wypadki miały miejsce już po otwarciu mostu, względnie w końcowej fazie jego budowy. Wypłaty z 3 października były ostatnimi związanymi z jego budową. Most od samego początku wymagał stałej konserwacji, wymiany uszkadzanych przez konie dyli. Przez cały też czas byli zatrudnieni tracze (czterej pracujący w dwu ekipach — „dwiem traczom", „drugiem dwiem"), opłacani od „dróg" — po 18 groszy od drogi, przy czym tygodniowo naprawiano ok. 50 „dróg". Montażem naprawianych elementów mostu zajmowali się początkowo 3, a od 10 października 4 cieśle wspomagani przez 7 pomocników („chłopów"). Płacono im po 5 florenów tygodniowo, a pomocnikom po 3 floreny tygodniowo. Ostatnia wypłata dla traczy i cieśli jest datowana na 21 listopada. Z a wylewanie wody z 30 statków płacono tygodniowo po 1 florenie od statku, czyli 30 florenów tygodniowo. Również tu ostatnia wypłata pochodzi z 21 listopada 2 6 . Most też częściowo na siebie zarabiał. Pobierano opłatę za przepuszczanie koni furmańskich i otwieranie mostu dla statków płynących w górę i w dół Wisły. Z opłat tych pozyskano 718 florenów 17 groszy, co nie pokrywało jednak nawet kosztów wynagrodzeń dla osób zatrudnionych przy konserwacji mostu: tracze otrzymali łącznie 195 florenów, a tygodniowe opłaty dla pozostałych osób zatrudnionych przy moście zostały wyliczone na 6 2 0 florenów27. Należy jednak nadmienić, iż było w tej kwocie 300 florenów dla sprawującego opiekę nad mostem burmistrza Bussera. Stały nadzór i ustawiczne naprawianie mostu nie ustrzegły g o przed kilkoma poważniejszymi awariami. Pierwsza z nich, spowodowana przez przepędzane po moście woły należące do podkanclerzego koronnego Tomasza Zamoyskiego, miała miejsce 12 października (wtorek). D o naprawy zaangażowano większą ilość cieśli. Dyle, które odpadły od mostu, gdyż prawdopodobnie puściły boczne mocowania, gonili młynarze. Chyba jednak nie bardzo skutecznie, skoro trzeba było dokupić drewna od cyrulika królewskiego Dytrycha. Wozili je specjalnie wynajęci

A G A D , W E nr 243, f 2 6 9 - 2 7 1 .

A G A D , W E nr 243, f 276 i f 275.

O BUDOWIE MOSTU NA ELEKCJĘ W 1632 R.

furmani i konie Bussera. D o noszenia drewna zaangażowano 12 hajduków. Zapłacono im po 15 groszy, czyli łącznie 6 florenów. Naprawa kosztowała 56 florenów, razem z zakupionymi dodatkowo dwoma beczkami piwa. Beczka piwa warszawskiego kosztowała wówczas od 2 i pół do 5 florenów28. Kolejny wypadek został zapisany pod datą 31 października, gdy doszło do złamania się „ślizy", czyli części ruchomej mostu, używanej przy jego otwieraniu dla przepuszczenia statków. Ponownie do naprawy zatrudniono „piechotę 2 9 . Tym razem uszkodzenie nie było tak poważne i, wraz z materiałem i wynagrodzeniem dla osób zatrudnionych przy tej okazji, jego naprawa kosztowała 19 florenów i 2 grosze. D o najpoważniejszej awarii doszło już pod koniec elekcji, 14 listopada 3 0 . W swym pamiętniku A. S. Radziwiłł wspomina o deszczach padających 11 (szczególnie intensywnych 3 1 ) i 13 listopada, które mogły przyczynić się do oberwania brzegu. Miało to miejsce już po dokonaniu wyboru księcia Władysława Zygmunta na króla 3 2 , dlatego polecenie naprawy wydał już za pośrednictwem marszałków sam król. Marszałek koronny Łukasz Opaliński starszy posłał do naprawy żołnierzy piechoty, 50 hajduków królewskich (w wykazie podano książęcych) wraz z 5 dziesiętnikami i 2 porucznikami. Uszkodzenie spowodowane urwaniem się kawałka lądu od strony praskiej wymagało użycia dodatkowego statku dla uzupełnienia długości mostu. Wobec krótkości listopadowego dnia zakupiono 10 lanych świec (każda kosztowała po 1 i pół florena), dzięki czemu prace można było kontynuować po zmroku. Piechota otrzymała wynagrodzenie w łącznej wysokości 19 florenów 15 groszy, natomiast hajdukom dano łącznie 16 florenów i 10 groszy, więc każdy z hajduków otrzymał po 10 groszy, czyli 1/3 florena. Natomiast żołnierze piechoty musieli być chyba opłacani według innej, nieco wyższej stawki — we wrześniu za całonocną pracę otrzymywali po 2/3 florena, teraz zapewne po 15 groszy, stąd końcówka w postaci 15 groszy. Przy takim wynagrodzeniu można było za podaną przez Bussera kwotę zatrudnić 39 żołnierzy piechoty. Przypuszczalnie przy naprawie mostu zatrudniono ok. 100 żołnierzy. Pracowało też 9 cieśli, którym za całonocną pracę zapłacono

W Adamczyk, Ceny w Warszawie XVI i XVII w., Lwów 1938, tabl. 31. A G A D , W E nr 243, f 270, była to niedziela, więc do uszkodzenia mogło dojść wcześniej, a wtedy tylko regulowano płatności. A G A D , W E nr 243, f 271, porównaj z powyższym; z drugiej strony mało prawdopodobne byłoby sprowadzanie wojska dodatkowo dla odebrania zapłaty. A. S. Radziwiłł, jw., s. 2 2 0 i 2 3 7 . A. S. Radziwiłł, jw., s. 2 0 8 - 2 4 1 , król wybrany na polu elekcyjnym 8 listopada, został zaprzysiężony 14 listopada w kościele Św. Jana.

Barbara

Hetisel-Moszczyńska

łącznie 9 florenów. Pomagało im 14 chłopów, których wynagrodzenie wyniosło, podobnie jak hajduków, po 10 groszy Łącznie naprawa pochłonęła, wraz z kosztem wykonania windy 33 (był on analogiczny do kosztu budowy baby czy też kafaru do wbijania pali w dno rzeki i wyniósł 12 florenów34), wydzierżawieniem dodatkowego statku i umocowaniem go, prawie 126 florenów. Po zakończeniu elekcji posłowie opuszczali Warszawę. Dwie trzecie z nich wyjechało już 15 listopada 35 . Jeszcze 17 listopada 36 wyjechał mostem łyżwowym Albrycht Stanisław Radziwiłł, a 21 listopada Łukasz Busser już płacił 10 florenów za wydobywanie statku kanclerza koronnego i 11 florenów za wydobywanie kotwic, a wypłatę 22 florenów związaną ze statkiem (Jana) Oborskiego opatrzył uwagą, iż statek był wydobywany z lodu, co wskazuje na dość nagłe ochłodzenie, na tyle silne, iż Wisła pokryła się lodem. Ochłodzenie to nie było jednak zaskoczeniem, skoro, jak wynika z zapisek Radziwiłła, było to zjawisko typowe dla tego okresu. 21 listopada wypłacono też ostatnie kwoty związane z utrzymaniem mostu. Rachunki już nie podają dokładnie, ile kosztowała jego rozbiórka. Zamieszczone kwoty, łącznie 53 floreny, nie były chyba wystarczające, jeśli za jeden statek zapłacono 22 floreny. Może pozostałe statki odebrali sami właściciele lub ich pomocnicy, nie pobierając za to zapłaty. Nie wiadomo też komu przypadło w udziale drewno tworzące most. Pracownicy nadzorujący budowę i konserwację mostu: Parul, Kuczmynski i Goranski otrzymywali wynagrodzenie do 28 listopada, więc wtedy most musiał już być rozebrany. Jedynie Łyński, zobowiązany do szukania kotwic w wodzie z pomocą chłopów, był zatrudniony dłużej, aż do 4 stycznia 37 . Informacje zawarte w zapiskach prowadzonych przez Łukasza Bussera pozwoliły wyjaśnić, jak doszło do opóźnień w budowie mostu, uwidoczniły również jego rolę w tej inwestycji. Otrzymując pieniądze ze skarbu Rzeczypospolitej, od początku czuwał on nad wznoszeniem mostu, a później, wobec nagłej choroby Kleinpoldta, dnia 27 września całkowicie zastąpił budowniczego królewskiego. Pełniąc jednocześnie funkcję burmistrza, dla lepszego wywiązywania się z obu zadań, w „najtrudniejszym

S. B. Linde, jw., t. VI, s. 329, winda to urządzenie do dźwigania ciężarów lub też kafar do wbijania pali.

AGAD, W E nr 243, f 2 6 8 i f 271.

A. S.Radziwiłł, jw., s. 241.

A. S. Radziwiłł, jw., s. 243.

AGAD, W E nr 243, f 275.

0 BUDOWIE MOSTU NA ELEKCJĘ W 1632 R.

okresie elekcji" musiał zatrudnić dodatkowego sługę, dlatego też wycenił swój wkład pracy na 300 florenów. Most był wykonany bardzo prowizorycznie, czemu trudno się dziwić, gdyż z harmonogramu prac wynika, iż 8 statków było dostępnych dopiero 25 września, a 26 września nadszedł duży transport drewna, czyli około 1/4 mostu dopiero wówczas mogła być montowana. Realizacja i naprawy mostu elekcyjnego były możliwe tylko dzięki obecności wojska, które w każdej chwili służyło budowniczym pomocą. Przy moście używano, nie wiadomo jak długo, małego promu lub dubasa, który Busser określił mianem kozy 38 i wycenił na 20 florenów, przydatnego chyba zwłaszcza podczas awarii mostu lub podczas jego budowy. Sposób prowadzenia zapisek wskazuje, iż Busser posługiwał się dowodami wpłat, które później, dopiero w styczniu (?), po opłaceniu Łyńskiego przepisał zapewne pisarz miejski według pewnego porządku, stąd wpłata za statek wynajęty w listopadzie (z błędną adnotacją 25 września, mimo iż z kontekstu wynikało, iż nie mógł on być wydzierżawiony przed 14 listopada 39 ) znalazła się przed rachunkami z 26 października dotyczącymi zakupów drewna. Podobnych pomyłek było więcej, również w datacji, gdyż po 31 Octobris jest omyłkowo 7 Octobris 40 zamiast 7 Novembris, lecz nie ma tu błędów arytmetycznych. Pomimo znacznej szczegółowości prowadzonych przez Bussera rachunków, trudno jest jednoznacznie rozstrzygnąć, kiedy ostatecznie budowa mostu została zakończona, chyba nie 28 września, skoro do 3 października pojawiają się w zapiskach informacje o prowadzonych na nim pracach. Przypuszczalnie został on oddany do użytku przed ostatecznym zakończeniem, na co wskazywałoby potrącenie przez konia cieśli mocującego dyle (1 października) które miało miejsce 30 września lub 1 października. Równie trudno jest podać datę dzienną jego zamknięcia. Wiemy, iż nastąpiło to pomiędzy 17 listopada, kiedy mostem tym wyjechał z Warszawy A. S. Radziwiłł, a przed 21 listopada, gdy płacono już za jego demontaż. Most był więc czynny przez około 7 tygodni. Koszt budowy i utrzymania mostu był znaczący. Za 12 tys. florenów można było wówczas kupić ok. 800 tys. cegieł, gdyż za 1000 płacono w 1632 r. 4 5 0 groszy, czyli 15 florenów 42 .

•

S. B. Linde, jw., t. II, s. 4 7 0 też podaje takie wyjaśnienie tego słowa. Por. przypis 19.

AGAD, W E nr 243, f 270.

AGAD, W E nr 243, f 268.

W Adamczyk, jw., s. 6 1 , tabl. 85.

Barbara Hensel-Moszczyńska Tabela 2. Rozliczenie Bussera z pieniędzy otrzymanych"43 Summarius odebraney Sumy Ze skarbu Rptey na budowanie mostu pod Warszawą Odebrałem ze skarbu Rptey naprzód Potym drugi raz Podczas Elekcyiey od przepusczania tak na doł iako y na gorę statków: także y od Furmanskich konj. Oddal) mj ci którzy wybierał) co osobnem Regestrem pokaz uieę Suma Summarum f

10 0 0 0 florenów 1 5 0 0 florenów 7 1 8 florenów 17 groszy 12 2 1 8 florenów 17 groszy

Tabela 3. Końcowe rozliczenie Bussera z pieniędzy wydanych Summarius Wyney sumny Ze skarbu Rptey na budowanie mostu pod Warszawą

Floreny

Dałem Panu Erhardówj Kleinpollowj I: K : M: Budowniczemu s czego powinien rachunek Uczynić

5 500

Statków Arenda kostuie in Summa

4 121

Expensa rozne

1 705

Tracze

195

Tygodniowe tym co pracował)

620

Zostaie przy mnie sktorych ieszcze y teraz na niektóre rzeczy wydawam Summa Summarum f

77 12 2 1 8

AGAD, W E nr 243, f 277, w tabelach powtórzono pisownię oryginału.

1 '/2

15 '/2 17

Jan Jakub Drescik WIEDEŃSKA PARADA WARSZAWSKIEGO RZEMIOSŁA

J a k doniósł z Wiednia „Supplement do «Gazety Warszawskiej» we Srzodę dnia 1 Lutego R. 1 7 8 6 " : „Podczas Gali, która na Nowy Rok była u D w o r u obrócił wszystkich oczy na siebie Xiążę J m ś ć Czartoryski. Nietylko kosztowny drogiemi kamieniami przyozdobiony ubiór samego Xięcia, powszechnie wszystkich zastanowił, ale też y wielka liczba bogato ubranych iego Dworskich, którzy mu assystowali. [...] N a tę paradę (nie licząc zdawna iuż mianych drogich sprzętów) wyłożył teraz pomieniony X i ą ż ę 4 0 tysięcy Zł. Ryńskich". Tak kosztownie, „w całej okazałości polskiego stroju" — jak podkreśliła Helena Waniczkówna 1 — wystąpił Adam Kazimierz Czartoryski jako kapitan — od lipca 1 7 8 2 r. — nowo sformowanej „Szlacheckiey w Gallicyi Leibgwardyi Cesarskiey" 2 . Iście

' 2

H. Waniczkówna, Czartoryski Adam Kazimierz, w: Polski Słownik Biograficzny (dalej: PSB), t. IX s. 252. „Installacya na pomienioną kapitanią" odbyła się 14 lipca. Por. „Gazeta Warszawska" nr 59, 24 VII 1782 r. „Wielu Polaków już będących oficerami w wojsku weszło do tej chorągwi za prostych. Mundury ich były polskie: żupany karmazynowe i kontusze granatowe z haftem lub galonami na paradę, takież kurtki na dni powszednie. Broń: pałasz, ładownica i kopia [lanca — J. D.]". J. U. Niemcewicz, Pamiętniki czasów moich, Warszawa 1957, t. I, s. 155. „Rekonstrukcję" ubioru gwardzistów podają Rudolf von Ottenfeld (ił.), Oskar von Teuber (tekst), Die österreichische Armee von 1700 bis 1867, Wien 1895, t. II, s. 630. (Za wskazanie tej publikacji winien jestem wdzięczność koledze Tomaszowi Kusionowi z działu militariów Muzeum X X . Czartoryskich. Tekst nie jest jednak wolny od błędów, myli żupan z kontuszem, księcia kapitana nazywa Feliksem a w rzędzie gwardzistów pomieszcza bezzasadnie księcia Józefa Poniatowskiego.). Także J. Wawel—Louis, Wojskowa reprezentacja Galicyi po pierwszym rozbiorze kraju, w: tegoż, Okruszyny historyczne zbierane po dawnych aktach, archiwach i dziennikach, seria I, Kraków 1898, litografie przed s. 1 i po s. 16.

Jan Jakub Dreścik

1. Siodło, czapraczek i strzemiona po Adamie Kazimierzu Czartoryskim — komendancie szlacheckiej gwardii galicyjskiej

sarmacki splendor roztoczony przez księcia w naddunajskiej stolicy upamiętniła relacja jego koniuszego i uczestnika wydarzeń Jerzego Soroki. „Dnia 1 stycznia 1 7 8 6 r. wszystkie trzy gwardie [niemiecka, węgierska i galicyjska — J . D.] prowadzone były przez swych szefów do zamku. O godzinie 10—tej j. w. Rzewuski chorąży litewski, orderów polskich kawaler, sekund kapitan 3 , przyprowadził gwardyę galicyjską pod dom księcia jegomości, i skoro sformował frontem linią ja Soroka, ubrany w żupanie białym atłasowym, kontuszu sukiennym ponsowym, suto galonowanych, o pasie bogatym, przy karabeli złocistej, w butach żółtych, siedziałem na koniu dzielnym, osiodłanym pod rzędem srebrnym.

Kapitanem-porucznikiem gwardii był Stanisław Ferdynand Rzewuski. J. Wawel-Louis, jw., s. 9, tamże na s. 15 dość lakoniczna informacja o paradzie z 1786 r.

W I E D E Ń S K A PARADA W A R S Z A W S K I E G O RZEMIOSŁA

Z a mną dwóch masztalerzy w kontuszach ponsowych, żupanach zielonych, z galonami srebrnemi, przy szablach oprawnych w srebro, w butach żółtych, prowadziło konia siwego hiszpańskiego, za którego księciu ministrowi Kaunitzowi zapłacono czerwonych złotych 5 0 0 . Drugiego gniadego, także ze stajni Kaunitza kupionego za czerwonych złotych 2 0 0 , i trzeciego czarno—pstrokatego ze stada własnego podolskiego, prowadzili kozacy, każdego po dwóch, ubrani także w kontusze ponsowe, żupany zielone z galonami srebrnemi, pasy bogate jak na masztalerzy, karabele w srebro oprawne, ładowniczki również z blachami, klamrami i zynglami srebrnemi, czapki czerkieskie z galonami i szelagami (!) [może winno być obszlegami — W.Wisłocki] z blachy srebrnej, również jak masztalerze w butach żółtych 4 . N a każdym koniu była terlica w srebro pozłacane oprawna, z rządem garniturowym kamieniami sadzonym, t. j. nagłówek, podpiersień i podogonie; kulbaki przykrywały dywdyki dwa sukienne, a trzeci aksamitny, haftowane złotem, z frenzlą siatkowej roboty i kutasami złotemi, dlugiemi do pęcin tylnych; u nagłówka przy każdym uchu miał koń każdy kitkę z piór czaplich czarnych, oprawną i kamyczkami różnokolorowemi wysadzaną. N a wierzchu siodła każdego był zawieszony sahajdak z łukiem i strzałami kosztowny i ozdobny. Osobno kołczan (sic!) [rzecz jasna winno być kałkan — J . D.] czyli tarcza, dwie bogato haftowane z klamrami ziocistemi, wysadzanemi drogimi kamykami, trzecia z rybiej skóry przezroczysta, lekka i tak twarda, że kula od pistoletu przebićby jej nie mogła. Nadto były jeszcze szable długie krzywe, jak u tureckich panów, które na koniach powodnych przyczepiać się zwykły, dla użycia czasu wojny, i przy jednej kulbace był berdysz stalowy, mający na sobie różne drogie kamyczki i drutem złotym w desenie nawlekany, zabytek starożytności, kiedyś do gonitwy i boju używany.

„Między nowościami dla Niemców liczyli się kozacy [...]. Po przybyciu księcia, kiedy ogłosiła gazeta, że w jego świcie są kozacy, mieszkający o mil kilkanaście, ciekawością widzenia kozaków sprowadzeni do Wiednia, przychodzili do stancyi, z prośbą pokazania kozaka. Panowie znajomi i poufali prosili księcia, żeby przysłał kozaka, dla pokazania familii i dzieciom a po kafehauzach i szynkowniach dawano darmo kozakom jedzenie i trunki, żeby tylko raczyli nawiedzać ich domy i zaspokajali ciekawość". W.Wisłocki (wyd.), Pamiętnik Jerzego Soroki, pazia i koniuszego księcia generała ziem podolskich, w: „Tygodnik Ilustrowany", 1881, t. XII, nr 298, s. 174. Jerzy Soroka, jako sędziwy starzec, zaangażował się w organizację powstania 1831 r. w powiecie oszmiańskim, gdzie był podkomorzym. Ujęty przez Rosjan, zmarł w więzieniu. W pamięci współziomków z początku X I X w. zapisał się jako wspaniały okaz dawnego szlachcica, ucieleśniającego staropolskie cnoty. Por. H. Klimaszewski, Żywot Jerzego Skalnika Soroki, w: Zbiór pamiętników o powstaniu Litwy, Paryż 1835, s. 2 5 5 - 2 6 1 ; Wspomnienie z przeszłości opowiadane Deotymieprzez Antoniego Edwarda Odyńca, Warszawa 1884, s. 69—70, S. Morawski, Kilka lat mlodos'ci mojej w Wilnie 1818-1825, Warszawa 1924, s. 100 i przypis na s. 478.

Jan Jakub Dreścik

2. Para olstrów z taszkami z wyhaftowanymi herbami Galicji i Lodomerii od rzędu po Adamie Kazimierzu Czartoryskim

Za wyprowadzonemi powodnemi końmi jechał pułkier(!) na ogromnie wysokim koniu ciemnoszpakowatym, z kotłami srebrnemi; za nim czterech trembaczów. Dalej j. o. książę kapitan na koniu dzielnym czarnym, kupionym od ks. Esterhazego; kulbaka oprawna w srebro pozłacane matową robotą, rząd szeroki, wysadzany dużemi krwawnikami rytemi drutem złotym, do którego i strzemiona szerokie, złociste, także krwawnikami sadzone. To siedzenie służyło Janowi Sobieskiemu, królowi polskiemu, po którym dostało się Sieniawskiemu, hetmanowi w. koronnemu, ojcu matki ks. feldmarszałka; do tej pory zachowane, odzlocone tylko i powleczone mitinkiem aksamitnym, haftowanym w karpiową łuskę, z frenzlą złotą. Przy nagłówku u prawego ucha sterczała kitka z piór czarnych czaplich, w okówku rubinami sadzonym. J. o. książę jegomość ubrany w żupanie ponsowym i kontuszu granatowym, haftowanych naokoło złotem; czapka ponsowa, z kasztanowatym barankiem, pas perski, na dnie złotem kwiatki ponsowe z zielonemi, cienki jak pocztowy papier, szeroki na pięć ćwierci łokcia, długi łokci osiem, jak podobnego wyszukać i widzieć nie zdarzyło się nigdzie. Francuzkie i słuckie porównywać się z nim nie mogły. Książę wojewoda wileński Radziwiłł przysłał urzędownie 60

WIEDEŃSKA PARADA WARSZAWSKIEGO RZEMIOSŁA

[t.j. na zamówienie — J . D.] do tej potrzeby zrobiony pas zloty w karpiową łuskę, ale pas o którym powiedziano, od chorążego koronnego Mniszcha, lubo używany, bral niezrównane pierwszeństwo. Buty czerwone safianowe, gwiazda brylantowa, szlify brylantowe, u czapki kita z siedmiu piórami brylantowa; na schyleniu siódmego wisiał formą śliwki węgierskiej duży szmaragd; pod kitą kokarda, także z brylantów, w jej wiązaniu wisiały trzy perły wielkie, a pod niemi soliter większy od bobu, żółtawy, który miał być darowanym od Henryka Walezyusza, króla polskiego, a potem francuzkiego, kiedy uciekającego z Krakowa do Paryża dognał w Szlązku z obligacyą od Senatus consultum, żeby się chciał powrócić i nie opuszczał tronu polskiego, Tęczyńskiemu, wojewodzie krakowskiemu, na niezabudź w szpilce od gorsa 5 . Pałasz oprawny w złoto, na rękojeści sadzone rzędem brylanty wielkości wielogrochu, paluch i wszystkie skówki, także brylantami kameryzowane, na ładownicy blacha złota, na niej listwa naokoło szeroka z brylantów we trzy rzędy sadzonych, pośrodku cyfra «Josephus II» z brylantów, z przodu cyngle z przetyczkami, z tyłu sprzączka i skówki złote, również kameryzowane, w miejscu taśmy łańcuch szeroki wzorem galonu robiony. Prawe ramię okrywał lampart, klamrą kameryzowaną spięty, na szabli wisiał bizunek mały, na trzcinie osadzony, skówki u góry i u dołu złote, brylancikami i rubinami kameryzowane. Kiedy wiernie opisany ubiór księcia niejednemu może być podziwieniem, mam jeszcze dodać, że robota gustowna i dobór brylantów w stosunku ognia i wody szczególnie admirowane były; jakoż sama robota tych brylantów kilka tysięcy czerwonych złotych kosztowała" 6 . Ten niezwykle sugestywny opis, świadczący o prawdziwie „sarmackiej" wrażliwości autora, powstał pod koniec jego życia w 1822 r. Diariusze, które być może „przedłużyły" pamięć koniuszego o relacjonowanych wydarzeniach „zatracone" zostały w 1812 r.7 Nic więc dziwnego, iż Soroka dopuścił się kilku pomyłek, w większości zresztą mało istotnych 8 . W Bibliotece XX. Czartoryskich zachowały się jednak szczęśliwie dwa dokumenty, pozwa-

Według S. Orzelskiego, (Bezkrólewia ksiąg ośmioro..., [Edward Kuntze (red.)l, Cracoviae 1917, s. 240) król Henryk darował Tęczyńskiemu pierścień wielkiej wartości.

Pamiętnik Jerzego Soroki..., podobnie u Niemcewicza (Pamiętniki czasów...): „Książę mial całą ładownicę osadzoną diamentami, podobnąż kitę u czapki z wiszącą gruszką szmaragdową". Dodał jednak: „Było to pięknie i bogato, lecz nie równało się przepychowi stroju księcia Esterhazy, kapitana gwardii węgierskiej". Co zresztą przyznał także i Soroka, PamiętnikJerzego Soroki... skądinąd wyolbrzymiający (por. niżej) wydatkowane na paradę sumy.

Pamiętnik Jerzego Soroki..., jw., s. 141.

Np. kozacy, odwrotnie niż masztalerze, odziani byli w kontusze zielone na pąsowych żupanach.

Jan Jakub Dreścik

łające zweryfikować tę relację i przynoszące wiele interesujących szczegółów o wiedeńskiej „wyprawie" księcia Adama Kazimierza. Pierwszy z nich to „Regestr różnych Rzeczy danych do Widnia, z J. O: Xiążęciem Jmcią, pod dniem 12 Octobr, iako tez y pod dniem 2 Novembris, przy iadącym JP: Paszkowskim w tę drogę w Puławach R[ok]u 1783". Zawiera on spisy „wyprawki" księcia i towarzyszącej mu służby, spis sreber kredensowych, naczyń „do kawiarni" i kuchenych, a także specyfikacje „ludzi staiennych, koni, tudzież powozów". Słowem jest to kapitalne źródło do dziejów kultury materialnej 9 . Dla nas bardziej interesujący jest „Regestr Expensy dla Rzemieślników rożnych robiących dla Jo Xcia JEmci na Wideńską paradę 15 Januar. 1784 R[ok]u spisany" 10 , pozwala on bowiem określić autorstwo przynajmniej części użytych w trakcie parady wybitnych wyrobów rzemiosła artystycznego. Informacje w nim zawarte dorzucają jednocześnie cokolwiek nowych wiadomości do działalności czołowych warszawskich rzemieślników tego czasu. Oprawa pałasza księcia generała — według dzisiejszej terminologii, ze względu na posiadanie palucha, najprawdopodobniej szabli husarskiej — zaprojektowana została już 9 października 1782 r. przez nadwornego jubilera króla Stanisława Augusta Poniatowskiego J a n a Martiniego 1 1 . Praca ta nie znalazła jednak uznania, skoro już 13 tego miesiąca zapłacono „Soretowi jubilerowi za powtórny model" również czerwonych złotych 5. Ów „Soret" jest zapewne identyczny z Franciszkiem Soreltem jubilerem przybyłym z Francji, zamieszkałym w 1792 r. przy ul. Miodowej 1 2 . Ostatecznie wykonawcą, już w 1783 r. (od maja do listopada), oprawy szabli, jak i rozet dekorujących rapcie do niej oraz kameryzacji temblaka, zapewne według modelu Sorelta, został Jacobson 1 3 . Otrzymał on za robotę 308 czerwonych złotych plus bryłkę złota wartości

Rękopis 6 0 5 6 . Biblioteka XX. Czartoryskich (dalej B. Cz.).

Rękopis 6 0 1 9 nlb., B. Cz.

Tamże: „Martiniemu jubilerowi za model do szabli zrobiony [czerwonych złotych] 5". Martini (Martin) znany jest z zachowanego w zbiorach angielskich pucharu nautiliusa kameryzowanego intagliami. Por. M. Gradowski, Ciekau/y zabytek jubilerstwa warszawskiego w zbiorach angielskich, „Biuletyn Historii Sztuki" XXVI: 1964, nr 1, s. 77; H. Myszkówna, Srebra warszawskie XVIII i XIX wieku w zbiorach Muzeum Historycznego, Warszawa 1973, s. 89, nr 276; Z. Prószyńska, Martin Jean, w: PSB, t. XX, s. 80, 81.

H. Myszkówna, jw., s. 101, nr 428.

W grę wchodzić może jeden z następców Joachima Fryderyka Jacobsona: Chrystian Wilhelm lub Fryderyk (co do tego ostatniego nie ma absolutnej pewności, iż byl synem Joachima Fryderyka), gdyż obaj byli jubilerami. Por. E. Kowecka, Z dziejów jubilerstwa warszawskiego w XVIII wieku. Prace Joachima Fryderyka Jacobsona dla Jana Klemensa Branickiego, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej" 1987, nr 1, s. 7 9 - 8 1 .

WIEDEŃSKA PARADA WARSZAWSKIEGO RZEMIOSŁA

37 czerwonych złotych i 10 złp a ponadto „na naięcie poczty z Warszawy do Puław i na powrót dla osady brylantów na taśmę do ładownicy 1 0 czerwonych jMMHUJttSl^BMfr^ V B złotych i 6 złp" 1 4 . Dla KMfi uzmysłowienia rzędu Kml] wielkości tych kwot j lnjB> |H można przypomnieć, iż I1HA w 1775 r. rektor Unini&SI ! '^L «B' ; wersytetu JagiellońskiejW J* tŁ^ j^L Xk 1 go otrzymał roczne wy^ ¿ ¿ y » ^ Jot ^ KTbI l^A ® nagrodzenie 4 0 0 0 złp, .aitfJNwMpjaftfH B l \ \H czyli 250 czerwonych SjMmSĆ™^ M złotych 15 . Złotnicze wy' f f i k j s B f c B kończenie samej ładówMmŁM nicy p r z y g o t o w a n e j §T przez tokarza i rymarza, obu anonimowych, zleiR cono Janowi Beniaminoj&Ss. wi „Gieszeytowi"16. Pracował on też przy oprawie ^S^C* kity(?) („pióra"). Otrzy/f> mał za to w sumie 270 czerwonych złotych. Po- 3 0 g ł o w i e z podgardlem zostałe koszty wykonania ładownicy, wraz z „perełkami do obsadzenia brylantów" wyniosły wszystkiego 16 czerwonych złotych i 12 złp. Niestety te najprawdopo-

Z usług Jacobsona Czartoryscy korzystali częściej. 23 lutego 1788 r. wypłacono mu za niesprecyzowane niestety prace 50 czerwonych złotych, czyli 9 0 0 złp — rękopis 6 0 1 9 (nlb.), B. Cz.

J. A. Szwagrzyk, Pieniądz na ziemiach polskich X-XX w., Wrocław 1990, s. 154;— J. U. Niemcewicz, Pamiętniki czasów moich, Tarnów 1880, s. 53, podaje, iż jako adiutant (od 1777 r.) księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego w wojsku litewskim otrzymywał 8 czerwonych złotych miesięcznie oraz utrzymanie i konia.

Gieszayft vel Gieczayd zamieszkiwał w 1792 r. przy ul. Elektoralnej, H. Myszkówna jw., s. 74, nr. 112. Także i jego nazwisko spotykamy w rachunkach Czartoryskich — w 1786 r.: „Gieszaytowi jubilierowi podług podanego regestru roboty rozney dla J. O. Pana złp. 186". Rękopis 6019, B. Cz.

Jan Jakub Dreścik

dobniej niezwykle efektowne wyroby warszawskich jubilerów nie zachowały się. Już Maria z Czartoryskich Wirtemberska ofiarowała pochodzące z nich brylanty do sanktuarium Matki Boskiej w Loreto1 . Lepiej los obszedł się z rzędem na konia księcia kapitana. Składa się on z kulbaki, czapraczka, ogłowia, wodzów, pary strzemion, podpiersienia i podogonia oraz pary olster z taszkami. Łęki i ławki kulbaki oraz strzemiona w typie tureckim, a także blacha nachrapnika, wykonane ze srebrnej, złoconej blachy, kameryzowane zostały krwawnikami inkrustowanymi złotym drutem w symetryczny ornament. Na rzemienie ogłowia, podpiersienia i podogonia, a także uzdy nałożone zostały „sztuczki" srebrne, złocone, sadzone podobnie opracowanymi krwawnikami. Ozdobę podgardla stanowi zawieszona na podwójnym łańcuszku złocona gwiazda o 16 promieniach, o wnętrzu z lapis lazuli z krwawnikiem w centrum, z której zwisają, również złocone, półksiężyc i mała sześcioramienna gwiazdka. Inna gwiazda, o ośmiu prostych i ośmiu płomienistych promieniach, z wielkim nabijanym złotem karneolem pośrodku, dekorowana ponadto ośmioma podwójnymi chwastami ze złotych nici i cekinów stanowi ozdobę końskiego czoła. Siodło i boki czapraczka mają pokrycie z granatowego aksamitu „weneckiego" ozdobionego złotym haftem ornamentalnym — istotnie z motywem „karpiej łuski" na siodle. Na taszkach olster, krytych takim samym aksamitem, wyhaftowane są dwugłowe orły austriackie z tarcza-

4. Uździenica

J. U. Niemcewicz, Pamiętniki czasów moich, Tarnów 1 8 8 0 , s. 8 3 . G. Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, Warszawa 1 9 8 0 , s. 3 7 9 .

WIEDEŃSKA PARADA WARSZAWSKIEGO RZEMIOSŁA

mi herbowymi Galicji i Lodomerii na piersiach. Ponadto poszczególne elementy rzędu ozdobiono frędzlami i chwastami ze złotych nici i cekinów. Rząd ten zdeponowany w puławskiej Świątyni Sybilli, jako pamiątka po księciu Adamie Kazimierzu 18 , po katastrofie 1831 r. przechowywany w Paryżu i prezentowany tamże na wystawie w 1865 r. , przetrwał niemal kompletny w Muzeum XX Czartoryskich20 (il. 1 - 5 ) . Chociaż w świetle „Regestru Expensy..." wersja podana przez Sorokę, iż jest to „siedzenie" po królu Janie III, opatrzone jedynie nowym pokryciem, jest nie do utrzymania 21 , mamy tu do czynienia — jak słusznie już przed laty zauważył Zdzisław Zygulski jun. — „z niezwkle cennym, bo określonym i datowanym przykładem siodła polskiego z końca wieku XVIII" 2 2 . Autor ten zadatował ostatecznie rząd po księciu Adamie Kazimierzu na czas ok. 1780 r. 2 ' Dzięki „Regestrowi Expensy..." wiemy, iż wykonano go między listopadem 1782 a wrześniem roku następnego. Rząd jest, rzecz jasna, dziełem zbiorowym, o jego wyrazie artystycznym decyduje jednak robota złotnicza i hafciarska. Hafty wykonał niejaki „Morycz" najpewniej rzemieślnik żydowski, pracujący już wcześniej dla Czartoryskich 24 . 18

' „Poczet pamiątek narodowych zachowanych w Świątyni Sybilli w Puławach przez Elżbietę xiężną Czartoryską zebranych", rękopis Ew. 3 0 3 2 , s. 104, B. Cz. oraz tamże „Regestr pamiątek polskich złożonych w Świątyni Pamięci Pulawskiey" , rękopis Ew. 3 2 2 6 , s. 9 8 — 1 0 0 , nr 3 3 3 - 3 4 0 .

Union Centrale des Beaux—Arts Appliqués a l'Industrie. Exposition de 1865. Palais de l'Industrie

Musée Rétrospectif, Salle Polonaise, Paris, s. 25, nr 3 1 6 . Nr inw. XIV—505. Wspominają o nim też Ottenfeld, i Teuber, jw.

„Regestr..." przy wydatkach na rząd wymienia bowiem „terlicę przez Wernera kupioną". Być może u źródła wersji podanej przez Sorokę leżał fakt wykorzystania 4 7 „krwawników starych skarbowych" a także użycia podczas parady starych insygniów, broni i oporządzenia, również wy pożyczony ch(?) (trzy buńczuki, trzy dziryty w futerale, szabla, pióro

—

w bogatych oprawach) od instygatora koronnego — był nim wówczas Stanisław Kostka Krajewski (por. A. Boniecki, Herbarz polski, t. XII, Warszawa 1 9 0 8 , s. 158). Por. „Regestr 22

rożnych Rzeczy..." Z . Zygulski (jun.), Ze studiów nad dawną sztuką siodlarską,

w: Rozprawy i

Sprawozdania

Muzeum Narodowego w Krakowie, Y 1 9 5 9 , s. 9 4 , ryc. 34. Ponadto wzmiankowane „jako klasyczny przykład stylu polskiego 2 poł. XVIII w." w: tegoż, Broń w dawnej Polsce, 23

Warszawa 1 9 7 5 , s. 2 8 6 . Tenże, Dzieje polskiego rzemiosła artystycznego, Warszawa 1987, (podpis pod nienumerowaną il.), Wśród „rachunków i kwitów" po Izabeli Czartoryskiej (rękopis 6 0 9 1 , B. Cz.) znajduje się następujące zlecenie: „Ponieważ haftarz Morycz [podkr. J. D.] iest bardziey potrzebny [potrzebujący — J. D.] pieniędzy więc ta kwota która iest jubilerowi Brawnowi wyznaczona czerwonych złotych szesdziesiąt y szesc Dico czerwonych złotych 6 6 aby temusz Moryczowi wyliczona była obliguię J m c i Pana Tepera zostawiwszy w recessie konto J m c i P[an]a Branda(!) Datt. w Warszawie 2 0 Maji A[nno] 1 7 6 8 I. Czartoryska. Ó w jubiler to zapewne Ignacy Brauner, przybyły z Wiednia i wpisany 2 2 lutego 1 7 6 8 r. do ksiąg prawa miejskiego Starej Warszawy. Por. H, Myszkówna, jw., s. 6 9 , nr 6 1 .

Jan Jakub Dreścik Otrzymał on w sumie 60 czerwonych złotych. Żydem był także jubiler szlifujący krwawniki i inkrustujący je złotem. Niestety w rachunkach nie podano nawet jego imienia określając go jako" kamieniarza Zyda". Dostarczył on 537 kamieni. Dodatkowo oszlifował i nabił złotem 47 krwawników „skarbowych". Zapłacono mu 73 czerwone złote i 15 zip. Obecnie w skład dekoracji rzędu wchodzi ok. 4 6 0 karneoli. Być może także i złotnik „Sender", skądinąd nieznany — nawet wziąwszy pod uwagę możliwe oboczności pisowni nazwiska, który „in vim roboty rzędu z kulbaką" otrzmał 38 czerwonych złotych, — był reprezentantem rzemiosła żydowskiego. Wszak, jak się oblicza, w 1792 r. przeszło 2 0 % samodzielnych rzemieślników specjalności artystycznych — złotników, jubilerów i zegarmistrzów warszawskich stanowili, sta5. Podogonie rozakonni 25 . Nie umiem nat o m i a s t p o w i e d z i e ć , czy „Olier", od którego nabyto złote frędzle użyte do dekoracji rzędu, był szmuklerzem, czy też kupcem handlującym gotowymi wyrobami. Obok tych przedstawicieli rzemiosł „artystycznych" „Regestr Expensy..." wymienia z nazwiska: rymarza Szulca, haftarza Stolcmana, tokarza Sztrausa oraz szewca Lubaszkiewicza. Wszyscy oni pracowali przy wyro-

A. Eisenbach, Żydzi Warszawy i sprawa żydowska w XVIII w., w: Warszawa XVIII „Studia Warszawskie" XXII, z. 3, s. 246.

wieku,

WIEDEŃSKA PARADA WARSZAWSKIEGO RZEMIOSŁA

bie bądź naprawie oporządzenia dla kozaków towarzyszących księciu do Wiednia. W trakcie wykonywania tego wielkiego zamówienia dojść musiało chyba także do jakiegoś konfliktu — rozstrzyganego na drodze prawnej — z warszawskim złotnikiem i mosiężnikiem Tobiaszem Hofszteterem 2 6 ; w rubryce „expens potoczna" znalazł się bowiem wydatek 6 zip „od plenipotencyi w Kazmierzu i wyięcia Extraktu dla Jp. Morochowskiego do sprawy z mosiężnikiem Hoffszteterem". Ogółem „summa expensy generalney", zweryfikowana i zatwierdzona przez samego księcia Adama Kazimierza wyniosła 1562 czerwone złote, 15 złotych polskich i 23 grosze. Patrząc z dzisiejszej perspektywy żałujemy tylko, iż ta malownicza i jedna z ostatnich zagranicznych manifestacji sarmackiego splendoru, najwyraźniej nawiązująca do wspaniałych, budzących niegdyś zachwyt cudzoziemców, „intrad" posłów Rzeczypospolitej, była w istocie manifestacją lojalizmu świeżych galicyjskich poddanych jego cesarskio—królewskiej mości Józefa II; choć z drugiej strony trudno zaprzeczyć, iż manifestacja takowa przynieść mogła też pewne korzyści mieszkańcom „Galicji i Lodomerii" 27 .

Działający od ok. 1780 r. przynajmniej do 1792 r. Por. H. Myszkówna, jw., s. 78, nr 166. O ówczesnej sytuacji w tych prowincjach Por. J. Wawel-Louis, jw.

Wojciech Przybyszewski O WARSZAWSKICH SKŁADACH FAJANSU, PORCELANY I SZKŁA, 0 MALARNI KAZIMIERZA CYBULSKIEGO 1 O FILIŻANCE Z NIEJ POCHODZĄCEJ*

Wraz z rozwojem przemysłu ceramicznego i szklarskiego w Europie w X V I I I i na początku X I X w. na znaczeniu zyskiwać zaczął także handel fajansem, porcelaną i szkłem. I to nie tylko w tradycyjnie wiodących w tej dziedzinie krajach z ich handlowymi stolicami — Paryżem, Berlinem, Londynem, Wiedniem — ale także, z niewielkim tylko opóźnieniem, w Polsce. Warszawskie składy z takimi, zaliczanymi przecież do artykułów zbytku, wyrobami zawsze budziły spore zainteresowanie. W nich bowiem ludzie dobrze sytuowani zaopatrzyć się mogli „we wszystkie nowości mody, gospodarstwa i przepychu" 1 . Porcelanowe i fajansowe cudeńka, artystyczne szkło użytkowe sprzedawano nie tylko w składach specjalistycznych, lecz także w magazynach z galanterią. Wśród takich sklepów rysował się wówczas jeszcze dodatkowy podział na różnego rodzaju „handle". Był więc „handel towarami norymberskimi", był „handel saski", był i „handel towarami krajowemi". Nazwy te zawsze określały rodzaj oraz główny kierunek, z którego pozyskiwano towar 2 . Tak było do schyłku X I X w. Później bowiem, dzięki nowym rozwiązaniom technologicznym pozwalającym na zwielokrotnienie dotychczaso*

Osobom, które zechciały przed opublikowaniem przeczytać ten tekst i podzielić się z jego autorem cennymi uwagami: Paniom —|Elżbiecie KoweckieU Marii Łosiowej, Barbarze Przybyszewskiej-Jarmińskiej, Wandzie Zalęskiej oraz Panom —[Jerzemu Łosiowi| i Jerzemu Moniewskiemu — składam serdeczne podziękowania. „Kurier Warszawski" 1844, nr 315 z 24 XI, s. 490. Z. Chyra-Rolicz, Gospodarkij, w: Warszawa w wieku Oświecenia, pod red. A. Zahorskiego Wrocław 1986, passim.

Wojciech Przybyszewski wej produkcji, ceramika i szkło weszły do powszechnego użycia. A że w czasie tych przemian zatracił się gdzieś ów niepowtarzalny urok wczesnych, rękodzielniczych wyrobów — to już zupełnie inne zagadnienie. Toteż zostawmy je i powróćmy do Warszawy XVIII i pierwszej połowy X I X w. Najwcześniej, gdyż już w roku 1731 uruchomiono w stolicy skład porcelany miśnieńskiej. W nim zaopatrywała się część magnaterii i najbogatsi mieszczanie. Na królewski dwór bowiem i do znaczniejszych magnackich pałaców porcelanę z reguły zamawiano bezpośrednio w wytwórniach. I tak miało być jeszcze przez długie lata. Tym bardziej, że początki warszawskiego handlu porcelaną nie były łatwe. Przykładem — narzekania hetmana Klemensa Branickiego usiłującego nabyć okazalszą zastawę stołową, któremu po doznanych niepowodzeniach pozostało stwierdzenie, że „w magazynie porcelanowym same tylko zostały wybierki", o czym wspomina Elżbieta Kowecka w swojej pracy poświęconej dworowi „najrządniejszego w Polszczę magnata" 3 . A jednak już wkrótce poszukiwane wyroby pojawiły się również w dużych, wytwornych domach handlowych stolicy. Można je było kupić: u Franciszka Hampli w pawilonie pałacu Radziwiłłowskiego przy Krakowskim Przedmieściu, u Franciszka Roeslera w jego własnym domu przechodnim, zwanym Domem Roeslera, na rogu Krakowskiego Przedmieścia i Miodowej a także w Domu Brandenburskim, na rogu Bielańskiej i Senatorskiej, wreszcie u Henryka Jarzewicza przy Miodowej, u Prota Potockiego przy Krakowskim Przedmieściu czy w sklepach najzamożniejszego bankiera i handlowca czasów stanisławowskich — Piotra Teppera 4 . Kiedy podjęto w Polsce próby uruchomienia własnych „farfurni i fajansjarni", pomyślano też o sklepach, w których sprzedawano by wyroby z tych wytwórni. Nie wiemy co prawda, czy dotyczyło to wszystkich, także i tych najstarszych manufaktur: w Białej, Świerżniu, Żółkwi czy Glinicy, ale już wyroby z belwederskiej fabryki w Warszawie (produkującej w latach 1 7 7 0 - 1 7 8 0 ) sprzedawano we własnym magazynie. Wiadomo, że w roku 1772 sklep taki funkcjonował w domu konsyliarza królewskiego Józefa Seweryna Wasilewskiego przy Krakowskim Przedmieściu 5 . Natomiast Skład Główny najbardziej poszukiwanej (tak zresztą wówczas przez jej amatorów, jak i obecnie przez kolekcjonerów) porcelany krajowej — wyrobów manufaktury koreckiej — funkcjonował w pa-

E. Kowecka, Dwór „najrządniejszego

Z. Chyra-Rolicz, jw., s . 1 0 7 - 1 0 9 .

A. Wiślicki, Ceramika polska, „Tygodnik Ilustrowany" 1864, t. IX, s. 490.

w Polszczę magnata", Warszawa 1993, s. 218.

0 WARSZAWSKICH SKŁADACH FAJANSU, PORCELANY I SZKŁA...

łacu Jabłonowskich przy Senatorskiej 6 . Porcelaną z Korca (którą produkowano w latach 1 7 9 0 - 1 8 3 2 ) , a także tamtejszymi fajansami (wytwarzanymi w latach 1784—1807) handlowano również w innych warszawskich składach. Wkrótce magazyny z porcelaną, fajansem i szkłem zaczęły już dobrze prosperować. A handel tymi towarami rokrocznie ożywiał się jeszcze wraz „z nadchodzącą kolędą i okresem karnawałowym". Pamiętając o tych dniach „skrzętni Kupcy zaopatrywali swoje składy w obfity zbiór niespodzianek dla hożych Gospodyń, dzieci, miłych sercu Przyjaciół i innych indywiduów zasługujących lub wymagających kolęd". Do sklepów sprowadzano — przyznajmy, że w przeważającej liczbie wciąż jeszcze pochodzące z za granicy — „pełne wykwintności towary, w samą też porę przybyłe, bo czas karnawałowy to zwykł porywać za sobą wszystko co tylko tchnie gustem i wytwornością". A do wejścia zachęcać miały, już bez względu na karnawał, kolędę czy dzień powszedni, nie tyle ozdobne szyldy i napisy, co witryny uliczne i okna wystawowe. W nich to, jak pisał ówczesny dziennikarz, „uderza oko przechodnia całe muzeum figurek 1 grup, to poważnych, to komicznych, to karykaturalnych, mnóstwo ozdóbek tualetowych i biurkowych; w samym zaś Magazynie kupuiący znajdzie kompletne zbiory przedmiotów gospodarskich i okazałych" 7 . Na początku XIX w. sklepów handlujących tymi wyrobami przybyło. Ale rynek nie był jeszcze ustabilizowany. Charakterystyczne dla tego okresu zjawisko to magazyny prowadzące działalność bardzo krótko, często zmieniające właściciela, a niekiedy adres. W roku 1808 w jednej z warszawskich gazet można było przeczytać ogłoszenie następującej treści: „Niżey podpisany maiący Skład Fajansu Angielskiego na Podwalu pod Nrem 505 [nr policyjny — 44], któren kassuie, donosi Prześwietney Publiczności, iż pozostałe różne gatunki dostać można za pomierną cenę [w podpisie] Woyciech Polakowski"8. Wydaje się, że sklep ten przejęła niebawem niejaka Julia Stefanowska, która utrzymała branżę poprzednika, a nawet poszerzyła ją do „Handlu Szkła, Luster, Faiansu i Porcelany oraz Towarów Saskich i Wyrobów Lakierowanych". W roku 1834 przeniosła ona swój sklep na Rynek Starego Miasta pod numer 50 [nr policyjny — 40] zaznaczając, że „pomieniony handel znacznie pomnożonym został o wymienione Artykuły" 9 .

6 7

8 9

Tamże. „Kurier Warszawski" 1844, jw.

•

„Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego", 9 VII 1808, s. 726. „Kurier Warszawski" 1834, nr 2 0 2 z 31 VII, s. 1124.

Wojciech Przybyszewski

Fajansem handlował też na warszawskim Marywilu przy Elektoralnej pod numerem 7 9 3 [nr policyjny — 13] Lewin Selig Sunderland, późniejszy budowniczy i założyciel fajansjarni w Iłży 10 . W ofercie jego „Magazynu Fajansu, Szkła i Wyrobów Żelaznych" znajdziemy przede wszystkim, cieszące się od lat dużym popytem, fajanse angielskie. W roku 1822 przeniósł on swój handel do kamienicy Wielopolskich przy rogu ulicy Elektoralnej i Orlej pod numer 747 [nr policyjny — Elektoralna 6 ] " . A już w roku 1824 proponował on dodatkowo pierwsze wyroby z uruchomionej rok wcześniej Iłży. Prawda że nieporównywalnie gorsze technicznie — były jednak zdecydowanie tańsze i znajdowały licznych nabywców. W roku 1827 na warszawski rynek swoje wyroby wprowadziła wytwórnia w Ćmielowie. Ich sprzedażą, we własnym magazynie przy ulicy Freta, zajął się Franciszek Ordon 12 . Niebawem fajanse (wytwarzane w Ćmielowie od 1804 r.) oraz porcelana z tej wytwórni (produkowana od 1838 r.) pojawiły się też w innych sklepach. Zakład ten wyspecjalizował się w wyrobach mniej wyszukanych, skromniejszych i nie dających się łatwo porównać z modną wciąż porcelaną saską, wiedeńską, berlińską, francuską czy fajansami angielskimi. Ale też były one poprawne technicznie, a przede wszystkim niezbyt drogie i łatwo dostępne. A to wystarczało, by krąg ich odbiorców, rekrutujących się głównie z ziemiaństwa i mieszczaństwa, stale się poszerzał. Przykładem firmy stabilnej i dobrze, przez ponad trzydzieści lat, prosperującej w handlu ceramiką i szkłem jest „Skład Szkła i Porcelany Storsberga". Założony około 1824 r. przez Jana Wolhelma Storsberga, mieścił się do 1830 r. w pałacu Olbromskich przy Senatorskiej pod numerem 4 6 0 [nr policyjny — 6]. Później magazyn przeniesiono pod pobliski numer 4 5 9 [nr policyjny — 4] 1 3 , gdzie funkcjonował co najmniej do roku 1856. W latach czterdziestych zmienił się też jego właściciel. Został nim Fryderyk Storsberg. Krótko natomiast, pod koniec lat trzydziestych XIX w., firma utrzymywała drugi ze sklepów przy Miodowej pod numerem 497 [nr policyjny — 2] 14 . Magazyny Storsberga polecały

E. Kowecka, Wytwórnie i produkcja ceramiki szlachetnej w regionie sandomiersko-kieleckim w XIX wieku, Wrocław 1968, passim (pisownia imienia Lewin wg: J. Moniewski), Z. Hunter, Fabryka fajansu w llży. 1823-1885, Radom 1992 oraz tenże, liza fabryką fajansu słynna, Warszawa 1993. J. Moniewski, jw., s. 4.

" E. Kowecka, Wytwórnie... 13

„Kurier Warszawski" 1831, nr 3 5 0 z 2 8 XII, s. 1688.

„Doniesienia Handlowe, Przemysłowe i Rolnicze oraz Licytacyjne, Komisowe i Informacyjne Mające na Celu Ułatwienie Interesów Wszelkiego Stanu Osób", nr 79, 22 III 1837, s. 2.

0 WARSZAWSKICH SKŁADACH FAJANSU, PORCELANY I SZKŁA...

się „Prześw: Publiczności doborem porcelany Saskiej i Berlińskiej, a mianowicie Serwisów i Filiżanek do herbaty i do kawy w najświeższych fasonach ze złotem i w desenie rokoko, Wazonów do kwiatów, Kompotjerów różnoczęściowych w najnowszych formach; Talerzy deserowych, Muszli do pasztetów i do lodów, Dzbanków z porcelany Biscuite zwanej; [...] Faiansu angiels: kolorowego t.i: Serwisów do herbaty, Filiżanek, Talerzy it.p." 15 Nadto, co wydaje się szczególnie interesujące, z cytowanego ogłoszenia dowiedzieć się można, [...] iż Porcelana Ogniotrwała Baranowiecka sprzedaje się także po cenach znacznie zniżonych 16 . Wkrótce owa Porcelana Ogniotrwała Baranowiecka — a więc wyroby drugiej po Korcu i usiłującej z nim konkurować wołyńskiej fabryki (produkującej porcelanę w latach 1 8 0 4 - 1 9 1 4 ) — stała się jedną ze specjalności firmy Storsberg. A z kolejnej reklamy, zamieszczonej jak i poprzednia w warszawskiej prasie, już całkiem nieźle można się zorientować w asortymencie porcelanowych naczyń z Baranówki. Wymieniona w niej jest: „Porcelana stołowa i do kawy wołyńska, iako to: Talerze w kwiaty duże i drobne oraz biała, Wazy, Półmiski, Salaterki, Sosjerki, Koszyczki, wszystko co do garnituru należy" 17 . Powoli czynnikiem porządkującym rynek stała się specjalizacja. Pojawiło się też więcej sklepów handlujących polskimi wyrobami. I choć pod względem jakości nie dorównywały one towarom zagranicznym, to jednak z uwagi na niższą cenę popyt na krajową ceramikę rósł nieustannie. W roku 1844 swój skład „w Warszawie przy ulicy Przeiazd i Tlumackie, w domu W Lesińskiego, Nro 643 [nr policyjny — 8] otworzyła Fabryka Wyrobów Pól-Porcelanowych Józefa Frejdenrejcha w Mieście Kolo exystuiąca" 18 . Polecała ona „wyroby według najnowszych modeli angielskich i francuskich wykonane". Nadto z reklamy tej dowiedzieć się można, że: „Dobroć 1 trwałość tychże, zupełnie równa się Porcelanie". I dalej: „Tenże skład zaopatrzony iest wszelkim wyrobem, iako to: Białej, stołowej i kuchennej, pozłacanej, malowanej i drukowanej [półporcelany]"19. Dwa lata wcześniej „Przy ulicy Ptasiej pod Nr 9 4 8 [nr policyjny — 4], naprzeciw Gościnnego Dworu, założony został Skład Fajansów, niemniej Terolitów z Fabryki Lubartowskiej. Wazy, Talerze, Czajniki, Filiżanki, Koszyczki, Garnuszki i inne podobne przedmioty — czytamy w ogłoszeniu — w dobrym gatunku, po cenie stałej fabrycznej z pierwszej ręki, tamże każdego czasu w mniejszych i większych partjach są do nabycia; 15

„Kurier Warszawski" 1843, nr 3 2 3 z 5 XII, Dodatek, s. 1.

16 - r 17

Tamże. „Kurier Warszawski" 1830, nr 11 z 12 I, s. 4 8 .

„Kurier Warszawski" 1845, nr 128 z 18 V, s. 6 2 7 - 6 2 8 .

19 Tamże. t

Wojciech Przybyszewski

mogą nawet być przyjmowane obstalunki wedle upodobania, gdyż Fabryka Lubartowska Faiansów wprowadzona w bieg należy, pod względem cen nizkich, trwałości i ozdoby wyrobku" 20 . Magazyn ten nie funkcjonował jednak długo. 21 Wkrótce przegrał on w konkurencji z dużą i dobrze rozwijającą się wytwórnią w Ćmielowie. W 1845 r. w „Kurierze Warszawskim" ukazało się ogłoszenie: „Fabryka wyrobów Faiansowych i Porcelanowych w Ćmielowie, pragnąc udogodnić Szan: Publiczności nabycie potrzebnych Naczyń powyższego Wyrobu, założyła Skład Główny takowych w Warszawie przy ulicy Ptasiej, zaraz za Zelazną-Bramą, Nro 948, w tem miejscu, gdzie dotychczas istniał Skład Wyrobów Fabryki Lubartowskiej. O czem pośpieszając zawiadomić Szano: Publiczność, ma zaszczyt donieść: iż Skład powyższy we wszelkie Naczynia, iako to: Kompletne Serwisy stołowe, kawiane it.p., w najlepszych gatunkach i rozmaitych fasonach, za pomierną stałą cenę sprzedaiące się, zaopatrzony został. Nadmienia przytem, iż w Składzie tym przyjmuią się wszelkie obstalunki na podobnegoż rodzaiu wyroby, które prędko i dokładnie, według życzeń, wykonanemi zostaną; a znana iuż dobroć wyrobów tej Fabryki, najlepszej w kraiu i równaiącej się z zagranicznemi, może służyć Szanownej Publiczności za rękojmię" 22 . Ostatecznie na przełomie 1846 i 1847 r. fabryka w Lubartowie zaprzestała produkcji, a w roku 1850 została zamknięta 23 . Szybko też jej interesująca produkcja popadła w niepamięć. Z tym zaś nie mógł pogodzić się Adam Wiślicki, redaktor „Tygodnika Ilustrowanego". W 1864 r. na łamach tego pisma nawoływał on do gromadzenia co celniejszych przykładów rodzimego rzemiosła artystycznego, w tym polskiej ceramiki. „Któż nam pokaże — pytał Wiślicki — przedniejsze wyroby z fabryki lubartowskiej, niegdyś tak wziętej, owe garnuszki z Gromadzie, flizy chodnikowe z Rzuchowa, naczynia z Jedlni, Radlina, fajki Staszowskie it.d?" 2 4 I wcześniej: „Niema także szczegółowego zbioru z fabryk w bieżącym wieku otwartych i albo upadłych już, albo też jeszcze istniejących. Trudnoby było odnaleźć dziś owe wyroby pierwsze Sinderlanda z Iłży, z czasów Staszica, lub Czmielowskie" 25 . Hasło rzucone w artykule przez miłośnika sztuki wkrótce zostało podchwycone, a wybrane eksponaty polskiej ceramiki coraz częściej po-

„Kurier Warszawski" 1842, nr 2 2 6 z 28 VIII, s. 1083.

„Kurier Warszawski" 1843, nr 8 0 z 23 III, s. 372.

„Kurier Warszawski" 1845, nr 197 z 2 8 VII, s. 955.

J. Moniewski, Fabryka fajansu w Lubartowie, 1839-1850,

A. Wiślicki, jw.

Tamże.

Radom 1991, s. 6, 29.

0 WARSZAWSKICH SKŁADACH FAJANSU, PORCELANY 1 SZKŁA...

kazywano na wystawach. Do pełnej realizacji postulatu redaktora dojdzie jednak dopiero po upływie pół wieku. W czerwcu 1913 r. w domu własnym Towarzystwa Opieki Nad Zabytkami Przeszłości w Warszawie otwarto „Wystawę Ceramiki i Szkła Polskiego". Zaprezentowano na niej blisko 1600 wyrobów z ceramiki artystycznej i użytkowej, nadto setkę zabytkowych kafli, niemal tyleż brązów i ponad 600 przykładów najlepszego szkła 26 . Ale co do owych „pierwszych Czmielowskich wyrobów" — na wystawie ich nie było. Może rzeczywiście przepadły gdzieś bezpowrotnie? Wybitny znawca ceramiki i kolekcjoner Gustaw Soubise-Bisier w opracowaniu zatytułowanym 0 fabrykach ceramiki w Polsce dołączonym do katalogu tej wystawy skomentował to krótko, pisząc: „Z żalem wyznaje autor, że nie widział nigdy przedmiotów z pierwszej epoki fabrykacji, a temsamem marki Cm" 27 . W czasach Wiślickiego natomiast nie można było narzekać na brak w sklepach wyrobów z Ćmielowa. Wydaje się wręcz, że w połowie XIX w. ćmielowska produkcja trafiała do każdego niemal z kilkunastu warszawskich magazynów specjalizujących się w sprzedaży ceramiki 1 szkła lub przynajmniej oferujących ten towar w ramach handlu galanterią. Co więcej, jak się wydaje, dobra koniunktura nie opuściła Ćmielowa także w latach następnych. W roku 1869 sklepów handlujących ceramiką i szkłem było w Warszawie już 3 8 2 8 . Wyrobami ćmielowskimi handlowano między innymi w magazynie Joanny Pignan przy Senatorskiej pod numerem 467 [nr policyjny — 18]. W ogłoszeniu zamieszczonym w warszawskiej prasie w 1851 r. sklep ten nazwany został Głównym Składem Fajansu i Porcelany Cmielowskiej 29 . Byłby to więc już drugi, poza wspomnianym Składem Głównym przy Ptasiej 948, magazyn o takiej specjalizacji. „Porcelanę, Fajans i Naczynia kamienne z Fabryki Cmielowskiej" sprzedawano także w innym jeszcze składzie funkcjonującym pod firmą Patrycego Enderlina. Mieścił się on w pałacu hrabiego Andrzeja Zamoyskiego przy Nowym Świecie, a w roku 1859 zarządzała nim wdowa po właścicielu^0.

Pamiętnik Wystawy Ceramiki i Szkła Polskiego urządzonej w domu własnym w Warszawie przez Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszlosci w czerwcu, lipcu, sirpniu i wrześniu 1913 roku, Warszawa [19131. 27 28

29 30

G. Soubise-Bisier, O fabrykach ceramiki w Polsce, Warszawa 1913, s. 8. W Dzierżanowski, Przewodnik warszawski informacyjno-adresowy 1869, passim. „Kurier Warszawski" 1851, nr 155 z 14 VI, s. 815.

na rok 1869,

Warszawa

„Kurier Warszawski" 1858, nr 87 z 20 III, Dodatek, s. 1; „Kurier Warszawski" 1859, nr 104 Z 6 IX Dodatek, s. 1.

Wojciech

Przybyszewski

Największą rolę w warszawskim handlu wyrobami fajansowymi i porcelanowymi z Ćmielowa o d e g r a ł w XIX w. Kazimierz Cybulski (il. 1). Był on właścicielem sklepu znanego pod szyldem: Skład Szkła, Porcelany, Fajansu i Naczyń Kamiennych Kazimierza Cybulskiego w Warszawie (il. 2). Magazyn ten mieścił się początkowo w pałacu Biskupów Krakowskich przy rogu Miodowej i Senatorskiej pod numerem 496 [nr policyjny — Miodowa l]. 3 1 Później, 1. Portret Kazimierza Cybulskiego, malowany wieod połowy lat sześćdziesiąlobarwnie na płycie porcelanowej, Ćmielów tych, w pobliskim pałacu Blanka przy Senatorskiej 461 [nr policyjny — 8] 3 2 . To, być może, szokujące dziś niektórych usytuowanie magazynów sklepowych w pałacach całkowicie tłumaczył przeprowadzony niemal przed dwustu laty rachunek ekonomiczny. Wprowadzeniem go w życie była zamiana niektórych warszawskich pałaców (wśród nich także Pałacu Biskupów Krakowskich i pałacu Blanka) na kamienice czynszowe. Ich właścicielami zostali zaś bogaci mieszczanie. I tak, pałac Biskupów Krakowskich wystawiono w 1823 r. na loterię 33 . Połowę szczęśliwego losu wyciągnął wówczas niejaki Natan Morgensztern z Sandomierza, drugą zaś trzej starozakonni z Końskowoli. Od nich pałac odkupili dwaj warszawscy mieszczanie: Tomasz Czaban i Łukasz Piotrowski. Po kilku latach ten ostatni, spłaciwszy wspólnika, stał się właścicielem całej nieruchomości 34 . Ale Czaban pozostawił sobie możliwość użytkowania jednego z kilkunastu mieszczących się tam lokali

„Kurier Warszawski" 1858, nr 57 z 1 III, Dodatek, s. 4 ; Warszawa i jej Muzeum. Katalog wystawy w Muzeum Norodowym w Warszawie, 9 sierpnia-30 września 1996, Warszawa 1996, s. 3 1 8 , poz. 2 6 3 .

W Dzierżanowski, jw., cz. III, s. 58.

„Kurier Warszawski" 1823, nr 290 z 6 XII, Dodatek, s. 1; „Kurier Warszawski" 1823, nr 2 9 7 z 14 XII, Dodatek, s. 1.

T. S.Jaroszewski, Księga pałaców Warszawy, Warszawa 1985, s. 12.

O WARSZAWSKICH SKŁADACH FAJANSU, PORCELANY I SZKLĄ...

sklepowych, utrzymując w nim tradycję sklepu galanteryjnego, w którym niepoślednią rolę odgrywały także: porcelana, fajans i szkło 35 . Co do liczby sklepów funkcjonujących w pałacu dysponujemy na przykład danymi z 1869 r. Wówczas było ich 17: skład zwierciadeł i ram złoconych, dwa magazyny towarów bławatnych, jeden ogólny magazyn handlowy, księgarnia i skład nut muzycznych, trzy magazyny jubilerskie, tyleż składów kawioru oraz składów herbaty, sklep z wyrobami nożowniczymi, skład lamp, a także skład szkła, porcelany i fajansu 36 . Ten ostatni, prowadzony przez Franciszka Chwastkiewicza, 37 zapewne zakupiony został właśnie od Kazimierza Cybulskiego handlującego w pałacu Biskupów Krakowskich już w latach czterdziestych. Przed nim z kolei, od roku 1828 3 8 , podobną firmę utrzymywał w tym miejscu Alojzy Szmelowski 39 , który miał też sklep o takim samym profilu na Senatorskiej przy 4 6 0 [nr policyjny — 6] To od niego właśnie Kazimierz Cybulski zakupił niegdyś swój pierwszy sklep. Otwarto go 1 stycznia 1847 r.41 Nie zrobił tego jednak samodzielnie, ale z Wawrzyńcem Wolniewiczem 42 . Wkrótce jednak „wspólnicy ci poróżnili się i rozstali, Cybulski pozostał na miejscu, Wolniewicz dla swojej żony Teresy przejął sklep po Czabanie, lecz ta niebawem ogłosić musiała upadłość" 43 . Ale w długiej historii pałacu, funkcjonującego już jako kamienica czynszowa, ceramikę i szkło można było kupić także w mieszczących się tam sklepach galanteryjnych. Znamy nazwiska niektórych właścicieli takich magazynów: Jan Lange 4 4 , wspólnicy Hudson i Zanders , pani Wolff 46 , S. Bergmann oraz wspomniany już współwłaściciel pałacu Tomasz Czaban i przejmujący jego

„Kurier Warszawski" 1844, nr 2 6 3 z 2 X, s. 1 2 4 9 - 1 2 5 0 ; „Kurier Warszawski" 1850, nr 180 z 13 VII, s. 9 6 2 .

W Dzierżanowski, jw.

Tamże, cz. III, s. 30; W Dzierżanowski, Przewodnik warszawski informacyjno-adresowy na rok 1870, Ogłoszenia, s. 16.

J. Moniewski, Alojzy Szmelowski, kupiec warszawski i jego inicjatywy przemysłowe w Barczącej i Ćmielowie, Radom 1992, s. 4. „Kurier Warszawski" 1842, nr 9 2 z 7 IY Dodatek, s. 1.

„Kurier Warszawski" 1846, nr 231 z 1 IX, s. 1114.

J. Moniewski, Alojzy Szmelowski..., s. 29.

Tamże.

W korespondencji autora z Jerzym Moniewskim: (List do W Przybyszewskiego z 4 V 1997; w posiadaniu autora).

„Kurier Warszawski" 1823, nr 301 z 19 XII, Dodatek, s. 2.

„Kurier Warszawski" 1829, nr 3 3 9 z 19 XII, s. 1528.

„Kurier Warszawski" 1 8 3 3 , nr 4 7 z 18 II, s. 2 4 4 .

Tamże.

Wojciech Przybyszewski

sklep Wolniewicz 48 . Jednakże zarówno szkło jak i ceramikę w największym wyborze można było kupić u Cybulskiego. Właściciel tego magazynu polecał: „wielki wybór Szkła Kryształowego i Kolorowego, tak Stołowego, jako też Wazonów do kwiatów, od najmniejszych do największych, Flakonów do perfum, Wazonów do Cukru, Cukierniczek, Garniturów z tackami do likieru etc" 49 . Także „Tafle do Okien, w kraju fabrykowane, na sposób belgijski. Tafle te są dwa razy grubsze od zwyczajnych, proste, bez rysów, z pięknym połyskiem, a co najważniejsza, że z powodu swej gładkości, nie ulegają przepaleniu od Słońca" 50 . Wreszcie szeroki wybór „Naczyń stołowych Porcelanowych, Fajansowych, w najświeższych fasonach i wzorach z celniejszych fabryk kraju i zagranicy" 51 . Cybulski — w latach czterdziestych kupiec i majster szklarski z fachem wyuczonym w warsztacie u swojego starszego brata Rafała Cybulskiego — wkrótce po uruchomieniu sklepu w 1847 r., prowadził już „główny skład fajansu z fabryki ćmielowskiej" 52 . W maju 1847 r., w związku z otwarciem w tym miejscu zarówno głównego składu fajansu z fabryki w Ćmielowie, jak i szkła w taflach z Huty Miastkowskiej Jana Falińskiego, właściciel zmienił wystawę sklepową. Najważniejszy w niej był szyld, a jego opis znajdziemy w „Kurierze Warszawskim": „Sklep obejmujący wyroby fabryki faiansów w Ćmielowie i huty szklannej w Miastkowie, pomieszczony w domu W . Piotrowskiego (pałac dawniej Xiążąt Biskupów Krakowskich) przy ulicy Senatorskiej, ozdobił się w tych dniach pięknym szyldem. Szyld ten wyobraża w malaturze wnętrze huty szklannej. Ogień pali się ogromny; robotnicy krzątają się w około; tu dmą butelki, tam ogromne słoie i retorty. Wykonanie tego szyldu nie pozostawia nic do życzenia, i kto nawet nigdy nie widział w naturze huty, może mieć dostateczne o niej wyobrażenie. Jest on pędzla Artysty Borejko. N a bocznych tablicach będących przy wnijściu do tego sklepu są litery ze spiżu, ślicznie złocone i robione w nader sprawiedliwie chwalonej fabryce J P.[Karola Juliusza] Mintera" 53 . Opisany szyld możemy rozpoznać na reprodukowanej tu winiecie reklamowej sklepu Cybulskiego (ił. 2). W latach sześćdziesiątych Kazimierz Cybulski, będąc najpoważniejszym krajowym odbiorcą wyrobów wytwórni w Ćmielowie, w sposób naturalny zaczął interesować się tą fabryką. Ostatecznie w 1863 r. wy48

„Kurier Warszawski" 1852, nr 33 z 24 I, s. 170.

Kalendarz Ilustrowany dla Polek na rok 1863, Noworocznik, Warszawa 1863.

„Kurier Warszawski" 1858, nr 57 z 17 II, Dodatek, s. 4.

Kalendarz Ilustrowany...

J. Moniewski, Alojzy Szmelowski ..., s. 29.

„Kurier Warszawski" 1847, nr 118 z 3 V, s. 567.

O WARSZAWSKICH SKŁADACH FAJANSU, PORCELAiNY I SZKŁA..

SKŁAD SZKŁA PORCELANY i i m ^ i ) J • a a a ^ I i Eaaaasia^aa KAZIMIERZA CYBULSKIEGO przy Ulicy Senatorskiej

Nr 496.

2. Winieta reklamowa Składu Szkła, Porcelany, Fajansu i Naczyń Kamiennych Kazimierza Cybulskiego w Warszawie

dzierżawił ją, a około 1870 r. stał się jej właścicielem 54 . Fabryką kierował osobiście i z dużym powodzeniem aż do swojej śmierci w 1884 r. Musiał też mieć związane z nią poważne plany, skoro jednego z synów — Stanisława — postanowił wykształcić na specjalistę ceramika. Do niedawna przyjmowało się, że młody Cybulski odebrał nauki najpierw w szkole handlowej Kronenberga w Warszawie, a następnie wyjechał do Francji dla odbycia w tamtejszych zakładach niezbędnych praktyk, skąd powrócił w 1879 r. i bezzwłocznie zaangażował się w sprawy wytwórni 55 . Inaczej widzi to Jerzy Moniewski: „Co do tego mam poważne wątpliwości, gdyż w roku 1875/6 Stanisław Cybulski uczęszczał do II klasy szkoły

B. Kolodziejowa, Fabryka porcelany w Ćmielowie, s. 19-20, w: B. Kołodziejowa, Z. M. Stadnicki, Zakłady porcelany Ćmielów, Kraków 1986.

Tamże, s. 20. 79

Wojciech

3. Filiżanka ze spodkiem z miniaturą Marii Leszczyńskiej

Przybyszewski

4. Odwrocie filiżanki przedstawionej na il. 3

niedzielno-handlowej, gdzie za pilność i przykładanie się do nauki otrzyma! nagrodę („Gazeta Handlowa" 1876, nr 199 z 12 I X — na s. 4 sprawozdanie z uroczystości zamknięcia roku szkolnego 1875/6). Stanisława Cybulskiego umieścił ojciec w Limoges na praktyce w roku 1882. O zaangażowaniu się jego w sprawy fabryki w Ćmielowie można mówić dopiero w 1884 r. po śmierci ojca" 5 6 . Wówczas kierownictwo Ćmielowa przejął właśnie Stanisław Cybulski. Według wcześniejszych badań — nie na długo, gdyż w 1885 r. przedwcześnie zmarł pozostawiając nadzór nad fabryką swojej żonie Henryce. Ta jednak, nie posiadając odpowiedniego przygotowania, zdecydowała się na odsprzedanie Ćmielowa (1887) potomkom dawnych właścicieli wytwórni — rodzinie Druckich-Lubeckich 5 . Jerzy Moniewski komentuje to: „Kto w literaturze przedmiotu przedwcześnie uśmiercił Stanisława Cybulskiego, nie wiadomo. Zmarł on w Ćmielowie dnia 13 X I 1901 roku i pochowany został na miejscowym cmentarzu parafialnym, gdzie grobowiec jego istnieje do dzisiaj. Przed sprzedażą fabryki w Ćmielowie, żona jego, Henryka z Staniszewskich, wydzierżawiła i następnie zakupiła od Kotkowskich folwark Borownię Bodzechowską, gdzie Stanisław Cybulski otworzył fabrykę glazury do kafli. Po śmierci męża Henryka Cybulska wydzierżawiła fabrykę w Borowni różnym osobom, w końcu w czasie I wojny światowej, gdy fabryka była już nieczynna, rozparcelowała folwark" 5 .

J. Moniewski, List do W Przybyszewskiego...

E. Kowecka, Wytwórnie..., s. 54; B. Kolodziejowa, Fabryka..., s. 20.

J. Moniewski, List do W Przybyszewskiego...

O WARSZAWSKICH SKŁADACH FAJANSU, PORCELANY I SZKŁA...

Powróćmy jednak do Kazimierza Cybulskiego i do pełnych oczekiwań, choć i niepokojów, początków lat sześćdziesiątych X I X w. Wiemy, że Cybulski nie mógł narzekać na brak klientów w swoim sklepie. Ale dla prawdziwego handlowca nie to było najważniejsze. Liczył się każdy pomysł pozwalający na zwiększenie i tak dużych już obrotów. I wówczas — po części idąc za paryską modą, po części zaś odgadując zmieniające się nastroje i, na krótko przed patriotycznym zrywem roku 1863, zwiększające się zapotrzebowanie na różnego rodzaju „pamiątki narodowe" (także w postaci malowanych scenek rodzajowych potwierdzających naszą narodową tożsamość oraz miniatur przedstawiających słynnych Polaków) — Cybulski postanowił otworzyć przy swoim magazynie malarnię porcelany. N i e był to w Warszawie pomysł nowy. O działającym w 1840 r. warszawskim malarzu na porcelanie G. Geppnerze wspomniał w swoim opracowaniu Gustaw Soubise-Bisier 5 9 . Wydaje się, że można go utożsamiać z tym samym rękodzielnikiem, o którym na Wystawie Sztuk Pięknych w Warszawie w 1845 r. pisano w miejscowej prasie: „Od ostatniej Wystawy w Warszawie, 6 0 przybył nowy zakład przemysłowy, iest nim «Malarnia na porcelanie P G. Hopfner». P Hopfner sprowadza materjał surowy, a na nim wykonywa gustowne podług własnych myśli, albo obstalunku malowanie. W posiadaniu iednej ze znakomitych osób tutejszych znajduje się cały serwis porcelanowy herbowy, malowany w tym nowym zakładzie Warszawskiem. N a wystawie zaś okazywane są z tejże Malarni: filiżanka z Kościołem Sgo Alexandra, ceny złp.40; puszka z Herbem J . O. Xięcia Warszawskiego; zapalaczka do ognia z malowaniem Katedry Stej Trójcy, ceny złp 66 gr 20; waza, na której wyobrażone iest «Obserwatorjum Warszawskie» ceny złp.80; serwisy do śniadania, wazony do kwiatów, główki do lalek, gałki do lasek, bransoletki do serwet, flakonik z «Placem Saskim», ceny złp. 10 etc" 6 1 . W 1843 r. podobny zakład, przy Krakowskim Przedmieściu 4 5 1 (nr policyjny — 85) w domu Roeslera, otworzyli właściciele firmy L. Muller et Comp. z Berlina. Wówczas donosili oni „Prześw: Publiczności, iż zaprowadzili w Mieście tutejszym Malarnię Porcelany, która iuż iest w stanie uskuteczniania wszelkich w tym rodzaiu obstalunków z pośpiechem i po cenach umiarkowanych, a przygotowane iuż wieloliczne próby, wkrótce, kompletny Skład podobnych Malowideł stanowić maiących, dla ocenienia produktu okazywane być mogą" 6 2 . Z dalszej części ogłoszenia

G. Soubise-Bisier, jw., s. 26.

Poprzednia Wystawa Sztuk Pięknych odbyła się latem 1841 r.

„Kurier Warszawski" 1845, nr 176, 7 VII, s. 858.

„Kurier Warszawski" 1843, nr 324 z 6 XII, s. 1534.

Wojciech Przybyszewski

«•»..,.-

w—¿¿JŁ-ajŁ

5. Filiżanka ze spodkiem z miniaturą podpisaną: „Zokolic Krakowa"

można wnosić, że wykonywaniem malowideł zajmować by się miały panie przyuczone do takiego zawodu. Zachęcało do tego ogłoszenie: „gdyby łaskawe Damy miłujące sztuki piękne, zaiąć się chciały malowaniem lub zdejmowaniem figur na porcelanie, ich prace przy ułatwiaiących sposobów na naczyniach wypalaniem okażą się utrwalone" 63 . Czy zamiar ten zrealizowano — tego nie wiemy. Za to już w roku następnym napisano o malarni: „Pan Müller sprowadził biegłych Malarzy na porcelanie, którzy wszelkie malowidła tak w kolorach iako też złotem i srebrem w iego pracowni wykonywaią, nietylko fantazyjne, ale też portretowe z zupełnem podobieństwem. Można przeto w tym Magazynie wszelkie uczynić obstalunki, a P Müller uiszcza w czasie krótkim i iak najdokładniej; przytem ceny są mierne, a wybór wyrobów gotowych bardzo obfity" 6 4 . O wyrobach pochodzących z tej malarni wspominają M. i J. Łosiowie w drugim, poprawionym wydaniu książki Polska porcelana pisząc m.in.: „w okresie międzywojennym trafiały się sztuki porcelany z wyciskiem «Ćmielów» oraz dodatkowo malowanym znakiem «L. M. w W » . Znak ten kładła malarnia Leopolda Müllera, która pracowała w Warszawie w połowie X I X wieku, ozdabiając białe sztuki porcelany różnego pochodzenia" 65 . Przykładem takich wyrobów — ćmielowski miecznik dekoro63

Tamże.

„Kurier Warszawski" 1844, nr 315 z 24 XI, s. 490.

M. i J. Łosiowie, Uwagi zbieraczy, s. 189, w: E. Kowecka, M. i j . Łosiowie, L. Winogradow, Polska porcelana, wyd. II, popr., Wrocław 1983.

O WARSZAWSKICH SKŁADACH FAJANSU, PORCELANY I SZKŁA...

6. Filiżanka ze spodkiem z miniaturą Józefa Ignacego Kraszewskiego

wany w kwiaty i złocony, z oznaczeniem „L. M. w Warszawie", wystawiony na licytację w 1932 r. w Domu Sztuki w Warszawie66 oraz drugi, mniejszy, z porcelany niewiadomego pochodzenia, ozdobiony jedynie złotym paskiem i złotem podpisany: „L. M. w W.", dawniej w kolekcji Bohdana Wydżgi, eksponowany na Wystawie Ceramiki Polskiej w Warszawie w 1927 r. 67 , a po pięciu latach wystawiony na tej samej, 68 licytacji w „Domu Sztuki" w Warszawie68. Za czasów Cybulskiego malarnia w domu Roeslera od dawna już nie funkcjonowała. Ale sam pomysł wciąż, a nawet w większym jeszcze stopniu niż przed laty, był na czasie. Konkurencja mogła się przecież pojawić w każdej chwili. W roku 1860 w jednym z numerów „Gazety Codziennej" zamieszczono ogłoszenie: „Czasowo goszczący w Warszawie p. Frankę, założył pracownią robót malarskich, na porcelanie, kości słoniowej i szkle w Hotelu Europejskim. Wyroby jego z fotografji przenoszone jak np. portrety lub krajobrazy, bardzo ładnie są wykonywane. Widzieliśmy filiżanki z portretem Mickiewicza, z widokiem Warszawy it.dć" 69 . Szczęśliwie dla warszawskich miniaturzystów i handlarzy porcelaną była to tylko okazjonalna oferta skierowana do czekającej nowinek 66

Katalog Zbiorów Ceramiki Polskiej. Licytacja LXVIII, Warszawa 1932, s. 8, poz. 70.

Ceramika Polska. Katalog wystawy urządzonej staraniem Muzeum Rzemiosł i Sztuki Stosowanej w Warszawie, Warszawa 1927, s. 165, poz. 882.

Katalog Zbiorów Ceramiki..., s. 8, poz. 71.

„Gazeta Codzienna" 1860, nr 57 z 29 II, s. 1. 83

Wojciech

7. Filiżanka z dekoracją caillouté i miniaturą podpisaną „Zókolic Warszawy"

Przybyszewski

8. Odwrocie filiżanki przedstawionej na il. 7

garstki warszawiaków. Jednocześnie jednak dla Cybulskiego sygnał do podjęcia ostatecznych decyzji. A warunki były nadzwyczaj sprzyjające. Do nich zaliczyć należy m.in. próbę powołania w Królestwie Polskim trzech ważnych instytucji o charakterze kulturalnym: Muzeum Narodowego, Akademii Sztuk Pięknych i Towarzystwa Przyjaciół Sztuki. Działaniom tym przyglądano się z dużą życzliwością. A o nowo powstałych instytucjach mówiono — dużo i często — w salonach i salonikach. Przypomnijmy, że pierwsze zebranie Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych odbyło się 13 grudnia 1860 r. Już w roku następnym do jego zbiorów trafił pierwszy obraz — opisywany i podziwiany — Śmierć Barbary Radziwiłłówny Józefa Simmlera Być może jego kopię, lub choćby miniaturę na porcelanie zapragnie mieć nie jedna tylko osoba? Zmysł handlowca podpowiada Cybulskiemu, że warto zaczynać. Podsuwa mu też tematy pierwszych malatur powstających w nowo otwartej pracowni. „Pan Cybulski" - donosił na łamach „Tygodnika Ilustrowanego" niestrudzony Adam Wiślicki — postanowił sposobem próby nadać porcelanie w jego składzie znajdującej się barwę swojskości. W tym celu rozmaite przedmioty porcelanowe, jak: wazony, filiżanki, koszyki do ciast i kwiatów, czy to białe sprowadzone z zagranicy, czy też krajowego wyrobu, malowane są ze wzorów krajowe przedmioty przedstawiających. Malowania, jak wszędzie, odbywają się od ręki i utrwalają pod glazurą, w stosownie urządzonym piecu, tutaj w Warszawie. Widzieliśmy te wyroby,

J. Wiercińska, Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie. Zarys działalności, Wrocław 1968, passim.

O WARSZAWSKICH SKŁADACH FAJANSU, PORCELANY I SZKŁA...

a na nich obrazy: Barbarę Simlera, Powrót po napadzie Tatarów Leflera, Jan III pod Wiedniem, Czarniecki, Zamoyski Jan, mnóstwo portretów, jak: Leszczyńskiego i jego córki, Deotymy, Kraszewskiego, widoki, jak: Łazienek, kolumny Zygmunta III it.p. Malowania te pod względem żywości barw nie ustępują podobnym berlińskich fabryk, a jeżeli nie dosięgają saskich lub sewrskich wyrobów, toć przecie porównań podobnych robić się nie godzi, bo nasze malowania to dopiero próba, to galęź przemysłu w zawiązku" 71 . Byl więc i piec, była i Barbara Radziwiłłówna Simmlera z warszawskiej Zachęty. Piec prawdopodobnie niewielki, muflowy, do wypalania pomalowanej porcelany. Zapewne też pozostawiono go podczas przeprowadzki sklepu Kazimierza Cybulskiego na starym miejscu, gdzieś na zapleczu pałacu Biskupów Krakowskich. Tego typu urządzenia bowiem instalowano raczej w pałacowych oficynach, nie zaś w przestronnych i eleganckich pomieszczeniach sklepowych z wejściem od frontu. Jerzy Moniewski napisał o malarni: „był to warsztat, otworzony przy sklepie w posesji nr. hip. 496, w którym oferowano usługi szklarskie, rytowanie napisów i herbów na szkle, malowanie na szkle i porcelanie, a także wyrób witraży. Po wydzierżawieniu wspólnie ze Stanisławem Pogorzelskim fabryki w Ćmielowie, malowanie na porcelanie stało się głównym zajęciem tego warsztatu, rozwiniętego na szerszą skalę już w nowej siedzibie firmy"72. A Barbara Radziwiłłównar?" Jej obecność w zminiaturyzowanej wersji na porcelanie w pracowni Cybulskiego to przesłanka do postawienia szerszego pytania: jeśli Barbara, to dlaczego nie inne, co celniejsze z obrazów wystawionych wówczas w Zachęcie? Do niedawna przyjmowano, że malarnia Kazimierza Cybulskiego rozpoczęła działalność około 1863 roku. Przy czym największy kłopot polegał na tym, iż nie znano pochodzących z niej sygnowanych, a tym bardziej datowanych, porcelanowych przedmiotów . I choć można było wyodrębnić w zbiorach naszych muzeów dość liczną grupę naczyń o charakterystycznej dekoracji malarskiej przypisywanej warszawskiej pracowni Kazimierza Cybulskiego, to brakowało wciąż przekonujących w tym zakresie dowodów. Dopiero w drugim wydaniu Polskiej porcelany można znaleźć informację świadczącą o postępach badań nad tym zagadnieniem. „Ostatnio — udało się nam zobaczyć w Muzeum Narodowym we Wrocławiu trzy filiżanki, z portretami Marii Leszczyńskiej, Ignacego Kraszewskiego i widokami z okolic Krakowa [il. 3-6], dwie z nich znakowane «Warszawa/K. C./1862».

71 7

A. Wiślicki, Malowania na porcelanie, „Tygodnik Ilustrowany" 1864, t. IX, s. 227.

" J. Moniewski, List do W . Przybyszewskiego...

7-1

B. Kolodziejowa, jw.

Wojciech Przybyszewski

Są to wytwory malarni Kazimierza Cybulskiego w Warszawie, wykonane na obcej, prawdopodobnie czeskiej, porcelanie"74. Jest więc i Leszczyńska i Kraszewski! — oba portrety wymienione w cytowanym wcześniej artykule Adama Wiślickiego. Więcej, jest data: rok 1862.

9. Fragment miniatury z filiżanki przedstawionej na il. 7

Do grupy tych interesujących i niedostatecznie jeszcze zbadanych naczyń można też włączyć filiżankę, która ostatnio pojawiła się na warszawskim rynku antykwarskim; aktualnie w ekspozycji Muzeum Historycznego m.st. Warszawy (il. 7-9) 7 5 - Pozwala na to charakter jej dekoracji malarskiej, pozwalają i umieszczone na odwrociu naczynia napisy (il. 8). Są one niemal identyczne z wrocławskimi (il. 4) i to zarówno pod względem treści, jak i charakteru pisma (więc kładzione tą samą ręką?). Wydaje się, że wszystkie te filiżanki ozdobiono w malarni Kazi-

M. i J. Łosiowie, Uwagi zbieraczy, s. 190, ryc. 206, sygn. 206.

Nr inw.: M H W - 985 / D.

0 WARSZAWSKICH SKŁADACH FAJANSU, PORCELANY I SZKŁA...

mierzą Cybulskiego już w pierwszym roku jej działalności. Ale czy na pewno? Data uruchomienia malarni już w 1862 r. wydaje się uzasadniona 1 zgodna z informacją podaną przez samego Cybulskiego. W drukowanym ogłoszeniu (1869) tak oto napisał on o pracowni funkcjonującej już wówczas w pałacu Blanka: „Malarnia istniejąca od lat 8-miu a obecnie ulepszona i powiększona, przyjmuje wszelkiego rodzaju zamówienia malatur na szkle i porcelanie w ogniu wypalanych jako to: portretów, widoków, herbów, liter, napisów na różnych przedmiotach, oraz wszelkich naśladowań dawnych malatur na porcelanach: saskiej, francuzkiej it.p. które wiernie i w krótkim czasie wykonywa"76. A więc: rok 1862. W innym ogłoszeniu Cybulski napisał, że: „Posiada znaczny wybór Porcelan francuzkich: t.j. Filiżanek w różnych wielkościach, białych gładkich i fasonowanych mniej i bogato zdobionych, z PORTRETAMI znakomitych Osób Kraju i Zagranicy, WIDOKAMI MIASTA WARSZAWY i OKOLIC..."77. Także więc i podpis pod miniaturą na filiżance — „Zókolic Warszawy — wydaje się przystający do podjętej tu próby odnalezienia warsztatu malarskiego, z którego miałaby ona pochodzić. Natomiast sama forma tej wyjątkowo dużej (wys. 9,0 cm) i nietypowej filiżanki oraz ustalenie miejsca jej wykonania stwarzają najwięcej trudności interpretacyjnych. Na naczyniu nie ma też żadnych oznaczeń fabrycznych, które mogłyby ułatwić takie poszukiwania. Wiemy, co prawda, że w malarni Cybulskiego dekorowano białą porcelanę sprowadzaną przede wszystkim z Ćmielowa, ale także z Miśni i, prawdopodobnie, innych jeszcze wytwórni europejskich (francuskich?, czeskich?). Skąd sprowadzono tę — trudno powiedzieć. Nieczęste też w naszym zdobnictwie jest użycie dla wypełnienia tła zastosowanego tu charakterystycznego wzoru caillouté (kamyczkowego). Dekorację tę wykonano niebieską farbą na jednolitym jasnobłękitnym podkładzie kolorystycznym. Wszystko to świadczy o nietypowości omawianego naczynia. Największą zagadką tej filiżanki pozostaje jednak przedstawiony w miniaturze temat malarski. To scenka rodzajowa podpisana — ogólnikowym tytułem „Zókolic Warszawy". Pozostawmy subtelności związane z obowiązującymi w XIX w. zasadami pisowni i przyjrzyjmy się miniaturze (il. 9). Przedstawia ona chłopaka i dziewczynę przy studni. Niewątpliwie dla kostiumologa interesująca byłaby analiza ubiorów przedstawionej pary. Istotny jest jednak przede wszystkim temat obrazu. Wydaje się, że równie dobrze mógłby on nosić tytuł: Zaloty.

W Dzierżanowski, Przewodnik [...¡na rok 1869, cz. III, s. 58.

Kalendarz Ilustrowany... 87

Wojciech Przybyszewski

Niestety, próba odnalezienia bezpośredniego odniesienia ikonograficznego dla miniatury nie powiodła się. A przecież temat wydaje się skądś znany, choć, jak większość malowanych w XIX w. scen rodzajowych, niebudzący dziś już większego zainteresowania. Ale pozostaje wrażenie. Wrażenie obrazu dobrego, wywodzącego się z pracowni wartościowego malarza. Jeśli zaś obraz, na którym wzorował się nieznany nam z nazwiska i imienia dekorator z malarni Kazimierza Cybulskiego, miał powstać przed 1862 r., należało sprawdzić spuściznę artystyczną co najmniej kilku polskich malarzy rodzajowych. Byłby to Kostrzewski czy może Piwarski? Jeśli zaś nie ten ostatni, to może jego uczeń — młody Gerson? Albo najmniej z nich znany Feliks Pęczarski (1806—1862)? Tematyka i klimat obrazu najbliższe są twórczości Jana Feliksa Piwarskiego ( 1 7 9 4 - 1 8 5 9 ) , ale ani wśród jego obrazów, ani wśród dużej liczby grafik nie znalazło się nic analogicznego do przedstawienia na filiżance. A może tylko nie dotrwało do naszych czasów? Także Franciszek Kostrzewski (1826—1911) to propozycja nietrafiona. Podobnie Pęczarski. Więc — Wojciech Gerson (1831—1901) — artysta, na którego zwrócił mi życzliwie uwagę prof. Andrzej Ryszkiewicz. Ale, niestety, poszukiwania uwieńczone zostały tylko połowicznym sukcesem. O młodym Gersonie napisano między innymi: „Zachęcony, jeszcze w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych, przez ulubionego nauczyciela malarstwa pejzażowego J. F. Piwarskiego do studiowania rodzimego krajobrazu, przewędrował w ciągu szeregu lat całą Polskę, poznając zabytki, pamiątki historyczne, lud i jego obyczaje, studiując naturę z nieodłącznym szkicownikiem w ręku" 78 . Interesująca wydaje się też krótka informacja zamieszczona w innym opracowaniu dotyczącym tego samego malarza: „Kopiując w 1861 r. jeden ze starych portretów w domu budowniczego warszawskiego Piotra Frydrycha poznaje jego córki. Wkrótce zaręcza się i w roku 1862 wstępuje w związek małżeński ze starszą z dwóch sióstr Kamilą. Przeżywane przez artystę uczucie znajduje odbicie w idyllicznym obrazie Chłopiec i dziewczyna u studni, olej, 1862 7 9 . Dodajmy, że obraz (tak naprawdę zatytułowany przez samego Gersona „Chłopiec i dziewczę przy studni" i uzupełniony uwagą: „W słońcu studiowany") bezzwłocznie zakupiło Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie 80 . Dziś znajduje się on w zbiorach warszawskiego Muzeum Narodowego 81 . Istniała też inna 78

Materiały dotyczące życia i twórczości Wojciecha Gersona, A. Vetulani, A. Ryszkiwicz (oprać.), w: Źródła do Dziejów Sztuki Polskiej, t. II, Wrocław 1951, s. 3. A. Vetulani, Wojciech Gerson, Warszawa 1952, s. 36. K. Molendziński, Wojciech Gerson, 1831—1901, Warszawa [po

Nr inw.: MP 4 7 5 6 MNW

passim.

O WARSZAWSKICH SKŁADACH FAJANSU, PORCELANY I SZKŁA...

10. Przy studni (Chłopiec i dziewczyna u studni), Wojciech Gerson

jeszcze autorska wersja tego samego tematu. Ale nie to jest najistotniejsze. Wydaje się, że o ile sam obraz (il. 10) nie był pierwowzorem przedstawionej na filiżance miniatury, to jego temat mógł stanowić inspirację dla malarza dekorującego to naczynie 82 . W każdym razie temat był aktualny. 82

Ustalenie nazwiska malarza dekorującego tę filiżankę, przy obecnym stanie badań, wydaje się niemożliwe. Jerzy Moniewski wskazuje na trzech malarzy zatrudnionych u Cybulskiego: Teodora Mertza (potem długoletniego majstra fabrycznej malarni porcelany w Ćmielowie), młodego Ludwika Raciborskiego (stryja Mariana Raciborskiego — botanika), który wg przekazów rodzinnych posiadał później własną malarnię porcelany i Stanisława Kosikiewicza (denkowianina), który po bankructwie braci Cybulskich otworzył malarnię szkła okiennego w Warszawie. Por. J. Moniewski, List do W Przybyszewskiego.... Nie mamy jednak możliwości przypisania któremuś z nich autorstwa dekoracji malarskiej na opisywanej filiżance.

Wojciech Przybyszewski

Rok 1862. W Zachęcie podziwiano właśnie najnowszy obraz młodego • wielce obiecującego malarza. To dzieło Wojciecha Gersona: Chłopiec i dziewczę przy studni. W tym samym czasie w nowo otwartej malarni Kazimierza Cybulskiego, mieszczącej się w pałacu Biskupów Krakowskich w Warszawie, można już było zakupić dekorowane na miejscu wdzięczne przedmioty rękodzielnicze. Wśród nich — porcelanowe filiżanki z portretami Marii Leszczyńskiej83, Józefa Ignacego Kraszewskiego 84 , z widokami okolic Krakowa 85 . Była tam też filiżanka z charakterystyczną dekoracją cailloutei wielobarwną miniaturą zatytułowaną: Zókolic Warszawy, a de facto przedstawiającą bliskie gersonowskiemu, choć odmienne ujęcie tematu znanego z Zachęty.

83 X T inw.: • Ii — 709 MNWr. Nr

84 » y

Nr inw.: Ir — 711 MNWr.

85 Nr XT inw.: • iI — 710 MNWr.

Małgorzata Dubrowska, Andrzej Sołtan WYTWÓRNIE GUZIKÓW W DZIEWIĘTNASTOWIECZNEJ WARSZAWIE I ICH PRODUKCJA

Od połowy XVIII w. istniejąca dotąd rozmaitość guzików i guzów służących zapinaniu odzieży ustępować zaczęła wytwarzanym na skalę coraz bardziej masową guzikom metalowym, a tłoczone na nich godła, herby, insygnia czy napisy sprawiły, że prócz funkcji czysto użytkowej pełnić zaczęły one również rolę dekoracyjną i informacyjną. Guziki te — płaskie, lekko wypukłe bądź półkoliste — wyrabiano ze srebra, brązu, mosiądzu, ołowiu, cyny, cynku i białego metalu, w razie potrzeby dodatkowo srebrząc je lub złocąc. Pod względem technologii wytwarzania do najliczniej spotykanych należały guziki dwuwarstwowe, złożone z dwóch warstw blachy metalowej, między którymi znajdował się materiał wypełniający (np. tektura), względnie wolna przestrzeń. Niekiedy z metalu wykonany był jedynie awers, a spodnią część guzika formowano z drewna lub rogu. Do kategorii tej zaliczyć też wypada guziki sporządzane z dwóch nałożonych na siebie i sprasowanych ściśle płytek, które w przypadku zastosowania tego samego surowca mylone bywają często z guzikami jednowarstwowymi. Te ostatnie, stanowiące jeden kawałek metalu, wytwarzano również metodą odlewniczą; w czasach Księstwa Warszawskiego stosując do tego zazwyczaj mosiądz, później także ołów, cynę i cynk. W pierwszej kolejności guzików metalowych używać zaczęto w ubiorze wojskowym — zadecydowały o tym tendencje do jego uniformizacji powszechne w całej niemal ówczesnej Europie. Guzik przy mundurze stał się jednym z kilku elementów określających przynależność oficera i żołnierza do jednostki bądź rodzaju broni. W Polsce ewolucja mundurowa rozpoczęta za Augusta III Sasa trwała do czasów Sejmu Czteroletniego. 91

Małgorzata Dubmwska, Andrzej Sołtan

Reforma przyjęta przez sejm w marcu 1791 r. wprowadzała jednolite umundurowanie wojskowe z guzikami, na których widnieć miały numery brygad, pułków i regimentów. Zmiany proponowane przez reformę nie zostały w pełni zrealizowane, na przeszkodzie stanął bowiem brak pieniędzy. Z lepszym skutkiem wdrażano przepisy mundurowe w okresie Księstwa Warszawskiego, zwłaszcza zaś w Królestwie Kongresowym, gdzie wygląd zewnętrzny żołnierza traktowany był wyjątkowo rygorystycznie 1 . Guziki — podobnie jak pozostałe elementy umundurowania — musiały być zgodne ściśle z przydziałem służbowym. Rozkazy Dzienne do Wojska Polskiego oraz Roczniki Oficerskie z lat 1 8 1 5 - 1 8 3 0 opisywały drobiazgowo nie tylko kształt, wielkość czy kolor guzików, ale i materiał z jakiego winny być wykonane oraz to, co dla poszczególnych rodzajów wojsk i administracji wojskowej miało się znajdować na awersie. Do ich „wyciskania" Arsenał z Mennicy Warszawskiej otrzymał w 1822 r. prasę zwaną balansjerką 3 . Wojsko było bez wątpienia pierwszym i przez długi czas głównym odbiorcą guzików wyrabianych z metalu, stopniowo popyt na nie stawał się jednak coraz szerszy. Stosować poczęto je również przy odzieży codziennej i odświętnej innych grup społecznych. O rosnącej popularności tej metalowej galanterii świadczyły wzmianki prasowe, niepozostawiające wątpliwości skąd moda na nią pochodziła. „Rewolucja nadzwyczajna zaszła w ubiorach balowych, guziki metalowe przed kilku dniami wcale nie noszone, znowu się zjawiły, bardziej imponujące, bo daleko większe od tych, które zeszłej zimy noszono, są one rozmaitego stempla, a frak kolorowy bez nich, nie może być frakiem modnym, nikt guzików innych nie nosi, chyba plecione z nici złotej, co jest nec plus ultra elegancji" donosił z Paryża w 1836 r. „Kurier Warszawski" 3 , informując z kolei w innym miejscu: „Guziki używane do pantalonów, powinny być coraz cieńsze, aby rozmiarem i objętością swoją niedolegać. Pierwsze guziki kościane i metalowe, opatrzone 3ma, 4ma i 5ma dziurkami, w celu zastąpienia tyle niedogodnych guziczków kościanych obszytych suknem, wynalezione zostały w Paryżu roku 1818go. Guziki te, zaraz w roku następnym rozeszły się po całej Europie, i u nas także niebawem były w użyciu" 4 .

W Boczkowski, M. Jaroszyński-Wolfram, K. Gładki, Polskie guziki wojskowe od W I clo końca XX wieku. Poradnik dla kolekcjonerów, Warszawa 1999, s. 10—37. W Terlecki, Mennica warszawska

1763—1965,

„Kurier Warszawski" 1836, nr 308, s. 1513-

Tamże, 1849, nr 104, s. 498.

Warszawa 1970, s. 108.

WYTWÓRNIE GUZIKÓW W DZIEWIĘTNASTOWIECZNEJ WARSZAWIE I ICH PRODUKCJA

1. Pracownia pieczętarska przy ul. Franciszkańskiej. Litografia J. N. Lewickiego

Wcześniej guzików metalowych używali już krawcy szyjący liberie dla służby bądź ubiory noszone przez szlachtę, określane powszechnie mianem obywatelskich, zapotrzebowanie na nie wzrosło jednak zasadniczo, kiedy na podobieństwo armii w mundury przyobleczony został korpus urzędniczy. W Księstwie Warszawskim urzędnicy nie wyróżniali się je93

Małgorzata Dąbrowską, Andrzej Solían szcze specjalnym — im tylko przysługującym — umundurowaniem, inaczej rzecz się miała w Królestwie Kongresowym, w którym uniformizacji ubiorów poddani zostali na wzór rosyjski pracownicy służb i urzędów cywilnych. Obowiązywać zaczął wówczas mundur pocztowy, górniczy, leśny, celny, nauczycielski, dworski, Urzędu Municypalnego Warszawy i wiele innych. Do wybuchu Powstania Listopadowego umundurowani byli niemal wszyscy od członka Rady Stanu czy Senatu po drobnego kancelistę 5 . Ogólna klasyfikacja urzędów cywilnych oraz mundurów dla tychże w Królestwie Polskim przepisanych ogłoszona drukiem w 1836 r. dzieliła urzędników — jak w całym Cesarstwie Rosyjskim — podług stopni na klasy 6 , a towarzyszące jej Przepisy o mundurach cywilnych regulowały precyzyjnie barwę, krój i detale ubioru przysługującego każdej z nich. W przepisach tych wiele uwagi poświęcono haftom na kołnierzach, mankietach, klapach kieszeni, połach i fałdach, których rodzaj i wzór odpowiadać musiał ściśle zaszeregowaniu służbowemu. Stosownie do rysunków „zatwierdzonych przez N. Pana" wyglądać też miały guziki, a było ich niemało. Sam mundur liczył ich 25, kamizelka do niego 6, kapelusz 1, a surdut 14. W przypadku urzędników trzech pierwszych klas dochodził do tego jeszcze tzw. wice-mundur z tyloma guzikami co przy mundurze, u pozostałych zaś — frak mundurowy, przy którym było ich 22. Guziki należące do garderoby każdego urzędnika musiały być jednolite pod względem koloru (złoty, żółty lub biały) i stempla. Pracownicy urzędów centralnych mieli na nim przeważnie herb Królestwa Polskiego, urzędnicy komisji, sądów i trybunałów wojewódzkich — herby własnych województw (później guberni). Te ostatnie występowały nadto na guzikach mundurów szkolnych i wspomnianych wyżej mundurów obywatelskich. Zdarzały się wszak odstępstwa od reguły, i tak urzędnicy Komisji Rządowej Sprawiedliwości mieli na guzikach kolumnę, a nad nią tarczę z napisem „Prawo" oraz koronę cesarską, Wydziału Pocztowego — dwie trąbki pocztowe pod herbem Królestwa, zaś Zarządu Pałacowego i Wydziału Stad — „cyfrę N. Pana z koroną" 7 . Wobec niewielkiej produkcji krajowej znaczną rolę w zaspokajaniu popytu na guziki odgrywał początkowo import, za Księstwa Warszawskiego głównie z Francji, później także z Anglii, Prus i Rosji 8 . Wzrastające zapotrzebowanie oraz możliwości pozyskiwania intratnych kontra5

6 7

W Rostocki, Korpus w gęsie pióra uzbrojony. Urzędnicy warszawscy w latach Warszawa 1972, s. 10, 70. „Kurier Warszawski" 1836, nr 183, s. 911-915. Tamże; także nr 174, s. 8 6 7 - 8 6 8 oraz nr 175, s. 871-876. i-• • W Boczkowski i inni, jw., s. 23, 37.

1807-1831,

WYTWÓRNIE GUZIKÓW W DZIEWIĘTNASTOWIECZNEJ WARSZAWIE 1 ICH PRODUKCJA

któw rządowych sprawiły jednak, że liczba produkujących je wytwórni zaczęła stopniowo rosnąć. W 1824 r. funkcjonowało ich w Warszawie już dziewięć 9 . Według Przewodnika Warszawskiego Natana Gliicksberga „fabrykantami guzików" w 1826 r. byli tu Jan Kiigler, Hersz Magnus, Samuel Munchheimer i Zygmunt Miinchheimer 10 , a w 1829 r. oprócz nich jeszcze Józef Borszkan, Ludwik Jedicke oraz Karol Fryderyk Kroll 1 \ Wiadomo skądinąd, że guzikarstwem trudnili się też: wymieniony w Przewodniku jako pieczętarz Karol Mass 1 2 oraz występujący tam dwukrotnie, w charakterze pieczętarza i brązownika, August Schmidt 13 . Łączenie owych profesji nie było czymś szczególnym, tłoczenie metalowych guzików stanowiło bowiem przez długi czas domenę rzemieślników zajmujących się przede wszystkim właśnie wyrobem pieczęci. Spośród wyliczonych wyżej „fabrykantów" pieczętarzami byli również Magnus i obaj Miinchheimerowie. O Kiiglerze (ul. Nowomiejska nr hip. 176), Borszkanie (Zielona nr hip. 2072) i Krollu (Świętojańska nr hip. 6) wiadomo niewiele. Brak danych o dalszej ich działalności oraz guzików sygnowanych przez te warsztaty zdaje się świadczyć, że istniały one krótko i nie rozwinęły większej produkcji. Podobnie rzecz się miała w przypadku Fabryki Brązów i Guzików przy ul. Bednarskiej pod nr hip. 2678, o której uruchomieniu informowała w lipcu 1826 r. za pośrednictwem „Kuriera Warszawskiego" spółka „Schmidt et Comp." Sprzedaż wytwarzanych w niej przedmiotów z brązu i guzików prowadzona była w sklepie firmowym przy Krakowskim Przedmieściu nr 378, nie udało się wszak dotąd znaleźć jakiegokolwiek wyrobu z jej sygnaturą. O założycielu spółki, Krystianie Auguście Schmidcie, wiadomo tylko tyle, że 22 XII 1822 r. od Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych uzyskał patent swobody ważny przez 6 lat „na machinę zwaną piętno—młot (Fallhammer)", i że wkrótce po Powstaniu Listopadowym (15 II 1832) postawiony został w stan upad-

L. Gołębiowski, Opisanie historyczno—statystyczne miasta Warszawy, Warszawa 1827, s. 51. Obok producentów guzików byli też rzemieślnicy zajmujący się ich renowacją. Należał do nich Walenty Tymel, mosiężnik z ul. Danielewiczowskiej, który — jak donosił „Kurier Warszawski" w 1822 r. (nr 291) — ..przez nowy wynalazek guziki mundurowe i inne popsute zczerniale lub zaśniedziałe tak odnawia, iż wydają się jakby były zupełnie nowe, za co od tuzina bierze po złotemu i groszy 6". 10

Przewodnik Warszawski, nakład i druk N. Gliicksberg, R.l:1826, Część Handlowa, s. 8.

Tamże, R.3:1829, Część Handlowa, s. 9.

Tamże, R.2:1827, Cześć Handlowa, s. 27; R.3:1829, Część Handlowa, s. 30.

Tamże, R. 1:1826, Część Handlowa, s. 19; R.2:1827, Część Handlowa, s. 25 i 30. 95

Małgorzata Diibrowska, Andrzej Sołtan

łości 14 . Niewiele więcej powiedzieć można o Karolu Massie (ul. Senatorska nr hip. 463). Wzmiankowany w latach 1 8 2 7 - 1 8 4 9 jako pieczętarz, przejął firmę po ojcu Leonie, długoletnim dostawcy pieczęci dla Uniwersytetu Warszawskiego oraz Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. O tym, że zajmował się też guzikarstwem świadczą zachowane egzemplarze guzików sygnowanych: K. MASS w WARSZAWIE 1 5 . Dłuższą działalnością, i bardziej znaczącą zważywszy zachowane guziki, zapisali się Ludwik Jedicke oraz Hersz Magnus. Pierwszy z nich, mosiężnik z zawodu — pisany też Jedikke, Jedyke, Giedyke — wyrobem guzików trudnił się już w 1816 r. „Gazeta Warszawska" z 27 VII tegoż roku informowała: „Na Lesznie pod nr 737 u J. Pana Ludwika Jedicke dostać można guzików najlepszym srebrem obkładanych woyskowych Numerów wszystkich, niemniej z Orłami i Granatami. Tuzin dużych po zł. pol. 15.—Małych po zł. pol. 10.—Także Herbowe jakie kto obstaluje mieć może" 16 . Swoje guziki sygnował on nie tylko nazwiskiem, ale i adresem, co przy zmianach miejsca funkcjonowania warsztatu pozwala je nam dokładniej datować. Do najwcześniejszych zaliczyć należy bez wątpienia egzemplarze z adresem „Leszno N° 737", który tłoczono jednak nie dłużej niż do 1826 r. Warsztat bowiem mieścił się wprawdzie dalej na Lesznie, lecz już pod numerem 654. Guziki zawierające w sygnaturze numer tej posesji wytwarzane były z kolei do lipca 1835 r., kiedy „fabryka wszelkich guzików i ozdób wojskowych" Jedickego zmieniła ponownie siedzibę, przenosząc się na ul. Senatorską nr 468, „do domu Młokosiewicza, wprost kościoła OO. Reformatów". Funkcjonowała ona tam jeszcze w 1838 r., wtedy też nazwisko jej właściciela pojawiło się po raz ostatni w gronie majstrów warszawskiego Zgromadzenia Mosiężników i Brązowników 1 .

„Kurier Warszawski" 1826, nr 160, s. 664, nr 165, s. 6 8 4 ; 1832, nr 61, s. 395; Przewodnik Warszawski, R. 1:1826, Część Handlowa, s. 5. Zob. przypis 11; także Kalendarzyk informacyjny na rok 1837, wyd. J. Kaczanowski, R . l : 1 8 3 7 , s. 70; R.2:1838, s. 62; R.3:1839, s. 96; Kalendarzyk informacyjno-kieszonkowy na rok 1849, wyd. A. Rousseau, R. 3, s. 38; S. K. Kuczyński, 0 pieczętarzachprzysięgłych w Królestwie Polskim, „Wiadomości Numizmatyczne" 1966, t. X, z. 1, s. 28; W Boczkowski i inni, jw., s. 37 i 155. W Boczkowski i inni, jw., s. 33. Tamże, s. 36, 1 5 2 - 1 5 3 ; Przewodnik Warszawski, R . l : 1 8 2 6 , Część Handlowa, s. 17; R.2:1827, Część Handlowa, s. 23; „Kurier Warszawski" 1835, dodatek do nr 188, s. 2 oraz nr 190, s. 991; Kalendarzyk informacyjny na rok 1838, wyd. J. Kaczanowski, R. 2, s. 64.

WYTWÓRNIE GUZIKÓW W DZIEWIĘTNASTOWIECZNEJ WARSZAWIE I ICH PRODUKCJA

Nieco później aniżeli Jedicke za produkcję metalowych guzików wziął się Hersz Magnus, wzmiankowany w źródłach również jako Hersz Samuel lub Hersz Szmulowicz Magnus. W pieczętarstwie i grawerstwie doskonalił się on wędrując za młodych lat po krajach niemieckich, a po powrocie do Warszawy praktykował przez pewien czas w Mennicy przy Bielańskiej 18 . W 1822 r. (26 X) zawarł z nieznanym bliżej Hipolitem Kozłowskim kontrakt 15-letni „na założenie i prowadzenie fabryki", która mieścić się miała przy ul. Rybaki pod nr 2535 1 9 . O szybkim podjęciu przez nią produkcji świadczy anons w „Kurierze Warszawskim" z 24 III 1823 r. podpisany „H. S. Magnus et Comp." 20 Sygnowane nazwą spółki i wytwarzane — jak podkreślono — z metali rodzimych „garnitury różnych guzików" prezentowane były kilka miesięcy później na wystawie wyrobów przemysłu krajowego otwartej 15 IX w sali głównej Ratusza 21 . Z niewiadomych przyczyn współpraca z Kozłowskim skończyła się jednak szybciej niż przewidywał kontrakt, co zmusiło Magnusa do zawarcia 5 XII 1825 r. umowy z nowym partnerem. Był nim Jankiel Goldstern, zamieszkały przy ul. Dzikiej nr 2318. Wniósł on kapitał w wysokości 2 0 0 0 zł. pol., zostawiając nadzór nad produkcją i sprzedażą Magnusowi 22 . Kontrakt zawarty na trzy lata przyjmował równy podział zysków pomiędzy obu wspólników, nie określając wszak czyim nazwiskiem firmowana będzie produkcja. Guziki z sygnaturami I. GOLDSTERN W WAR: 2318. ULICA DZIKA oraz H. S. MAGNUS W WARSZAWIE lub H. S. MAGNUS FAB: w WARSZ łączyć jednak należy raczej z okresami samodzielności każdego z nich 23 . Zakład pieczętarski Hersza Magnusa, mieszczący się od 1825 r. na Lesznie pod nr 719, przejął w 1865 r. jego syn Aleksander 24 . Pod względem ilości i asortymentu produkowanych guzików wszystkich wymienionych wyżej „fabrykantów" wyprzedzali Samuel i Zygmunt Miinchheimerowie. Należące do nich i funkcjonujące niezależnie od siebie wytwórnie dały z czasem początek firmie, która aż do I wojny światowej dzierżyła bezapelacyjnie prym w tej branży. Rodzina Miinchheime-

S. K. Kuczyński, jw., s. 28. Archiwum Państwowe m.st. Warszawy (cytowane dalej: APW), Akta notariuszy warszawskich, Kancelaria S. Trawczyńskiego, vol. 6, nr aktu 1986.

„Kurier Warszawski" 1823, nr 71. Tamże, nr 227 z 23 IX; także A. M. Drexlerowa, Wystawy wytwórczości Królestwa Polskiego, Warszawa 1999, s. 210. A P W Akta notariuszy warszawskich, Kancelaria W Ostrowskiego, nr aktu 6 9 6 4 .

W Boczkowski i inni, jw., s. 37, 1 5 1 - 1 5 2 .

" 4 Zob. przypis 22; także W . Boczkowski i inni, jw., s. 154.

Małgorzata

Dubmwska,

Andrzej

Sołtaii

rów przywędrowała do Warszawy ze Śląska, a pierwszym znanym jej przedstawicielem na tutejszym gruncie był Abraham. Z dwóch jego synów — trudniących się jak ojciec pieczętarstwem — znaczniejszą pozycję zdobył sobie Samuel ( 1 7 8 0 - 1 8 4 4 ) 2 5 . Już w 1808 r. — zaledwie po dwóch latach samodzielnej praktyki — otrzymał patent przysięgłego rzeźbiarza pieczęci skarbowych, w kwietniu 1824 r. z kolei mianowany został jednym z dwóch w Warszawie pieczętarzy przysięgłych mających prawo wyrabiania pieczęci dla urzędów i instytucji 26 . Zniesienie kilka miesięcy później instytucji pieczętarza przysięgłego i oddanie monopolu na wyrób pieczęci urzędowych Mennicy, ograniczyło wprawdzie jego działalność pieczętarską do wykonywania „znaczników dla owiec", „stempli do tuszu dla różnych rzemieślników i handlujących towarami" oraz „rzeźby na wszelkich kruszcach", ale pozostawała mu produkcja guzików z metalu, których czołowym dostawcą był od czasów Księstwa Warszawskiego. Asortyment wytwarzanych przez niego guzików stawał się przy tym coraz bogatszy: do stanowiących zrazu trzon jego produkcji guzików wojskowych i obywatelskich 27 (1810), doszły z czasem herbowe do liberii i pocztowe (1817), „mundurowe dla urzędników Kom. Rząd. Wyzn. i Oświeć." i „dla profesorów Uniwersytetu" (1821), „dla szkół podług nowego przepisu" oraz „dla Urzędu Municypalnego i Policji" (1823), „z orłami wypukłemi teraźniejszej mody" (1825), „senatorskie" (1829), a tuż przed Powstaniem Listopadowym jeszcze dla mundurów Komisji Skarbu, Rady Administracyjnej i Rady Stanu 2 8 . W dążeniu do podnoszenia jakości wyrobów i wyprzedzania konkurencji nie cofał się Miinchheimer nawet przed wejściem w konflikt z prawem, wykradając w 1822 r. przez przekupionego robotnika trzy stemple puncowe z Mennicy. W raporcie skierowanym po ujawnieniu kradzieży do Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu jako okoliczność do pewnego stopnia łagodzącą ów postępek podano, że czynu tego dopuścił się „nie w zamiarze fałszowania pieniędzy, lecz w celu ażeby miał stemple do pięknego wybijania guzików mundurowych" 29 . Dostępne źródła świadczą też o szybkim reagowaniu Miinchheimera na zmieniającą się modę

" 5 K. Reychman, Szkice genealogiczne, Warszawa 1936, s. 137; W. Boczkowski i inni, jw., s. 155. 26

S. K. Kuczyński, jw., s. 27, 29.

„Kurier Warszawski" 1823, nr 28 z 2 II [s. 2], nr 38 z 14 II [s. 2], dodatek d o nr 217 z 12 IX [s. 21; 1829, nr 115 z 29 IV, s. 484.

Tamże, 1821, nr 149 z 24 VI [s. 2]; 1823, nr 28 z 2 II [s. 21; 1825, nr 205 z 29 VIII, s. 936; 1829, nr 115 z 29 IV,s. 484; także W. Boczkowski i inni, jw., s. 19, 33.

S. K. Kuczyński, jw., s. 29; W Terlecki, jw. s. 107.

WYTWÓRNIE GUZIKÓW W DZIEWIĘTNASTOWIECZNEJ WARSZAWIE I ICH PRODUKCJA

i wszelkie nowości. W notatce zamieszczonej w „Kurierze Warszawskim" z 12 VI 1837 czytamy m.in.: „Ubiór mężczyzn teraźniejszy, wielu podobał się bardzo (...), guziki tak u tużurków jako i fraków duże być powinny; do pierwszych jedwabne robione, do drugich metalowe odbijane w deseń, z tych ostatnich fabryka Pana Samuela Minchejmera, ukończyła nader piękne podług modelu wprost z Paryża jednemu z tutejszych elegantów nadesłanego". Ową pochlebną dla siebie opinię pokwitował producent podziękowaniem przesłanym do redakcji kilka dni późnej 30 . Dbający o reklamę, nie zaniedbywał też żadnej okazji do publicznego zaprezentowania swojej firmy. Guziki i wyroby pieczętarskie Miinchheimera eksponowane były m.in. na pokazie urządzonym 27 XI 1837 r. w salach Nowej Resursy z okazji objęcia przez radcę stanu Bołgowskiego stanowiska Dyrektora Przemysłu i Kunsztów w Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych 31 , na pierwszej po dziesięcioletniej przerwie wystawie wyrobów przemysłu krajowego otwartej 17 VI 1838 r. w Ratuszu, gdzie przedstawił „guziki metalowe z rzeźbami wytłaczanemi, złocone i okładane srebrną blaszką" 32 , na wystawie sztuk pięknych i przemysłu przygotowanej na przyjazd do Warszawy następcy tronu Aleksandra Mikołajewicza w marcu 1840 r. 33 oraz na kolejnej wystawie rękodzieła i przemysłu krajowego otwartej 22 VI 1841 r., na której „sławna warszawska wytwórnia guzików liberyjnych i wojskowych, srebrzonych i złoconych" Samuela Miinchheimera zajmowała honorowe miejsce w sali głównej Ratusza, tuż przy wejściu 34 . Na podstawie ogłoszeń prasowych i innych źródeł odtworzyć można adresy wytwórni w kolejnych latach: początkowo było nim Tłomackie nr 599, od marca 1810 r. — Bielańska 594, w 1817 r. — Długa 584, w okresie 1 8 2 1 - 1 8 2 4 ponownie Bielańska 594 („naprzeciw pompy", „obok nowego Arsenału"), wreszcie od 1825 do końca istnienia zakładu — Bielańska 598 („na przeciw Pana Bonier fabrykanta lamp") 3 5 . Przewodnik Gliicksberga wymienia wprawdzie Samuela w latach 1 8 2 6 - 1 8 2 9 30

„Kurier Warszawski" 1837, nr 152, s. 746; nr 160, s. 784.

Tamże, 1837, nr 317, s. 1529; także A. M. Drexlerowa, jw., s. 279-

„Kurier Warszawski" 1838, nr 158, s. 770; także A. M. Drexlerowa, jw., s. 284 i 315.

Tamże, s. 322.

Tamże, s. 77 i 339. Autorka błędnie — w ślad za katalogiem wystawy — nazywa go „Zygmuntem Miinchheimerem starszym", podczas gdy chodzi tu bez wątpienia o Samuela.

„Kurier Warszawski" 1821, nr 149 z 24 VI [s. 21; 1823, nr 28 z 2 II [s. 21; 1825, nr 205 z 29 VIII, s. 936; 1827, nr 248 16 IX, s. 1056; 1829, nr 115 z 29 IV s. 484; 1836, nr 298 z 8 XI, s. 1464; 1837, nr 160 z 20 VI, s. 784; Kalendarzyk informacyjny na rok 1838, wyd. J. Kaczanowski, R. 2:1838, s. 63 oraz R. 3:1839, s. 96; W Boczkowski i inni, jw., s. 19, 33, 155.

Małgorzata

Dubrowska,

Andrzej

Soltan

Od r o k u 1S16 i s t n i e j ą c a

Fabryka Guzików, Ozdób mundurowych, Wyrobów Pieczętarskich i Metalowych.

Z. Mmichlieimer en

cnos.

VI. l)łu-ga Nr. 27 Hotel Polski w Warszawie,

detail.

Medale srebrne na pamiątkę Chrztu, Pieczęcie, Puszki z tuszem. Blachy na drzwi, Praski do suchych wycisków, Kapsle do butelek białe i w różnych kolorach, Plomby, Stemple, Patrony, Marki metalowe. Topory i Cechy wszelkiego rodzaju. Noże do otwierania sardynek. Szpady, Guziki, Eafty i Kapelusze dla urzędników. Ostrogi. Swistawki. Herby. Litery i Korony do liberji i na szory. Guziki fantazyjne i Spinki do koszui. Reperacje i odnawianie wyrobów z bronzu. 14,013. 2. Ogłoszenie firmy Z. Miinchheimera, 1868 r.

równolegle pod dwoma adresami przy Bielańskiej — pod nr 594 jako fabrykanta guzików oraz pod nr 5 9 8 jako pieczętarza 3 ' — co mogłoby sugerować odrębną lokalizację obu jego działalności, ale na sygnaturach guzików identyfikowanych z tym okresem funkcjonowania firmy jako miejsce produkcji występuje stale tylko druga z tych posesji". Często spotykane przy nazwisku Samuela określenie „starszy" miało go odróżniać od innego Miinchheimera produkującego guziki — Zygmunta, zwanego z kolei „młodszym" lub „juniorem". Zygmunt, a właściwie Karol Zygmunt Miinchheimer ( 1 7 8 7 - 1 8 7 5 ) , także pieczętarz i grawer, był bratankiem Samuela, synem Salomona i Cecylii Herszkowicz 38 . Podejmując w 1816 r. działalność, która prócz robót pieczętarskich obejmowała wyrób guzików wojskowych i liberyjnych wkraczał on w dziedzinę stanowiącą dotąd domenę stryja. Nie wydaje się jednak, by fakt ten wywarł ujemny wpływ na dalsze ich kontakty. Wkrótce, 4 II 1818 r., Zygmunt poślubił bowiem Mariannę Zofię ( 1 8 0 1 - 1 8 5 5 ) , najstarszą córkę Samuela 3 9 , zaś niedługi czas potem przeniósł w bezpośrednie jego sąsiedztwo — na posesję nr 599 u zbiegu Tłomackiego i Bielańskiej („obok Hotelu de Wilna") — także swój zakład, który do 1820 r.

38 39

Przewodnik Warszawski, R.l:1826, Część Handlowa, s. 8 i 19; R.2:1827, Część Handlowa, s. 10 i 27; R.3:1829, Część Handlowa, s. 9 i 30. W Boczkowski i inni, jw., s. 34. Tamże, s. 3 4 - 3 5 , 155; także K. Reychman, jw., s. 137. Tamże.

100

WYTWÓRNIE GUZIKÓW W DZIEWIĘTNASTOWIECZNEJ WARSZAWIE I ICH PRODUKCJA

mieścił się przy Bielańskiej 605, a wcześniej jeszcze — przy Senatorskiej 474 (1817 r.)40. Podstawę działalności pieczętarskiej Miinchheimera młodszego stanowił wyrób „stempli do tuszu dla fabrykantów, rzemieślników, tudzież handlujących towarami". Spełzły na niczym podjęte w lipcu 1824 r. starania o uzyskanie, wzorem stryja, pieczętarstwa przysięgłego — prawo wyrabiania pieczęci urzędowych otrzymał zamiast niego niejaki Massalski, protegowany generała Kuruty, będący niegdyś u Miinchheimera młodszego terminatorem 41 . „Garnitury różnych guzików" prezentował Zygmunt Miinchheimer na wystawie płodów przemysłu krajowego we wrześniu 1823 r.42 Zapotrzebowanie na tę gałąź produkcji wzrosło zwłaszcza podczas Powstania Listopadowego, kiedy w rezultacie ogólnej mobilizacji powstała pilna potrzeba umundurowania nowo sformowanych pułków i oddziałów. Szczególnym wzięciem cieszyły się wówczas guziki z orłem, które nosić zaczęli nawet prości żołnierze. W czasie Powstania, albo zaraz po jego upadku, doszło też do kolejnej zmiany siedziby wytwórni, która przeniesiona została do oficyny pałacu Kossowskich na posesję nr 608, po drugiej stronie Bielańskiej. Nowy adres znajdujemy już na dokumencie spisanym 25 VI 1832 r., potwierdzającym spłatę przez Zygmunta Miinchheimera długu fabrykantowi ubiorów damskich Hermanowi Sternowi^3. Z dostępnych akt notarialnych wiadomo również, że od 2 1 I I 1833 r. zarządzał „fabryką" z dopuszczonym do spółki Szmelem Gedalem Eichelem, mieszkającym przy ul. Orlej 801 4 4 , i że 3 V 1836 r. zaangażował do pracy w niej na stanowisku kancelisty z płacą roczną w wysokości 3 000 zip., niejakiego Juliana Scherke, zamieszkałego obok — przy Bielańskiej 597 4 5 . Ówczesną produkcję zakładu charakteryzuje anons prasowy z 1836 r. oferujący prócz „guzików wszelakiego gatunku i rodzaju", także „wyroby... brązowe, roboty pieczętarskie, sita nowego wynalazku do gorzelni, znaczniki dla owiec nowego sposobu i do wypalania bydła rogatego, vesirstaby czyli narzędzia do wymierzania ilości płynu w naczyniach" 46 . Wszystko to było do nabycia w sklepie firmowym czynnym od listopada

„Orzeł Biały" 1820, R. 5, nr 10, s. 160.

S. K. Kuczyński, jw., s. 27.

„Kurier Warszawski" 1823, nr 215 z 9 IX [s. 2] i nr 2 3 4 z 2 X [s. 1]; także A. M. Drexlerowa, jw., s. 210.

45 46

A P W Akta notariuszy warszawskich, kancelaria W Skorochoda-Majewskiego, vol. 183, nr aktu 16929. Tamże, vol. 187, nr aktu 17279. Tamże, kancelaria J. W . Bandtkego, vol. 72, nr aktu 7113. „Kurier Warszawski" 1836, nr 181 z 11 VII, s. 904. 101

Małgorzata

Dubrowska,

Andrzej

Sołtan

tegoż roku „w domu Piotrowskiego, dawniej Biskupów Krakowskich", przy Senatorskiej 4 9 6 4 7 . Sklep ów nie istniał długo, w 1 8 3 8 r. „przeniesiony i dołączony został" bowiem do składu fabrycznego na Bielańskiej 4 8 . 0 rosnącym asortymencie wyrobów świadczy ekspozycja Zygmunta Miinchheimera na wystawie przemysłowej w 1841 r., na której zaprezentował on „guziki cywilne i wojskowe, liberyjne z herbami, platerowane 1 złocone; szpady, pałasze dla kawaleryi, kindżały, łuszczki, ryngrafy, ładownice ułańskie itd.", a ponadto „walcownię dużą do walcowania blach metalowych własnego pomysłu" wycenioną na 6 0 0 0 złp., „machinę z nożycami do krajania blach, a razem przyrządzenie do ciągnienia drutu, własnego wynalazku" za 2 0 0 0 złp., oraz „machinę do plombowania towarów, wynalazku Gdala Eichela" wartości 6 0 0 0 złp. 4y Likwidację sklepu firmowego, rok później zaś oddalenie ze składu fabrycznego nieuczciwego subiekta 5 0 traktować można jako zapowiedź kryzysu, który nawiedził firmę w latach następnych. Nie znamy jego bezpośrednich przyczyn, ale u podstaw tkwił bez wątpienia brak dostatecznego kapitału obrotowego. W lutym 1 8 4 6 r. Trybunał Handlowy ogłosił upadek wytwórni, a miesiąc później publiczną licytację znajdujących się w niej wyrobów, surowców i urządzeń. D o sprzedaży przeznaczone zostały: „guziki herbowe, liberyjne, do mundurów cywilnych i wojskowych, kaski, szpady cywilne mundurowe, żelazo, miedź, mosiądz w cząstkach i niewykończonych wyrobach guzikarskich, nadto szafy i stoły sklepowe, znaki itp.", w dalszej kolejności zaś „maszyny fabrykę stanowiące, jako to: prasy, tokarnie, różne ruchomości oraz powóz z brązami żółto l a k i e r o w a n y " 5 1 . D o licytacji jednak nie doszło, a Miinchheimer musiał szybko odzyskać równowagę finansową, skoro 2 8 I V tegoż roku informował czytelników „Kuriera Warszawskiego", że zakład swój „prowadzi nadal w tem samem miejscu" 5 2 . Przy Bielańskiej — bez większych już kłopotów — egzystowała wytwórnia do połowy lat sześćdziesiątych, kiedy nastąpiła kolejna jej przeprowadzka, tym razem do zabudowań Hotelu Polskiego przy ul. Długiej 5 8 5 . Zwana teraz Fabryką Broni Siecznej, Guzików, Ozdób Mundurowych Wojskowych i Cywilnych oraz Wyrobów Pieczętarskich polecała jeszcze bogatszy asortyment produkcji, a mianowicie: „guziki, szpady,

Tamże, nr 2 9 2 z 2 X I , s. 1 4 3 2 - 1 4 3 3 ; 1 8 3 7 , nr 8 0 z 2 3 III, s. 3 7 6 .

Tamże 1 8 3 8 , nr 2 9 9 , s. 1 4 4 0 .

A. M. Drexlerowa, jw., s. 8 0 i 3 4 0 .

„Kurier Warszawski" 1 8 3 9 , nr 2 9 1 z 2 X I , s. 1 4 0 7 .

Tamże, 1 8 4 6 , nr 4 9 z 2 0 II, s. 2 2 9 ; nr 7 5 z 18 III, s. 3 5 6 ; nr 7 9 z 2 2 III, s. 3 7 2 .

Tamże, dodatek do nr 111 [s. 4].

102

WYTWÓRNIE GUZIKÓW W DZIEWIĘTNASTOWIECZNEJ WARSZAWIE I ICH PRODUKCJA

hafty i kapelusze dla urzędników, guziki fantazyjne damskie i męskie, broszki, kolczyki, klamry, spinki, laski itp. Medale srebrne na pamiątkę chrztu, pieczęcie, puszki z tuszem, praski do suchych wycisków, blachy z nazwiskiem na drzwi, kapsle do butelek białe i kolorowe, noże do otwierania sardynek, plomby do towarów, stemple do wybijania plomb, herby, litery i korony do szorów, ostrogi i świstawki, topory do znaczenia drzew, cechy dla owiec, koni i bydła rogatego, patrony do malowania napisów i numerów". Przyjmowała również reperacje oraz przedmioty brązowe do srebrzenia i złocenia 53 . Wysoka jakość wyrobów jednała firmie coraz większą popularność i szeroką klientelę 54 , „a kochany Pan Zygmunt, jak go powszechnie nazywano, znanym był nieomal całemu światu urzędniczemu, wojskowemu i arystokratycznemu" 5 5 . Były to ostatnie lata aktywności zawodowej sędziwego fabrykanta. Nie czując się na siłach, by dalej samodzielnie kierować przedsiębiorstwem, Zygmunt Miinchheimer przypuścił w 1861 r. do współrządów w nim najmłodsze ze swoich sześciorga dzieci — syna Władysława Zygmunta ( 1 8 3 7 - 1 8 7 5) 5 6 . Oprócz Władysława wieku dorosłego dożył spośród nich jeszcze tylko najstarszy Adam, znany później kompozytor i dyrygent. W pięćdziesięciolecie istnienia, obchodzone w 1 8 6 6 r., wchodziła wytwórnia ze zmienionym szyldem jako „Fabryka Miinchheimera i Syna" 5 7 . Mimo, że rządy Władysława nie trwały długo, zdążył on przenieść zakład w 1 8 7 0 r. na Leszno 2 (nr hip. 65 34) 5 8 oraz przygotować ekspozycję firmy na wystawę powszechną w Wiedniu. Choroba, która miała być śmiertelną, zmusiła go rychło do przekazania steru zakładu w ręce bratowej Ludwiki Adamowej Miinchheimerowej z domu Noch ( 1 8 4 0 - 1 9 0 4 ) 5 9 . N a wystawie wiedeńskiej w 1 8 7 3 r. prezentował się on już pod nowym

Kalendarzyk informacyjno-kieszonkowy, wyd. A. Rousseau, R . 3 : 1 8 4 9 , s. 2 9 ; Skorowidz mieszkańców miasta Warszawy z przedmieściami na rok 1854- •• ułożony pod kierunkiem Zarządu Policji, Warszawa 1 8 5 4 , s. 4 2 0 i 4 2 7 ; A. Dzwonkowski, Noworocznik adresów i ogłoszeń czyli kalendarz informacyjny na rok 1865,

R. 1 : 1 8 6 5 , s. 9 5 , 109, 138.

Od Miinchheimera pochodziły m.in. guziki przy frakach liberyjnych służby Potockich z Wilanowa oraz sprzączki od trzewików służby Zamku Królewskiego, zob. J. Zarzycka, Uniformy służby Zamku Królewskiego w Warszawie z drugiej polowy XIX

wieku, w: Ubiory

w Polsce. Materiały 111 sesji Klubu Kostiumologii i Tkaniny A rtystycznej przy Oddziale Warszawskim Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Warszawa 1 9 9 4 , s. 180. 55

W Czajewski, Warszawa iIlustrowana, cz. III: Rozwój przemysłu i handlu, Warszawa 1 8 9 6 , s. 6 9 - 7 0 .

Tamże, s. 7 0 ; K. Reychman, jw., s. 138.

A. Dzwonkowski, jw., R. 2 : 1 8 6 6 , s. 9 9 i X X X V I ; R. 3 : 1 8 6 7 , s. 111.

W Dzierżanowski, Przewodnik warszawski informacyjno-adresowy na rok 1870,

R. 2 : 1 8 7 0 ,

59 s. 2 5 2 .

W Czajewski, jw., s. 7 0 ; K. Reychman, jw.

103

Małgorzata Dubmwska, Andrzej Sołtan

Istniejąca od 1 8 1 6 roku IF.A.IBIR/iriEC-A. G-TTZiEKZÓW

WYROBÓW PIECZĘTARSKICH I METALOWYCH L

BIBC.HK1BKB

w WARSZAWIE, Jlcdale chritu, lasów, Zuacmiki dla lowe. Herby, korony, Plomby do towarów

ulica B i e l a ń s k a N r . C naprzeciw H o t e l u Lipskiego. Blachy n a drzwi, Praski, Stemple, Pieczęcie, Topory do twiec i do Wypalania. Kapsle do b u t e l e k , Jlarki metaLitery i t. p. Ostrogi, Świstawki, z Nowego s r e b r a , i Siablouy. •! \l,l'll!;.\ IUTOUHH1., IIKMATOMIIM.YI. II MKT.UJI114KCKUVI. Ii:VU- l u l t uuecrnyiontau & «1. 1S|tS m.U I I. l:a|i:i:ai:t., Ila lil.JiiIICKoii yjltllt. .V (!, lipOTHHI. . Illlli-Kotl 1 ..." i ii;: M

3. Ogłoszenie firmy L. Miinchheimer, 1878 r.

z a r z ą d e m . „L. A. M i i n h e j m e r — donosiła «Gazeta P r z e m y s ł o w o - R z e mieślnicza» — właściciel fabryki g u z i k ó w i innych wyrobów metalowych w Warszawie dostarczył okazy g u z i k ó w pozłacanych jako też posrebrzanych, z h e r b a m i i literami, oraz medale p a m i ą t k o w e , wszystko w oddzielnie na to uzgodnionej ramie za szkłem pomieszczone. W y r o b y te odznaczają się p i ę k n y m rysunkiem i czystem a d o k ł a d n e m wykończeniem (...). Fabryka ta założona w 1 8 1 6 r., przy pomocy pras ręcznych i narzędzi odpowiednich, z a t r u d n i a 1 8 - t u robotników. Z a k ł a d ten sprzedaje rocznie za 10 0 0 0 rs. swoich w y r o b ó w " 6 0 . Z m i a n i e zarządu towarzyszyła kolejna z m i a n a adresu, z dostępnych źródeł wynika, że przynajm n i e j od tegoż roku siedziba firmy mieściła się ponownie przy Bielańakiej, ale t y m razem pod nr 6 (hip. 605) 6 1 . Z a guziki p o k a z a n e na wystawie w r a m a c h firmowej ekspozycji W ł a dysław M i i n c h h e i m e r o t r z y m a ł „medal zasługi" 6 2 . Był to jego ostatni publiczny występ, zmarł b o w i e m d w a lata później w kilkanaście t y g o d n i p o ojcu. W wystawie wiedeńskiej brał udział również jego stryj — J a n Salomon M i n h e j m e r (Minheymer, Mincheimer, Miinchheimer), prezentujący „medale g r a w i r o w a n e i wzory pieczątek grawirowanych" 6 3 . Ten

„Gazeta Przemysłowo-Rzemieślnicza", R.2:1873, nr 39, s. 310.

F. Fryzę, I. Chodorowicz, Przewodnik po Warszawie i okolicach na rok 1873, Warszawa 1873, s. 137. „Gazeta Przemysłowo-Rzemieślnicza", R.2:1873, nr 37, s. 290.

62 63

Tamże, nr 39, s. 310.

104

WYTWÓRNIE G U Z I K Ó W W DZIEWIĘTNASTOWIECZNEJ WARSZAWIE I ICH PRODUKCJA

wybitny medalier i rytownik — syn Samuela i Rozalii Österreicher — zawodu uczył się m.in. u swego stryjecznego brata Z y g m u n t a Münchheimera6"4, z którym później niejednokrotnie współpracował dostarczając m u projektów medali i medalików o treści religijnej 65 . Autorstwa jego była też zapewne seria guzików portretowych z wizerunkami polskich władców, bohaterów narodowych i postaci historycznych tłoczona — jak wskazują sygnatury na niektórych egzemplarzach — właśnie u Münchheimera młodszego. Zaprojektowany ok. 1860 r. cykl medalików guziczkowych z wizerunkami dowódców i scenami bitew Powstania Listopadowego 6 6 wybijał J a n Salomon zapewne już sam, od 1852 r. dysponował bowiem własną pracownią przy ul. Królewskiej 25 (nr hip. 1066n), z której wychodziły liczne medale, medaliony i medaliki, a w latach poprzedzających Powstanie Styczniowe również biżuteria patriotyczna. Aresztowany za umieszczanie na niej emblematów narodowych, skazany został w 1864 r. na zesłanie, którego jednak udało m u się uniknąć 6 . O d 1875 r., kiedy zabrakło Władysława, pomagał zapewne jego bratowej — z zawodu śpiewaczce — w prowadzeniu wytwórni, wnosząc niezbędny czynnik fachowy. N a z w a „Fabryka Guzików, Wyrobów Pieczętarskich i Metalowych J. Münchejmer & Dutkiewicz" występująca w ogłoszeniu reklamowym z 1877 r. zamieszczonym w kalendarzu J. U n g r a pozwala mniemać, że przez pewien czas był nawet jej współwłaścicielem. W przekonaniu, iż ogłoszenie dotyczy interesującego nas zakładu upewnia podana data jego założenia oraz adres — „Bielańska N ° 6, naprzeciw H o t e l u Lipskiego" 6 8 . O okolicznościach w jakich do tego doszło wiadomo niewiele, był to wszak jedynie krótki epizod, poczynając od 1878 r. aż do lat trzydziestych następnego stulecia zakład funkcjonował bowiem ponownie pod firmą „L. Miinchheimer" 6 9 . M i m o częstych zmian siedziby i zarządu sytuacja wytwórni była ustabilizowana. Starania o możliwą doskonałość wyrobów i ciągły postęp

A. Więcek, MinheimerJan

„Kurier Warszawski" 1847, nr 5 z 5 I, s. 21.

M. G u m o w s k i , Medale kościuszkowskie, „Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne", t. VII, 1 9 1 6 - 1 9 1 7 , s. 2 4 6 - 2 4 7 .

W Dzierżanowski, jw., R. 1:1869, s. 326; R.2:1870, s. 252; J. Strzałkowski, Minhtymer Jan Salomon, w: Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających, t. V,Warszawa 1993, s. 574.

ńS

Józefa Ungra Kalendarz Warszawski Popularno-Haukowy Ilustrowany na rok 1877, Warszawa 1877 (b. s.). D r u g i z wymienionych współwłaścicieli to zapewne Andrzej Dutkiewicz, majster giserski, zamieszkały przy ul. Królewskiej 11 (nr hip. 1076), zob. W.Dzierżanowski, jw., R . 2 : 1 8 7 0 , s. 69.

Salomon, w: Polski Słownik Biograficzny, t. X X I , s. 2 8 4 - 2 8 5 .

Rafalski, Warszawski rocznik adresowy na rok 1878, Warszawa 1878, s. 76, 82 i 114. 105

Małgorzata

Dubrowska,

Andrzej

Soltan

FABRYKA GUZIKÓW oraz wszelkich wyrobów METALOWYCH I

PIECZGTAIISRIUI w

DAWMftj POD FIRMĄ:

ZYGMUNTA MtfNCHHEIMERA, PRZKSZKDLSZY POD NOWĄ ADMIN ISTRAt Yl;. I FIRM!

1 2 » PRZY ULICY BIELAŃSKIEJ N. 6 NOWY Wprost Hotelu Lipskiego.

F A B R Y K A WYRABIA: tí tu iii mdaLvi w«y«tkich władz cywil-! Spriątlki do kamatztke IHtr\ >»: i ł. nycb i wojskowych, »tudinckie, libery jo*, fen- IU'»żno ¡K^ÜJ metalowe iI.mm.uí luí» »••>:.r:no, jak np.: orły, ¡/natlu. laurs trjtt^ t e n j o e i t p. («;,„., fifyl*. Mtuhy na drzvci : napisami, )'!*- iomolywki, syr,my. 'u, ki, kina. , cucti. yuittfth do lekn, tuezu lub suchego numera dla ru/lomhr, ¿.'<ulty HJ , u f b , |a< ktfple.—iPieci^tki wyrąyaefa sit; ue wetulach na pitrtt, klamry Jo peu x 'i herbami. ko-

lub kemienierb;. iledalt ittirm

ronami lub literami, ¿lajzkt

na paMi4tk( chrztu lub inue. i

Jo /ort.^:il„,

|l.

A/at tynki imlroJi-atorlku do drinnek. 'Tofory if««4U< orjtrout orei ¡aiony s-,a< «,¿1, hhryjnt. Ś w i s t a c h 1 nowego »trbr« Uslrof dle wojJt"W\ch 1 durcili»,-. f'r*jAi j o lutuyf »1</<£». Msstynk. Jo /Joml-ofrania towarfac. eijli /'arrwy Jo «,„•. .„., u . PlmmJy w n.zineb gatunkach. ue pakach, wotkacb, m»Ue. h. papirrit A'«/«>< do bou.tk 1 wsadkiemi tirru.imi 'bielunie I t. d. 1 »Melkicmi kapua Marki uioai<a>ne. wirdnetike lub C juko we 1 l.yitcikt do rotgriewaiiia uku HtrUy korony hltry 1 t d. do p'íVO/duK'toraey» lako l e j tJvtni< 1 jpneuiuiutuw lucteluwycb bteme htfryt, f owolJn list i'» 1 L ii. jOwctiidtt do inaŁteiiia Jrzraa. C*(ky do znactfntti lutni tub owite. \<tmtra do T i ^ i i j H i j i \ J l u na ro»ati.

4. Ogłoszenie firmy L. Miinchheimer, 1 8 8 3 r.

przyczyniały jej niejednego zaszczytu. W 1878 r. za udział w wystawie powszechnej w Paryżu otrzymała list pochwalny, rok później zaś medal 106

Uint do tnaiuma

WYTWÓRNIE GUZIKÓW W DZIEWIĘTNASTOWIECZNEJ WARSZAWIE I ICH PRODUKCJA

tamtejszej Akademii Przemysłu, Handlu i Rolnictwa 70 . Produkcję firmy prezentowano regularnie także na pokazach krajowych, uczestniczyła ona m.in. w wystawie zorganizowanej staraniem Komitetu Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w pałacu Briihlowskim w 1881 r., jak i w warszawskiej wystawie rolniczo—przemysłowej w 1885 r.71 Świadectwem renomy jaką się cieszyła może być 12 medali krajowych i zagranicznych, którymi uhonorowano ją do 1895 r. Pomimo eksponowanej pozycji, nie należała do zakładów dużych. Według katalogu wystawy z 1881 r. zatrudnionych było w niej zaledwie 12 robotników, ale też żadna inna w Królestwie Polskim wytwórnia tej branży nie dorównywała jej bogactwem sztanc i stempli dochodzącym do 18 000 sztuk i stale powiększanym. Zamówienia napływały z różnych stron Europy, przede wszystkim jednak z terenów Cesarstwa Rosyjskiego, dokąd szła około 1/3 całej produkcji. Stopniowo malał wyrób szpad, pałaszy, kasków, kapeluszy stosowanych, haftów na kołnierze i mankiety oraz innych akcesoriów do mundurów wojskowych i urzędniczych, w ich miejsce rozwijała się coraz bardziej produkcja godeł, herbów i liter metalowych, ozdobnych klamer i sprzączek, tabliczek na drzwi, szablonów do znakowania farbą rozmaitych przedmiotów i towarów, a nade wszystko „fabrykacya stempli kauczukowych, ku czemu właścicielka w Paryżu osobiście rzecz studyowała i ztamtąd też całe urządzenie według najnowszych ulepszeń sprowadziła" 72 . W ostatnich latach XIX w. współrządził z Ludwiką jej syn Adam (1861-1900). Po jego przedwczesnej śmierci i zgonie Ludwiki, kierownictwo firmy przejął bliski ich krewny — Ludwik Minchejmer (ok. 1870-1920) syn Władysława Zygmunta 7 3 . „Fabryka Guzików, Wyrobów Metalowych i Pieczętarskich oraz Stempli Kauczukowych L. Minchejmer" mieściła się nadal przy Bielańskiej, aczkolwiek pod koniec lat osiemdziesiątych przeniesiono ją spod nr 6 do domu dochodowego na posesji nr 16 (hip. 608) 74 . Z początkiem nowego stulecia w treści ogłoszeń reklamowych firmy jako datę założenia podawać zaczęto rok 1807,

Józefa Ungra Kalendarz Warszawski Popularno-Naukowy Ilustrowany na rok 1880, Warszawa 1880, ogłoszenie reklamowe. 7 ' Katalog wystawy dziel sztuki stosowanej do przemysłu urządzonej staraniem Komitetu Muzeum Przemyślu i Rolnictwa, Warszawa 1881, s. 23; K. Sulistrowski, Katalog wystawy rolniczo—przemysłowej w Warszawie 1885, s. 52. 7 ' W Czajewski, jw., s. 70. 73

K. Reychman, jw., s. 138; W Boczkowski i inni, jw., s. 156.

Kalendarz Handlowy na rok 1889, Warszawa 1889, nr 211; także A. Saratowicz, Pałac Przebendowskich, Warszawa 1990, s. 74.

107

Małgorzata Dubrowska, Andrzej Softaii

cofając w ten sposób tradycje przedsiębiorstwa do początków działalności guzikarskiej Samuela Munchheimera 75 . Przed 1913 r. doszło do kolejnej przeprowadzki wytwórni, tym razem w bardziej reprezentacyjne miejsce, bo na pl. Warecki 1, gdzie funkcjonowała przez następnych 20 lat 76 . Była ona jedynym krajowym dostawcą guzików mundurowych dla Legionów Polskich, a w okresie międzywojennym z jej usług korzystał m.in. Zamek Królewski w Warszawie, wymieniając we frakach liberyjnych służby guziki z carskim orłem petersburskiej manufaktury Maksima Kolbykina na guziki z orłem polskim w redakcji 1919 r.77 Zgodnie z tradycją rodzinną Ludwik Minchejmer zadbał jeszcze za życia o następstwo, oddając ok. 1914 r. zarząd wytwórni w ręce swego brata stryjecznego Czesława (1862—1932) — syna Ludwiki i Adama Minchejmerów, prokurenta Banku Handlowego w Warszawie 78 . Po Czesławie, wskutek wyczerpania się możliwości rodzinnych w tym względzie, firmę przejął na własność były jej pracownik Leon Mrozowski. Przeniesiona w latach trzydziestych na Złotą 31 „Wytwórnia Guzików Liberyjnych, Wyrobów Metalowych i Szyldów p. f. Leon Mrozowski, dawniej L. Minchejmer" funkcjonowała do wybuchu Powstania Warszawskiego 79 . Z producentów, którzy wyrobem guzików metalowych zajęli się dopiero po Powstaniu Listopadowym, znaczniejszą rolę odegrali Fryderyk Biertiimpfel oraz Antoni Riickert i Wilhelm Lange. Konkurencją dla Miinchheimerów okazał się zwłaszcza Biertiimpfel (Biertiimpfeld, Biirtiimpfel), który urósł rychło do jednego z czołowych w Królestwie Polskim wytwórców guzików dla służb cywilnych. Założona przez niego w 1832 r. „Fabryka Guzików Metalowych, Herbowych i Wojskowych" 80 dostarczała je różnym instytucjom i urzędom, m.in. Magistratowi Miasta Warszawy, Dyrekcji Teatrów, Komisjom Wojewódzkim i powstałym w ich miejsce później Rządom Gubernialnym. Wzory owych guzików — „z rzeźbami wytłaczanemi, złocone i okładane srebrną blaszką" — eks-

Najnowszy przewodnik po Warszawie, wyd. A. Orłowski i T. H . Nasierowski, Warszawa 1901, s. 177; Kalendarz „Kroniki Rodzinnej" z przewodnikiem handlowym firm chrześcijańskich na rok 1904, Warszawa 1904, s. 36.

Potęga przemysłu, handlu i rolnictwa w Królestwie Polskim, Warszawa 1913, s. 32; Przewodnik informator firm chrześcijańskich Towarzystwa Rozwoju Przemysłu, Rzemiosł i Handlu w Warszawie, Warszawa 1920, s. 58; Księga informacyjno—adresowa „Cala Warszawa" 1930—1931 •

W Boczkowski i inni, jw., s. 5 2 - 5 3 , 58; J. Zarzycka, Uniformy służby Zamku Królewskiego w Warszawie...., jw., s. 178.

78 79

K . Reychman, jw., s. 138; Kalendarz „Vademecum" A. Bukatego, Warszawa 1914, s. 274. Warszawski Skorowidz Branżowy Warszawa 1936/1937,

s. 223; oraz 1938/1939, s. 142.

Kalendarzyk informacyjny na rok 1838, wyd. J. Kaczanowski, R.2:1838, s. 6 4 ; Skorowidz mieszkańców miasta Warszawy z przedmieściami na rok 1854-s. 4 2 0 i 421, Józefa Ungra Kalendarz na rok 1868, Warszawa 1868, ogłoszenie.

108

WYTWÓRNIE GUZIKÓW W DZIEWIĘTNASTOWIECZNEJ WARSZAWIE I ICH PRODUKCJA

FABRYKA m m m HERBOWYCH

pod

METALOWYCH, WOJSKOWYCH

firmą

F. BIERTUMPFEL, egzystująca od lat 36 od frontu przy ulicy Senatorskiej, w domu pod Nr. 460, przeniesioną zo stalą w podwórze tegoż samego domu, jak znak wskazuje, i poleca się łaskawym względom Szanownćj Publiczności.

5. Ogłoszenie firmy F. Biertiimpfla, 1868 r.

ponowal Fryderyk Biertiimpfel na wystawie warszawskiej 1838 r., będąc na niej jedynym oprócz Samuela Miinchheimera reprezentantem tej branży 81 . Zakład, mieszczący się od początku na Senatorskiej 460, istniał do 1870 r. Wtedy też warszawskie spisy adresowe wymieniają po raz ostatni osobę jego właściciela82. O znacznych rozmiarach produkcji świadczy konieczność częstej wymiany zużywających się szybko stempli, czego dowodem jest występująca na guzikach tej firmy wielość wariantów stosowanej sygnatury. Pojawiające się na kilku guzikach określenie „F. Biertiimpfel i Syn" dowodzi, że współzarządzającym był przez pewien czas syn Fryderyka — Herman Biertiimpfel. W 1869 r., a więc jeszcze za życia ojca uruchomił on jednak odrębny warsztat, który mieścił się przy Długiej 587 aż do początku następnego stulecia 83 . Przy Długiej, ale pod nr hip. 557 (polic. 32) wyrobem guzików trudnił się również Antoni Riickert (Riickerd, Rukert, Rykert), w 1849 r. właściciel „fabryki nowotnego srebra" 8 . Guziki z sygnaturą „Ruckert Buch Warszawa" poświadczają jego okresowy związek ze znaną firmą wyrobów metalowych Braci Buch. Po zgonie Riickerta 1 II 1853 r. (żył 45 lat) w 1854 r., zakład przeszedł za sprawą mariażu w ręce zatrudnionego w nim czeladnika brązowniczego Wilhelma Langego. Rok później, 10 XI, wdowa Cecylia Ruckert oraz Lange spisali przed notariuszem umowę przedślubną, na mocy której ten ostatni objął także kierownictwo

81 82

A. M . Drexlerowa, jw.., s. 2 8 4 i 3 1 5 . W Dzierżanowski, jw., R . 2 : 1 8 7 0 , s. 23-

Tamże, R . l : 1 8 6 9 , s. 2 4 2 i 3 1 8 ; W Boczkowski i inni, jw., s. 1 4 8 - 1 4 9 .

Kalendarzyk

informacyjno—kieszonkowy

na rok 1849, wyd. A. Rousseau, R . 3 : 1 8 4 9 , s. 29-

109

Małgorzata Dubrowska, Andrzej Sołtan

wytwórni 85 . Zawiadywał nią co najmniej przez kilkanaście lat, wyrabiając prócz guzików m.in. medaliki religijne sygnowane „WL". Jako „fabrykant guzików metalowych" przy Długiej wzmiankowany jest w źródłach jeszcze w 1870 r. 86 Działalność Miinchheimerów, Jedickego, Magnusa, Biertiimpfla i innych miejscowych „fabrykantów" decydowała o czołowej w XIX w. roli Warszawy w przemyśle guzikarskim Królestwa Polskiego. Według J. Kołaczkowskiego, w 1881 r. poza warszawskimi liczyły się tylko fabryka Breszla w Łodzi oraz Grosmana w Częstochowie 87 . Produkcja wytwórni warszawskich zaspokajała bez wątpienia znaczną część popytu krajowego, mając pewien udział także w ogólnym eksporcie towarowym Królestwa za granicę, przede wszystkim na rozległy i chłonny rynek rosyjski. Nasza wiedza o rozmiarach i zakresie tej produkcji wobec braku badań szczegółowych pozostawia jednak wiele do życzenia. Pełniejszy obraz w tym względzie dać może dopiero gruntowna kwerenda archiwalna w zespołach aktowych Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych Królestwa Polskiego i Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Rosji, a także zinwentaryzowanie znacznych niejednokrotnie kolekcji guzików znajdujących się w zbiorach muzealnych 88 . Publikując zebraną tu przy okazji różnych kwerend garść danych zaczerpniętych z warszawskiej prasy oraz innych źródeł, stawiamy jedynie drobny krok na tej drodze. Temu samemu służyć ma katalożek obejmujący blisko sto guzików mundurowych różnych instytucji i urzędów cywilnych, stanowiący integralną

A P W Akta notariatu warszawskiego, Kancelaria T. Rudnickiego, vol. 128, nr aktu 4 5 6 4 . W dn. 3 III 1855 na żądanie brązownika Wilhelma Langego, zamieszkałego pod nr hip. 557, oraz jego braci—piekarza Ferdynanda, ślusarza Leopolda oraz rękawicznika Juliusza spisano inwentarz po ich zmarłych rodzicach, Janie i Szarlocie Lange, zob. tamże, vol. 131, nr aktu 102.

W Dzierżanowski, jw., R.2:1870, s. 204. W literaturze rok 1870 podawany jest jako data zgonu Langego (zob. W.Boczkowski i inni, jw., s. 157), ale być może identyfikować go należy z Wilhelmem Lange, współpracownikiem firmy L. Minchejmer, zmarłym 3 0 III 1910 r. i pochowanym na cmentarzu ewangelicko-augsburskim w Warszawie, zob. „Kurier Warszawski" 1910, nr 9 0 z 2 IV,s. 8. Cecylia z Lejdigów 1° Riickert, 2° Lange żyła 53 lata i zmarła 26 I 1866 r., pozostawiając córkę z pierwszego małżeństwa. Pochowana została na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie — zob. Cmentarz Powązkowski w Warszawie. Materiały inwentaryzacyjne, t. II. Oprać. A. i B. Biernatowie, Warzsawa 1992, nr 366.

•

J. Kołaczkowski, Wiadomości tyczące się przemysłu i sztuki w dawnej Polsce, Kraków 1888, s. 200. • • M.in. w zbiorach wilanowskich znajduje się licząca 6 6 4 sztuki kolekcja guzików liberyjnych, pochodzących z różnych firm europejskich, w tym także warszawskich, zob. M. Żukowska, Ubiory służby dworskiej Potockich w zbiorach Muzeum w Wilanowie, w: Ubiory w Polsce..., s. 170.

110

WYTWÓRNIE GUZIKÓW W DZIEWIĘTNASTOWIECZNEJ WARSZAWIE I ICH PRODUKCJA

część niniejszej pracy. Do jego sporządzenia prócz zbiorów Muzeum Historycznego m.st. Warszawy (dalej M H W ) wykorzystano guziki stanowiące własność Muzeum Mazowieckiego w Płocku (MMP) oraz M u zeum Narodowego (MN) i Muzeum Teatralnego (MT) w Warszawie. Za życzliwą pomoc i udostępnienie zbiorów dziękujemy serdecznie w tym miejscu Pani Elżbiecie Popiołek i Panu Ryszardowi Bobrowowi. Katalogowane obiekty uszeregowano wedle wytwórni oraz instytucji dla których je wykonano. Przy datowaniu brano pod uwagę ramy czasowe, w jakich tym instytucjom i urzędom przyszło działać, jak również daty funkcjonowania samych wytwórni oraz ich adresy. KATALOG BIERTUMPFEL FRYDERYK GUZIKI Z HERBAMI WOJEWÓDZTW KRÓLESTWA POLSKIEGO

Guziki ze stemplami herbowymi poszczególnych województw a później guberni Królestwa Polskiego przypisane były do mundurów urzędniczych władz wojewódzkich. Według przepisów o mundurach cywilnych w Królestwie Polskim wydanych w 1836 r. nosili je prezesi Komisji Wojewódzkich (odmiana z koroną carską zdobiąca herb województwa) oraz urzędnicy różnych wydziałów podległych Komisjom Wojewódzkim, jak Wydziału Skarbowego, Spraw Duchownych, prezesi Sądów Kryminalnych, Trybunałów Cywilnych i innych urzędów wojewódzkich podległych Komisjom Rządowym K. P Guziki z takimi stemplami herbowymi zdobiły również mundury gimnazjalne, a także innych szkół wojewódzkich. Były przypisane też do paradnych mundurów szlachty z poszczególnych województw a później guberni K. P Podział K. P na osiem województw sankcjonowała konstytucja z 1815 r. Były to województwa: krakowskie (z siedzibą Komisji Wojewódzkiej w Miechowie, później Kielcach), sandomierskie (Radom), kaliskie (Kalisz), lubelskie (Lublin), płockie (Płock), mazowieckie (Warszawa), podlaskie (Siedlce), augustowskie (Suwałki). Każde województwo składało się z 4 - 7 obwodów (łącznie 39), a obwód liczył 1 - 3 powiatów (łącznie 77). Władzę w województwach sprawowały Komisje Wojewódzkie z Prezesami Komisji. Podział K. P na województwa przetrwał do 1837 r. kiedy nadano im nazwę guberni (ukaz Mikołaja I z 2 3 lutego/7 marca).

111

Małgorzata Dubrowska, Andrzej Sołtan 1. Województwo Kaliskie Herb województwa, powyżej na wstędze „ W Kaliskie", 1 8 3 2 - 1 8 3 7 , brąz złocony, śr. 23 mm, lekko wypukły z rantem, jednowarstwowy. Sygn.: „F. Biertiimpfel/UÜ: Senator:/War./N°460". Nr inw. M H W 18285. 2. Województwo Mazowieckie Herb województwa, powyżej na wstędze „ W Mazowieckie", 1832—1837, mosiądz, mosiądz złocony, śr. 22 mm, płaski z rantem, jednowarstwowy. Sygn.: „F. Biertiimpfel/Uli. Senatorska//W/War.". Nr inw. MMP/KWM/9856/1. 3. Województwo Płockie Herb województwa, powyżej na wstędze „W Płockie", 1 8 3 2 - 1 8 3 7 , miedź złocona, metal, śr. 23 mm, lekko wypukły z rantem, dwuwarstwowy. Sygn.: „F. Biertümpfel i AQUA.//W/War.". Nr inw. M H W 18290. 4. Województwo Sandomierskie Herb województwa, powyżej na wstędze „ W Sandomierskie", 1832—1837, miedź srebrzona, śr. 23 mm, lekko wypukły z rantem. Sygn.: „F. Biertümpfel./Uli. Senat.//Warsz./N°460". Nr inw. M H W 18287. 5. Jw., miedź złocona. Sygn.: „F. Biertiimpfel./Uli Senator./N°460". Nr inw. MN 7 0 4 8 . GUZIKI Z HERBAMI GUBERNI KRÓLESTWA POLSKIEGO

Zmiana nazewnictwa podziału administracyjnego Królestwa Polskiego z województw na gubernie nastąpiła w 1837 r. Ukaz wydany przez Mikołaja I odwoływał się do Statutu Organicznego z 1832 zapowiadającego w przyszłości zmiany dla K. P, między innymi wprowadzenie na wzór Cesarstwa nazw guberni z Rządem Gubernialnym zastępującym Komisje Wojewódzkie i gubernatorem w miejsce prezesa Komisji. W 1841 r. zmieniono nazwę guberni krakowskiej na kielecką; w 1842 r. przemianowano obwody na powiaty ze stanowiskiem naczelnika powiatu; w 1844 r. zmieniono liczbę guberni z ośmiu do pięciu. Powstała gubernia radomska (z sandomierskiej i kieleckiej), gubernia lubelska (objęła także podlaską), gubernia warszawska (z kieleckiej i m a zowieckiej) a pozostały gubernie płocka i augustowska.

112

WYTWÓRNIE GUZIKÓW W DZIEWIĘTNASTOWIECZNEJ WARSZAWIE I ICH PRODUKCJA

Ukaz carski z 1866 r. (z dn. 19/31 XII) zmienił liczbę guberni z pięciu do dziesięciu. Były to gubernie: warszawska, kaliska, piotrkowska, radomska, kielecka, lubelska, siedlecka, płocka, łomżyńska i suwalska. Ostatnia zmiana nastąpiła w 1912 r. Zniesiono gubernię siedlecką a utworzono gubernię chełmską (z części siedleckiej i lubelskiej) podległą bezpośrednio ministrowi spraw wewnętrznych w Petersburgu. 6. Gubernia Augustowska Herb guberni, powyżej na wstędze „G. Augustowska", 1 8 3 7 - 1 8 5 4 , miedź złocona, metal, śr. 23 mm, dwuwarstwowy, lekko wypukły z rantem. Sygn.: „F. Biertiimpfel./ Uli. Senator.//N°460/ W Warsza:". Nr inw. M H W 18280. 7. Gubernia Płocka Herb guberni, powyżej na wstędze „G. Płocka", 1 8 3 7 - 1 8 5 4 , miedź złocona, metal, śr. 23 mm, dwuwarstwowy, wypukły z rantem. Sygn.: „F. Biertiimpfel/Uli. Senatorska." Nr inw. M H W 3062. 8.Jw. mosiądz, mosiądz złocony, śr. 22 mm, dwuwarstwowy, płaski z rantem. Sygn.: „F. Biertiimpfel./Uli. Senatorska." Nr inw. MMP/S/1785/11. 9- Gubernia Warszawska Herb guberni, powyżej na wstędze „G. Warszawska", 1 8 4 4 - 1 8 5 4 , miedź złocona, śr. 22 mm, dwuwarstwowy, lekko wypukły z rantem. Sygn.: „F. Biertiimpfel./ Ul. Senators./N°460/ W Warsz.:". Nr inw. M H W 3057. GUZIKI SŁUŻB DYREKCJI TEATRÓW

Dyrekcja Teatrów była instytucją rządową działającą od 1810 r. początkowo pod nazwą Teatrów Rządowych, opartą na statucie opracowanym przez Wojciecha Bogusławskiego. Od 1822 pod nazwą Dyrekcji Teatrów i Warszawskich Widowisk Dramatycznych i Muzycznych w Warszawie, a od 1833 r. jako Warszawskie Teatry Rządowe współpracowała z zespołami opery, baletu, dramatu i komedii. Istniała do 1915 r. 10. Napis „Dyrekcya/Teatrów", po 1832 mosiądz złocony, śr. 20 mm, jednowarstwowy, lekko wypukły z rantem. Sygn.: F. Biertiimpfel/ Ul. Senators.//Warsz:/N°460.". Nr inw. MN SZM 7320. 113

Małgorzata Dubrowska, Andrzej Sołtati

Tablica I

WYTWÓRNIE GUZIKÓW W DZIEWIĘTNASTOWIECZNEJ WARSZAWIE I ICH PRODUKCJA

23A

23R

Tablica II

11. Jw. śr. 25 mm. Nr inw. MN S Z M 7 3 1 3 GUZIK PORTRETOWY

12. Popiersie w kapeluszu generalskim, po 1832, metal złocony, śr. 13 mm, płaski. Sygn.: „F. Biertiimpfel AQ.". Nr inw. MN 3064/83. B I E R T U M P F E L I SYN GUZIKI Z HERBAMI GUBERNI KRÓLESTWA POLSKIEGO

13. Gubernia Płocka. Herb guberni, powyżej na wstędze „G. Płocka", 1 8 5 4 - 1 8 6 8 ,

Małgorzata Dubrowska, Andrzej Sołtan

miedź złocona, metal, śr. 23 mm, dwuwarstwowy, płaski z rantem. Sygn.: „F. Biertumpfel et Syn/ Uli: Senatorska./N°460/W Warsz:". Nr inw. MMP/S/4662/4-5. 14. Gubernia Radomska Herb guberni, powyżej na wstędze „G. Radomska", 1 8 5 4 - 1 8 6 8 , metal złocony, śr. 24 mm, dwuwarstwowy, wypukły Sygn.: „F. Biertumpfel i Syn/ Uli. Senatorska// W Warsza:/N°460.". Nr inw. M H W 18281/1-2. 15. Jw., ale bez napisu, miedź srebrzona, śr. 22 mm. Nr inw. M H W 18283. 16. Gubernia Warszawska Herb guberni, 1 8 5 4 - 1 8 6 8 , miedź złocona, śr. 20 mm, jednowarstwowy, wypukły. Sygn.: „F. Biertumpfel i Syn/ Uli.: Senatora.//W Warsz:/N°460.". Nr inw. M H W 3058/2. 17. Jw. Nr inw. MN 5994. GUZIKI SŁUŻB MIEJSKICH MAGISTRATU MIASTA WARSZAWY

Warszawski Urząd Municypalny stanowił administracyjną władzę w Warszawie w latach 1 8 1 6 - 1 8 4 2 , przemianowany później na Magistrat Miasta Warszawy (wg ukazu Mikołaja z 29 IX/11 X 1842). Herbowa syrenka usunięta została wprawdzie z symboliki miasta w 1822 r., pozostała jednak w użyciu jako lokalny znak rozpoznawczy w przypadku m.in. umundurowania służb miejskich. Występowała na guzikach mundurowych straży porządkowej powołanej w 1833 tzw. halabardzistów oraz od 1857 r. na guzikach mundurowych Dróżników Miejskich. 18. Herbowa syrenka, powyżej na wstędze „Miasto Warszawa" , 1 8 5 4 - 1 8 6 8 , brąz złocony, śr. 22 mm, jednowarstwowy, lekko wypukły z rantem. Sygn.: „F. Biertumpfel i Syn./Uli. Senators.//W/Warsz:/N°460". Nr inw M H W 18276. 19. Jw. Nr inw. M H W 17535. 20. Jw. miedź złocona, śr. 24 mm, dwuwarstwowy, wypukły. Nr inw. M H W 17527.

116

WYTWÓRNIE GUZIKÓW W DZIEWIĘTNASTOWIECZNEJ WARSZAWIE I ICH PRODUKCJA

J E D I C K E LUDWIK GUZIK UCZNIA LICEUM WARSZAWSKIEGO (CZYNNE 1 8 0 3 - 1 8 3 1 )

21. Napis: „Liceum" w obramieniu gałązek laurowej i dębowej, 1 8 2 6 - 1 8 3 1 , metal srebrzony, śr. 23 mm, jednowarstwowy, lekko wypukły. Sygn.: „L. Iedicke/ Na Leszno/ W Warsz:/Syrenka// N°654". Nr inw. M H W 3053. M S (SYGNATURA) GUZIKI SŁUŻB MAGISTRATU MIASTA WARSZAWY

22. Herbowa syrenka, poniżej „Miasto Warszawa", po 1833, brąz złocony, śr. 22 mm, dwuwarstwowy, lekko wypukły. Sygn.: „MS — dwie gałązki laurowe/ W Warszawie". Nr inw. MN S Z M 7 3 1 6 . MAGNUS HERSZ SZMULOWICZ GUZIK UCZNIA SZKOŁY WOJEWÓDZKIEJ

23. Napis „Szkoła/Wojewódz/ka" w obramieniu gałązek laurowej i dębowej, ok. 1823—1837, metal złocony, śr. 22 mm, jednowarstwowy, lekko wypukły. Sygn.: „H. S. Magnus/Fab: W Warsz./orzeł, trzy gwiazdki". Nr inw. M H W 3054. MUNCHHEIMER SAMUEL, ZWANY TEŻ STARSZYM GUZIKI PRACOWNIKÓW POCZTY SASKIEJ KRÓLESTWA POLSKIEGO DO MUNDURÓW POCZTYLIONÓW I PRACOWNIKÓW POCZHALTERII

24. Herb poczty saskiej K. P z napisem „Poczta Polska", 1 8 0 7 - 1 8 1 5 , metal srebrzony, śr. 24 mm, jednowarstwowy. Sygn.: w owalu „Miincheimer Warsz:". Nr inw. M H W 3046. 25. Jw., ale bez sygnatury, śr. 14 mm. Nr inw. M H W 3051/1. 26. Jak poz. 24, ale bez napisu. Nr inw. M H W 3051. 27. Herb poczty saskiej K. P, po 1815, metal srebrzony, śr. 14 mm, jednowarstwowy z rantem. Sygn.: w owalu „Miinchheimer w Wars:". Nr inw. M H W 3049. 117

Małgorzata Dubrowska, Andrzej Sołtan

Tablica III

WYTWÓRNIE GUZIKÓW W DZIEWIĘTNASTOWIECZNEJ WARSZAWIE I ICH PRODUKCJA

Tablica IV

Małgorzata Dubrowska, Andrzej Sołtan GUZIKI URZĘDNIKÓW PAŃSTWOWYCH Z CZASÓW KSIĘSTWA WARSZAWSKIEGO

28. Herb polsko-saski, 1 8 0 7 - 1 8 1 5 , metal srebrzony, śr. 24 mm, jednowarstwowy. Sygn.: w owalu „Muncheimer War: N°594". Nr inw. M H W 3047/1. 29. Jw., ale sygn.: w owalu „Muncheimer w Warsz:". Nr inw. M H W 3047/2. 30. Jw. Nr inw. M H W 3047/3. 31. Jw., ale śr. 18 mm. Nr inw. M H W 3048. 32. Jw. Nr inw. M N 1 1 7 4 7 1 . GUZIK PRACOWNIKA UNIWERSYTETU WARSZAWSKIEGO

33. Napis „Uni/wersy/tet" okolony wieńcem laurowo-dębowym, 1 8 1 8 - 1 8 2 4 , metal srebrzony, śr. 24 mm, jednowarstwowy z rantem. Sygn.: „Sam: Muncheimer w Wars:// N°korona 594/trzy gwiazdki. Nr inw. M H W 3 0 5 2 . GUZIKI Z HERBAMI WOJEWÓDZTW KRÓLESTWA POLSKIEGO

34. Województwo Krakowskie Herb województwa, powyżej na wstędze „W Krakowskie", 1815—1837, metal srebrzony, śr. 23 mm, jednowarstwowy z rantem, lekko wypukły, Sygn.: „Miinchheimer/Starszy". Nr inw. M H W 18277. 35. Województwo Podlaskie Herb województwa, powyżej na wstędze „W Podlaskie", 1815—1837, metal, miedź złocona, śr. 2 3 mm, dwuwarstwowy z rantem, lekko wypukły. Sygn.: „Miinchheimer/Starszy". Nr inw. M H W 18284. 36. Województwo Płockie Herb województwa, powyżej na wstędze „W. Płockie", 1 8 2 5 - 1 8 3 7 , mosiądz złocony, śr. 23 mm, jednowarstwowy z rantem, płaski. Sygn.: „Miinchheimer/Starszy.598/korona/trzy gwiazdki.". Nr inw. MMP/S/4662/1. 37. Jw. Nr inw. MMP/S/5052/2. 120

WYTWÓRNIE GUZIKÓW W DZIEWIĘTNASTOWIECZNEJ WARSZAWIE I ICH PRODUKCJA

38. Jw. Nr inw. MMP/KWM/9856/2. GUZIKI Z HERBAMI GUBERNI KRÓLESTWA POLSKIEGO

39. Gubernia Mazowiecka Herb guberni, powyżej na wstędze „G. Mazowiecka", 1837-1844, mosiądz, mosiądz złocony, śr. 23 mm, jednowarstwowy z rantem, płaski. Sygn.: „Miinchheimer/Starszy.598/korona/trzy gwiazdki. Nr inw. MMP/S/5052/1. 40. Gubernia Płocka Herb guberni, powyżej na wstędze „G. Płocka", 1840, mosiądz patynowany na brąz, śr. 23 mm, jednowarstwowy z rantem, płaski. Sygn.: „Miinchheimer Starszy Warszawa/ 598. S. Miinch./1840". Nr inw. MMP/S/5052/3. 4 1 . Herbowa Syrenka, powyżej na wstędze „Warszawa", 1 8 3 3 - 1 8 4 4 , metal, metal złocony, śr. 21 mm, dwuwarstwowy, płaski. Sygn.: „Miinchheimer/Starszy 598". Nr inw. M H W 17537. MUNCHHEIMER ZYGMUNT, ZWANY TEŻ MŁODSZYM GUZIK Z HERBEM WOJEWÓDZTWA PŁOCKIEGO

42. Herb województwa, powyżej na wstędze „W Płockie", 1 8 1 6 - 1 8 3 7 , mosiądz, mosiądz złocony, śr. 22 mm, jednowarstwowy, płaski z rantem. Sygn.: „Zyg. Mun/ W Warszawie//MuNchheimer/Junior.". Nr inw. MMP/S/4662/2. GUZIKI Z HERBAMI GUBERNI KRÓLESTWA POLSKIEGO

43. Gubernia Kielecka Herb guberni, powyżej na wstędze „G. Kielecka", 1 8 3 7 - 1 8 4 4 , metal, miedź złocona, śr. 23 mm, jednowarstwowy z rantem, lekko wypukły. Sygn.: Miinchheimer/Junior". Nr inw. M H W 18289. 44. Gubernia Mazowiecka Herb guberni, powyżej na wstędze „G. Mazowiecka", 1 9 3 7 - 1 8 4 4 , metal, miedź złocona, śr. 23 mm, dwuwarstwowy z rantem, lekko wypukły. Sygn.: „Minchheimer/Iunior". Nr inw. M H W 18286. 121

Małgorzata Dąbrowską, Andrzej Sołtan

45. Gubernia Płocka Herb guberni, powyżej na wstędze „G. Płocka", 1 8 3 7 - 1 8 4 4 , metal, miedź złocona, śr. 23 mm, dwuwarstwowy z rantem, lekko wypukły Sygn. „gotykiem: „Zyg. Munchheimer/Jun". Nr inw. M H W 18278. 46. Jw., ale sygn. gotykiem: „Sig. Munchheimer Jun". Nr inw. MMP/S/4662/3. 47. Jw., ale sygn.: „Z. Miinchheimer/w Warsz.", 1 8 4 4 - 1 8 7 5 , Nr inw. M H W 3061. 48. Jw., ale sygn.: „Zygm: Munchheimer/W War:"., mosiądz złocony, wypukły z rantem, dwuwarstwowy, śr. 24 mm, Nr inw. MMP/S/1785/10. 49. Jw. Nr inw. MMP/S/4662/6. 50. Gubernia Radomska Herb guberni, powyżej na wstędze „G. Radomska", 1 8 4 4 - 1 8 7 5 , metal, metal złocony, śr. 23 mm, dwuwarstwowy z rantem, lekko wypukły, Sygn.: „Zygm. Muncheimer w War:". Nr inw. M H W 3059/2 51. Jw., ale z ukoronowanym herbem guberni i napisem na wstędze u dołu „G. Radomska". Nr inw. M H W 3059/1. 52. Gubernia Warszawska Herb guberni, powyżej na wstędze „G. Warszawska", 1 8 4 4 - 1 8 7 5 , metal, metal złocony, śr. 25 mm, dwuwarstwowy, wypukły Sygn.: „Z. Munchheimer/ W War:". Nr inw. M H W 18288. 53. Jw., ale bez napisu, metal srebrzony, śr. 22 mm Nr inw. M H W 18282. 54. Jw. Nr inw. M H W 3058/1. GUZIKI SŁUŻB MIEJSKICH MAGISTRATU MIASTA WARSZAWY

55. Herbowa syrenka, powyżej na wstędze „Miasto Warszawa", 1 8 4 4 - 1 8 7 5 , metal złocony, śr. 24 mm, dwuwarstwowy, wypukły. Sygn.: Zygm. Munchheimer/ w War:". Nr inw. 17533.

122

WYTWÓRNIE GUZIKÓW W DZIEWIĘTNASTOWIECZNEJ WARSZAWIE I ICH PRODUKCJA

56. Jw., ale napis u dołu „Miasto Warszawa", śr. 22 mm, lekko wypukły z rantem. Nr inw. M H W 17536. 57. Jw., ale tarcza ukoronowana z napisem na wstędze u dołu „M. Warszawa", metal złocony, śr. 22 mm, wypukły z rantem. Nr inw. M H W 17533. GUZIKI URZĘDNIKÓW PAŃSTWOWYCH Z CZASÓW KRÓLESTWA POLSKIEGO

58. Herb K. E po 1844, metal złocony, dwuwarstwowy, śr. 22 mm, lekko wypukły. Sygn.: „Zygm. Miinchheimer w Warsz.". Nr inw. MN 117680. 59. Jw., ale jednowarstwowy, sygn.: „Miinchheimer Junior"., 1816—1844. Nr inw. MN SZM 7049. GUZIKI PRACOWNIKÓW UNIWERSYTETU WARSZAWSKIEGO

60. Godło Uniwersytetu Warszawskiego, na wstędze „Uniwersytet", 1 8 2 0 - 1 8 2 9 , metal, metal srebrzony, śr. 25 mm, jednowarstwowy z rantem. Sygn.: „Miinchheimer Junior w Warsz://Na Tłomackiem 599, tarcza z orłem". Nr inw. M H W 3055. 61. Jw., ale sygn.: „Miinchheimer Junior w Warsz: tarcza z orłem", po 1829, Nr inw. MN 117471. GUZIKI PORTRETOWE ZNANYCH OSOBISTOŚCI I BOHATERÓW NARODOWYCH BITE PRZEZ ZAKŁAD ZYGMUNTA MUNCHHEIMERA PRZED 1844 R.

Guziki jednorodne w charakterze, jednowarstwowe, bite w metalu złoconym, niesygnowane ze względu na cenzurę, prócz dwóch z sygn.: „Miinchheimer Junior", co rzutuje na wydatowanie tej serii. 62. Zygmunt I Stary (zminiaturyzowany awers medalu autorstwa Hansa Schwarza z 1526/7 r.), w otoku „Sigismvndvs*Rex*polonie*, śr. 18 mm. Nr inw. M H W 3030. 63. Władysław III Warneńczyk (wg przedstawienia Bacciarellego), śr. 12 mm. Nr inw. M H W 3038. 64. J a n III Sobieski, popiersie w zbroi, płaszczu i wieńcu laurowym, zwrócone w prawo, śr. 12 mm. Nr inw. M H W 3024/1-2. 123

Małgorzata Dubrowska, Andrzej Sołtan 65. Jw., ale sygn.: „Miinchheimer/Junior". Nr inw. MMP/S/7549. 65. Tadeusz Kościuszko, popiersie w mundurze generalskim, w rogatywce, śr. 16 mm. Nr inw. M H W 3 0 3 1 . 67. J w , ale na mniejszym tle, z rantem, śr. 13 mm. Nr inw. M H W 303368. Jw., ale popiersie w lewo, bez rogatywki, śr. 12 mm. Nr inw. M H W 3032. 69. Jw., ale popiersie 3/4 w lewo, w rogatywce, śr. 13 mm. Sygn.: „Miinchheimer Junior/ orzeł w koronie". Nr inw. M H W MMP/S/5701. 70. Ks. Józef Poniatowski, popiersie w mundurze generalskim, w czaku, śr. 13 mm. Nr inw. M H W 3 0 3 4 . 71. J w , ale z postacią stojącą wspartą, na szabli, z czakiem w prawej ręce, śr. 13 mm. Nr inw. M H W 3 0 3 6 . 72. Jw. Nr inw. M N 3064/83/2. 73- Napoleon I, popiersie w mundurze i kapeluszu generalskim, śr. 12 mm. Nr inw. 3 0 2 3 / 1 - 2 . 74. Jw. Nr inw. M N 3064/83. 75. jw., ale ze stojącą postacią cesarza, śr. 13 mm. Nr inw. M H W 3 0 3 7 . 76. Joanna Grudzińska Ks. Łowicka, popiersie lekko w lewo, śr. 16 mm. Nr inw. M H W 3 0 3 9 . 77. Mikołaj I, głowa w wieńcu laurowym, śr. 9 mm. Nr inw. M H W 3 0 2 9 . 78. Mikołaj Kopernik, popiersie w prawym profilu, śr. 13 mm. Nr inw. MN NPO 6 4 6 4 , 1843. M U N C H H E I M E R Z . I SYN GUZIKI SŁUŻB MIEJSKICH MAGISTRATU MIASTA WARSZAWY

79. Herbowa syrenka, powyżej na wstędze „M. S: Warszawa", 1 8 6 1 - 1 8 7 5 , metal, metal złocony, śr. 24 mm, dwuwarstwowy, wypukły. 124

WYTWÓRNIE GUZIKÓW W DZIEWIĘTNASTOWIECZNEJ WARSZAWIE I ICH PRODUKCJA

Sygn.: „Z. Miinchheimer/ I Syn//w Wars:". Nr inw. M H W 17530. 80. Jw., ale bez napisu, metal srebrzony, śr. 25 mm, wypukły. Sygn.: „Z. Miinchheimer i Syn/Warszaw./N°599". Nr inw. M H W 18279. GUZIK LIBERYJNY

81. Korona książęca na gładkim tle, ok. 1870, miedź, miedź srebrzona, śr. 17 mm, dwuwarstwowy, płaski. Sygn.: „Mincheimer i Syn". Nr inw. M H W 18409/3MINCHEJMER JAN

Seria guzików upamiętniających Powstanie Listopadowe z wizerunkami generałów i przedstawieniami bitew, zaprojektowana i wykonana przez Jana Minchejmera ok. 1860 r. Guziki jednorodne w charakterze, jednowarstwowe, płaskie, bite były w metalu złoconym o śr. 13 mm. Guziki z wizerunkami w strojach generalskich, pozbawione podpisów, słabo zróżnicowane w przedstawieniu portretowanych postaci, wykazują jedynie domniemane podobieństwo do następujących osób: 82. Gen. Jan Skrzynecki, w ujęciu en face. Nr inw M H W 3026. 83. Gen. Józef Chłopicki, w ujęciu 3/4 w lewo. Nr inw. M H W 3027. 84. Gen. Józef Dwernicki, w ujęciu 3/4 w lewo. Nr inw M H W 3028. 85. Gen. Ignacy Prądzyński, w lewym profilu. Nr inw. M H W 3025/1-2. 86. Gen. Henryk Dębiński, w ujęciu do pasa. Nr inw. M H W 3035. GUZIKI Z PRZEDSTAWIENIAMI BITEW STOCZONYCH W POWSTANIU 1 8 3 1 I NAPISAMI W ODCINKACH U DOŁU:

87. „Pod/Stoczkiem/1831". Nr inw. M H W 3043. 88. Jw., ale z powiększonym tłem. Nr inw. NPO 2 0 9 1 6 125

Małgorzata Dubrowska, Andrzej Sołtan

73 Tablica V

WYTWÓRNIE GUZIKÓW W DZIEWIĘTNASTOWIECZNEJ WARSZAWIE I ICH PRODUKCJA

102A

102R

97 A

Tablica VI

97R

Małgorzata Dubrowska, Andrzej Sołtan

89 „Grochów 25 /1831". Nr inw. M H W 30/L. G. 90. Jw. Nr inw. MN NPO 20920. 91. „Pod Dębem/1831" Nr inw. 3041. 92. Jw., ale z powiększonym tłem. Nr inw M H W 3042. 93- „Ostrołęka/1831". Nr inw. M H W 3042. 94. Jw. Nr inw MN NPO 20918. M U N C H H E I M E R L. G U Z I K SŁUŻB M I E J S K I C H MAGISTRATU MIASTA W A R S Z A W Y

95. Herbowa syrenka, powyżej na wstędze „M. Warszawa", po 1875, miedź, miedź złocona, śr. 24 mm, dwuwarstwowy, wypukły z rantem. Sygn.: „L. Munchheimer Bielańska N°6". Nr inw. M H W 17529. GUZIK SŁUŻB KOŚCIOŁA ŚW ALEKSANDRA

96. Napis „Służba/Kościoła/Sw. Aleksandra", po 1873, miedź, śr. 30 mm, dwuwarstwowy, lekko wypukły, bez rantu. Sygn.: „L. Miimchheimer/ w Warszawie". Nr inw. M H W 3056. GUZIK SŁUŻB DYREKCJI TEATRÓW

97. Napis „Dyrekcja/Teatrów", po 1873, brąz złocony, śr. 27 mm, dwuwarstwowy, lekko wypukły z rantem. Sygn.: „L. Miinchheimer/w Warszawie". Nr inw. MT b. n. GUZIK PRACOWNIKA SZPITALA DZIECIĄTKA JEZUS

98. Napis „Szpital Dzieciątka/Jezus", po 1875. mosiądz, śr. 22 mm, dwuwarstwowy, lekko wypukły, bez rantu. Sygn.: „L. Munchheimer. Bielańska N°6". Nr inw. MN SZM 7315.

128

WYTWÓRNIE GUZIKÓW W DZIEWIĘTNASTOWIECZNEJ WARSZAWIE I ICH PRODUKCJA

GUZIKI LIBERYJNE

99- Korona książęca na gładkim tle, po 1873, miedź, miedź srebrzona, śr. 17 mm, dwuwarstwowy, plaski. Sygn.: „L. Miinchheimer/W Warszawie". Nr inw. MHW 18409/1. 100. Jw. Nr inw. MHW 18409/2. 101. Mitra książęca na gładkim tle, po 1873, miedź, miedź srebrzona, śr. 17 mm, dwuwarstwowy, płaski. Sygn.: „Munchheimer". Nr inw. MHW 18409/5. 102. Herb „Pilawa", po 1873, cyna, metal złocony, śr. 33 mm, dwuwarstwowy, płaski. Sygn.: „L. Miinchheimer/ W Warszawie". Nr inw. M H W 22990. GUZIKI MUNDUROWE GŁADKIE (BEZ EMBLEMATÓW)

103. Trzy guziki mosiężne, śr. 17 mm, dwuwarstwowe, lekko wypukłe, po 1873. Sygn.: „L. Miinchheimer/ Warszawa". Nr inw. MN SZM 7321. RUCKERT ANTONI G U Z I K I SŁUŻB M I E J S K I C H MAGISTRATU MIASTA W A R S Z A W Y

104. Herbowa syrenka, poniżej „Miasto Warszawa", 1 8 3 3 - 1 8 5 4 , metal, metal złocony, śr. 22 mm, dwuwarstwowy, lekko wypukły z rantem. Sygn.: „Rykert w Warsz./ Uli. Długa". Nr inw. M H W 17534. GUZIK URZĘDNIKA PAŃSTWOWEGO Z CZASÓW KRÓLESTWA POLSKIEGO

105. Herb K. P, po 1815, brąz złocony, tło groszkowe, śr. 23 mm, dwuwarstwowy, lekko wypukły z rantem. Sygn.: „Riikert & Buch/W/Warsz.". Nr inw. MN 117680.

129

Małgorzata Dubrowska, Andrzej Sohan NIESYGNOWANE

106. Guzik z wyobrażeniem syrenki warszawskiej, po 1831, metal złocony, śr. 13 mm, jednowarstwowy z rantem, plaski. Nr inw. M H W 3040. 107. Guzik pamiątkowy z emblematami powstania 183 lr., ukoronowaną tarczą z Orłem i Pogonią okoloną gałązkami laurowymi, metal srebrzony, śr. 24 mm, jednowarstwowy, płaski. Nr inw. MHW 3050. 108. Guzik pamiątkowy z inicjałami Konstytucji 3 maja — w otoku monogram wiązany „D/M", po bokach 1 7 - 9 1 , przed 1873 (wykonany prawdopodobnie na kolejną rocznicę obchodów Konstytucji 3 Maja), metal złocony, śr. 33 mm, jednowarstwowy, płaski. Nr inw. M H W 3022.

Maria Ejchman ZBIÓR ETYKIET HANDLOWYCH I PRZEMYSŁOWYCH EDWARDA SZYMCZAKA NA MARGINESIE WYSTAWY W MUZEUM WOLI

Niniejszy artykuł jest próbą przedstawienia i analizy bogatego źródła do badań nad historią gospodaczą Warszawy, które do tej pory jest jeszcze nie w pełni doceniane i wykorzystane przez historyków. Wynika to prawdopodobnie z braku konkretnych opracowań bogatego materiału źródłowego, który przecież istnieje w archiwach i zbiorach muzealnych, a przede wszystkim w kolekcjach prywatnych. Jedną z takich kolekcji jest zbiór etykiet handlowych i przemysłowych należący do znanego warszawskiego kolekcjonera Edwarda Szymczaka. Zespół ten obejmuje ponad 400 etykiet, wytworzonych w okresie od lat siedemdziesiątych XIX w. do 1914 r. w warszawskich zakładach litograficznych. Kolekcja jest zbiorem zróżnicowanym zarówno pod względem formalnym, jak i tematycznym. Etykietami określono znajdujące się tu rachunki i blankiety firmowe, etykiety z pudełek po grach, cenniki, bilety wizytowe i z życzeniami noworocznymi, fragmenty opakowań po kosmetykach, herbacie i wyrobach tytoniowych, afisze reklamowe, nawet nalepki z butelek po alkoholach czy wreszcie banderolę z głowy cukru. Zawierają one informacje o kilkudziesięciu firmach produkcyjnych i handlowych działających na przełomie dwóch stuleci w Warszawie. Rozmaitość tematyczna etykiet narzuciła konieczność podzielenia ich na kilkanaście grup odpowiadających gałęziom przemysłu i handlu. Reprezentowany jest między innymi dział konfekcyjny, kosmetyczno-chemiczny, meblowy, metalowy, spożywczy (zaliczano do niego również tytoniowy i alkoholowy), wydawniczy. Tak pogrupowane, etykiety przedstawiono na wystawie, która odegrała rolę dość swoistej księgi

131

Maria

Ejchman

adresowej. Próbę jej opisania należałoby zacząć od koloru — elementu ważnego w każdej wizualnej reklamie. Kolorystyka całego zbioru jest bardzo szlachetna; żywa, ale nie agresywna. Najbarwniejsze są etykiety z pudełek po grach dla dzieci i młodzieży i ulotki reklamowe wydawnictw dla dzieci. Pomiędzy nimi znajdują się trójbarwne (Przeplatanie pręcikami i Młotek i gwóźdź dla pracowitych dzieci, Zabawka kółkowa składająca są z kółek i półkoli — obie pochodzą z pracowni J. Mullera) i najpiękniejsze chromolitograficzne (Portrety cieniowe królów polskich, il. 1, niesygn.; Domino geograficzne, sygn. O. Fleck; Japońska gra Go-bang, sygn. J. Muller; Łamigłówka geograficzna, sygn. W.Walkiewicz; Dzwonek i młotek, Budownictwo z kamienia, sygn. O. Fleck; Mały artysta, sygn. O. Fleck; Co Kasia robiła powieść Zuzanny Cooldige, sygn. W Otto; Abecadłnik, niesygn.; Ach! Co za prześliczne abecadło, sygn. O. Fleck). W zbiorze jest też książeczka dla dzieci z kolorowymi obrazkami pt. Wiązanie Helenki, sygn. O. Fleck. Drugą znaczną grupę etykiet chromolitograficznych stanowią nalepki z wyrobów alkoholowych: win, wódek, koniaków, likierów. Ich producentami były pracownie litograficzne G. Wattsona i Liberty. (Jedna etykieta, sygn. I. Plewiński; znajduje się na oryginalnej butelce z zawartością win rabarbarowo—chinowych. Wyprodukowała je farmaceutyczna firma Motor; prawdopodobnie było to wino używane do celów leczniczych.) Pod względem kolorystyki, nalepkom alkoholowym prawie nie ustępują opakowania po wyrobach tytoniowych. Na przykład po cygarach: Hawana Superior, niesygn.; i papierosach: Amor, sygn. Ch. Kelter; Szyk, niesygn.; Wyścigowe, sygn. W Szaniawski; Warszawskie i Diibak non plus ultra, niesygn. Litografia wielokolorowa była bardzo żmudną i kosztowną techniką z uwagi na konieczność przygotowania dla jednej odbitki wielu płyt litograficznych. Można z tego wnosić, że nie szczędzono kosztów na produkcję etykiet, głównie w przemyśle zabawkarskim i alkoholowym. Wielobarwne, przyciągające wzrok były przynętą dla kupujących i znakomitą reklamą. Druki firmowe i rachunki, a także bilety wizytowe są czarno-białe albo monochromatyczne, utrzymane w barwach spokojnych, najczęściej w odcieniu zgaszonej zieleni (Alfred Grodzki Maszyny i Narzędzia Rolnicze Nasiona, niesygn.; Fabryka rękawiczek Jeziorowski & Martens, syg. G. Wattson; Pracownia Jubilerska Teodora Szymańskiego, sygn. G. Wattson). Monochromatyczne, w kolorach pastelowch: różowym, brzo-

Reklama tej książeczki pojawiła się w „Gazecie Warszawskiej" nr 2 0 1 , 19 XII 1 8 2 3 r., s. 2 7 3 4 .

132

ZBIÓR ETYKIET HANDLOWYCH I PRZEMYSŁOWYCH EDWARDA SZYMCZAKA

skwiniowym, niebieskim i perłowym są etykiety z opakowań po wyrobach kosmetyczno—perfumeryjnych (Lilas Fleuri, Warszawskie mydło glicerynowe, Savon ekonomique Miel, Savon Opoponax, wszystkie niesygnowane i Woda kolońska, sygn. O. Fleck), oraz po słodyczach (Czekoladki deserowe, Łakocie tureckie; obie niesygn.). Jednobarwność tych etykiet nie obniża w żadnym stopniu ich atrakcyjności. Wręcz przeciwnie, wyróżniają się oryginalnością i niebanalnymi kolorami. Niektóre blankiety firmowe czy rachunki można uznać za datowane. Pozwala to chociażby w przybliżeniu określić chronologię tej księgi adresowej. Widnieje na nich rok zaczynający się od 188... , 189... , bądź 190.... Prawdopodobnie jest on jednoznaczny z rokiem produkcji albo nieznacznie go wyprzedza. Wynika z tego, że najstarszymi w zbiorze Edwarda Szymczaka są pochodzące z lat siedemdziesiątych XIX w. rachunki: z Magazynu Mebli i Gotowych Robót Tapicerskich L. Mergenthalera, sygn. J. Müller i Najpierwszego Zakładu Liniowanych Ksiąg Introligatora Wilhelma Kreuscha, niesygn. Liczniej reprezentowane jest następne dziesięciolecie, w którym powstały rachunki Warszawskiej Fabryki Luster Moszkowski & Grünberg, niesyg.; Pierwszej w kraju Warszawskiej Fabryki Łodzi Terleckiego i S—ki, sygn. Liberty; Zakładu Tapicerskiego Krzaczyńskiego, niesygn.; Warszawskiego Przedsiębiorstwa Asfaltowego, sygn. G. Wattson; Pracowni Sukien i Okryć Damskich Natalii, sygn. W . Wattson; J. Lijewskiego Składu Win Delikatesów Herbaty Cukru i Towarów Kolonialnych, sygn. J. Jagielski 2 . Lata dziewięćdziesiąte reprezentują rachunki firm: K. Brun i Syn, sygn. K. Müller; W E. Arkind Pierwsza w Rosji Parowa Fabryka Guzików, sygn. G. Wattson; Warszawska Drukarnia i Litografia, Towarzystwo Akcyjne Fabryki Cukru i Rafinerii Józefów, sygn. Warszawska Drukarnia i Litografia; oraz papier firmowy z Fabryki Cygar Emanuela Ehrenfrienda, niesygn. Rok 1895 występuje na papierze firmowym Litografii Władysława Otto. Z 1900 r. pochodzą druki firmowe z zakładów: M. Wieszyckiego — Towarzystwo Akcyjne Warszawskiej Fabryki Metalurgicznej, niesygn. i Ludwiga Nobla — Zakłady Mechaniczne Fabryka Maszyn Kotlami i Odlewnia, niesygn. Najmłodszymi obiektami w zbiorze, wykonanymi prawdopodobnie około 1914 r., są afisze reklamujące kalosze, obuwie i wyroby gumowe Józefa Kassie z ulicy Żabiej 9 (¡1.11) niesygn. i wyborne karmelki litewskie śmietankowe domowego wyrobu Eleonory Kwinto z dóbr Lipniszki codzień świeże, sygn. G. Wattson. Za takim

Etykieta reklamująca skład win Lijewskiego sygnowana jest przez firmę J. Jagielskiego. Nie m a jej w książce I. Tessaro-Kosimowej, Historia litografii warszawskiej,

Warszawa

1 9 7 3 ; nie wiadomo czy była to firma warszawska.

133

Maria Ejchman

datowaniem przemawia niewyszukany układ tekstu, prosty krój czcionek i brak dekoracji. Każda etykieta ze zbioru Edwarda Szymczaka to rzeczywista i indywidualna wartość ikonograficzna, którą należy rozpatrywać jednocześnie w trzech aspektach: jako reklamę towaru i informację producenta; jako wytwór zakładu litograficznego zawierający jego wizytówkę oraz jako niezależne dzieło grafiki użytkowej. Tylko taka wieloaspektowa analiza, umożliwia charakterystykę etykiety jako obiektu i eksponatu muzealnego. (Na przykład etykieta reklamowa: Jeziorowski L. Syn, Perfumeria i Magazyn Nowości poleca rękawiczki z własnej fabryki, Nowy Świat 45, sygn. G. Wattson.) Druki firmowe i rachunki, ale też fragmenty jedynie opakowań po artykułach spożywczych, kosmetycznych i chemicznych, bilety wizytowe oraz etykiety alkoholowe i z dziecięcych gier, prezentują przede wszystkim konkretne produkty znajdujące się w sklepach Warszawy końca XIX w. i początku XX w. Wiele mówią też o gustach i oczekiwaniach nabywców. Ciekawą lekturę stanowią opakowania, szczególnie jeśli chodzi o nazewnictwo. Na przykład producenci kosmetyków swoim wyrobom często nadawali nazwy w języku francuskim. Z opakowań tych można odczytać następujące nazwy mydeł: Qarbolique, Veloutine, Lilas de Perse, Gold-Cream Czeremchowe, Warszawskie mydło glicerynowe; perfum: Lilas Blanc, Iris Blanc, Jacinthe; oraz pudru: Poudre Fleur Cygne, Poudre de Riz a base de lanoline. Amatorzy palenia papierosów wybierali z szerokiego asortymentu. W sprzedaży były dostępne papierosy: Amor, Bis, Bohaterskie, Fortuna, Jubileuszowe, Meluzyna, Młodość, Polka, Salonowe, Sjesta, Sława Warszawy, Syrena, Szyk, Wyścigowe, Venus, Zgoda. Nazwy te uzupełnia stosowny do nich obrazek. Na przykład pełna ekspresji jest etykieta z papierosów Szyk. Przedstawia damę ubraną w suknię z tiurniurą w towarzystwie dwóch młodzieńców. Wszyscy palą papierosy, a jeden z nich wskoczył właśnie na tiurniurę. Inne papierosy, Młodość, reklamuje chłopiec, prawie dziecko. Do nazw niektórych g a tunków cygar i tytoniu wniesiono egzotykę. Można było kupić na przykład tytoń Cypryjski, cygara Matador czy Rio Niagara. Ale zdarzały się też określenia uniwersalne, swojskie, jak np. tytoń Tramwajowy czy Wyścigowy. Gatunki herbat, ograniczające się w nazwach do regionów, z których pochodziły, spełniały niewątpliwie rolę edukacyjną w zakresie geografii. W zbiorze znajdują się etykiety z herbaty Kiachtińskiej i Szin Szen Hu. Nalepki z butelek po alkoholach dostarczają informacji o trunkach, jakie pito w Warszawie przełomu wieków. Dostępne w sklepach były wina: Bessarabskie, Krymskie, Carskie, Stołowe; wódki: Wioślarka, Meksykanka, Alembikowa, Jockej, Redlówka i koniaki: Braci Krempner, Imperial i Kizlarka. 134

ZBIÓR ETYKIET HANDLOWYCH I PRZEMYSŁOWYCH EDWARDA SZYMCZAKA

1. Zabawa towarzyska: Portrety cieniowe królów polskich

Etykiety wydawnicze informują o popularnych wówczas, wśród dzieci i młodzieży, grach i zabawkach. Wśród nich można wyróżnić gry edukacyjne, rozwijające zainteresowania: historyczne — Loteryjka historyczna w portretach i Portrety cieniowe królów polskich (ii. 1), geograficzne — Łamigłówka geograficzna i Podróż po kuli ziemskiej; artystyczne — Mały artysta, Budownictwo z kamienia, tabliczka matowa do rysunków, Mały rysownik, wzory do rysunków w kratkach; oraz gry czysto rozrywkowe: Droga do doskonałości, Wyścigi konne, Skarby Monte Chrysto, Polowanie i gry kształcące u małych dzieci zręczność manualną na przykład: Przeplatanie pręcikami, Zabawka kółkowa, Młotek i gwóźdź. Te ostatnie były wykładnikiem froeblowskiej metody rozwoju dziecka, popularnej właśnie w XIX stuleciu. Wśród etykiet znajdujemy też zapowiedź nowości wydawniczych, reklamujących książeczki dla małych dzieci: Zwierzęta w obrazakach z wierszykami T. Rodziszewskiego, Krasnogłówka baśń z rycinami, Co Kasia robiła — powieść Zuzanny Cooldge. Etykiety Edwarda Szymczaka to także egzemplifikacja warszawskiego rzemiosła litograficznego. Odzwierciedlają one działalność, przypadającą na ostatnie trzydzieści lat XIX w. i początek XX stulecia, siedemnastu warszawskich zakładów litograficznych. Firmy te przyjmowały zlecenia od prężnie działających wówczas przedsiębiorstw produkcyjnych i han135

Maria

Ejchman

dlowych na druk blankietów firmowych, rachunków i opakowań. W tym właśnie czasie litografia, wtopiona w kompleks zadań uprzemysławiającej się poligrafii, wykorzystywana do drobnych usług typu rzemieślniczego, sprowadzona została do rangi rękodzieła 3 . Niektóre zakłady wyspecjalizowały się w konkretnym profilu wytwórczości. Na przykład wytwórnia Juliana Mullera zmonopolizowała prawie niepodzielnie wydawnictwa dla dzieci i młodzieży i dominowała na rynku przez kilkadziesiąt lat 4 . Z tą tematyką związane były też pracownie Ottona Flecka, Władysława Otto i Władysława Walkiewicza. Produkcją opakowań na wyroby tytoniowe zajmowała się między innymi firma Chaima Keltera, a reklama dla Destylarni Parowej Patschke i Troszel opierają się na litografiach Liberty. Jednak najbardziej wszechstronną tematycznie działalność prowadził zakład Gwidona Wattsona. Jego sygnatura widnieje na licznych etykietach wyprodukowanych dla przemysłu alkoholowego, spożywczego, tekstylnego, muzycznego, obuwniczego, jubilerskiego, galanteryjnego, maszynowego. Realizował zamówienia na druki okolicznościowe, bilety wizytowe i zaproszenia. Przykładem jest zaproszenie na występ moskiewskich Cyganów, który odbył się w dniach od 25 grudnia 1904 r. do 7 stycznia 1905 r., zorganizowany przez Warszawski Komitet Towarzystwa Czerwonego Krzyża. Pojedyncze egzemplarze etykiet, co nie jest jednoznaczne z niskimi nakładami produkcyjnymi tych firm, pochodzą z pracowni Bąbolskiego (reklama cukierni Anczewskiego, il. 4), Kasprzykiewicza (etykieta reklamująca Fabrykę Perfum i Mydeł Toaletowych Fryderyka Pulsa), Modrzewskiego, Plewińskiego (etykieta z Wina rabarbarowo—chinowego), Rybasiewicza (Fabryka bilardów W. Myszkowskiego) i Szaniawskiego (Jawitz & Co Fabryka Tabaczna). Wśród wytwórców omawianych etykiet aspiracje artystyczne miały dwie firmy: Władysława Walkiewicza (ulotka z Domina Geograficznego) i Feliksa Kasprzykiewicza 5 . Okazuje się, że realizowały one także zlecenia rzemieślniczo—usługowe dla firm handlowych i przemysłowych. Dochód z takiej działalności pozwalał wykonywać prace mało opłacalne, jakimi

I. Tessaro-Kosimowa, jw. Autorka wyodrębnia w dziejach warszawskich warsztatów litograficznych trzy fazy, różniące się między sobą tak pod względem ilości produkcji, jak i jej funkcji oraz poziomu artystycznego. [...] 1. okres eksperymentowania i pierwszych, coraz bardziej udanych, prób zastosowania nowego kunsztu, przypadający na lata dwudzieste XIX w.; 2. faza intensyfikacji produkcji związana z rozszerzeniem się rynku czytelniczego i rosnącym zapotrzebowaniem na twórczość ilustracyjną ( 1 8 3 0 - 1 8 6 0 ) ; 3. stadium powolnego obumierania litografii, wypieranej przez drzeworyt i techniki chemigraficzne z jej zasadniczych funkcji, s. 187.

Tamże, s. 150.

Tamże, s. 157, 249, 273.

136

ZBIÓR ETYKIET HANDLOWYCH I PRZEMYSŁOWYCH EDWARDA SZYMCZAKA

2. Etykieta Składu Cygar Wandalina i S - k i

były zamówienia o charakterze artystycznym. Litografie dla wydawnictw naukowych odbijano w zakładzie Główczewskiego. Specjalizował się on przede wszystkim w litografowaniu chromolitograficznych tablic z zakresu nauk przyrodniczych i technicznych 6 . Ale podobnie jak wyżej wymienione zakłady, nie odmawiał też świadczenia usług czysto rzemieślniczych (Kadisohn J. Fabryka Farbki do Bielizny, winieta papieru firmowego). Grafika użytkowa, do której znacznego rozkwitu przyczynił się druk akcydensów firmowych, podlegała w ciągu omawianego okresu przemianom stylowym. Zmieniał się układ tekstu, krój czcionek, motywy zdobnicze oraz kolorystyka. Najstarsze etykiety w zbiorze Edwarda Szymczaka, pochodzące z lat siedemdziesiątych, są najskromniejsze; dominują wśród nich barwy czarno—białe i prosta forma liternictwa, jedynie kompozycja pozwala sobie na fantazję linii falistej. Motywem zdobniczym tekstu jest filigranowy ornament roślinny występujący przy całym wyrazie lub jego pierwszej literze. Winiety rachunków i papierów firmowych z tego okresu wzbogacone są niewielkimi i skromnymi ilustracjami, związanymi tematycznie z produkcją firmy Widać to na przykładzie druku firmowego z introligatorni Wilhelma Krausche. Wykorzystano tu wizerunek rzemieślnika przy pracy. Zwieńczenia późniejszych druków firmowych z lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych zajmują już prawie zawsze całą szerokość blankietu i przedstawiają zwykle budzącą podziw i uznanie architekturę fabryczną lub bogatą fasadę sklepu zlokalizowaną w konkretnej pierzei ulicznej. Na przykład etykiety ze: Składu 6

Tamże, s. 2 4 2 , 2 4 3 . 137

Maria Ejchman

-mm.

oTs £

é i

W Y R Ó B

S I

O R Y G I N A L N Y

E R Z P U T O W S K I E G

W n r u z a w a . Krakowskie P r z e d m i e ś c i e A'? lo.

3. Etykieta z opakowania po wodzie kolońskiej A. M. Sierzputowskiego

Cygar Wandalina i Ski (il. 2), Zakładów Żyrardowskich, T. Bednarowskiego, D o m u Ekspedycyjnego Emila Irepte, Cukiernika F. Anczewskieg o (il. 4), Moszkowskiego & Grunberga. Wśród etykiet tego rodzaju zwraca u w a g ę druk reklamowy z Fabryki Braci Pfeiffer, mieszczącej się przy ul. Smoczej. Przedstawiono na nim fragment panoramy miasta. Oprócz zabudowań fabrycznych widnieją na nim przylegające do posesji sady, a w oddali widoczny jest jadący pociąg. Inne druki firmowe z lat dziewięćdziesiątych, ozdobione są rysunkami wyrobów produkowanych przez firmy. Znajdują się na nich np.: wzory posadzek (Bednarowski & Lubryczyński), maszyny rolnicze (Alfred Grodzki), maszyna do pisania (Underwood) czy wyżymaczka (Emil Trepte). Często zamieszczano rysunki medali i informacje o dyplomach zdobytych na kolejnych wystawach krajowych i zagranicznych (Destylarnia Parowa Fuchsa). Stylistyka papierów firmowych z branży kosmetycznej, Leonarda Ziemińskiego, G u stawa Stuermera, Fryderyka Pulsa czy opakowań po wodzie kolońskiej A. M. Sierzputowskiego (il. 3), nawiązuje do akademizmu. Bliskie temu stylowi są też opakowania po mydłach z firmy G u s t a w a Stuermera, na których umieszczono sceny rodzajowe, przedstawiające na przykład pasterza z owcami. 138

ZBIÓR ETYKIET HANDLOWYCH I PRZEMYSŁOWYCH EDWARDA SZYMCZAKA

Monochromatyczne etykiety reklamowe i bilety z życzeniami noworocznymi z końca X I X w. charakteryzują się bogatym zdobnictwem. Wyszukaną kompozycję i ozdobne liternictwo uzupełniają liczne elementy ze świata flory i niekiedy fauny, tak charakterystyczne dla okresu secesji. Eykiety z początku X X w. stają się na powrót skromniejsze. Forma liter ulega geometryzacji, skomplikowana ornamentyka wiciowa zanika. D o tego stylu zbliżony jest cennik z firmy Rudzkiego z 1904 r. i etykiety z cukierni J . Francois. Całkowicie wolne od zdobień są afisze reklamowe wykonane tuż przed pierwszą wojną. Wspomniana już reklam a wyrobów gumowych Józefa Kassie (il. 11) i wybornych karmelków Eleonory Kwinto. Omawiane etykiety nie wyczerpują wszystkich form stylowych grafiki użytkowej. N a ich przykładzie można mówić o dwóch tendencjach, mających cechy zbliżone do historyzmu i secesji. Etykiety reprezentujące ten pierwszy styl stanowią niewielki procent. Są to przedstawione w scenerii średniowiecznej i antycznej warsztaty jubilerskie, aptekarsko- chemiczne, wykonane ok. 1900 r. O wiele liczniejsze w zbiorze są etykiety utrzymane w duchu secesji. D o grafiki użytkowej cechy tego stylu zaczęły przenikać na przełomie X I X i X X w. Płynna linia, jeden z jej głównych środków artystycznych, widoczna jest już na etykietach z lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Może ona, ale nie musi być uważana za zwiastun secesji. Żywe kontakty litografów z zagranicą zaowocowały pojawieniem się tej maniery. Stosowanie w kompozycji winiet papierów firmowych i druków reklamowych asymetrii, a także charakterystycznych roślinnych motywów zdobniczych — liści dębu, akantu, wici roślinnych, bajkowych, nieokreślonych gatunków kwiatów, potwierdza jej występowanie. Nieliczne znajdujące się w zbiorze etykiety pochodzące z pierwszego dziesięciolecia X X w. prezentują zupełnie inny wariant stylistyczny. Są to etykiety z oszczędną dekoracją i zgeometryzowanym liternictwem. Wszystkie etykiety z omawianego zbioru, są wytworami sztuki litograficznej. J e d n a tylko: Fabryka Tkanin Metalowych H u g o Neumana, niesygn., jest odciskiem płyty metalowej. Wykonano je, w zależności od ich przeznaczenia na różnych gatunkach papieru. D o blankietów firmowych i rachunków najczęściej używano offsetowego. Ale niekiedy spotyka się druki tego rodzaju wykonane na papierze cieńszym, pergaminowym (Fabryka Maszyn Rolniczych Alfreda Grodzkiego), a nawet kancelaryjnym (Magazyn Dziecinny Janiny, niesyg., Moszkowski & Griinberg Warszawska Manufaktura Luster, niesygn.). Z takiej możliwości korzystały firmy mniejsze, może słabsze finansowo, które nie przywiązywały jeszcze większego znaczenia do estetyki. Bilety wizytowe, cenniki firmowe, etykiety reklamowe i bilety z życzeniami noworocznymi zrobione są 139

Maria

Ejchman

z papieru o wyższej gramaturze, w niektórych wypadkach glansowanego (Hotel Victoria a Varsovie Mader&Jacob, sygn. W Walkiewicz; Tahn & Co Fabryka Tektury Smołowcowej i Asfaltu, sygn. G. Wattson; Farbiarnia Parowa i Pralnia Chemiczna Ch. Geber, sygn. Warszawska Drukarnia i Litografia). W branży kosmetycznej wykorzystywano czasami papier bardziej elegancki. Na przykład Cennik Parowej Fabryki Mydeł Toaletowych, Perfum i Kosmetyków Gustawa Stuermera, niesygn., ma powierzchnię wytłaczaną. Zakłady litograficzne gospodarowały papierem bardzo oszczędnie. Oglądając bowiem odwrotne strony niektórych etykiet można zauważyć, że papier z nieudanymi odciskami wykorzystywano ponownie na drugiej stronie. Etykiety ze zbioru Edwarda Szymczaka mają już ponad sto lat. Ich obecny wygląd, poza nielicznymi wyjątkami, wydaje się nie budzić zastrzeżeń. Zachowało się nasycenie barw, a papier jest stosunkowo w dobrym stanie. Nie ma plam i nie kruszy się. Widocznie jego jakość była zadowalająca, skoro nie poddał się niszczącemu działaniu czynników zewnętrznych. Jednak chcąc zachować w dobrym stanie etykiety na dalsze lata, należałoby uzyskać ocenę konserwatora w celu podjęcia profesjonalnych zabiegów. Zbiór etykiet Edwarda Szymczaka to dokumentacja warszawskiego rzemiosła litograficznego i warszawskiego przemysłu i handlu, począwszy od lat siedemdziesiątych XIX w. do 1914 r. Dotyczy ona półwiecza (1865—1915), w którym Warszawa przodowała w rozwoju kapitalistycznej gospodarki Królestwa7. W tym też czasie Warszawa była najpoważniejszym ośrodkiem przemysłu litograficznego na terenie kraju. Od roku 1826, kiedy w mieście zarejestrowanych było 5 warsztatów, liczba ich sukcesywnie wzrastała, aby w roku 1910 osiągnąć maksymalną liczbę 70 warsztatów8. Rozwój przemysłu, a co za tym idzie mnożenie się fabryk, zakładów, warsztatów, sklepów i kantorów powodował wzrost konkurencji. Sprzyjało to umocnieniu się roli reklamy w handlu. Jednoczesne oddziaływanie wyżej wymienionych czynników wpłynęło na coraz poważniejsze angażowanie się litografii w usługi reklamowe na rzecz gospodarki. Dopiero wtedy reklamę zaczęto doceniać jako niezbędny warunek w pozyskiwaniu popularności poszczególnych firm, a co za tym idzie sukcesu handlowego9. Splot takich sytuacji spowodował wykształcenie się nowej gałęzi w grafice — grafiki użytkowej, wykorzystywanej do celów przemysłu i handlu. Jej zakres produkcyjny obejmował realizację

S. Kieniewicz, Warszawa w latach 1975-1914,

Warszawa 1796, s. 224.

I. Tessaro-Kosimowa, jw., s. 2 0 - 2 6 9

A. Janiak-Jasińska, Aby wpadło w oko.... Warszawa 1998, s. 7.

140

ZBIÓR ETYKIET HANDLOWYCH 1 PRZEMYSŁOWYCH EDWARDA SZYMCZAKA

zleceń na skalę masową. W ten sposób litografia użytkowa zaczęła funkcjonować jako działalność rękodzielnicza, litografia artystyczna pozostawała nadal elitarna. Dobrze się stało, że poprzez tę ekspozycję etykiety ze zbioru Edwarda Szymczaka zostały udostępnione publiczności. Posiadają one przede wszystkim wartość dokumentu epoki końca XIX i początku XX w. Są ważne ze względu na zawarte w nich treści dotyczące historii gospodarczej Warszawy w dziedzinie handlu i przemysłu, w tym przemysłu litograficznego. Wiele mówią o estetyce użytkowej epoki, rzucając dodatkowo światło na grafikę użytkową. Przyczyniają się też do poznania mentalności mieszkańców Warszawy z przełomu stuleci. WYKAZ WARSZAWSKICH ZAKŁADÓW LITOGRAFICZNYCH, W KTÓRYCH POWSTAŁY ETYKIETY ZE ZBIORU EDWARDA SZYMCZAKA, (NA PODSTAWIE KSIĄŻKI L TESSARO — KOSIMOWEJ, HISTORIA LITOGRAFII WARSZAWSKIEJ, WARSZAWA 1973)

Bąbołski (Bombolski) Michał, Senatorska 15, (koniec lat sześćdziesiątych-koniec XIX w.); Fleck Otto, później Józef (1868-lata trzydzieste XX w.), Krakowskie Przedmieście nr hip. (jako kontynuacja zakładu F. Szustra), równolegle do ul. Nowosenatorskiej nr hip. 634b (od 1888 r. warsztat odziedziczony po ojcu); nowa siedziba przy ul. Chmielnej 84/86427; adres z etykiety Miodowa 12; Główczewski Władysław, później Kazimierz (ok. 1869—1948), ul. Freta nr hip. 227, ul. Królewska nr polic. 23 (1887 r.), ul. Chmielna nr polic. 18 (1894 r.); Kasprzykiewicz Feliks Julian (1872-lata dwudzieste XX w.), ul. Miodowa 4 (ok. 1872 r.), ul. Miodowa 6; Kelter Chaim vel Krystian (1867-1915), ul. Tłomackie 1 (1877 r.), ul. Tłomackie 9 (1878-1883), ul. Nowolipie 9 (1884-1885), ul. Nowolipie 11 (w domu własnym od 1886 r.); Kohn (Kiihn, Kon) Henryk, później Kohn Henryk — spadkobiercy (1879—lata 20. XXw.), ul. Marszałkowska 49, (do 1881 r. ), ul. Elektoralna 3 (naprzeciwko Banku Polskiego) od 1881 r. Liberty, właściciel Maurycy Kon ( 1 8 8 7 - pocz. XX w.), Leszno 13, Dzielna 15 (1893-1899), ul. Karmelicka 29 (czasowo); Modrzewski Stanisław (ok. 1896-ok. 1903), ul. Chłodna 38, później 40. Muller (Miller) Julian, później Karol, na etykiecie także P Muller (1852 - d o końca XIX w.), ul. Senatorska nr hip. 467 b. (naprzeciw klasztoru OO. Reformatów);

141

Maria

Ejchman

O t t o Władysław, później F. Mierzejewski(1858-1915), ul. Bielańska nr hip. 597, ul. Krakowskie Przedmieście nr hip. 4 4 2 ( 1 8 6 5 - 1 8 6 7 ) , ul. Miodowa 12; P l e w i ń s k i I g n a c y (lata osiemdziesiąte X I X w.-lata dwudzieste X X w.), ul. Swiętojerska 12, ul. Daniłowiczowska 7, ul. Chmielna 9, ul. H o ż a 9 . Rybasiewicz ( R y b a s z e w i c z ) Stanisław i S—ka ( 1 8 6 7 - l a t a osiemdziesiąte X X w.), ul. Krakowskie Przedmieście nr hip. 4 4 4 ( 1 8 7 7 - 1 8 8 0 ) , ul. Bednarska 8 ( 1 8 8 7 - 1 8 8 0 ) ; S z a n i a w s k i W ł a d y s ł a w (lata 1 8 7 0 - 1 8 9 0 ) ul. Trębacka 8; Walkiewicz W ł a d y s ł a w ( 1 8 7 0 - o k . 1878), ul. Krakowskie Przedmieście nr hip. 4 1 7 , ul. D ł u g a 556 (pałac Diickerta, I piętro lewej oficyny — 1870), ul. Nowolipki nr hip. 2 4 0 6 (dom Ungra, od 1871 r.) adres z etykiety: Swiętojerska; W a t t s o n (Watzon, W a d s o n ) L e o p o l d , później Gwidon (polowa lat sześćdziesiątych X I X w. — ok. 1940), ul. Krakowskie Przedmieście nr hip. 4 0 6 ( 1 8 6 5 - 1 8 6 9 ) , później dwie placówki: ul. Nowy Świat nr polic. 4 7 i 4 9 ( 1 8 6 9 - 1 8 9 5 ) , ul. Trębacka 4; W a r s z a w s k a D r u k a r n i a i Litografia, Trębacka 11 adres widnieje na etykiecie ; Wierzbicki B. i S - k a (ok. 1910 — lata trzydzieste X X w.), ul. Chmielna 61.

Firmy tej nie wymienia I. Tessaro-Kosimowa. Pod tym adresem figuruje w latach 1894-1895 i od 1896 r. firma Juliana Rundo. Może była tożsama z Warszawską Drukarnią i Litografią.

142

ZBIÓR ETYKIET HANDLOWYCH I PRZEMYSŁOWYCH EDWARDA SZYMCZAKA

WARSZAWSKA KSIĘGA ADRESOWA OD LAT SIEDEMDZIESIĄTYCH XIX W. DO I WOJNY WEDŁUG ETYKIET ZE ZBIORU EDWARDA SZYMCZAKA A P T E K I I MATERIAŁY A P T E C Z N E Galie A. F. Skład Materyalów Aptecznych Senatorska 18 Lit. J. Muller [etykieta z opakowania Proszku Perskiego] Urbanowicz i Różycki Skład Materiałów Aptecznych i Parowa Fabryka Środków Opatrunkowych sprzedaż hurtowa i detaliczna Krakowskie Przedmieście 17 Warszawska Drukarnia i Litografia Trębacka 11 [afisz reklamowy] APTEKI Ziemiński Leonard magister farmacji Apteka Zakład Wód Mineralnych Sztucznych Główny Skład Wód Lekarskich Zagranicznych ze źródeł czerpanych lekarstwa francuzkie i angielskie specialne narzędzia chirurgiczne Marszałkowska 75 wprost Zielonego Placu [winieta z rachunku] ASFALT Fabryki i agencje Gay Ernest Agentura Komis Spedycja administracja warszawskiej papy dachowej i fabryki asfaltu Włodzimierska l l a [ n i e s y g n o w a n a wizytówka] Tahn A.&Co Fabryka Tektury Smolowcowej i Asfaltu pod firmą F. Pietschmann Warszawa kantor Tlomackie 3 Łódź kantor Mikołajewska 65 Lit. G. Wattson [etykieta z życzeniami na rok 1897] Warszawskie Przedsiębiorstwo Asfaltowe i Fabryka Tektur [dawniej inżyniera Spornego] Erywańska 14 (Plac Zielony 8) [przeniesione z ul. Erywańskiej nr 14 do domu przy ul. Jasnej] Lit. G. Wattson [etykieta reklamowa] B I E L I Z N A fabryki magazyny i składy BiUingJ. Pracownia i Skład Specjalny Bielizny Męzkiej ul. Marszałkowska 57 [etykieta reklamowa] Bystrzanowski Z . Specyalny Magazyn Bielizny Męzkiej ul. Świętokrzyska 8

W Lit. G. Wattsona w Warszawie [etykieta reklamowa] Gałkowski Ludomir Specyalna Fabryka i Magazyn bielizny damskiej i męzkiej Marszałkowska 131 W Lit. G. Wattsona w Warsz. [etykieta reklamowa] BILARDY Myszkowski W[ojciech] Fabryka Billardów egzystująca od 40 lat ul. Dobra 2796 (27) nowy dom Wojakowskiej W Lit. S. Rybasiewicza Bednarska 8 [etykieta reklamowa] BROWARY reprezentacje Bardet Paweł Browar Rządowy Bawarski Jeneralny Zastępca w Warszawie W Lit. G. Wattsona w Warszawie [etykieta ze skrzynki z piwem?] C H E M I C Z N E FABRYKI parafina i świece Radocha Towarzystwo Akcyjne Chemicznej Fabryki w Sosnowcu Przedstawicielstwo w Warszawie [etykieta reklamowa] C U K I E R fabryki Józefów Towarzystwo Akcyjne Fabryki Cukru i Rafineryi dział wyrobu cukierków owocowych sklep przy fabryce cukru sklep hurtowy w Warszawie Plac Bankowy 9 kantor zarządu w Warszawie Żabia 9 Warszawska Drukarnia i Litografia Trębacka 11 [winieta z rachunku] Okęcie [Prawdopodobnie cukrownia znajdująca się w majątku Łabęckich, który w X I X w. obejmował Okęcie, Raków i Marcinkówkę] [etykieta reklamowa] CUKIERNICZE WYROBY Anczewski F[ranciszek] Cukiernik Królewska 1072 dom W Góreckiego obok Kościoła Ewangelickiego W Lit. M. Bąbolskiego Senatorska 15 [etykieta reklamowa] Anczewski F[ranciszek] Fabryka Cukrów Karmelków i Czekolady 143

Maria Ejchmati ELEKTROTECHNICY Zielonka Iwan Nikołajewicz Elektrotechnik Chmielna 58 [rachunek] Zwierzchowski J ó z e f Elektrotechnik i zegarmistrz w Warszawie [pokwitowanie] FARBIARNIE Geber Ch. Farbiarnia Parowa i Pralnia Chemiczna w Grochowie Farbiarnia jedwabnych, półjedwabnych, wełnianych, bawełnianych materiałów i koronek w kawałkach sklepy w Warszawie Niecała 9, Marszałkowska 116, Nowy Świat 49, Leszno 4 Warszawska Drukarnia i Litografia Trębacka 11 [etykieta reklamowa]

P R Z Y ULICY K R Ó L E W S K I E J N ; 1 Q 7 2

doniW'Gôreckrego obok Tosciol;! Ewangelickiego w WARSZAWIE 4. F. Anczewski, cukiernik Niecała 4 W Lit. M. Bąbolskiego Senatorska 15 [etykieta reklamowa] François J . Cukiernia i Fabryka Czekolady Zytomir cukiernia w Warszawie Lit. G. Wattson Varsovie [etykieta reklamowa] Krzymuski L. Parowa Fabryka Tureckich Łakoci w Warszawie [etykieta z opakowania ?] Skibniewski W Fabryka Cukrów Sadowa 4 [etykieta z opakowania Czekoladek Deserowych] DOMY BANKOWE Popławski Br. Dom Bankowy Warszawa [etykieta reklamowa] DOMY TARGOWE Elterman J u n i o r Targowy Dom [etykieta reklamowa] 144

FARBKA D O B I E L I Z N Y Horny Rudolf Fabryki Ultramaryny pod firmą Joh. Setzer kantor główny Zielna 45 [kwit zamówieniowy] Kadisohn. J Fabryka Farbki do Bielizny fabryka przy ul. Gęsiej 2294 główna sprzedaż Nalewki 2247 W Lit. Główczewskiego w Warszawie [winieta papieru firmowego] Setzer J o h . Fabryka Ultramaryny Wiedeń i Warszawa Erywańska 8 [winieta papieru firmowego] Setzer J o h . & Em. Werner w Warszawie (najlepsza massa ultramaryna do bielizny) [etykieta z opakowania Farbki do bielizny] FARBY Krausse J[an] A[ugust] Patentowana Fabryka Lakierów i Farb kantor i fabryka Bonifraterska 9 skład główny Miodowa 3 [etykieta reklamowa] FARMACEUTYCZNE ARTYKUŁY fabryki Warszawskie Towarzystwo Akcyjne Motor Marszałkowska 23 Lit. I. Plewińskiego [etykieta z wina rabarbarowego] F I R A N K I fabryki Szlenker Wydżga&Weyer Fabryka Firanek i Tiulu Zarząd i Skład Nalewki 29 [papier firmowy]

ZBIÓR ETYKIET HANDLOWYCH I PRZEMYSŁOWYCH EDWARDA SZYMCZAKA

FORTEPIANY I PIANINA fabryki składy Cerulli Józef Skład Fortepianów i Pianin Krajowych i Zagranicznych Miodowa 15 wprost Sądu Apelacyjnego W Lit. P Mullera 467b [etykieta reklamowa] Gebethner i Wolff Skład Fortepianów Pianin Melodykonów i.t.d. Krakowskie Przedmieście 17 W Lit. G. Wattson Warszawa [winieta papieru firmowego] Herman & Grossman Generalny Przedstawiciel Fortepianów Pianin i Organów [Mazowiecka 16] Lit. G. Wattson Varsovie [etykieta reklamowa] Kerntopf J[an ] i Syn Fabryka Fortepianów i Pianin Miodowa 12 W Lit. Właysława Ono w Warszawie Miodowa 12 [ulotka reklamowa] GALNTERIA PAPIERNICZA I PIŚMIENNA p. f. Bednawski Władysław właściciel A. Sturm Skład Papieru Materiałów Piśmiennych i Rysunkowych Miodowa nr 2 [afisz reklamowy] Popławski T. dawniej J. Błaszkowski Skład Papieru Materiałów Piśmiennych Rysunkowych i Malarskich Krakowskie Przedmieście 24 obok Uniwersytetu W Lit. G. Wattson Warsz. [etykieta reklamowa] Szuster Antoni Skład Papieru Krakowskie Przedmieście 13 Hotel Europejski, egzystujący od 1850 r. [etykieta reklamowa] GALANTERIA PORCELANOWA I SZKLANA składy Konarzewski J. dawniej K. Cybulski Skład Szkła Kryształów Porcelany, Fajansu Lamp i Naczyń Kuchennych Marszałkowska 54 W Lit. H. Kohn W WarszawieElektorałna 3 [etykieta reklamowa] Pürschel Ludwik Porcelana Kryształ Fajans Majolika Terracota i różne inne towary z pierwszych fabryk Senatorska 10 W Lit. G. Wattson w Warsz. [etykieta reklamowa] Schiffner J ó z e f Skład Szkła i Porcelany Plac Teatralny

Lit. K. Muller Senatorska 24 [etykieta reklamowa] GALANTERIA Golińska W Magazyn Galanteryjny Gmach Teatralny W Lit. Wattson w Warsz. [etykieta reklamowa] GARBARNIE Braci Pfeiffer Fabryka Garbarska ul. Smocza 2313 W Lit. Ottona Flecka [etykieta reklamowa] G I L Z Y sklepy Kapłanowski O. I.. Gilzy z paryskiej fabryki nie podrobione można dostać w tabacznych sklepach na Senatorskiej 6-2a, Wierzbowej 2 pod firmą Odessa na przeciw Teatru. [etykieta reklamowa] GUZIKI Arkind W E. Pierwsza w Rosji Parowa Fabryka Guzików i Naparstków w Warszawie za rogatkami mokotowskimi Lit. G. Wattson w Warszawie. [winieta rachunku] HERBATA sklepy i składy Firstenberg S. [skład herbaty kiachtińskiej] ul. Zimna 5 Franciszkańska 34 W Lit. H. Kohn [etykieta z opakowania] Gummel A. i s - k a Sklep chińskiej herbaty Senatorska 473b (17) obok domu Petyskusa [etykieta z opakowania] Maliniak D. Sklep herbaty kupca pierwszej gildii Nalewki 2259(18) [etykieta z opakowania] Ziembicki Kazimierz Skład główny wyłącznie herbaty chińskiej Krakowskie Przedmieście 450 naprzeciw kościoła pobernardyńskiego [etykieta z opakowania] HOTELE Bocquet A. Hotel de Rome [Teatr Wielki od strony ul. Wierzbowej] Lit. G. Wattsona Varovie 145

Maria Ejchman KANTORY Wawelberg H. Kantor wekslu w Warszawie przy ul. Senatorskiej 467a wprost domu dawniej Petyskusa [wizytówka]

prepare par

5. Etykieta reklamowa fabryki kosmetyków G. Stuermer [wizytówka] Mader & J a c o b Victoria Plac Zielony 8 w lit. W.Walkiewicza [wizytówka] INTROLIGATORSKIE ZAKŁADY Kreusch Wilhelm Introligator Najpierwszy Zakład Liniowanych Ksiąg przy ul. Żabiej nr 4 (472) w pałacu J. W.Hr. Zamojskiego [winieta rachunku] Manke K Zakład Introligatorski Nowy Świat 24 W Lit. S. Rybasiewicza Bednarska 8 [etykieta reklamowa] J U B I L E R S K I E fabryki i pracownie Moczydłowskiego W Fabryka i Magazyn Wyrobów Złotych Srebrnych i Brylantowych Nowy Świat 49 W Lit. G. Wattson w Warszawie [etykieta reklamowa] Szymański Teodor Pracownia Jubilerska, ul. Trębacka 13 W Lit. G. Wattson w Warszawie [etykieta reklamowa] Wapiński S. Fabryka i Magazyn Wyrobów Jubilerskich Krakowskie Przedmieście 55 W Lit. G. Wattson w Warszawie [etykieta reklamowa] K A P E L U S Z E fabryki Krejzler i s - k a Fabryka Kapeluszyw Warszawie Lit. G. Wattson Warszawa [afisz reklamowy]

146

K A R E T Y fabryki, wynajem, sprzedaż J a n k o w s k i Stanisław Wynajem Karet i Powozów Sprzedaż i Kupno Koni Sprzedaż Karet i Powozów Wyjeżdżanie Koni Zaprzęgowych Nowy Świat 39 [etykieta reklamowa] Romanowski W[ładysław] Fabryka Powozów i Uprzęży Królewska 23 [etykieta reklamowa] K O L O N I A L N E ARTYKUŁY składy Stępkowski Ant[oni] Skład Win Towarów Kolonialnych Delikatesów i Cygar Hawańskich Wierzbowa 473(9) W Lit. Wł. Ottów Warszawie [etykieta reklamowa] Dzięgielewskiego A. Skład Win Towarów Kolonialnych i Herbaty róg Świętokrzyskiej Wielkiej i Bagno 18 [etykieta reklamowa] Lijewski J. Skład Win Delikatesów Herbaty Cukru i towarów kolonialnych Krakowskie Przedmieście 404 wprost kościoła św. Krzyża, w lit. Jagielskiego [winieta rachunku] KONFEKCYJNE ARTYKUŁ magazyny i pracownie Bednarowski T. Magazyn Konfekcyj Męzkiej i Artykułów Mody Krakowskie Przedmieście 21 Lit. G. Wattson w Warszawie [etykieta reklamowa] Janina Magazyn Dziecinny Marszałkowska 151 [winieta rachunku] K r u g A. Magazyn Mód ul. Niecała 7 W Lit. G. Wattson w Warsz. [etykieta reklamowa] Kiibalski Karol Bielizna Męzka

ZBIÓR ETYKIET HANDLOWYCH I PRZEMYSŁOWYCH EDWARDA SZYMCZAKA

Krawaty Kapelusze Parasole Rękawiczki Wyroby Skórzane Perfumeria Senatorska 12 b. pałac Blanka G. Wattson [etykieta reklamowa] Miniewski Karol Magazyn Ubiorów Męzkich ul. Senatorska 27a obok Kościoła Reformatów dom W.Feista l e piętro [plansza reklamowa] Natalia Pracownia Sukien i Okryć Damskich ul. Podwal 8 1 sze piętro W Lit. G. Wattson w Warszawie [etykieta reklamowa] KOSMETYCZNE WYROBY fabryki i składy Puls Fryderyk Fabryka Perfum i Mydeł Toaletowych w Warszawie pl. Teatralny 11 Lit. F. Kasprzykiewicz Miodowa 6 w Warszawie [etykieta reklamowa] Sierzputowski A. M. [producent wody kolońskiej] Krakowskie Przedmieście 15 W lit. Ottona Fleck [etykieta z Wody Kolońskiej] Stuermer Gustaw Parowa Fabryka Mydeł Toaletowych, Perfum i Kosmetyków Hurtowy skład perfum i kosmetyków zagranicznych Szkolna 7 [winieta zamówienia] Wild Richard [Wildt i s-ka: Perfumeria Nowy Świat 69; Fabryka Belwederska 32/34] W Lit. Liberty Leszno 13 [etykieta reklamowa] KRAWCY Miniewski J ó z e f Wielki Zakład Krawiecki Długa 552/3 nowy 24 [etykieta reklamowa] KSIĘGARNIE Bogucki A. B . Księgarnia i Skład Nut Krakowskie Przedmieście 7 (411) [etykieta reklamowa] Gebethner i Wolff Książeczka dla małych dzieci

•¡aśłJ&ffliT HURTOWEGO

«Mnisi „WARSZAWIE

J i - 7 . u l k « Szkolni 1

6. Cennik artykułów perfumeryjnych G. Stuermer Wiązanie Helenki Wydawnictwo gier i zabawek pedagogicznych Warszawa skład główny u Fr. Froebel lit. W Walkiewicza Hósick Ferdynand Ah! co za prześliczne ABECADŁO [etykieta reklamowa] w Lit. O. Fleck Muller Julian Skład materiałów piśmiennych i litografia Zabawki Dziecinne Łamigłówki różnego rodzaju i Gry Towarzyskie nuty muzyczne, książki do nabożeństwa i różne elementarze przy ul. Senatorskiej wprost kościoła Sw. Antoniego maszyna pośpieszna [wizytówka] Tłomacz Co Kasia robiła powieść Zuzanny Coolidge seria Liliowa Warszawa

147

Maria Ejchman

fi^

XVRS(:HA«E

R S P

Warschau,

™Ł,^>lIFACTtR *

i i s i I@WSII&ü 0 i i 11 i 2 0

'Quecksilber

Silberbelegung Belyisches

^ und iiliiidisches ^

" -1 " u «

2 0.

^ • -,v-

—7"

v Höh.Gold r ! und PoliturUiatan Mmui für Bilder . ^ Spif^el.Consalün

WBfc

und

7. Warszawska Fabryka Luster, Moszkowski & Grünberg lit. W Otto Krak Przedm. 69 J. A. Wiśniakowski Portrety Cieniowe Królów Polskich Wydawnictwo Zabawek i gier Pedagogicznych Krak. Przedm. 81 ulotka do gry Lit. Otton Fleck Krak Przedm 39 Rejchman Zygmunt przedstawiciel Fabryki Książeczek Obrazkowych Scholz Jos. Marszałkowska 77 W Lit. Ottona Fleck no 427 [etykieta reklamowa] KWIATY S Z T U C Z N E Wattson Teofil Pracownia Kwiatów Sztucznych egzystuje od 1860 r. Krakowskie Przedmieście 2 wprost statui Kopernika [wizytówka] LABORATORIA chemiczne i kosmetyczne Urbanowicz i Różycki Laboratorium Chemiczne Krakowskie Przedmieście 17 Warszawska Druk. i Litogr. Trębacka 11

[etykieta z Eliksiru do zębów]

Zaleszczyński J a n Laboratorium Kosmetyczne Skład główny Grzybowska 61 egzystuje od 1869 r. Lit. G. Wattson Warszawa 148

[etykieta reklamowa] LITOGRAFICZNE PRACOWNIE Kelter Ch[aim] Drukarnia Litografia i Stereotypownia Tlomackie 739 (9) [winieta rachunku] Komorowski A. Litografia Elektoralna 21 [etykieta reklamowa] Liberty Litografia i Drukarnia wykonywa: etykiety w różnych kolorach cyrkularze blankiety firmowe rachunki karty adresowe i wizytowe jak najstaranniej ul. Leszno 13 [etykieta reklamowa] Otto Władysław Litografia ul. Miodowa 7 róg Kapucyńskiej egzystuje od 1858 r. [winieta rachunku] Warszawska Drukarnia i Litografia Trębacka 11 [winieta rachunku] Wattson G. Litografia i papeteria Trębacka 4 dom K. Scheiblera [etykieta reklamowa! LUSTRA Moszkowski&Griinberg Warszawska Manufaktura Luster

ZBIÓR ETYKIET HANDLOWYCH I PRZEMYSŁOWYCH EDWARDA SZYMCZAKA

D ł u g a 20 Własne fabryki kolonia Aleksandrowin Wola pod Warszawą (winieta papieru firmowego] Silberberg Maxim Lustra Pozłacanie posrebrzanie szlifowanie Warszawa Bielańska 5Łódź Piotrkowska 62 [etykieta reklamowa] Ł O D Z I E fabryki Terlecki i S—ka Pierwsza w Kraju Warszawska Fabryka Łodzi Praga ul. Brukowa 1 zamówienia na obstalunki przyjmuje także sklep W.Suwalskiego 9 5 [etykieta reklamowa]

Ałilcozapiześliczn f-r ~

l* iP

M A S Z Y N Y dla p r z e m y s ł u p i w o w a r s k i e g o Pośepneho Karla Wyposażenie browarów Marszałkowska 17 W Lit. Liberty Leszno 13 [etykieta reklamowa! z życzeniami noworocznymi] M E B L E fabryki i magazyny F r u m k i n Braci Fabryka Mebli Żelaznych Rybaki 10 W Lit. Ch. Keltera Tłomackie 9 [etykieta reklamowa] G o e b e l i Ska Główni Reprezentanci [mebli]na Król. Polskie i Ces. Rosyji Chmielna 18 [etykieta reklamowa] Mengenthaler L f e o p o l d ] Magazyn Mebli i Gotowych Robót Tapicerskich wprost kościoła św. Antoniego dom W E p s t e i n a Senatorska 22 W Lit. J. Miillera Senatorska 4 6 7 b [etykieta reklamowa] Olsztyński J a n Magazyn Mebli Gotowych Robót Dekoracyjno-Tapicerskich Nowy Świat 51 W Lit. J. Miillera Senatorska 4 6 7 b [etykieta reklamowa] Sawicki J ó z e f Fabryka i Magazym Mebli gotowych stylowych wykwintnych i skromniejszych urządzenia sklepowe i wszelkie roboty w zakresie stolarstwa, podejmuje się kompletnych urządzeń apartamentów z robotą tapicerską Smolna 18 W Lit. G . Wattson w Warszawie [etykieta reklamowa]

Władysława Szymanowskiego

N a k ł a d F e k u y n \ni>.\ I I o s u k a

8. Publikacja F. Hósicka M E T A L O W E W Y R O B Y fabry ki i składy Brun Klrzysztof] i Syn dawniej Miinkenbeck Skład Towarów Żelaznych i Galanteryjnych róg Senatorskiej i Bielańskiej 4 6 6 W Lit. J. Mullera Senatorska 4 6 7 b [winieta rachunku] G r o d z k i Alfred Maszyny i Narzędzia Rolnicze Nasiona Senatorska 33 [winieta papieru firmowego] Jarnuszkiewicz Konrad [Fabryka Wyrobów Żelaznych ul. Grzybowska 19] W Lit. Liberty Dzielna 15 [etykieta reklamowa z życzeniami noworocznymi na rok 1897] Neuman Hugo Fabryka Tkanin Metalowych w Warszwwie 4 7 2 [Senatorska 35/7/9 Pałac Zamojskiego] [etykieta reklamowa] 149

Maria Ejchman

RSZAWSKA

ó T ) i H i l ^ a r » n i a

WARSZAWIE T r ę b a c k a N" 11 Jflefonu^-802 ftOtmuuiw.î -ii

S/r/r/łt/jge^

r/4*

9. Warszawska Drukarnia i Litografia Nobel Ludwig w St. Petersburgu Zakłady Mechaniczne Fabryka Maszyn Kotlarnia i Odlewnia Jeneralny Reprezentant na Państwo Rossyjskie Separatorów Alfa-Laval Oddział warszawski Miodowa 17 [winieta papieru firmowego] Tow. Akc. Fabryk Metalowych p. f. Norblin Bracia Buch i T. Werner Żelazna 51 Wierzbicki i S—ka [etykieta ilustrująca zabudowania fabryczne] Rudnicki & Kuczyński w Pruszkowie Fabryka Konstrukcji Żelaznych i Kotlarskich kantor w Warszawie Marszałkowska 75 [etykieta reklamowa] Towarzystwo Fabryki Maszyn i Odlewów K. Rudzki i ska [Fabryczna 3] Lit. G. Watsson [cennik] Witt Adolf Fabryka Armatur Aparatów i Odlewnia Leopoldyny 11 skład fabryczny Elektoralna 21 Druk i Lit. S. Modrzewskiego Chłodna 40 w Warsz. [etykieta reklamowa] Wieszycki M. Towarzystwo Akcyjne

150

Warszawskiej Fabryki Metalurgicznej Wronia 69 [winieta papieru firmowego] MIĘSO Dolej Leon Sprzedaż Świeżego Mięsa w najlepszych gatunkach Hoża 4 G. Wattson [etykieta reklamowa] O B U W I E pracownie i magazyny Hiszpański S. Pracownia Męskiego i Damskiego Obuwia istnieje od 1838 r. Bielańska 6 W Lit. G. Wattson w Warsz. [etykieta reklamowa] J ó z e f Kassie Kalosze obuwie i wyroby gumowe Warszawa ul. Żabia N°9 Telefin 701-03 Reparacja kaloszy i śniegowców [afisz reklamowy] Kwiatkowski Wincenty Pracownia i Magazyn Obuwia Damskiego Nowy Świat 1294 (28) W Lit. S. Rybasiewicza Bednarska 6 [etykieta reklamowa] Klimek Szymon

ZBIÓR ETYKIET HANDLOWYCH I PRZEMYSŁOWYCH EDWARDA SZYMCZAKA

Magazyn Obuwia Męskiego Świętokrzyska 3 drugi dom od Nowego Światu Lit. G. Wattsonw Warsz. [etykieta reklamowa] Łapiński Franciszek Magazyn Obuwia Męzkiego i Damskiego Świętokrzyska 11 W Lit. G. Wattson w Warsz. [etykieta reklamowa] Pilisch A. Fabryka O b u w i a D a m s k i e g o Męzkiego i Dziecinnego Krakowskie Przedmieście 7 [etykieta reklamowa] O C E T fabryki Parowa Fabryka Octu Z b o ż o w e g o Przedokopowa nr 36 [etykieta reklamowa] O L E O D R U K I składy Karpiński L. Skład Oleodruków Sztychów Fotografii robót akwarelowych i olejnych Świętokrzyska 20 Mazowiecka 11 [etykieta reklamowa] O Ł Ó W K I przedstawicielstwa Schwanhausser Fabryka Ołówków dawniej Grossberger&Kurz w Norymberdze założona w roku 1855 r. Reprezentanci na Królestwo Polskie i Zachodnie Gubernie Cesarstwa Rossyjskiego Z. Reichman&Mendelssohn Marszałkowska 77 [etykieta reklamowa] PERFUMERIE Jeziorowski L. Syn Perfumeria i Magazyn Nowości Poleca rękawiczki z własnej fabryki Nowy Świat 45 W Lit. G. Wattson w Warszawie [etykieta reklamowa] PIECZĘCIE Kropiwnicki R o m u a l d Pieczętarz Miodowa i Podwale 497a przechodni dom Dyzmańskich W Lit. J.Muller [winieta rachunku] P Ł Ó T N A S U K N A I K O R T Y składy Kleczyński W

• 1 tTiWW. r/

/tf/

śessSB^ -

N: IDalaIsaik ! i

WILHELMA KREUSCH •^»pabruJWIIrZan»!*«0^

Wy 8 7. r 7, P łj ńl n IPT1 i P

—

1 I V

10. Druk własny zakładu introligatorskiego W Kreuscha Magazyn Blawatny Krakowskie Przedmieście 64 w Resursie Obywatelskiej W Lit. G. Wattson w Warsz. [etykieta reklamowa] Messing Ant[oni] i S - k a Skład Sukna i Kortów fabryk krajowych i zagranicznych Miodowa 7 (obok kościoła) W Lit . W Otto [etykieta reklamowa] Główny Skład Zakładów Żyrardowskich w Warszawie Krakowskie Przedmieście 55 Warszawska Drukarnia i Litografia Trębacka 11 [winieta rachunku] POSADZKI Bednarowski&Lubryczyński Fabryka ibsadzek Terrakotowych Metlachowskich i Cementowych Prasowanych Nowo-Wielka 18 W Lit. G. Wattson [papier firmowy] P O Ń C Z O C H Y fabryki Balszyn W Fabryka Wyrobów Pończoszniczych Bez Szwu Warszawa Praga Lit. G. Wattson [etykieta reklamowa] Marszel Aug. i S - k a Mechaniczna Fabryka Trykotaży i Wyrobów Pończoszniczych Warszawa-Praga Lit. Liberty Leszno 13 [blankiet firmowy] Riedel A. Fabryka Wyrobów Pończoszniczych i Bielizny w Warszawie zal. w 1830 r. [etykieta reklamowa]

151

Maria Ejchman Zakład Studniarsko-Hydrauliczny Dobra 1 (2806) róg Tamki [etykieta reklamowa]

m m l i

0 BU W

LOSZE E»"^v

I wyroby

imouie

Reparacja kilotzy I tniegowcóww

11. Reklama firmy obuwniczej Józefa Kassie Vogel J ó z e f Fabryka Wyrobów Pończoszniczych jako to wełnianych kaftaników spodni itp. ul. Elektoralna 19 [etykieta reklamowa] P O W R O Ź N I C Z E W Y R O B Y fabryki Miick Edward Fabryka Wyrobów Żeglarskich i Powroźniczych Fabryka w Mokotowie Skład Główny Krakowskie Przedmieście 17 [afisz reklamowy] R Ę K A W I C Z K I pracownie Badowski J. Producent wszystkich rodzajów rękawiczek Trębacka 9 [wizytówka] Jezioro wski&Martens Fabryka Rękawiczek Długa 43 Lit. G. Wattson Varsovie [blankiet firmowy] Malinowski W Fabryka Rękawiczek Nowy Świat 5 3 Lit. G. Wattson Varsovie [etykieta reklamowa] STUDNIE Billing Julian

152

TOWARZYSTWA Warszawskie Towarzystwo Myśliwskie Królewska 17 [winieta papieru firmowego] W Y R O B Y T A B A C Z N E fabryki i składy B r ü n n i Goldsztaub Fabryka Tabaczna ul. Nowolipki 27 [opakowanie po tytoniu] Ehrenfried Emanuel Specyjalna Fabryka Cygar ul. Pawia 10 (Pawia 4) [faktura] Jawitz & C o Fabryka Tabaczna w Warszawie [Pokorna 2225] W. Szaniawski Trębacka 9 [opakowanie po papierosach] Majs B u m . Imperial Fabryka Tabaczna w Warszawie [opakowanie po papierosach] Mordyaner Z. Fabryka Tabaczna ul. Franciszkańska 7 Ch. Kelter [opakowanie po papierosach] Müller W A. Fabryka Tabaczna w Warszawie Ch. Kelter [opakowanie po papierosach] N e j m a r k Gawril Fabryka Tabaczna ul. Pawia 19 Ch. Kelter [opakowanie po papierosach] Polakiewicz Bracia wyłączność firmy Kalinowski i Przepiórkowski w Warszawie [opakowanie po papierosach] Union [Towarzystwo Tabaczne dawniej Leopold Kronenberg w Warszawie fabryka Marszałkowska 1447b skład główny Marszałkowska 1065c skład detaliczny Krakowskie Przedmieście 415 nowy 15] [opakowanie po papierosach]

ZBIÓR ETYKIET HANDLOWYCH I PRZEMYSŁOWYCH EDWARDA SZYMCZAKA

Weinberger N. Fabryka Tabaczna ul. Pawia 26 [opakowanie po cygarach] Vandalin i S - k a Skład cygar (Cygara z liści hawańskich naobstalunek składu) Wierzbowa 9 G. Wattson [winieta papieru firmowego] Zylberblat i Góryński w Białymstoku Tabaczna Fabryka na obstalunek Ir. Malve w Warszawie Ch. Kelter [opakowanie po tytoniu] TAPICERSKIE ZAKŁADY Brandel F. Zakład Wyrobów Tapicerskich ul. Świętokrzyska 1322 [etykieta reklamowa] Dzięgielewski J . Zakład Tapicerski i Magazan Mebli ul. Świętokrzyska 8 [etykieta reklamowa] Krzaczyński W Zakład Tapicerski Nowy Świat 21 [winieta rachunku] Szynkowski J. Zakład Wyrobów Tapicerskich Nowy Świat (1250)55 [etykieta reklamowa] WINA I W Ó D K I Calvet J . & ska Agent Generalny na Polskę i Rosję JlulianGatineau"] Fuchs [cennik] Fuchs J[ulian] Destylarnia Parowa Fabryka Wódek Słodkich, Likierów Koniaków, etc. oraz Hurtowy Skład Win Koniaków i Likierów Zagranicznych ul. Bracka nr 1 dom własny O. Fleck [etykieta reklamowa] Golicyna KI. S. Leszno 11 Liberty Leszno 13 [cennik] Gorzelnia i Destylarnia Parowa Zakładów Rolniczo-Przemyslowych w Jeziorku pod Łomżą

Reprezentacja w Warszawie u Wł. Nowickiego Marszałkowska 40 Skład Hurtowy Destylarni Parowej ul. Królewska 16 G. Wattson [blankiet firmowy] Jankowski F. Marszałkowska 139 [etykieta reklamowa] Krempner Bracia Główny Skład Zagranicznych Win i Koniaków Długa 5 Liberty Leszno 13 [etykieta reklamowa] Mahieu Ernest&Co [Skład szmpana francuskiego] Warszawa Tamka 41 G. Wattson [kartka z życzeniami noworocznymi na rok 1899] Neugebauer Henryk i s - k a Dom Handlowy ul. Miodowa 16/18 nowy nr 490/91 zał. w 1855 r. G. Wattson [cennik] Patocki W [skład win] Krucza r. Wspólnej G. Wattson [nalepka z butelki po winie] Patschke i Meissner Destylarnia Parowa w Warszawie Liberty Leszno 13 [etykieta reklamowa] Patschke i Troszel Destylarnia Parowa Praga Targowa 158 Liberty Leszno 13 [winieta papieru firmowego] Schultz Edward Hurtowy Skład Win i Trunków Zagranicznych i Krajowych Senatorska 11 G. Wattson [etykieta reklamowa] Schultz i Zawadzki Hurtowy Skład Win i Trunków Zagranicznych i Krajowych ul. Senatorska 24 G. Wattson [winieta rachunku] Szadkowski A. [skład win] Świętokrzyska r. Włodzimierskiej 1.

153

Maria Ejchman G. Wattson [nalepka z butelki po winie] Warszawska Rafineria Spirytusu ul. Dobra 16 H. Kohn Elektoralna 3 [etykieta reklamowa] Trapszo Z. Skład Win Mokotowska 59 G. Wattson [nalepka z butelki po winie] Zawadzki Edward [skład win] Marszałkowska 124 [nalepka z butelki po winie]

Zurabów M. J. Skład Koniaku Kizlarka w Warszawie ul. Senatorska nr 27 [cennik] WYŻYMACZKI reprezentacje Trepte Emil Reprezentacja fabryki wyżymaczek,. Empire Wringer Co" Auburn N. Y w Ameryce Skład hurtowy i detaliczny wszelkich naczyń kuchennych Marszałkowska 147 [winieta blankietu firmowego]

SANKT PETERSBURG I WARSZAWA. POKŁOSIE WSPÓŁPRACY* Maria B. Barabanowa—Priamurska, Georgij G. Priamurski NEWACHOWICZOWIE — PETERSBURSCY WARSZAWIANIE

Nazwisko Newachowicz, obejmujące przedstawicieli rodziny hołdującej najróżniejszym muzom Olimpu, było znane w Sankt Petersburgu każdemu, komu nieobca była kultura. Jedną z osób noszących to nazwisko — której dzieciństwo upłynęło w Warszawie, zaś lata dojrzałe w mieście nad Newą, Aleksandra Lwowicza Newachowicza — wspomina znany petersburski prawnik A. F. Koni: „Mimo woli pojawiają się żywe obrazy ludzi cieszących się, jeśli można się tak wyrazić, popularnością w mieście nie z racji zajmowanej przez nich ważnej pozycji w społeczeństwie, w pracy lub nauce, lecz dlatego, że ich oryginalny wygląd zewnętrzny i osobliwe «wszędobylstwo» z mnóstwem anegdotycznych o nich opowiadań czyniła ich nazwisko nadzwyczaj znanym". Do grona tych osób należał urodzony w Warszawie mieszkaniec Sankt Petersburga Aleksander Lwowicz Newachowicz chociaż przy tuszy, ale bardzo ruchliwy, z dobroduszną twarzą i bystrymi oczami, zawsze i niezmiennie ubrany we frak..." O swojej popularności sam Newachowicz opowiadał tak: „Pewnego razu spotykam na ulicy jadącego lekarza teatralnego Geidenreicha i krzyczę do niego: «Stój Niemcze,

Publikowane niżej materiały powstały w rezultacie rozwijającej się od lat kilku współpracy pomiędzy Muzeum Historycznym m.st. Warszawy i Muzeum Historii Sankt Petersburga. Dwa pierwsze, autorstwa badaczy petersburskich, stanowią przyczynek do historii wzajemnych kontaktów, dwa następne prezentują rezultaty kwerend przeprowadzonych na użytek zorganizowanej przez oba muzea wystawy „Sankt Petersburg i Warszawa na przełomie XIX i XX wieku. Początki nowoczesnej infrastruktury miejskiej", w przygotowaniu której udział swój miały również Archiwum Państwowe m.st. Warszawy oraz Rosyjskie Państwowe Archiwum Historyczne. 155

Maria B. Barabanowa-Priamurska,

Georgij G.

Priamtirski

przywieźli ostrygi, chodźmy do handelku Milutinych, zapraszam» — «Nie mogę — odpowiada — jadę do chorego». A kiedy zacząłem nalegać, mówi: «Idź tam, a ja przyjadę». — «Kłamiesz — mówię — Niemcze, nie przyjedziesz». — « W takim razie pójdziemy do chorego, a stamtąd pojedziemy. Powiem, że ty też jesteś doktorem». Pojechaliśmy... Chory, zupełnie mi nieznany, miota się na łóżku, jęczy. Geidenreich zaczął badać jego puls i beznadziejnie pokiwał głową. Spojrzawszy na stojącą u wezgłowia chorego płaczącą żonę, zaczął mimo wszystko pocieszać chorego, który cały czas twierdził, że umiera. «To przejdzie — mówi Geidenreich — to atak» — «Co pan mnie okłamuje — powiedział chory — Jaki atak, ja umieram». « — Ależ skąd — mówi Geidenreich — to samo i drugi doktor panu powie — i wskazuje mnie stojącego w drzwiach». «Co to za doktor?» — pyta chory. Zatrzymał na mnie wzrok i nagle jak nie krzyknie: «Czyż to jest doktor! To Aleksander Lwowicz Newachowicz!» — i z tymi słowami odwrócił się na łóżku i wyzionął ducha. Otóż, jak byłem popularny w Petersburgu" 1 . Tłumacz, poeta dyletant, znany bardziej jako sekretarz dyrektora imperatorskich teatrów, a następnie również naczelnik do spraw repertuarowych, miał rozległe kontakty „w wyższych sferach". Utrzymywał bliskie stosunki z rodziną hrabiowską Adlerbergów, obracał się w kręgu kapitalistów petersburskich i był bardzo wybitną, prawie mitologiczną postacią życia teatralnego i świeckiego. Lekkoduch, wygodniś, karciarz — jak słuch niesie szybko roztrwonił swój majątek pozostawiony przez ojca (będąc narzeczonym rwał sturublowe asygnaty na papiloty dla narzeczonej) — był wszędzie znany z karykatur w „Jerałaszu". Jeszcze w 1829 r. debiutował na niwie literackiej przekładem wodewilu A. Dupina i E. Scribe'a Gusman d'Elfarasz czyli bieda uczy rozumu, epizodycznie drukował swoje wiersze, zajmował się organizowaniem występów gościnnych włoskiej grupy operowej. Służąc w charakterze faktotuma w drugiej połowie XIX w. u hrabiów Adlerbergów często bywał za granicą 2 . Syn ochrzczonego polskiego Zyda, Aleksander Lwowicz miał, w przeciwieństwie do młodszego brata Michała, nie tylko szeroką naturę rosyjską, ale i wygląd. Ta okoliczność, będąca niejednokrotnie powodem docinków i żartów, wykorzystywana była w kręgach literacko-teatralnych Sankt Petersburga. Pisarz, literat i wydawca N. W Kukolnik zachował jedną z anegdot z tamtych czasów, świadczącą o poglądach społecznych rosyjskiego społeczeństwa na sytuację potomków Zydów-neo-

A. F. Koni, Notatki autochtona, w: Wybrane, Moskwa 1989, s. 276-277.

K. J. Rogow, Newachowicz Aleksander Lwowicz, w: Pisarze rosyjscy. 1800-1917. biograficzny, Moskwa 1999, t. 4, s. 243.

156

Słownik

NEWACHOWICZE — PETERSBURSCY WARSZAWIANIE

1. Plan miejscowości Guberni Sanktpetersburskiej i powiatu nad rzeką Ochtą ze szczegółowym wykazem działek letniskowych; fragment planu z działką letniskową Newachowiczów

fitów: „Newachowicz był pochodzenia wschodniego. Mieńszoj, Jerałasz, nie ukrywał tego mówiąc, że wszyscy wielcy ludzie współcześni są tego samego pochodzenia: Mayerber, Mendelssohn, Bartholdy, Rothschild, Ernst, Rachel, Kankrin i inni. Starszy Newachowicz był nadzwyczaj roztargniony. Zdarzyło mu się kiedyś obiecać coś Karatyginowi i ponieważ nigdy nie spełniał swoich obietnic, to i tym razem zrobił tak samo ... Przy spotkaniu z Karatyginem zaczął go przepraszać: — Zawiniłem, tysiąckrotnie zawiniłem. Mam taką złą pamięć... J e stem taki rozproszony... — J a k plemię judejskie po globie ziemskim... — dokończył Karatygin i odszedł"'. A. L. Newachowicz był starszym synem dobrze znanego i w Warszawie i w Sankt Petersburgu Lwa Nikołajewicza Newachowicza (Jechudy Lejb ben Noacha, 26 VI 1 7 7 6 ( 1 7 7 8 ? ) - 0 1 VIII 1831). Biografia Lwa (Leona) Newachowicza zarówno jako poważnego handlowca, jak i literata została dość dobrze przedstawiona w pracach polskich i rosyjskich badaczy, literaturze pamiętnikarskiej i różnych przewodnikach. Najbardziej szczegółowe i dokładne dane, być może jeszcze mało znane polskim badaczom

Rosyjska anegdota literacka końca XVIII -początku XIX wieki/, Moskwa 1990, s. 204-205.

157

Maria B. Barabanowa-Priamurska, Georgij G. Priamurski życia L. Newachowicza, można zaczerpnąć z czwartego tomu słownika Pisarze rosyjscy 1800-1917, który stosunkowo niedawno ukazał się w druku. Osiedlił się on w Sankt Petersburgu już pod koniec lat dziewięćdziesiątych XVIII w. wraz ze swoim przyjacielem Abramem Peretcem i został przedstawicielem niewielkiej kolonii żydowskiej, która pojawiła się pod koniec panowania Katarzyny II. W końcu XVIII w. do Sankt Petersburga można było przyjeżdżać bez rodzin na specjalne zezwolenie lub półlegalnie, kiedy władze patrzyły na to przez palce. Mogli też przyjeżdżać Zydzi-obcokrajowcy zajmujący dość wysoką pozycję, handlowcy lub działacze społeczni. Newachowicz należał być może do grona tych trzech-czterech Żydów, 0 których Katarzyna II mówiła, że żyją oni w Sankt Petersburgu i jakby się ich nie zauważa. W końcu XVIII-początku X I X w. w wyniku rozbiorów Polski około miliona Żydów zostało rosyjskimi poddanymi. Dla nich rosyjskojęzyczna kultura, rozwijająca się pod bezpośrednim wpływem kultury narodu rosyjskiego była bardzo ważna. Rosło także wśród kolonii żydowskiej znaczenie Petersburga4. Wielu wykształconych Żydów przyjmowało chrzest 1 ulegało asymilacji. Chrzty zaczęły się już w pierwszej połowie panowania Aleksandra I i objęły, rzecz jasna, najbardziej zaawansowaną społecznie i wykształconą część Żydów, dla których zmiana wyznania wiązała się ze znacznym kulturalnym oderwaniem się od swego narodu. L. Newachowicz przeszedł na luteranizm w 1806 r., otrzymawszy przy tym szlachectwo i rangę rejestratora kolegialnego, już legalnie osiedlił się w Sankt Petersburgu5. Początkowo mieszkał w domu literata księcia A. A. Szechowskiego, który w 1809 r. zaangażował go do napisania prozą części scen do tragedii Debora czyli zwycięstwo Wiary. Przed 1813 r., już jako sekretarz gubernialny, wszedł w posiadanie domu w Małej Kołomnie przy moście Alarczyna, (IV Część Admiralicyjna, I dzielnica, Nr 29, potem 451), gdzie osiadł wraz z żoną Katarzyną Somojłowną, córką Emilią i synem Aleksandrem6. Przytaczane po raz pierwszy przez autorów tego artykułu materiały przechowywane w Rosyjskim Państwowym Archiwum Historycznym w Sankt Petersburgu oraz informacje z wydawnictw periodycznych po-

N. W Juchniewa, Historia kolonii żydowskiej Petersburga do polowy XIX w., w: Petersburg i gubernia. Studium historyczno—etnograficzne, Leningrad 1 9 8 9 , s. 8 9 - 9 0 . A. L. Zorin, K. J. Rogow, A. I. Rejtblat, Newachowicz Lew Nikolajewicz, w: Pisarze rosyjscy 1800-1917.

Słownik biograficzny, Moskwa 1 9 9 9 , t. 4, s. 2 4 4 .

Wyjeżdżający, „Wiadomości sanktpetersburskie", dodatek, nr 14, 1 8 1 3 , s. 144; „Wiadomości sanktpetersburskie", nr 37, 1 8 1 6 , s. 3 5 8 .

158

NEWACHOWICZE — PETERSBURSCY WARSZAWIANIE

t /'< C f. * - y '•erA'/y't .u / /r • - r

v/*.

' V -r A ' SĆ * /

iA,

,c fs* ,Jss>r/X't.r.v\

J / / / . W s ' / ; / Jśzit.* '"c/l. 'CJ

/ c;

'AUir^ąes^/tOpM

/ /

— ••

C. •

V..

^ « ¿ » • Ł ł —

/ / / /

. -

/ / gjóeźiź&ctoc*-* i^

łTi/ej.

OC)MA.

*?*^»^**:^

Cycej&At rje n^^ctfnots

''.TZ^KtJr/i-t/ceJę-ćr**

Styr

- —- " /««?.(•*«<««'*'

' -'l

«•^oiif^oiiŁi. —

—

•• — -

••

a-d^iO-

— -

—

_ .

•* "

ar / / /

/ / / /

Dokładny opis letniska zmarłego radcy tytularnego Lwa Nikołajewicza Newachowicza — tzw. Aleksandrowka, znajdująca się za Wielką Ochtą, 13 lutego 1832 r.

159

Maria B. Barabanowa-Priamurska,

Georgij G.

Priamurski

zwalają dokładniej ocenić wielkość majątku radcy tytularnego Rządowej Komisji Finansów w Warszawie L. N. Newachowicza. Z akt archiwalnych i planów miejscowości Guberni Sanktpetersburskiej wiadomo, że od 1828 r. do 1840 r. w jego, a potem również jego spadkobierców posiadaniu, była rozległa działka letniskowa, licząca około 100 dziesięcin, nad brzegiem rzeki Ochty, na przedmieściu Sankt Petersburga, kupiona przez niego od żony generała-majora A. M. Suchariewa 7 . Z dokładnego opisu działki z 1832 roku wiadomo, że znajdowały się na niej: „Ogród Aglicki"; ogród naprzeciwko oficyny z łaźnią z altanką i drzewami, ogród z różnymi drzewami owocowymi i spichlerz dla wiśni; dwie drewniane oficyny — jednopiętrowa i parterowa, w których znajdowały się piwnice i pralnia z maszyną parową, pomieszczenie do pytlowania zboża, obora dla krów i stajnia na 12 stanowisk; spichlerz zbożowy, drewniana waga i dzwon. Sam dom był dwupiętrowy, drewniany, na murowanym fundamencie, na drugim piętrze mieścił się belweder z trzema okienkami i szklanymi drzwiami; belweder otaczała metalowa kratka. W domu znajdowały się holenderskie i rosyjskie piece kaflowe, kaflowe ławy do leżenia (powiedzmy od razu, że w pobliżu letniska znajdowały się fabryka kafli i wypalarnia) 8 , myjnia maszynowa; pokoje i sale „wytapetowane były błękitnymi, pasiastymi papierkami" 9 . Posiadłość letniskowa urządzona z zastosowaniem najnowszych osiągnięć postępu technicznego przynosiła dochód do 2000 rubli rocznie. Porównując akty kupna na tą działkę w różnych latach z pewnością można powiedzieć, że jej wyposażenie letniskowe było wykonane zgodnie z gustami i wymaganiami L. N. Newachowicza i jeszcze przez długie lata zachowało nadane mu rozplanowanie i funkcje gospodarcze. Dom z belwederem, jako jeden z najwyższych punktów przylegających do przedmieścia Ochtińskiego, przez długi czas służył za jedną z pozycji oporowych petersburskiej triangulacji rozpoczętej w 1820 r. pod kierunkiem astronoma i geodety, naczelnika korpusu topografów wojskowych F. F. Schuberta. Walka z samowolnym zagarnięciem ziem, przydzielenie nowych działek, zażegnywanie sporów między właścicielami — wszystko to wymagało stałego uściślania wielkości posiadłości ziemskich i robót prywatnych w zakresie pomiaru gruntów, wynikiem którego była z reguły rekonstrukcja starych naprawianych (granicznych)

Rosyjskie Państwowe Archiwum Historycznej, f. 1350. Lata 1 7 9 8 - 1 8 5 6 , op. 306, k. d. 2, k. 377. Rosyjskie Państwowe Archiwum Historyczne, f. 91, op. 1, d. 302, k. 183. Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Sankt Petersburga, f. 268, op. 1, d. 876, 1832 r., k. 2 7 - 3 0 .

160

NEWACHOWICZE — PETERSBURSCY WARSZAWIANIE

3. M. L. Newachowicz, „Jeralasz. Rosyjski album karykatur", Sankt Petersburg 1 8 4 6 - 1 8 4 9 . Pierwszy arkusz albumu, 1846 r.

słupów. Szerokie zastosowanie przy tym miała metoda triangulacji; odpowiednią działkę ziemi dzielono systemem trójkątów, których wierzchołki wyznaczały określone punkty, znajdujące się w odległości 4—25 kilometrów od siebie. Po bardzo dokładnym zmierzeniu boku jednego z trójkątów poprzez obliczenia trygonometryczne znajdowano wzajemne położenie innych punktów. Przez blisko 70 lat dawna posiadłość letniskowa Newachowiczów przechodziła z rąk do rąk. Ale, jak pisali przewodnicy po Leningradzie, na jej terenie aż do lat trzydziestych XX w. zachował się „stary pański dom, chociaż z bardzo dużymi przeróbkami oraz ślady ładnego parku" 1 0 . Pod koniec lat siedemdziesiątych i na początku lat osiemdziesiątych podjęta została decyzja, że na części tego rozległego terenu powstanie nowy miejski dworzec kolejowy — Ładożski. „Planuje się przekazać tu część pociągów podmiejskich z Dworca Finlandzkiego, będą też stąd odjeżdżać pociągi dalekobieżne w kierunku Pietrozawodska, Murmańska, Archangielska, Wołogdy i innych miast na północy Rosji. Ale po-

Przewodnik po Leningradzie, Leningrad 1931,s. 300; Przewodnik po Leningradzie, Leningrad 1933, t. 2, s. 292. 161

Maria B. Barabanowa-Priamurska, Georgij G. Priamurski

wstanie Dworca Ładożskiego — to sprawa przyszłości. A na razie znalazły tu swoje miejsce różne przedsiębiorstwa przemysłowe i jedna ze stacji prawobrzeżnej newskiej linii metra — Ładożskaja 11 . Tylko niewielki odcinek terenu przylegającego do rzeki Ochty zachował jeszcze elementy swego starego krajobrazu. W 1834 r. w posiadanie tego letniska wszedł urodzony w Warszawiew 1817 r., młodszy syn L. Newachowicza — Michał, który ostatecznie związał swoje życie z Petersburgiem w 1841 r. Zbliżywszy się szybko do petersburskiego kręgu zdobył rozgłos karykaturami na aktualne tematy, rysowanymi w albumach znajomych i na pojedynczych arkuszach. Przeszedłszy w stan spoczynku w 1842 r. ożenił się ze znaną tancerką T. P. Smirnową. Nie mając specjalnego wykształcenia artystycznego, jako samouk, zaczął malować obrazy i karykatury, które cieszyły się dużym powodzeniem w społeczeństwie petersburskim. Jeden ze współczesnych zapamiętał, że M. L. Newachowicz „który nie wydawał jeszcze w tym czasie , Jerałasza" malował wtedy swoje karykatury farbami na niedużych kartkach papieru i przynosił je wieczorem do teatru, gdzie przechodziły one z rąk do rąk, wywołując skrajny niepokój u wielu tych, którzy mieli powód obawiać się, czy to nie ich postać została przedstawiona na zdradliwej kartce papieru, wywołującej śmiech na parterze" 12 . Dramaturg i dziennikarz W . E . Zotow, stwierdzając, że baletowe koryfeuszki tych czasów nie zawsze wyróżniały się urodą, pisał: „Andriejanowa miała taką niepociągającą powierzchowność [...], że M. L. Newachowicz rysował ją w swoim « J e r a ł a s z u » nawet nie w karykaturze. Na jednym rysunku została ona przedstawiona przed ladą modnego sklepu: «Proszę mi pokazać materie, w których byłoby mi do twarzy» — mówi. « P r z e p r a s z a m , ale takich jeszcze nie mieliśmy» — odpowiada sprzedawca z wytrzeszczonymi oczami" 13 . W 1845 r. M. L. Newachowicz wpadł na pomysł wydawania periodycznego zbioru karykatur i humoru, który zaczął ukazywać się drukiem w następnym roku. Czasopismo otrzymało nazwę „Jerałasz". W 16 edycjach pierwszego rosyjskiego czasopisma satyrycznego pokazywano różne strony życia społeczeństwa petersburskiego, literatury, sztuki. Gazeta petersburska „Północna pszczoła" w 1846 r. informowała: „Przejdźmy od tego, co ważne w literaturze, do zabawnego. W tych dniach ukaże się (a może już się ukazał, gdyż sprawa utknęła na okładce) czwarty zeszyt «Jerałasz», wydawany przez M. L. Newachowicza i malarza G. Palma.

W G . Lisowski, Leningrad. Nowozbudowane dzielnice, Leningrad 1983, s. 199.

M. F. N. Longinow, Zabytki rosyjskie, 1874, t. XI, s. 3 5 5 - 3 5 6 .

W R. Zotow, Petersburg w latach czterdziestych, „Wiadomości historyczne", nr 1,1890, s. 41.

162

NEWACHOWICZE — PETERSBURSCY WARSZAWIANIE

4. M. L. Newachowicz, „Jerałasz. Rosyjski album karykatur", Sankt Petersburg 1 8 4 6 - 1 8 4 9 . Zeszyt I, 1848 r. — Wielkoduszny: Co to bracie na tobie za obszarpane odzienie? — Lokaj: To wasze, łaskawy panie, które mi pan raczy! podarować na święto.

Jeśli coś może być u nas porównywalne z utworami francuskiego dowcipu i francuskiej wesołości, to jest to bezsprzecznie «Jerałasz». Oglądając te satyryczne obrazki mimo woli przywołujemy Chama, Gavarnie i Dantona. Dowcipu w «Jerałasz» bez liku. Nie można powstrzymać się od śmiechu, przyglądając się tym obrazkom!". Szczególnym powodzeniem cieszyła się karykatura Newachowicza „Marsz do świątyni Sławy", w której przedstawieni zostali najbardziej znani pisarze połowy XIX stulecia 14 . Właśnie częstemu ukazywaniu się na stronach ,Jerełasza" zawdzięczał swą nadzwyczajną popularność starszy brat artysty, wielki smakosz, gastronom i znawca sztuki kulinarnej, Aleksander Lwowicz, którego portrety karykaturalne dość dobrze pasowały do oryginału. Brat namalował go między innymi rozmawiającego z bardzo do siebie podobnym maleńkim synem na temat błyskawicznej loterii, która była w swoim czasie bardzo modna. „Tato — mówi chłopiec — na moim wygranym 14

Felieton. Dziennikarskie rozmaitości, „Północna pszczoła", 1846, nr 242. 163

Maria

B. Barabanowa-Priamurska,

Georgij

Priatnurski

losie jest obiad na dwanaście osób. Gdzież on jest?" — „Zjadłem go!" — odpowiada dobrodusznie Aleksander Lwowicz15. Inne wydawnictwo satyryczne Newachowicza — „Czarodziejska latarnia", album arkuszy z karykaturami, ukazującymi się w formie załącznika do „Gazety Literackiej" jeszcze o dwa lata wcześniej niż „Jerałasz" — przestało istnieć, również ze względów cenzuralnych. Zacytujemy jeszcze raz W. R. Zotowa oceniającego twórczość Newachowicza, któremu poświęcił w swoich pamiętnikach kilka wersów Pisał on: „Michał Lwowicz był to prawdziwy prekur5. Emilia Lwowna Newachowicz, akwarela masor karykatury literackiej, larza Wiszniewskiego, 1835 ( 1 8 3 7 ? ) o którym jednak zupełnie zapomniała nasza literatura, nie zaszczyciwszy poważną oceną jego w najwyższym stopniu wspaniałego talentu. Michał Lwowicz potrafił niezwykle celnie uchwycić podobieństwo i właściwości osób poprzez przedstawienie ich w karykaturze, wywołując mimo woli uśmiech nawet u tych, których narysował w swoim albumie" 16 . Obiecywał czytelnikowi napisać o Newachowiczu w swojej Petersburskiej kronice również wybitny pisarz rosyjski Fiodor Michajłowicz Dostojewski, lecz zamierzenie to nie zostało przez niego zrealizowane1 . Godne uwagi miejsce w twórczości M. L. Newachowicza i wydawanym przez niego „Jerałaszu" zajmowały karykaturalne sceny polowań, wywołujące zawsze uśmiechy, znane wszystkim ze swej nieprzydatności podmiejskie drogi petersburskie i inne „wygody" letniskowe pod Petersburgiem. Wydawnictwo to właściwie można nazwać rysowaną kroniką petersburską połowy XIX w.

W R. Zotow, Petersburg w latach czterdziestych, s. 1 0 3 - 1 0 5 .

Tamże, nr 5, s. 292.

F. M. Dostojewski, Pełny zbiórdzielw

164

30-tu

„Wiadomości historyczne", nr 4, 1890,

tomach, Leningrad 1980, t. 18, s. 29, 229.

NEWACHOW1CZE — PETERSBURSCY WARSZAWIANIE

Kończąc opowiadanie o petersburskich Newachowiczach nie sposób nie wspomnieć o jeszcze jednym ich przedstawicielu — siostrze Michała i Aleksandra — Emilii Lwownie, matce wybitnego rosyjskiego naukowca—medyka I. Miecznikowa, Miloczce, która do końca swoich dni pamiętała, jak pewnego razu na sanktpetersburskim balu A. S. Puszkin powiedział jej: „Que vous portez bien votre nom"18. Istnienie w bibliotekach, muzeach i archiwach Sankt Petersburga ogromnego bogactwa najrozmaitszych materiałów: rytowanych portretów, rysunków w albumach „Jerałasza" i „Czarodziejskiej latarni", utworów literackich, dokumentów archiwalnych, wypisów z aktów kupna i sprzedaży nieruchomości umożliwia włączenie wątku „Newachowiczowie — Petersburscy Warszawianie " do kontekstu przyszłej wystawy „Warszawianie w Sankt Petersburgu. Połowa XIX w—pierwsza połowa XX w." Tłum. Ryszard Sękalski

L. A. Czerejski, Puszkin i jego otoczenie, Leningrad 1988, s. 288.

Igor A. Bogdanow SERGIEJ SCHLIEMANN W WARSZAWIE

Mało kto wie, że znakomity archeolog niemiecki Henryk Schliemann ( 1 8 2 2 - 1 8 9 0 ) , który przeżył bez mała dwadzieścia lat w Rosji, miał żonę Rosjankę i z tego małżeństwa troje dzieci. Wszystkie pozostały w Rosji, kiedy w 1864 r. Schliemann wyjechał z niej na zawsze i udał się na poszukiwanie mitycznej Troi, której odkrycie rozsławiło jego imię. Z dziećmi — Nadieżdą i Sergiejem (Natalia zmarła w młodym wieku) — utrzymywał przez lata regularne kontakty, interesując się ich życiem w Petersburgu i wszędzie tam, gdzie przebywały podczas finansowanych przez niego wakacji. Sergiej Schliemann ( 1 8 5 5 - 1 9 4 0 ? ) 1. Henryk Schliemann, drzeworyt z końca X I X w. korespondował z ojcem od 1863 do 1890 r. Jego listy zachowały się niemal w komplecie w archiwum adresata, przechowywanym obecnie w Bibliotece Gennadius w Atenach. Udało się w nim odnaleźć aż 413 listów Sergieja, z których jeden napisany przez siedemnastoletniego chłopca w czasie wakacji szkolnych z Warszawy publikujemy niżej. List ten zasługuje na uwagę nie tylko dlatego, że napisany został przez syna wybitnego człowieka, ale i ze względu na wyrażone w nim poglądy, charakterystyczne dla pewnej części ówczesnego społeczeństwa rosyjskiego. Jako przekaz naocznego świadka stanowi 167

Igor A.

Bogdanow

on cenne źródło zarówno dla biografów Henryka Schliemanna, jak i dla badaczy zainteresowanych przeszłością stosunków polsko-rosyjskich. W F A K 7 , 1872,263

„Warszawa, 9 sierpnia 1872 r.

Umiłowany ukochany tato! Z ogromną radością dowiedziałem się z Twego miłego listu z dnia 19/31 czerwca, że odkryłeś tę wielką wieżę, o której Homer pisze w Iliadzie YI, 386 1 . Po tych wszystkich odkryciach i niepokojach nie zdziwię się, jeśli nazwisko Schliemann uwieczni się, będzie przechodzić z ust do ust po całym świecie, a potomkowie z dumą będą je nosić. Z wielką radością przeczytam w rosyjskich gazetach opis Twoich wykopalisk. Tylko niezbyt mi jest przyjemnie słyszeć, że nie jesteś całkiem zdrów, zwłaszcza, że w Trojadzie obecnie panują różne choroby. List ze 160 rublami, jak już Ci o tym pisałem, ku mojej ogromnej radości otrzymałem. N a poczcie przekazałem wszystkie informacje, zgodnie z którymi został on mi wysłany z Kijowa. Jeszcze raz z całego serca dziękuję za pieniądze na podróż i proszę 0 wybaczenie, że tak często Cię niepokoiłem. Z Lubawy 2 wypłynąłem 31 czerwca statkiem „Kurlandia" do Rygi, gdzie pozostałem przez kilka dni. Miasto ze swymi pięknymi budynkami 1 ładnymi okolicami, jak Kemeri, Dublen 3 i in. bardzo mi się spodobało. Z Rygi pojechaliśmy do Warszawy, niegdyś stolicy Polski. Warszawa i teraz pozostaje miastem pięknym. Jakie tu budynki, jezdnie i teatry. Teraz Warszawa jest całkowicie rosyjskim miastem a Rosjanie są tutaj osobami rządzącymi i okazuje się im względy. W gimnazjach wszystkiego naucza się tutaj w języku rosyjskim, była „szkoła wyższa" została przekształcona na uniwersytet, gdzie również wszystko wykłada się w języku rosyjskim. Wstępujący tutaj na uniwersytet Rosjanie mają pierwszeństwo przed Polakami i otrzymują stypendium w wysokości 300 rubli. Polacy zaś są takiegoż pozbawieni. Tutaj jest teraz, dzięki Bogu, całkowicie Rosja.

Mowa o Wielkiej Wieży, o której wspomina Iliada w historii Andromachy: „Do wielkiej wieży Iliona ona [Andromacha — I. B.] udała się pospiesznie, gdy usłyszała, że Trojańczycy cofają się, że krzepnie siła achajska". (Przekład W. W Weresajewa). Oficjalna nazwa miasta do 1917 r.: Lijepaja. Poprawnie: Durben. Obecnie miasto Durbe na Łotwie.

168

SERGIĘJ SCHLIEMANN W WARSZAWIE

Niedawno na głównej ulicy wzniesiono pomnik hrabiego Paskiewicza, który stłumił powstanie w 1830 r.4 Pomnik ten oczywiście nie jest szczególnie przyjemny dla Polaków, ale za to rozsławia Rosję. Wielka rzecz! Polska, 200 lat temu będąca zawadą dla Rosji, władająca Litwą i Małorosją i pretendująca do tronu moskiewskiego w 1612 r. obecnie znajduje się pod rządami Rosji. Pisałem Ci w poprzednim liście, że będę w Kijowie 15-tego sierpnia, ale w związku z tym, że wakacje przedłużono do 25-tego, zamierzam tam być nie wcześniej niż 22-giego. Stąd pojadę przez Brześć Litewski i Żytomierz. W czasie podróży ciągle sobie przypominałem, że zawdzięczam to wyłącznie Tobie i dlatego, proszę, jeszcze raz przyjmij moją wdzięczność z życzeniami wszystkiego dobrego, kochający Cię bardzo syn S. Schliemann" Tłum. Ryszard Sękalski

Iwan Fiodorowicz Paskiewicz (1782-1856), hrabia erywański, książę warszawski, general-feldmarszałek, od 1831 r. — namiestnik Królestwa Polskiego. Kierował stłumieniem Powstania Listopadowego.

Henryk Fałek ŹRÓDŁA DO BIOGRAFII GEN. SOKRATESA I. STARYNKIEWICZA W ZBIORACH ARCHIWUM PAŃSTWOWEGO m.st. WARSZAWY

Sokrates I. Starynkiewicz żył w latach 1 8 2 0 - 1 9 0 2 , prezydentem Warszawy był przez 17 lat — od 16 października 1875 r.1 do 12 września 1892 r.2 Opracowanie pełnej i wyczerpującej biografii gen. Starynkiewicza w warunkach polskich, bez dostępu do archiwów rosyjskich, jest prawie niemożliwe z powodu zbyt małej ilości materiałów. Powstająca dokumentacja aktowa dotycząca jego działalności zawodowej, wojskowej i cywilnej, gromadzona była i pozostawała przede wszystkim w ośrodkach dyspozycyjnych carskiej Rosji. Materiały archiwalne znajdujące się w Warszawie w ogromnej większości zostały wywiezione w 1915 r. do Rosji przez wycofujące się przed frontem wojska rosyjskie. To, co pozostało, w dużym stopniu uległo później zniszczeniu podczas II wojny światowej. W Archiwum Państwowym m.st. Warszawy nie m a obecnie ani jednego zwartego zespołu aktowego, dotyczącego jego osoby. N a pojedyncze pisma związane ze Starynkiewiczem natrafić można jedynie np. w aktach miasta Warszawy (zespół nr 3/1 z okresu od początku X I X w. do 1 9 5 0 r., liczący ponad 8 8 0 0 j. a. 3 ), Rządu Gubernialnego Warszawskiego (zespół

' 2

Wodociąg i kanalizacja w m.st. Warszawie 1886-1936, pod red. Włodzimierza Rabczewskiego i Stanisława E. Rutkowskiego, Warszawa 1937, s. 1 - 4 , 9 , nn., Archiwum Państwowe m.st. Warszawy (dalej: APW), Biblioteka, sygn. 2983Encyklopedia Warszawy, Warszawa 1994, s. 807 — okres prezydentury wyznacza datami 1 grudnia 1 8 7 5 - 1 2 września 1892 r. j. a.: jednostka aktowa. 171

Henryk Falek

nr 1181/11, z lat 1 8 4 0 - 1 9 1 8 , 58.844 j. a.), lub Kancelarii Gubernatora Warszawskiego (zespól nr 1416/11, z lat 1 8 6 6 - 1 9 1 8 , 4 1 . 4 8 8 j. a.). Jest to zwykle korespondencja służbowa między Prezydentem Warszawy a Gubernatorem Warszawskim, Rządem Gubernialnym lub Kancelarią Gubernatora Warszawskiego podpisywana przez Starynkiewicza (czasem nawet po polsku) np.: — pismo (1 strona) generała—lejtnanta Starynkiewicza do Gubernatora Warszawskiego z dnia 7 września 1885 r., informujące o uszkodzeniach w budynku Zarządu Żandarmerii Okręgu Warszawskiego, Rząd Gubernialny Warszawski, Referat XVII Budowlany, sygn. 2123, k. 23 (sygn. dawna 1885); — pismo (3 strony) Prezydenta Miasta Warszawy S. Starynkiewicza z dnia 9 października 1885 r. do Gubernatora Warszawskiego w sprawie wymiany kanalizacji na ul. Gęsiej w Warszawie, Rząd Gubernialny Warszawski, Referat XVII Budowlany, sygn. 2137, k. 1 9 - 2 0 (sygn. dawna 1885/33). O zasługach Starynkiewicza dla Warszawy świadczy pośrednio, przede wszystkim dokumentacja inwestycji warszawskich realizowanych z jego inicjatywy i pod jego nadzorem. Najwięcej takich materiałów znajduje się w zespołach: — nr 1188/1. Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji m.st. Warszawy, 1 8 9 1 - 1 9 5 0 , 390 j. a.; — nr 1001/IV, Biuro Pomiarów przy Budowie i Eksploatacji Wodociągów i Kanalizacji m.st. Warszawy, zawierające Plany Lindleya, 1 8 8 6 - 1 9 1 6 , 5882 j. a.; — nr 1002/1Y Główny Urząd Geodezji i Kartografii — Delegatura w Warszawie — mapy, 1 8 8 5 - 1 9 5 1 , 810 j. a.; — nr 1004/IV, Kolekcja map i planów, 1 7 3 0 - 1 9 8 8 , 531 j. a.; — nr 1240/1V Biuro Studiów i Projektów Energetycznych w Warszawie, 1 8 7 4 - 1 9 7 1 , 8 2 1 0 j. a.; — nr 1301/IV, Biuro Urządzania Lasów i Geodezji Leśnej w Warszawie, 1 8 8 8 - 1 9 4 7 , 1472 j. a.; — nr 1366/IY Centrum Techniki Komunalnej w Warszawie, 1 8 6 4 - 1 9 6 4 , 364 j. a., itp. Na ślady działalności Starynkiewicza w zakresie opieki społecznej, charytatywnej i dobroczynnej można natrafić z kolei w zespołach akt takich instytucji i organizacji jak: — nr 1108/1, Warszawska Rada Opieki Społecznej, 1 8 8 6 - 1 9 0 7 ; — nr 110/1, Warszawskie Towarzystwo Dobroczynności, 1 8 4 0 - 1 9 5 0 , 4 6 8 j. a.; 172

ŹRÓDŁA DO BIOGRAFII GEN. SOKRATESA I. STARYNKIEWICZA...

— nr 1094/11, Rada Opieki Społecznej Powiatu Warszawskiego, 1 8 8 2 - 1 9 1 5 , 21 j. a.; — nr 1133/H, Rada Opieki Społecznej Guberni Warszawskiej, 1 8 6 7 - 1 9 1 8 , 5788 j. a. Starynkiewicz nie działał i nie uczestniczył w imprezach i spotkaniach organizowanych w Klubie Rosjan w Warszawie, dlatego nie ma żadnej wzmianki o nim w zespole aktowym nr 1171/1 — Klub Rosjan w Warszawie. Do dokumentów, które pośrednio dotyczą Starynkiewicza i jego działalności należą umowy, kontrakty i inne akty prawne związane z inwestycjami warszawskimi z czasów jego prezydentury przechowywane w Oddziale III tutejszego archiwum. Przykładem tego typu akt może być kontrakt zawarty między Zarządem Warszawy a Lindleyami, ojcem i synem, na projekt wodociągów i kanalizacji miejskiej, podpisany przez H. Hoffmana, W . H . Lindleya i W.Kretkowskiego w lipcu 1881 r.4 Jest to najważniejszy dokument mówiący o współpracy Magistratu m. Warszawy z Lindleyami, prowadzonej w imieniu prezydenta Starynkiewicza przez radcę prawnego Magistratu Henryka Hoffmana. Dokument zawiera 42 paragrafy regulujące prawa i obowiązki każdej ze stron kontraktu. Poza tym, akta notarialne W.Kretkowskiego zawierają m.in. różne wersje umowy, upoważnienie radcy H. Hoffmana do reprezentowania interesów Magistratu m. Warszawy w rozmowach z Lindleyami oraz jego korespondencję ze Starynkiewiczem. Jedyne materiały dotyczące bezpośrednio osoby Starynkiewicza to relacje prasowe o jego śmierci i pogrzebie, zawierające czasem krótki życiorys oraz podobizny i fotografie pamiątek po zmarłym, znajdujące się w dwóch zespołach aktowych: — nr 201/1 — Zbiór Korotyńskich z lat 1 7 6 7 - 1 9 4 6 , liczący 4337 j. a.; — nr 202/11 — Zbiór Przyborowskiego z XIX i XX w., liczący 34 tomy. Ze zbioru Korotyńskich godne uwagi są jednostki o sygnaturach: I - 4 6 , 1 - 1 8 3 , 1 - 1 9 2 , II - 2 7 , II - 3 0 , II - 3 3 , X - 1 0 3 , X - 2 1 9 , X - 2 4 5 , X-232, X-2351.

A P ^ zespól nr 716/III, Kancelaria Włodzimierza Kretkowskiego, vol. 3 0 , 1 8 8 1 r., nr rep. 6 1 0 , k. 1 4 3 - 1 9 9 . Teksty w języku rosyjskim i w języku niemieckim.

173

Henryk Fałek

Ś. p Hokrates PHrjokiewi. f.

ś.

I P.

Sokrates Starynkiewicz, Jenerał Artylerii, b. Prezydent m. Warszawy.

po długich i ciężkich cierpieniach, zmarł d. 23-go sierpnia 1002 r,, przeżywszy lali "N,t>ołeń«l*. ii Inlre v : z j zwłokach w miedikaniu (ul. R y s i a S 6 ) odprawiana będą l l l l l 1 2 - j a t o ruu». 2 - e j po południu • 7 - « ) wiocz-jrem. Kaliożeńitwo ł a l o l n c f t ł . r zwłokach * soborze katedralnym 1 i.i v IM.1...-J i i J W " ' - ' . i i * . b . m., l J. wtorek, u godzinie 1 0 - s j rtno, po skoi.czeaiu którego r wypiou-adrone zoiU' • na cmentarz prawi sławny wolrici. O tz^rn w str.ntkn pozostała zora, córka, synowie i wnuki zawiadamiaj* krewnych, kolegów 1 pru smariego. \ illlllillMILIIIŁMWLIl. - W T j B E M a B M B M M W B W M i

f Ś. p. Sokratss Staryskiiwici, D i i i , r a n o o g o d z . 8 o j , r o z s t a ł s i ę i tym ś w i a t e m c z ł o w i e k , k t ó r y d l a W a r s z a w y położ/l o g r o m n e taiłogi. l i c r a z y m o w a o żywiołowym w z r o ś c i o n a s z e g o B i i a ? t a , ile r a z y z zadowoleniem s ł u c h a m y orzee z s n i a , że Wara/.awa r o z w i j a się, rośnie i piękniej e , ilo r a z y n i e t y l k o n r r y j e z d n i z e Wsohodu, lecz •ąsiodzl nnsi n a Z a c n o d z i e s t w i e r d z a j ą z m i a n y ogromne, dokonane w ciągu ubiegłych 23-iu lat, w s z y s t k o t o ł ą c z y się z n a z w i s k i e m S t a r y n k i e w i e z a i ś w i a d c z y o j o g o n i e z m o r d o w a n e j p r a c y i duż e j intclifrcncji, a .¡ego zdolności a d m i n i s t r a c y j n e j I c e l o w o ś c i zabiegów, o Wysokiem poczuciu obowiązku gospodarza miasta i umiejętności spożytkow a n i a w s z y s t k i c h czynników, s t a n o w i ą c y o ł i ł ą c z n i e s k o m p l i k o w a n y z a r z ą d ro. W a r s z a w y . N i e t y l k o w a m a w i a c y cenili, podziwiali i wynok * cześć oddawali swojemu prezydentowi. Sfery m i a r o d a j n e u w a ż a ł y go s a t w o j e g o r c p i c z o n t a u t a , zasługującego na n i e o g r a n i c z o n e / » s i a n i e ; ze zdaniem S t a r y n k i c w i e z a liezouo się w P a t e n b u r g n ,

1. Wycinki prasowe informujące o śmierci Sokratesa Starynkiewicza, 1 9 0 2 r. 174

ŹRÓDŁA D O BIOGRAFII GEN. SOKRATESA I. STARYNKIEWICZA...

Poleca się zwłaszcza teczki: — „Żegluga po Wiśle" (sygn. I - 1 9 2 , s. 25), która zawiera listę członków Towarzystwa Żeglugi, z nazwiskiem Starynkiewicza, będącego m. in. prezesem Towarzystwa Ratownictwa Tonących; — „Magistrat m. st. Warszawy i Rada Miasta", (sygn. X —103, s. 24) zawierającą pismo prezydenta Starynkiewicza do redakcji „Gazety Warszawskiej"; — „Wodociągi i kanalizacja", (sygn. X - 2 4 5 , s. 5 3 - 5 4 , 5 8 - 6 7 , 69, 71 i 73) zawierająca wypis z aktu notarialnego dotyczącego umowy z Lindleyami w sprawie budowy wodociągów. Zainteresowanych fotografiami S. Starynkiewicza odsyłam do teczki pt. „Sokrates Starynkiewicz", o sygn. X - 2 3 5 1 . Jedna z nich przedstawia Starynkiewicza w podeszłym wieku, druga w ostatnim okresie jego życia w galowym mundurze generalskim. Obie o wymiarach 6 x 10 cm, nie datowane, wykonano w zakładzie fotograficznym Jana Mieczkowskiego, mieszczącym się na rogu ulicy Senatorskiej i Miodowej nr 4 9 6 w Warszawie. W tejże samej teczce znajduje się na trzech stronach rękopis (autograf) artykułu gen. S. Starynkiewicza, przekazanego osobiście redakcji „Kuriera Warszawskiego", który nie ukazał się drukiem. W zbiorze Przyborowskiego informacje dotyczące Starynkiewicza można znaleźć w teczkach oznaczonych sygnaturami.: II 4 0 do II 4 2 ; IV 12, 121, 2 2 6 , 251 do 2 5 6 ; X V I I 134 do 141, 162 do 165, 170, 184 i 185. Zawarte są tam m. in.: — artykuł z prasy warszawskiej pt. General Starynkiewicz opublikowany w dniu odejścia generała ze stanowiska Prezydenta Miasta Warszawy (sygn. II, s. 4 0 - 4 2 ) ; — materiały prasowe o śmierci i pogrzebie gen. Starynkiewicza z 1902 r., (sygn. X V I I s. 1 3 4 - 1 4 1 , 1 6 2 - 1 6 5 ) ; — informacje o pracach przy odnawianiu kolumny Zygmunta III w czasie prezydentury Starynkiewicza, (sygn. IX s. 2 5 5 - 2 5 6 ) . Uzupełnieniem i wsparciem powyższego zasobu aktowego może być księgozbiór Archiwum służący informacjami o Starynkiewiczu i o historii Warszawy okresu starynkiewiczowskiego. Przykładem tego typu literatury są książki:

— Projekt Kanalizacji i Wodociągu w mieście Warszawie, sporządzony przez inżyniera Wiliama Lindleya z przedmową gen. S. Starynkiewicza, Warszawa 1879,

— Wodociągi i kanalizacja w m. st. Warszawie 1886-1936, pod red. Wl. Rabczewskiego oraz St. Rutkowskiego, nakładem Zarządu Miejskiego w m. st. Warszawie, Warszawa 1937. Książka ta zawiera rozdział pt. 175

Henryk

Fałek

Twórcy wodociągów i kanalizacji m. st. Warszawy, w którym m.in. mowa jest również o prezydencie Starynkiewiczu. Starynkiewicz był człowiekiem bardzo skromnym, bezinteresownym, nie afiszował się, nigdy nie mówił o sobie, nie eksponował swojej osoby i swoich zasług, nie zabiegał o sławę, o wejście do historii i do pamięci potomnych. Wśród nielicznych materiałów, jakie pozostały po nim z okresu jego działalności w Warszawie, brakuje też źródeł ilustrujących prywatną sferę jego życia. Bez dostępu do pamiątek czy korespondencji Stary nkiewicza opracowanie palnej jego biografii jest — jak zauważyła już słusznie A. Słoniowa5 — niemożliwe.

A. Słoniowa, Sokrates Starynkiewicz, Warszawa 1981, s. 3—4.

ŹRÓDŁA DO D Z I E J Ó W WARSZAWY POPOWSTANIOWEJ W ROSYJSKIM PAŃSTWOWYM ARCHIWUM HISTORYCZNYM Opracowanie: Andrzej Soltan

Rosyjskie Państwowe Archiwum Historyczne (RGIA) w Sankt Petersburgu należy do najbardziej zasobnych w polonica archiwów zagranicznych. Na jego bogactwo w tym względzie i znaczenie dla polskiej nauki historycznej zwrócił uwagę w 1958 r. Z. Kolankowski, stwierdzając, że możliwie pełne zinwentaryzowanie wszystkich przechowywanych w nim, a interesujących nas materiałów wymagałoby planowej i systematycznej pracy licznego zespołu historyków różnej specjalności1. Przypomniany przez niego postulat utworzenia w Petersburgu polskiej stacji naukowej, niezbędnej dla podołania tak szeroko zakreślonemu przedsięwzięciu, okazał się jednak w istniejących warunkach nie do zrealizowania. Przez ostatnich kilka dziesiątków lat dostęp do archiwów rosyjskich był bowiem utrudniony i tylko nielicznym historykom polskim udawało się dotrzeć do zgromadzonych w nich źródeł2. Na ogromną wartość zasobu Rosyjskiego Państwowego Archiwum Historycznego dla badaczy zajmujących się dziejami Warszawy pierwszy wskazał R. Kołodziejczyk, dając przegląd zawartości kilkudziesięciu woluminów dokumentujących gospodarkę komunalną miasta w latach 1864-1914 zarejestrowanych podczas kwerendy wykonanej w znajdują-

Z. Kolankowski, Archiwum Historyczne w Leningradzie i jego polonica, „Kwartalnik Historyczny" 1959, LXV, nr 3, s. 1018. 2 M. in. R. Kołodziejczyk, Archiwum Feldmarszałka Iwana Paskiewicza namiestnika Królestwa Polskiego, „Archeion" 1961, XXXIV,s. 9 5 - 1 0 4 ; S. K. Kuczyński, Polonica heraldyczne ' sfragistyczne w zbiorach leningradzkich, tamże, 1978, s. 1 9 1 - 2 1 3 . 177

SANKT-PETERSBURG ! WARSZAWA. POKŁOSIE WSPÓŁPRACY

cym się tam zespole aktowym dawnego rosyjskiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (fond 1287) 3 . Jak wiadomo, po upadku Powstania Styczniowego w miarę nasilania się kursu na likwidację resztek autonomii Królestwa Polskiego, władze carskie podjęły szereg kroków ograniczających samorządność magistratu warszawskiego, doprowadzając do tego, że każda jego poważniejsza inicjatywa czy wydatek musiały być sankcjonowane nad Newą. W aktach petersburskiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, któremu te sprawy podporządkowano, zachowały się na skutek tego liczne dokumenty dotyczące inwestycji miejskich w Warszawie, z obszerną niejednokrotnie motywacją, planami, rysunkami architektonicznymi i technicznymi. Do poszerzenia naszej wiedzy o zawartości tego bogatego w varsaviana, zespołu doszło w 1997 r. Delegowani do Petersburga — z ramienia Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych — E. Rosowska i R. Kołodziejczyk, prócz dalszej penetracji akt Departamentu Gospodarki M S W kwerendą swoją objęli również inwentarze zasobu aktowego powstałego w jego miejsce w 1904 r. Głównego Zarządu do Spraw Gospodarki Komunalnej (fond 1288) 4 . Niektóre spośród ujawnionych dotąd akt dotyczące najważniejszych inwestycji warszawskich tego czasu — wodociągów i kanalizacji, komunikacji miejskiej, gazyfikacji i oświetlenia, budowy mostów i nabrzeży, regulacji i brukowania ulic, a także budżetu miasta, poboru podatków i ogólnie polityki magistratu — zaprezentowane zostały w listopadzie 1997 r. na wystawie „Polonica i varsaviana w zbiorach petersburskich" w Muzeum Historycznym m. st. Warszawy, podczas festiwalu kultury rosyjskiej „Sankt Petersburg w Warszawie" odbywającego się z okazji podpisania umowy o współpracy obu miast w dziedzinie kultury i sztuki 5 . Dwa lata później kilkanaście innych i dotąd nieznanych varsavianów ze zbiorów RGIA udostępniona nam w ramach wystawy „Sankt Petersburg i Warszawa na przełomie XIX i XX wieku. Początki nowoczesnej infrastruktury miejskiej" — eksponowanej od 8 grudnia 1999 do 31 stycznia 2 0 0 0 r. w Petersburgu, a od 6 marca do 30 kwietnia 2 0 0 0 r. w Warszawie — której organizatorami prócz Muzeum Historycznego m. st. Warszawy oraz Muzeum Historii Sankt Petersburga były także 3

R. Kołodziejczyk, Varsaviana w Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym w Leningradzie, „Rocznik Warszawski" 1969, IX, s. 3 4 7 - 3 5 2 . Tenże, Sprawozdanie z pobytu naukowego w Petersburgu w dniach 1 5 - 2 9 kwietnia 1997 r. (maszynopis); także E. Rosowska, Sprawozdanie z pobytu naukowego w Rosyjskim Państwowym Archiwum Historycznym (RGIA) w Petersburgu w dniach 1 5 - 2 9 kwietnia 1997 r. (maszynopis). A. Sołtan, Polonica i varsaviana w zbiorach petersburskich, „Rocznik Warszawski" 1998, XXVIII, s. 3 4 8 - 3 5 0 .

178

ŹRÓDŁA DO DZIEJÓW WARSZAWY...

Archiwum Państwowe m. st. Warszawy i Rosyjskie Państwowe Archiwum Historyczne 6 . Do zaprezentowania ich na wystawie przyczyniła się kwerenda archiwalna wykonana dla potrzeb scenariusza. Ponieważ ze względów ekspozycyjnych zdecydowano pokazać na wystawie przede wszystkim plany i rysunki architektoniczne, stanowiące tylko niewielką część materiałów zewidencjonowanych w trakcie kwerendy, wydaje się zasadne podanie w tym miejscu pełnego ich wykazu. Wskazuje on na istnienie dokumentów tyczących się Warszawy w zasobach aktowych także innych petersburskich ministerstw i jako taki stanowić może pomoc przy dalszych poszukiwaniach źródłowych w tym Archiwum. A oto wykaz wszystkich materiałów, jakie odnotowano w trakcie przeprowadzonej kwerendy: Fond 20: op. 4, d. 4852, k. 1 - 1 1 8 O założeniu Warszawskiego Towarzystwa dla Oczyszczania i Sprzedaży Spirytusu (m.in. statut); op. 12, d. 15 i l6a, k. 4 - 1 4 , 2 3 - 2 7 nn. Wykaz fabryk i zakładów m. Warszawy w 1890; op. 12, d. 262, k. 1 - 6 1 1 M. in. sprawozdanie Zarządu Towarzystwa Akcyjnego Fabryki Mebli Giętych pod firmą „Wojciechów" w Warszawie za 1887 (broszura). Fond 25: op. 4, d. 612 O zatwierdzeniu statutu Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie, 1880 (m.in. spis założycieli, statut). Fond 37: op. 7, d. 466, k. 2 1 - 2 4 Kontrakt Magistratu Warszawskiego z Naczelnikiem Wschodniego Okręgu Górniczego Królestwa Polskiego na dostawę płyt żeliwnych dla wykonania nawierzchni jezdni na placu Grzybowskim oraz ulicach Twardej, Srebrnej, Królewskiej i Chłodnej, 1878.

Sankt Petersburg i Warszawa na przełomie XIX i XX wieku. Początki nowoczesnej infrastruktury miejskiej. Katalog wystawy, pod red. A. Soltana, Warszawa 1999-

179

SANKT-PETERSBURG I WARSZAWA. POKŁOSIE WSPÓŁPRACY

Fond 91: op. 3, d. 2 3 6 O szkołach niedzielnych i rzemieślniczych założonych w Warszawie w latach 1875—1892 (m.in. plan miasta z zaznaczeniem usytuowania szkół). Fond 174: op. 2, d. 2291, k. 1 - 1 5 Referat Departamentu Komunikacji Drogowej i Wodnej z 27 IV 1885 r. o pracach przy regulacji Wisły w Warszawie podjętych dla zapewnienia funkcjonowania wodociągu miejskiego. Fond 176: op. 123, d. 3337 O robotach przeprowadzonych w latach 1 8 7 5 - 1 8 7 6 przy wymianie jezdni na moście Aleksandryjskim (Kierbedzia) w Warszawie. Fond 219: op. 1, d. 2 4 7 4 1 , k. 1 - 2 Pismo Departamentu Górniczego do Komitetu Techniczno-Inspekcyjnego Kolei, z 8 XI 1882 r. w sprawie zwołania do Warszawy zjazdu pracowników przemysłu górniczego Królestwa Polskiego. Fond 231: op. 5, d. 4, k. 1 - 1 2 5 O Technicznej Szkole Kolejowej przy Towarzystwie Kolei Warszawsko-Terespolskiej w Warszawie, 1 8 7 9 - 1 8 8 1 (m.in. statut Szkoły); op. 5, d. 176, k. 3 9 - 4 1 Wykaz terminów egzaminów rocznych i końcowych w tejże szkole, 1891. Fond 262: op. 2, d. 1039, k. 1 - 3 2 4 O budowie mostu przez Wisłę w Warszawie 1 8 7 4 - 1 8 7 9 (k. 97a, 169, 196, 2 0 0 - 2 1 7 , 238, 256, 303 — rysunkowa dokumentacja techniczna).

180

ŹRÓDŁA DO DZIEJÓW WARSZAWY...

Fond 381: op. 46, d. 124, k. 9 4 - 9 6 O powołaniu oddziału przemysłowo-rolnego przy Wystawie Zwierząt Hodowlanych w Warszawie w 1885. Fond 389: op. 49, d. 16126, k. 1 - 4 1 Regulamin Wystawy Plonów Sadowniczych Królestwa Polskiego w Warszawie, 1884—1886 (od k. 31 spis eksponatów). Fond 4 9 7 : op. 4, d. 3165, k. 4, 49, 1 3 1 , 5 3 3 Afisze teatrów warszawskich, lata osiemdziesiąte XIX w. Fond 573: op. 19, d. 29815, k. 1 - 1 3 0 O budowie nowych gmachów dla szpitala i domu opieki Dzieciątka Jezus w Warszawie, 1 8 9 2 - 1 8 9 5 . Fond 733: op. 150, d. 394, k. 1 - 4 8 8 O zmianie statutu Warszawskiej Szkoły Weterynaryjnej, 1 8 8 8 - 1 8 8 9 (m.in.: historia założenia szkoły w 1840 — k. 1 4 - 1 5 , opis stanu szkoły — k. 4 9 - 5 6 ) ; O budowie nowego gmachu dla biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego, 1 8 8 7 - 1 8 9 1 (k. 2 1 3 - 2 1 9 ) ; op. 164, d. 883, k. 6 4 - 6 8 , 7 0 - 7 8 Wykaz instytucji urzędowych i społecznych w Warszawie i na jej przedmieściu Pradze w 1885; op. 202 d. 494, k. 1 - 2 8 Wiadomość o liczbie studentów, wydziałach i programie nauczania Uniwersytetu Warszawskiego w 1880; op. 202, d. 797, k. 1 - 1 6 3 Sprawozdanie o stanie Uniwersytetu Warszawskiego za 1879; op. 202, d. 8 0 0 k. 1 - 1 6 Sprawozdanie o stanie Instytutu Głuchoniemych i Ociemniałych w Warszawie za 1878; 181

SANKT-PETERSBURG I WARSZAWA. POKŁOSIE WSPÓŁPRACY

op. 203, d. 2310, k. 1 - 4 6 Sprawozdanie o stanie Uniwersytetu Warszawskiego za 1887; op. 203, d. 2429 Sprawozdanie o stanie szkół realnych w Warszawskim Okręgu Naukowym za 1877; op. 226, d. 39, k. 3 0 - 3 8 Projekt statutu Warszawskiej Szkoły Felczerów prof. A. Waltera, 1884. Fond 759: op. 33, d. 1815 O domu podrzutków przy szpitalu Dzieciątka Jezus w Warszawie, 1885; op. 34, d. 111 Sprawozdanie o stanie opieki społecznej w Warszawie za rok 1888 (broszura). Fond 776: op. 6 O zakazie wydawania gazety „Nowiny Niedzielne" w Warszawie, 1876-1882; op. 12 O wydawanym przez wojskowy szpital ujazdowski w Warszawie czasopiśmie „Medicinskij Sbornik", 1886. Fond 821: op. 2, d. 130 O naprawie organów w kościele katedralnym Św. Jana w Warszawie,

1880;

op. 2, d. 131 O budynkach i remontach kościołów katedralnych w Warszawie, 1888-1889; op. 2, d. 133 O budynkach i remontach klasztorów w Warszawie 1883-1904; op. 2 , d . 135, k. 1 - 1 2 3 O remontach kościołów katedralnych w Warszawie 1887-1899; op. 2, d. 262, k. 1 - 1 7 O przekazaniu Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie części ogrodu z kapliczką przy kościele Bernardynów, 1883;

182

ŹRÓDŁA DO DZIEJÓW WARSZAWY...

op. 2, d. 377, k. 1 0 5 - 1 7 0 O budowie w Warszawie nowego kościoła rzymsko-katolickiego, 1872-1903; op. 2, d. 1056, k. 1 - 1 9 0 O zgromadzeniu Sióstr Miłosierdzia przy kościele Św. Kazimierza w Warszawie, 1870-1911; op. 1078, k. 1 - 1 7 7 O cmentarzu Powązkowskim w Warszawie, 1870—1888 (m.in. k. 64 — plan topograficzny cmentarza z zaznaczeniem gruntów przeznaczonych na jego poszerzenie); op. 2, d. 1252, k. 1 0 0 - 1 3 0 O orkiestrze i chórze w kościele katedralnym Św. Jana w Warszawie, 1884. Fond 835: op. 1, d. 1038, k. 1 Fasada budynku Warszawskiego Seminarium Duchownego, akwarela, architekt Fedders, 1905; op. 3, d. 2 6 - 2 8 Fotografie szkół miasta Warszawy, koniec XIX w. Fond 1270: op. l , d . 1125, k. 1 - 2 6 O ustanowieniu Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie, 1871; op. l , d . 1318, k. 1 - 5 3 O ustanowieniu Domu Inwalidów w Warszawie, 1879; op. 1, d. 1334, k. 1 - 1 3 O założeniu Towarzystwa Opieki nad Pracą Kobiet w Warszawie, 1879 (m.in. statut); op. 1, d. 1380, k. 1 - 5 2 O budowie i eksploatacji tramwajów konnych w Warszawie przez Brukselskie Towarzystwo Akcyjne, 1880; op. l , d . 1412, k. 1 - 9 1 O zatwierdzeniu statutu Towarzystwa Wzajemnych Ubezpieczeń od Gradobicia w Warszawie, 1884 r. (m.in.: k. 27 — tekst statutu, k. 5 8 - 6 1 — spis założycieli);

183

SANKT-PETERSBURG 1 WARSZAWA. POKŁOSIE WSPÓŁPRACY

op. 1, d. 1413, k. 1 - 9 6 O budowie kanalizacji i zaopatrzeniu w wodę Warszawy, 1871—1881. Fond 1284: op. 43, d. 240, k. 1 - 4 6 O mianowaniu generał-majora artylerii Sokratesa Starynkiewicza gubernatorem chersońskim, 1868 (m.in. wykaz przebiegu jego dotychczasowej służby); op. 223, d. 182, k. 8 - 9 Program szkoły muzycznej przy Warszawskim Towarzystwie Muzycznym, 1883; op. 223, d. 208 Statut Warszawskiego Instytutu Muzycznego, 1886. Fond 1287: op. 7, d. 2157, k. 1 - 3 Pismo generał-gubernatora warszawskiego do ministra spraw wewnętrznych z 22 X I 1888 r. w sprawie organizacji targu chmielowego w Warszawie; op. 9, d. 1476, k. 1 - 1 1 9 O założeniu Towarzystwa Wzajemnej Pomocy Subiektów Sklepowych w Warszawie, 1884; op. 20, d. 1136 O zatwierdzeniu statutu Domu Inwalidów w Warszawie, 1888; op. 20, d. 1154 O zatwierdzeniu nowego statutu Domu-Przytułku dla Kobiet w Warszawie, 1880; op. 20, d. 1184 O założeniu przytuliska dla nauczycielek w Warszawie, 1881 r. (m.in. statut); op. 33, d. 11 O budowie głównej hali targowej w Warszawie, 1891—1905; op. 33, d. 615, k. 1-27 O przydzieleniu pomieszczeń w pałacu Bruhla dla Szkoły Rysunkowej, 1876-1889; op. 33, d. 793, k. 1 - 8 O oświetleniu Warszawy gazem, 1880-1899;

184

ŹRÓDŁA DO DZIEJÓW WARSZAWY...

op. 33, d. 822, k. 1 - 1 9 O przebudowie placów targowych w Warszawie, 1882; op. 33, d. 910, k. 1 - 2 0 O ustanowieniu przy magistracie warszawskim stanowiska naczelnego architekta, 1885-1886; op. 38, d. 2181 O ustanowieniu przy gen. Sokratesie Starynkiewiczu stanowiska pomocnika prezydenta miasta, 1892. Fond 1291: op. 89, d. 7 Dane statystyczne o fabrykach i zakładach miasta Warszawy, 1885. Fond 1293: op. 79, d. 19 O uruchomieniu tramwajów konnych w Warszawie, 1881; op. 79, d. 59, k. 1 - 2 8 O budowie nowego miejskiego zakładu gazowniczego w Warszawie, 1881-1885; op. 85, d. 110, k. 1-77 O budowie głównej hali targowej w miejscu byłych Koszar Mirowskich, 1888-1905; op. 168, d. 13, k. 1 Plan Warszawy z zaznaczeniem numeracji domów i nazw ulic, 1880; op. 168, d. 26 Plan Warszawy sporządzony w związku z budową wodociągów i kanalizacji, 1879 r.; op. 171, d. 1 Ogólny plan sieci wodociągowej w Warszawie ze wszystkimi towarzyszącymi jej urządzeniami, 1880; op. 171, d. 3, k. 1 Plan ulicy Marszałkowskiej z zaznaczeniem projektowanego kanału, trotuaru i miejsc posadzenia drzew, 1877-1878; op. 171, d. 28 Projekt budowy kościoła pod wezwaniem Św. Barbary na Koszykach w Warszawie, 1882;

185

SANKT-PETERSBURG I WARSZAWA. POKŁOSIE WSPÓŁPRACY

op. 171, d. 3 1 Projekt przebudowy pałacu Briihla na pomieszczenie urzędu telegraficznego w Warszawie, akwarela, architekt Kozłowski, 1 8 8 4 ; op. 171, d. 35 Projekt przebudowy Teatru Wielkiego w Warszawie, teka z rysunkami, architekci Zochowski i Rittendorf, 1 8 8 7 - 1 8 8 8 ; op. 171, d. 4 7 , k. 1 Rzut przebiegu dojazdowej kolejki konnej od rogatki Belwederskiej wzdłuż szosy wilanowskiej do osady Promenada, 1 8 8 0 . Fond 1 3 4 3 : op. 15, d. 3 2 7 , k. 32 Projekt herbu miasta Warszawy, akwarela, 1 8 7 5 ; op. 2 9 , d. 6 4 5 5 , k. 1 - 4 Podanie starszego radcy Iwana A. Starynkiewicza (ojca prezydenta) z prośbą o wpisanie go wraz z dziećmi: Sokratesem, Julianem, Ariadną i K l e o p a t r ą do księgi rodowej szlachty g u b e r n i m o s k i e w s k i e j , 14 II 1 8 3 5 r.; op. 2 9 , d. 6 4 5 6 , k. 1 - 3 7 O szlachectwie Starynkiewiczów, 1854—1855 (m.in.: k. 13 rodowód Sokratesa Iwanowicza, k. 18 — formularz jego ojca Iwana Aleksejewicza); op. 3 6 , d. 2 3 8 6 0 , k. 1 - 1 6 O szlachectwie Starynkiewiczów (m.in.: świadectwo służby Sokratesa z 1 8 9 3 r., zaświadczenie o szlachectwie, genealogia). Fond 1 4 1 1 : op. 1, d. 7 8 , k. 2 6 7 Herb Iwana A. Starynkiewicza, zatwierdzony 31 I 184 lr., akwarela. Fond 1 4 2 4 : op. 1, d. 2 9 5 Plan miasta Warszawy, 1 8 8 5 .

Z BADAŃ NAD LITERATURĄ VARSAV1ANISTYCZNĄ NA MARGINESIE PRAC NAD „BIBLIOGRAFIĄ WARSZAWY"

Adam Borsuk WARSZAWA I SPOŁECZEŃSTWO WARSZAWSKIE W PROZIE LITERACKIEJ CZASOPISM POLSKICH 1 7 9 5 - 1 8 3 0

Miasto aż do X I X w. zajmowało podrzędną pozycję w hierarchii polskich t e m a t ó w literackich. W literaturze polowy X V I I I w. uznawana za obcą cywilizacja wielkomiejska poddawana była surowej krytyce. Autorzy powieści stanisławowskich (I. Krasicki, M . D . Krajewski, F. S . J e z i e r ski) przedstawiali metropolię jako deprawujące szlachecką młodzież siedlisko zła. W p ł y w na negatywną ocenę miasta miały rustykalne tradycje literatury polskiej, agrarystyczne teorie rodzimych fizjokratów, antyurbanistyczny światopogląd sentymentalizmu o rodowodzie roussoistycznym. „Zgniliźnie" wielkiego miasta przeciwstawiano dodatnio wartościowaną moralnie wieś 1 . W krytyce miejskich aglomeracji wzajemnie uzupełniały się tendencje moralizująco-dydaktyczne racjonalistycznej literatury oświeceniowej ze światopoglądem sentymentalnym. Kontynuacją antyurbanistycznych poglądów była w X I X w. zasada „szczęścia w ograniczeniu" Kazimierza Brodzińskiego, będąca pochwałą skromnego, ale moralnego i szczęśliwego życia na wsi. Zmiany w wizerunku wielkiego miasta nastąpiły w drugiej połowie X I X w., a szczególnie po 1 8 3 1 r. Pisarze zaczęli ukazywać dodatnie aspekty życia metropolii. Mieszczanin, w tym również reprezentant niższych stanów, zaczął być przedstawiany jako postać pozytywna. W okresie przedlistopadowym coraz częściej zaczęto wykorzystywać motywy urbanistyczne, zwłaszcza w powieści. Pojawiły się moralnie neutralne obrazy Warszawy (romanse M . Wirtemberskiej, E. Jaraczewskiej),

Por. S. Tomaszewski, Miasto, w: Słownik literatury polskiej XIX u/ieku, Wrocław 1999, s. 543. 187

Adam

Borsuk

a także pozytywny wizerunek pracowitego, mieszczańskiego Wrocławia (Podróż bez celu F. Skarbka) 2 . Pomimo częstszego sięgania po motywy miejskie, Warszawa w literaturze polskiej była tematem rzadkim i mało znaczącym. Wizerunek miasta kształtowany był przez tradycję stanisławowską, jednakże zaczęły powstawać również utwory odmienne. W artykule tym chciałbym prześledzić tematykę warszawską w prozie literackiej czasopism polskich lat 1795-1830. Znaczna część badanych utworów, należąca do literatury drugorzędnej, nie była osobno publikowana i mogła ujść uwagi historyków literatury. Motywy miejskie rzadko były przedmiotem badań. Pierwszą pracą zajmującą się tym zagadnieniem był artykuł Z. Leśnodorskiego Miasta i mieszczanie w powies'ci stanisławowskiej (1935), następnie pojawiły się prace J. Bachorza, J. Dętki, S. Tomaszewskiego. Mam nadzieję, że ten tekst może stanie się przyczynkiem do obszerniejszej syntezy dotyczącej wizerunku Warszawy w literaturze lat 1795-1830. W badanej literaturze wyróżnić można grupę utworów kontynuujących stanisławowską tradycję satyrycznego przedstawiania stosunków warszawskich. Ostrze ich satyry wymierzone jest w takie postawy jak życie ponad stan, wynoszenie się ponad innych, życie pozornymi wartościami, warszawskie cwaniactwo. Pojawia się galeria typowych postaci literatury oświeceniowej: marnotrawny młodzieniec, pani modna, przewodnik uczący niedoświadczonego prowincjusza miejskich obyczajów. Do utworów tego typu należą podpisywane pseudonimem „Człowiek światowy" felietony: List znaleziony', Bal maskowy4, Wielki Piątek\ anegdota Józefa Dzierzkowskiego Warszawa6, opowieść Klementyny Hoffmanowej Listy Monisi do przyjaciółki swojej Karoliny***1. Felieton List znaleziony ma postać fikcyjnego listu, rzekomo znalezionego przez „Człowieka światowego". Autorem listu jest przybysz z prowincji. „Parafianin" spotyka się w Warszawie z pogardliwym traktowaniem, zdzierstwem, nieuprzejmością. Poznany przypadkowo mieszkaniec stolicy, wyłudzając od przybysza pieniądze, zostaje jego przewodnikiem

Tamże.

Człowiek światowy, List znaleziony, „Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego" 1817, nr 35, s. 7 5 4 - 7 5 6 .

Człowiek światowy, Bal maskowy, tamże, nr 16, s. 3 3 9 - 3 4 2 .

Człowiek światowy, Wielki Piątek, tamże, nr 28, s. 6 1 0 - 6 1 2 .

J. Dzierzkowski, Warszawa, „Warszawianin" 1822, nr 9, s. 1 3 7 - 1 4 1 .

K. Hoffmanowa, Listy Monisi do przyjaciółki swojej Karoliny***, „Rozrywki dla Dzieci" 1824, nr 2, s. 6 1 - 7 8 , nr 3, s. 1 1 1 - 1 1 8 .

188

WARSZAWA I SPOŁECZEŃSTWO WARSZAWSKIE W PROZIE.

po wielkomiejskim świecie, uczy warszawskich zwyczajów Okazuje się, że do dobrego tonu należy tu butne zachowanie, wywyższanie się ponad innych, arogancja. Uprzejmość i skromność zdradzają prowincjusza. Warszawiaków charakteryzuje stwarzanie pozorów bogactwa i lekkie traktowanie kobiet. „Człowiek chociaż goły, ale że umie pewien ton utrzymać, świat mniema, że posiadam miliony, mniemanie to rozczula serca i jak motyl z kwiatka na kwiatek biegając żyję sobie jak sułtan turecki"8. Pozory bogactwa wystarczają, aby uwieść warszawiankę. Prowincjusz pod wpływem swego mentora prowadzi hulaszczy tryb życia. Temat życia ponad stan w wielkim mieście pojawia się zresztą w wielu satyrycznych utworach epoki stanisławowskiej. Obraz Warszawy w felietonie nie jest jednoznacznie negatywny. Autor demaskuje stosunki międzyludzkie, natomiast słowami narratora wyraża zachwyt nad pięknem miasta. „Widok Warszawy ze strony Pragi bardzo jest wspaniały. Liczne gmachy na pięknej wzniosłości ponad Wisłą w długiej przestrzeni budowane obiecują zbliżającemu się do stolicy ową przyjemność i zachwycenie, które zwykłe podróżnych w wielkich i ludnych miastach zajmują"9. W utworze wymienione są łazienki Jana Kurtza przy ul. Mariensztat. Felieton Bal maskowy krytykuje postawę warszawianek, które bal zorganizowany przez Warszawskie Towarzystwo Dobroczynności na cele filantropijne traktują jako „targowisko próżności". Autor przedstawia gorączkowe przygotowania kobiet do maskarady. „Gdziekolwiek tylko poszedłem, wszędzie pani domu zajęta balem maskowym, to przymierzała sukien, to piór, to zawojów, to dobierała kolorów najbardziej podnoszących jej wdzięki, to dumała nad krojem najwłaściwszym jej kibici, to smuciła się nad brakiem pereł, diamentów i innych drogich kamieni, zgoła, im która mniej miała dochodu, tem bujniejsze myśli tworzyły jej czarujące i droższe ubiory"10. Sumy wydane przez rozrzutne warszawianki na stroje wielokrotnie przewyższyły kwoty przeznaczone na cele dobroczynne. „Przejrzawszy wszystko, nabawiwszy się i przekonawszy, iż zysk, który na ubogich z tego balu zebrano jest tylko małym procentem tego, co wydano na stroje, powróciłem po północy do domu i marzyłem sobie, iż maskarada więcej ściągnęła by osób, a mniej wydatków prywatnym przyniosła"11. Akcja felietonu Wielki Piątek rozgrywa się w stolicy podczas Świąt Wielkanocnych. Wymowę utworu podkreśla kontrast pomiędzy cichą g Człowiek Tamże, s. Człowiek Tamże, s.

światowy, List znaleziony, s. 755. 754. światowy, Bal maskowy, s. 340. 342. 189

Adam

Borsuk

działalnością dobroczynną a hałaśliwą próżnością wielkiego świata. Autor postanawia samotnie odwiedzić Groby Pańskie. Ewokuje świąteczny nastrój: „Warszawa w tym dniu jest w zupełnym ruchu. Tysiące kobiet w suknie smutku przyodzianych, zakrytych welonami, odwiedzają przybytki Pańskie, inne na stoliku jałmużny zbierają ofiary dla nieszczęśliwych, gdy w tem świątynie zaciemnione rozlegają się tylko krokami stąpających, a blask grobów wzbudza uszanowanie i pobożność"12. Zwiedzanie grobów Pańskich narrator rozpoczyna od kaplicy w Domu Podrzutków, założonej przez Gabriela Piotra Baudouina. Potem odwiedza sierociniec. Wyraża podziw dla miłosierdzia sióstr zakonnych opiekujących się sierotami. Zachwytem napawa go panujący tam uroczysty, świąteczny nastrój. Następnie odwiedza poszczególne kościoły: Misjonarzy, Wizytek, Karmelitów, Karmelitanek, Bernardynów, Bernardynek, Pijarów, katedrę św. Jana. Oddaje nastroje panujące w niektórych kościołach. „Ponurość miejsca, owe niskie sklepienia, to ciemne i ścieśnione wejście, nareszcie samo powietrze grobowe, ogniem świec i lamp rozrzedzone, wszystko przydawało do smutnych obrazów znikomości człowieka" 13 . To o kościele Bernardynów. Z atmosferą Domu Podrzutków i mniej uczęszczanych kościołach warszawskich kontrastuje nastrój panujący w otoczeniu kościołów, w których spotyka się „wielki świat", np. Pijarów, katedry Św. Jana. Zachowanie ludzi nie licuje z powagą Świąt Wielkanocnych. W kościołach warszawiacy rozpychają się łokciami, młodzież ocenia urodę kobiet, robiąc niestosowne uwagi. Na twarzach ludzi nie widać wzajemnej miłości i przebaczenia. Narrator nie chce być zaliczany w poczet „nieprzystojnych" młodzieńców: „Tak się to tu, co niedziela dzieje, pomyślałem sobie, a lękając się, by mnie nie policzono do modnych i ciekawych ichmości, usunąłem się na bok i szczęśliwie po odwiedzeniu kościoła Kapucynów dostałem się do domu" 14 . Opowiadaniem krytykującym stosunki warszawskie jest Warszawa Józefa Dzierzkowskiego. Tu ostrze satyry stępione jest obecnością akcentów humorystycznych. Utwór ma postać fikcyjnego listu pisanego przez marnotrawnego młodzieńca do redaktora „Warszawianina". Autor listu pragnie, aby redaktor potępił warszawskich oszustów. Postać marnotrawnego młodzieńca należy do galerii typowych postaci literatury stanisławowskiej. Młody mężczyzna przybywa do stolicy podczas karnawału w celu załatwienia rodzinnych interesów. Koledzy wciągają go w wir karnawałowych zabaw. Młodzieniec żyje ponad stan, zaciąga długi, nie 12 13 14

Człowiek światowy, Wielki Piątek, s. 611. Tamże, s. 611. Tamże, s. 612.

190

WARSZAWA I SPOŁECZEŃSTWO WARSZAWSKIE W PROZIE...

załatwia powierzonych interesów. Kupuje podejrzane kosmetyki, które okazują się fałszywymi maściami. W opowiadaniu ponownie spotykamy się z tematem życia ponad stan w wielkim mieście i obrazem warszawskiego cwaniactwa. Utworem sytuującym się pomiędzy tekstami satyrycznymi a moralistycznymi jest opowieść Klementyny Hoffmanowej: Listy Monisi*** do przyjaciółki swojej Karoliny , napisany w formie zbioru listów dziewczyny z arystokratycznego rodu adresowanych do przyjaciółki. Rodzice dziewczynki, mieszkając w Warszawie, dla stwarzania pozorów bogactwa zaciągają liczne długi i marnotrawią majątek rodzinny. Dzieci, wychowane w egoizmie, wywyższają się ponad ludzi z niższego stanu, nie doceniają wartości nauki i pracy. „Bóg sprawiedliwy ubogim dal talenta, bogatym pieniądze"15. Sytuacja diametralnie się zmienia, gdy rodzice postanawiają naprawić popełnione błędy. W celu zwrócenia długów sprzedają majątek, rozpoczynają skromne, ale uczciwe życie na przedmieściach Krakowa. Otaczają ich godni ludzie, dzieci dostrzegają inne aniżeli materialne wartości. Zauważyć tu można echa koncepcji Kazimierza Brodzińskiego „szczęścia w ograniczeniu" oraz przeciwstawienie prowincji zepsuciu wielkiego miasta. Przedmieścia Krakowa symbolizują prowincję, gdzie wieść można życie skromne, ale autentyczne, pozbawione gry pozorów. „Obraliśmy Kraków za siedlisko jako miejsce gdzie swobodnie, przyjemnie i małym kosztem żyć można"16. Odmienną grupę utworów stanowią opowiadania bądź anegdoty przedstawiające cynizm warszawskich stosunków międzyludzkich. Nie służą one moralnej ocenie opisanych zdarzeń, ale zabawieniu czytelnika. Brak moralnej oceny i cynizm przypominają zjawisko tzw. warszawskiej komedii obyczajowej, której autorzy odtwarzali obraz wielkomiejskich stosunków raczej z pozycji obserwatorów niż sędziów. Przeważająca część tego typu utworów opublikowana została w czasopiśmie „Pasztet nie z Truflami, ale Facecjami". Facecje w, tym wypadku, to mniej lub bardziej rozbudowane zabawne anegdoty. Trzy z nich zasługują na szczególną uwagę. Dwie napisane są przez autora o pseudonimie „Pan Gadulski" 17 , trzeci pod pseudonimem „Pani Trzpiotalska"18. Pierwszy z utworów napisany jest częściowo wierszem, częściowo prozą. Tematem anegdoty są warszawskie perypetie niezbyt rozgarniętego prowin-

K. Hoffmanowa, Listy Monisi***..., Tamże, s. 121.

s. 63.

Pan Gadulski, tekst w: „Pasztet nie z Truflami, ale Facecjami" 1822, nr 1, s. 19-21, nr 2, s- 39-41, nr 3, s. 73-74, nr 5, s. 113-115, nr 6, s. 137-139, nr 4, s. 98-100, nr 5, s. 121-123, nr 6, s. 145-148. 18 Pani Trzpiotalska, tekst w: „Pasztet nie z Truflami, ale Facecjami" 1822, nr 3, s. 65-67. 191

Adam Borsuk

cjusza. Wątek ten należy do tematów obiegowych literatury stanisławowskiej i poststanisławowskiej. „Parafianin" jest postacią typowo komiczną. Mimo iż jest cynicznie wykorzystywany przez kobiety z warszawskiego półświatka, jego przygody nie wzbudzają współczucia, lecz śmiech czytelnika. Powodem jest jego głupota, niezaradność i naiwna przebiegłość. Bohater, aby otrzymać tańszy bilet na bal maskowy, przebiera się za kobietę. Zdradzają go jednak wąsy i męskie buty. Wyłajany przez odźwiernego, dostaje się jednak na bal. Budzi rozbawienie wśród uczestników redut niezręcznością zdradzającą prowincjusza. Dziewczyny z warszawskiego półświatka naciągają go na alkohol i okradają. Zwabiają następnie do mieszkania przy ulicy Dunaj, gdzie poją go wódką i kuszą swoimi wdziękami. Pokazują się w negliżu, a stara matka, posługując się fortelem, wyłudza pieniądze. Prowincjusza spotykają w stolicy dalsze nieprzyjemne przygody. Ostatecznie, po licznych upokorzeniach i całym tym „marnotrawstwie" jak niepyszny opuszcza miasto. „Już nie jednego tak przywitała Parafianina luba Warszawa"19. W opowiadaniu na uwagę zasługuje przedstawienie kobiecych postaci z półświatka oraz śmiałość obyczajowa, rzadko spotykana w literaturze wysokiej. Anegdota „Pani Trzpiotalskiej" również bawi czytelnika obrazem warszawskiego cwaniactwa, wstrzymując się od ocen moralnych. Przebiegły żołnierz-frant oszukuje przyjezdnego. W tym wypadku ofiarą nie jest naiwny prowincjusz, ale bankier z Hamburga. Żołnierz sprytnym fortelem wyłudza od przyjezdnego pieniądze. Czyn oszusta nie wzbudza oburzenia, lecz uznanie z powodu przebiegłości cwaniaka. Anegdota służy rozśmieszeniu czytelnika. Niezwykle interesującym utworem jest „facecja" ukazująca kulisy życia warszawskich dorożkarzy. Bardziej doświadczony, kuty na cztery nogi dorożkarz uczy nowicjusza tajemnic zawodu. Podaje sposoby uzyskania szybkiego i łatwego zarobku. Uczy bezczelności, oszustw, chwytów psychologicznych. Podaje miejsca, gdzie w odpowiednie dni należy szukać klientów. Dowiadujemy się o miejscach schadzek zakochanych par: ogród Unruha, Czyste, Łazienki. Uważa, że nie należy stosować się do obowiązującej taryfy, można fałszować numery dorożek, nie wydawać pasażerom drobnych pieniędzy. Utwór przedstawia ciemne strony życia miasta, rzadko ukazywane w literaturze wysokiej. Cynizm bohaterów nie podlega ocenie moralnej, służy rozbawieniu czytelnika. Do omawianej grupy utworów należy anegdota „Pana Nowiny"20. Narrator w izbie przy ulicy Długiej podsłuchuje rozmowy pijanego szew19

Pan Gadulski, tekst w: „Pasztet nie z Truflami, ale z Facesjami", s. 19. Pan Nowina, tekst w: „Pasztet nie z Truflami, ale Facecjami" 1822, nr 3, s. 7 0 - 7 1 .

192

WARSZAWA I SPOŁECZEŃSTWO WARSZAWSKIE W PROZIE...

ca z żoną. Rozmowa ma postać zabawnego akrostychu, zakończonego pogróżką szewca pod adresem żony. Do następnej grupy utworów należą anegdoty humorystyczne pozbawione cynicznej wymowy. Dają obraz Warszawy o charakterze neutralnym, podporządkowanym funkcji humorystycznej. Najczęściej są to krótkie historyjki służące zabawieniu czytelnika. Wymienić tu można anegdoty podpisane pseudonimami: „Pan Nowina"21, „Panna Wszędobylska"2", „Pan Konceptowicz"23, utwór pt. Nekrolog24. Występują w nich realia topograficzne i niekiedy obyczajowe. Dla zrozumienia anegdoty „Pana Nowiny" potrzebna jest znajomość topografii miasta. Z kolei tekst „Pana Konceptowicza" opowiada o zabawnym dialogu między publicznością a aktorami sceny niemieckiej pod kierownictwem Franza Heinricha Bulli, która mieściła się w pałacu Radziwiłłów. Teatr wystawiał liczne farsy, bawiąc niewybredną publiczność mieszczańską. Bohaterkami anegdoty „Panny Wszędobylskiej", są warszawskie przekupki. Na tle poprzednio omawianych utworów wyróżnia się krótkie opowiadanie Stolica i prowincja2''. Jest to „naślad z francuskiego", czyli luźna adaptacja francuskiego utworu do polskich warunków. W tradycji oświeceniowej wielkie miasto, w tym wypadku Warszawa, było negatywnym przeciwstawieniem pozytywnego obrazu wsi. W opowiadaniu Stolica i prowincja mamy do czynienia z rzadkim w ówczesnej literaturze zjawiskiem odwrócenia wartości reprezentowanych przez miasto i wieś. Tematem utworu jest zabawne zderzenie sielskiego wyobrażenia o rodzinnych stronach, wyniesionego z sentymentalnych i romantycznych lektur, z rzeczywistymi realiami życia na prowincji. Młody aplikant warszawskiego biura rządowego pragnie odwiedzić idealizowane, rodzinne strony. Wybiera się do rodziny w wiejskie okolice. W zderzeniu fantazji z rzeczywistością pryska mit wiejskiej sielanki. Młodzieńca męczy ogromna ilość krewnych zmuszająca do trzymania się towarzyskich konwenansów Razi snobizm, polegający na zgłębianiu rodzinnej genealogii, tytułomania, zabobony, obżarstwo. Zycie na prowincji wydaje mu się nudne, czcze i jałowe. Ludowa muzyka i ludowe śpiewy nie odpowiadają jego muzycznym gustom. Zycie w Warszawie wydaje mu się intensywniejsze i bardziej

21 22

Tamże, nr 3, s. 87. Panna Wszędobylska, tekst w: „Pasztet nie z Truflami, ale Facecjami" 1822, nr 3, s. 70,

nr 5, s.l 18-119.

Pan Konceptowicz, tekst w: „Pasztet nie z Truflami, ale Facecjami" 1822, nr 4, s. 109-110. 24

Nekrolog, „Tygodnik Polski" 1819, nr 10, s. 258-263Stolica i prowincja. Opowiadanie, „Dziennik Damski" 1830, nr 35, s. 273-278, nr 36, s. 2 8 4 - 2 8 8 , nr 37, s. 289-293193

Adam

Borsuk

urozmaicone: „Zaledwie wstanę, już na mnie zatrudnienia czekają. Trzeba czytać i odpisywać różnym przyjaciołom i znajomym, którzy mi swoje interesa polecili; jeszcze nie wypuszczę z ręki pióra, gdy nadejdzie czas śniadania. Trzeba przeczytać gazety, dzienniki i inne pisma periodyczne; dalej spieszyć się do biura: tu trzeba razem prawie do dwudziestu osób mówić i odpowiadać na ich pytania. Po godzinie biurowej trzeba koniecznie zjeść obiad. Po obiedzie już nie czas do pracy: piękny spacer, raz trzeba zwiedzić Bielany, to znowu Wilanów, kiedy indziej Jabłonnę, Marymont, Łazienki, Królikarnię, że nie wspomnę wiele innych konieczności i pominę wiejską kawę, spacer w Saskim Ogrodzie itp. — trzeba się spieszyć, bo wieczorem piękny balet, śliczne zgrabniutkie tancerki; a co za słowicze pienia w pięknej operze Rossiniego? Ani ci wzmianki jeszcze nie uczyniłem o przeczytaniu nowych romansów, brukowych urywków, sporach polemicznych, balach, wieczorach, tańcującej herbacie, koncertach, redutach, maskaradach, zabawach w Resursie itp." 26 Powyższy cytat daje ciekawy obraz wielkomiejskiego życia. W opowiadaniu ośmieszona została moda na sielskość i ludowość. Następną grupę utworów stanowią powiastki moralne, czyli krótkie opowiadania o charakterze dydaktyczno-moralizującym. Autorką ich jest Klementyna Hoffmanowa. Opublikowała je w wydawanym przez siebie czasopiśmie „Rozrywki dla Dzieci". Adresatem utworów miały być dzieci i młodzież. Reprezentują je cztery opowiadania: Ślepa21, Szkodliwy nałóg28, Ofiara Romanka29, Magdusia i Julia10. Celom moralistycznym służyła również opowieść K. Hoffmanowej Listy Monisi*** do przyjaciółki swojej Karoliny . Ze względu na krytyczny obraz stosunków w Warszawie omówiłem ją w pierwszej grupie utworów. W powiastkach obraz Warszawy posiada charakter neutralny moralnie, podporządkowany nadrzędności funkcji wychowawczej. Miejsce akcji nie ma znaczenia dla zasadniczej wymowy opowiadań. Akcja powiastki Szkodliwy nałóg rozgrywa się w Ogrodzie Saskim. Opowiadanie piętnuje brzydki zwyczaj wyśmiewania się z osób ułomnych. Morał oddać można za pomocą przysłowia: „Nie czyń drugiemu, co tobie niemiłe". Wydarzenia opisane w powiastce Ślepa częściowo umiejscowione są w Warszawie i na terenie Wilanowa. Tematem utworu jest los niewido-

Tamże, s. 288.

K. Hoffmanowa, Ślepa, „Rozrywki dla Dzieci" 1824, nr 4, s. 1 6 3 - 1 8 2 .

K. Hoffmanowa, Szkodliwy nałóg, tamże, 1824, nr 8, s. 8 3 - 8 6 .

K. Hoffmanowa, Ofiara Romanka, tamże, 1824, nr 9, s. 1 3 4 - 1 3 8 .

K. Hoffmanowa, Magdusia i Julia, tamże, 1825, nr 14, s. 6 6 - 7 9 -

194

WARSZAWA 1 SPOŁECZEŃSTWO WARSZAWSKIE W PROZIE...

mej dziewczynki, która po operacji w stolicy odzyskuje wzrok. Daje wzorowy przykład miłości siostrzanej oraz uczy, iż przymioty moralne ważniejsze są aniżeli zmysłowe piękno. Wilanów wybrany został na miejsce pobytu dziewczynki ze względu na zdrowsze niż w mieście powietrze. Rekonwalescentka po odzyskaniu wzroku podziwia Wisłę, park Wilanowski, Warszawę. Akcja powiastki Ofiara Romanka rozgrywa się podczas podróży chłopca z prowincji do stolicy w celu pobierania nauk w Collegium Nobilium pijarów. Utwór daje przykład pełnej poświęcenia miłości synowskiej. Chłopiec ofiarowuje własne pieniądze na mszę za zdrowie ojca. Powiastka daje pozytywny wzór nauczycieli konwiktu pijarów. Romanek zachęcony ich przykładem, „... obiecuje, że zalety rozumu wyrównają kiedyś serca przymiotom" 31 . Powiastka Magdusia i Julia opowiada o losach dwóch spokrewnionych dziewczynek i ich rodzin. Jedna z nich jest uboga, lecz o szlachetnym sercu, natomiast druga bogata i wychowana w egoizmie. Okoliczności powodują, iż położenie materialne bohaterek nagle się odwraca. Wielkoduszność odtrąconej niegdyś z powodu ubóstwa, obecnie znajdującej się w lepszym położeniu materialnym dziewczynki, powoduje poprawę charakteru jej egoistycznej krewnej i jej ojca. W opowiadaniu wspomniany jest pałac przy Senatorskiej, Grzybów, szpital Bonifratrów, szpital Dzieciątka Jezus. Kolejną grupę utworów stanowią opowiadania bądź szkice odnoszące się do mniej lub bardziej odległej przeszłości Warszawy. Należą do nich dwa utwory Klementyny Hoffmanowej Rymarz warszawski1 i Dziennik Franciszki Krasińskiej w ostatnich latach Augusta III pisany33 oraz popularny szkic historyczny Kazimierza Władysława Wójcickiego Warszawa pod panowaniem Jana Kazimierza1*1. Do historycznego wydarzenia odnosi się jeden z felietonów Stanisława Kostki Potockiego z cyklu Świstek krytyczny^. Akcja powiastki Rymarz warszawski rozgrywa się w Warszawie podczas powstania kościuszkowskiego. Daje przykład wielkoduszności i sprytu Tadeusza Kościuszki, który dzięki fortelowi pomaga wydostać się z biedy 31

K. Hoffmanowa, Ofiara Romanka, tamże, 1824, nr 9, s.137. K. Hoffmanowa, Rymarz warszawski. Powieść historyczna, tamże, 1824, nr 2, s. 51-60. K. Hoffmanowa, Dziennik Franciszki Krasińskiej w ostatnich latach Augusta III pisany, tamże 1825, nr 20, s. 5 7 - 9 4 , nr 21, s. 123-163, nr 22, s. 185-216, nr 23, s. 244-296, nr 24, s. 316-371. K. W Wójcicki, Warszawa pod panowaniem Jana Kazimierza, „Dziennik Warszawski" 1827, nr 25, s. 2 7 0 - 2 7 6 . S. K. Potocki, Świstek krytyczny, „Pamiętnik Warszawski" 1816, t. VI, październik, s. 2 3 2 - 2 6 0 . 195

Adam Borsuk

uczciwemu rymarzowi i jego rodzinie. W powiastce pojawiają się realia historyczne (drożyzna podczas powstania, okopy, przyjazd Naczelnika), topograficzne (teren Starego Miasta). Następnym utworem odnoszącym się do przeszłości Warszawy jest opowieść Klementyny Hoffmanowej Dziennik Franciszki Krasińskiej w ostatnich latach Augusta III pisany. Powieść została napisana w formie fikcyjnego dziennika autentycznej postaci historycznej opartego na rzeczywistych zdarzeniach. Powieść ogłoszona została w odcinkach w „Rozrywkach dla Dzieci" w 1825 r., następnie w Wyborze pism Klementyny Hoffmanowej w 1833 r. oraz osobno wydana w 1898 r. Tematem jest nieszczęśliwa historia utrzymywanego w tajemnicy małżeństwa pięknej starościanki nowomiejskiej i księcia Karola Kurlandzkiego, syna Augusta III. Opisane wydarzenia znane były K. Hoffmanowej z tradycji rodzinnej, gdyż spokrewniona była z Krasińskimi. Bohaterka poznaje Warszawę, do której przyjechała w 1759 r. w celu pobierania nauk na pensji pani Strumle przy ulicy Bednarskiej. Podążając za nią dowiadujemy się o surowych obyczajach panujących na pensji. Stosuje się tu dziwne urządzenia, np. żelazny krzyż noszony w celu poprawy sylwetki oraz maszynę do prostowania nóg (!) Krasińska poznaje życie arystokratycznej elity warszawskiej, gdy przenosi się do ciotki do pałacu Tarnowskich przy Krakowskim Przedmieściu. Ciotka pragnie wprowadzić w świat młodą pannę. Tu następuje opis licznych wizyt, bali, redut, w których uczestniczy bohaterka. Należy ona, obok starościanki Weslówny, krajczyni Potockiej i księżnej Sapieżyny, do czterech największych piękności warszawskich. Poznajemy zwyczaje panujące w mieście podczas Wielkiego Tygodnia: odwiedzanie grobów, święcone, zwyczaj obmywania nóg starcom przez króla. W Dzienniku... występują autentyczne postacie historyczne. N a przykład spowiednikiem F. Krasińskiej jest ksiądz Gabriel Piotr Baudouin, organizator opieki nad podrzuconymi niemowlętami. Postać ta występuje też jako pozytywny wzór w jednym z felietonów „Człowieka światowego". N a uwagę zasługuje opis autentycznego polowania urządzonego, według dat podanych w Dzienniku..., 16 stycznia 1760 r., przez Hieronima Radziwiłła, podczaszego i chorążego wojska litewskiego. Polski słownik biograficzny podaje inną datę wydarzenia — początek 1759 r. 36 Polowanie, które odbyło się na terenie dzisiejszych Łazienek, odbiło się szerokim echem wśród warszawiaków. Teren obsadzono drzewami, sprowadzono osiem łosi, trzy niedźwiedzie, dwadzieścia pięć wilków, dwadzie-

H. Dymnicka-Wołoszyńska, Radziwiłł Hieronim, w: Polski Słownik Biograficzny, t. XXX, s. 187.

196

WARSZAWA I SPOŁECZEŃSTWO WARSZAWSKIE W PROZIE...

ścia trzy dziki. Król z dworzanami strzelali do zwierzyny z bezpiecznej, ogrodzonej altany. Polowanie zakończyła huczna uczta i bal. Interesujący jest również opis polowania umieszczony w jednym z felietonów Świstka Krytycznego. Urządził je Karol Radziwiłł na terenie łączącym Marymont z Bielanami, pragnąc olśnić Augusta III. Narratorem opowiadania jest szlachcic starej daty, zapalony myśliwy. Teren obsadzono drzewami. Z puszcz litewskich sprowadzono sześćset sztuk zwierza. W łowach uczestniczyło trzystu myśliwych, trzysta sfor ogarów. „Polowano kolejno na niedźwiedzie, żubry, losie, rysie, wilki, dziki, jelenie; szczwano jedne, strzelano drugie, fasowano inne, zgoła tego poranka przeszło trzysta sztuk zwierza ubito. Do każdego polowania psiarnia świeża i myśliwi przeznaczeni byli" 37 . Król „po skończonym polowaniu zasiadł na ganku umyślnie na to przed salą przygotowanym i strzelał rozmaitego gatunku zwierza, które w przestrzeń otoczoną sieciami przed ganek wpędzano" 38 . Po dwóch dniach odbyło się polowanie nocne. „Wszystkie bowiem ulice rzęsisto oświetlone częścią lampami, częścią kagańcami były; a każdy z myśliwych miał w ręku woskową pochodnię, których tysiące po lesie błądziło. Pawilon marymoncki, otaczające go namioty i wzniesione około nich piramida gorejące różnokolorowymi lampami, czarodziejski przedstawiały widok. Sprzyjała temu wszystkiemu noc cicha i pogodna, zgoła byl to widok jedyny w swoim rodzaju. Polowanie tymże prawie co i dzienne odprawiło się trybem" 3 9 . Łowy zakończono hucznymi ucztami i balami. Rozrywka ta kosztowała Karola Radziwiłła ponad sto milionów złotych. Szkic Kazimierza Władysława Wójcickiego „Warszawa pod panowaniem Jana Kazimierza" jest gatunkiem pośrednim między literaturą popularnonaukową a literaturą piękną. Od typowego szkicu historycznego odróżnia go lekka beletryzacja narracji — używanie czasu teraźniejszego, ewokowanie nastrojów. Utwór opisuje wydarzenia polityczne mające miejsce w Warszawie od 1655 r. do abdykacji Jana Kazimierza. Narrację ubarwiają anegdoty o bohaterskim pijarze Jakubie, który na czele pospólstwa zdobywa mur warowny, oraz o bohaterstwie królowej Marii Ludwiki, własnoręcznie rażącej Szwedów ze zbrojowni z dwóch dział armatnich. Kolejną grupę utworów stanowią opowiadania o tematyce miłosnej, w której obraz Warszawy ma charakter neutralny, podporządkowany traktowanemu mniej lub bardziej serio głównemu wątkowi. Należą do nich

S. K. Potocki, Świstek..., s. 235. Tamże. Tamże, s. 236. 197

Adam Borsuk

opowiadania: Miłość utajona. Powieść prawdziwa40, Zdarzenie prawdziweĄx oraz Podróż autora z Warszawy do wód przez niego samego napisana42. Akcja opowiadania Miłość utajona. Powieść prawdziwa rozgrywa się w środowisku urzędników warszawskich i ich rodzin. Podtytuł Powieść prawdziwa sugeruje autentyczność opisywanych wydarzeń. Uwiarygodnienie fikcji należy do częstych chwytów literackich stosowanych przez ówczesnych pisarzy. Tematem opowiadania jest nieszczęśliwa miłość i rezygnacja z własnego szczęścia osobistego na rzecz szczęścia siostry. Poświęcenie i ukrywanie uczucia przed otoczeniem zostaje okupione śmiercią bohaterki. „Walka między miłością a powinnością wpędza mnie wreszcie do grobu" 4 3 . Temat nieszczęśliwej, okupionej śmiercią miłości charakteryzuje romans sentymentalny. Poza tym, że akcja rozgrywa się w środowisku warszawskich urzędniczych rodzin opowiadanie pozbawione jest warszawskich realiów. Bohaterowie są postaciami pozytywnymi. Następnym opowiadaniem o tematyce miłosnej jest Zdarzenie prawdziwe. Autentyczność opisanych wydarzeń sugeruje tytuł utworu oraz sam narrator: „Zaręczam czytelnikom, iż to się zdarzyło w Warszawie, a zdarzyło się niedawno..." 44 Narrator zarazem dystansuje się do konwencji klasycznego romansu sentymentalnego: „Idąc zwyczajnym torem naszych współczesnych romansistów, powinien bym zacząć od opisania domu bohatera powieści, jego rodziców, stanu..." 4 3 Od romansu sentymentalnego różni opowiadanie obecność humoru i szczęśliwe zakończenie. Jest to historia miłości chłopca z dobrze sytuowanej rodziny warszawskiej do ubogiej, uczciwej dziewczyny. Dziewczyna pracuje w Instytucie Wód Mineralnych Sztucznych w Ogrodzie Krasińskich. W utworze występują mało rozbudowane opisy pijalni wód i panujących tam zwyczajów. Wątek miłosny zawiera również humorystyczne opowiadanie Podróż autora z Warszawy do wód przez niego samego napisana. Opowiada o zabawnych perypetiach związanych z zamiarem wyjazdu bohatera z Warszawy do uzdrowiska. Bohater opóźnia swój wyjazd z powodu miłości do pięknej Pauliny. Zachowanie jego oddaje przysłowie „Wybiera się jak sójka za

Afilość utajona. Powieść prawdziwa, s. 196-204, nr 36, s. 226-234.

Zdarzenie prawdziwe, „Dekameron Polski" 1830, nr 1, s. 22-27, nr 2, s. 5 3 - 5 8 , nr 3, s. 9 6 - 1 0 1 , nr 4, s. 132-138.

Podróż autora z Warszawy do wód przez niego samego napisana, „Tygodnik Polski" 1820, nr 11, s. 2 4 1 - 2 6 4 .

Tamże, Miłość utajona. Powieśćprawdziwa, s. 234. Zdarzenie prawdziwe, s. 22.

„Tygodnik Polski i Zagraniczny" 1818, nr 35,

Tamże, s. 2 2 - 2 3 -

198

WARSZAWA I SPOŁECZEŃSTWO WARSZAWSKIE W PROZIE...

morze..." Ostatecznie bohatera zatrzymuje w Warszawie nominacja na wyższe stanowisko i obietnica ślubu z ukochaną. Postacie występujące w opowiadaniu należą do średnich waestw mieszczańskich, m.in. środowiska urzędniczego i inteligencji. Przedstawiona jest również para narzeczeńska ze środowiska rzemieślniczego: czeladnik kowalski i córka majstra. Wszyscy bohaterowie są postaciami pozytywnymi. Odrębnym w stosunku do wszystkich omawianych poprzednio utworów jest opowiadanie Podróż Józia z Warszawy do Śląska przez niego samego opisana46. Ma postać dziennika chłopca z dobrze sytuowanych sfer mieszczaństwa warszawskiego, opisującego wrażenia z podróży ze stolicy do Kudowy Zdroju. Narracja prowadzona jest z punktu widzenia naiwnego dziecka, co prowadzi niekiedy do efektów humorystycznych. Warszawa staje się punktem odniesienia w stosunku do poznawanych w czasie podróży miast. Obraz stolicy wypada na ogół pozytywnie. Komplementem dla opisywanych miast i miasteczek jest ich podobieństwo do Warszawy. Chłopcu bardziej podoba się Sochaczew aniżeli Łowicz, gdyż „... tam nierównie piękniejsze domy, niektóre nawet podobne do warszawskich" 47 . Kościół farny jest wielki i piękny jak kościoły warszawskie. Poznany ogród przypomina urodą Ogród Saski. Największe komplementy zbiera Kalisz „To coś bardziej do Warszawy podobnego, jakie domy! pałace! szerokie ulice! co ludzi! prawdziwie żebym nie widział, że przyjechałem z Warszawy, to bym myślał, iż do niej wjeżdżam, tylko innymi rogatkami" 48 . Mijana podczas podróży góra Sobótka przypomina z daleka górę na Dynasach tylko, że bez porównania większa i kształt ma odmienny" 49 . Interesujące jest porównanie Wrocławia z Warszawą pełno ludzi tak jak w Warszawie, tylko tyle że Niemcy, jeżdżą powozy ale nie takie ładne jak warszawskie, co tu straganów, bud, namiotów! mówią, że jarmark, co domów! na wszystkie strony, jaki ratusz ogromny!" 50 Chłopcu bardziej podoba się ratusz warszawski aniżeli wrocławski „.. .ratusz brudny i stary a jednak mówią, że ładny i daleko ładniejszy od warszawskiego. Nie wiem co za upodobanie w brudnych murach, podług mnie daleko ładniejsze to co czyste jak to co brudne..." 51 Józio

Podróż Józia z Warszawy do Śląska przez niego samego opisana, „Tygodnik dla Dzieci" 1829, nr 25, s. 7 - 2 1 , nr 27, s. 5 7 - 7 2 , nr 29, s. 9 7 - 1 1 9 , nr 31, s. 152-166, nr 32, s. 2 0 4 - 2 1 6 , nr 35, s. 2 5 8 - 2 6 4 , nr 36, s. 2 7 3 - 2 8 3 . Tamże, s. 11. Tamże, s. 57. 49 50 51

Tamże, s. 108. T

Tamże, s. 109. Tamże, s. 110. 199

Adam Borsuk

dostrzega, również zalety Wrocławia. Zaluje, że w Ogrodzie Saskim nie rozbrzmiewa muzyka, jak to ma miejsce na wrocławskich bulwarach. Zabawne i pouczające jest porównanie obyczajów panujących w obu miastach. Chłopca dziwi, iż ojciec nie wstydzi się publicznego picia piwa w ogródkach restauracyjnych. Zaskoczony jest, iż mężczyźni w obecności kobiet palą papierosy i fajki, kobiety natomiast publicznie piją piwo. Ojciec objaśnia chłopcu, iż niektóre zachowania, niestosowne w Warszawie, są ogólnie przyjęte we Wrocławiu. W nadodrzańskim grodzie chłopiec widzi w sprzedaży wieńce i girlandy kwiatów. Uważa, zgodnie ze zwyczajami warszawskimi, iż przeznaczone są do rzucania na wodę podczas nocy świętojańskiej. Okazuje się, że we Wrocławiu girlandy kwiatów służą jako prezenty i przeznaczone są do strojenia mieszkań. Z opowiadania dowiadujemy się również o warszawskim zwyczaju hodowania bażantów: „W niektórych domach w Warszawie chowają bażanty dla osobliwości, bo ten ptak ... jest bardzo piękny"52. Podróż Józia z Warszawy do Śląska... jest ostatnim z omawianych przeze mnie opowiadań o tematyce warszawskiej. Analizowane utwory podzieliłem na grupy ze względu na przedstawiony obraz Warszawy oraz tematykę. Rozróżniłem opowiadania dające negatywny obraz miasta od opowiadań o neutralnym moralnie wizerunku stolicy. W pierwszej grupie podzieliłem utwory na krytykujące stosunki warszawskie z pozycji oświeceniowych oraz na ukazujące ciemne strony życia miasta, ale pozbawione moralnej oceny. W grupie utworów dających neutralny moralnie obraz miasta dokonałem podziału ze względu na ich tematykę. W utworach kontynuujących satyryczną tradycję stanisławowską występuje powielanie stereotypowych tematów, motywów, postaci. W niektórych utarte konwencje odświeżone są w pewnym stopniu przez akcenty zabawowe. (Warszawa Józefa Dzierzkowskiego). W utworach humorystycznych, odsłaniających ciemne strony wielkiego miasta, obserwujemy unikatowe w oficjalnej prozie przedlistopadowej ukazanie warszawskiego półświatka oraz śmiałość obyczajową. Dają one obraz Warszawy daleki od obowiązującej konwencji, bliższy realnemu życiu miasta. Wymowę powyższych utworów scharakteryzować można fragmentem tekstu popularnej piosenki: „nie ma cwaniaka nad Warszawiaka". Na uwagę zasługuje również racjonalistyczno-sceptyczne opowiadanie Miasto i prowincja odwracające moralne wartości opozycji miasto — wieś. Ciekawym utworem jest opowiadanie Podróż Józia z Warszawy do Śląska..., w którym Warszawa jest pozytywnym punktem odniesienia dla oceny zwiedzanych miast.

Tamże, s. 101.

200

WARSZAWA I SPOŁECZEŃSTWO WARSZAWSKIE W PROZIE...

Opowiadania w mniejszym lub większym stopniu nasycone są realiami topograficznymi i opisami warszawskich zwyczajów. Akcja utworów najczęściej rozgrywa się na terenie Starego Miasta, ale wymieniany jest też Ogród Saski, Ogród Krasińskich, Grzybów, Wola, Praga, Czyste, Wilanów, czyli dzielnice ówczesnej Warszawy. W opowiadaniach brakuje rozbudowanych, przedmiotowych opisów miasta, ulic, obiektów architektonicznych itp. Wynika to z niewielkich na ogól rozmiarów publikowanych utworów, kierujących uwagę czytelnika na rozwój wydarzeń, a także z konwencji ówczesnego powieściopisarstwa. Dzięki omawianym opowiadaniom poznajemy szeroką panoramę środowisk warszawskich: arystokrację, średnie mieszczaństwo, inteligencję, rzemieślników, przekupki, dorożkarzy, postacie ze społecznego marginesu, a także warszawskich Żydów. W utworach pojawia się również pozytywny obraz Warszawy i jej mieszkańców. Dodatnio scharakteryzowane są np. postacie rzemieślników. Bohaterowie przedstawieni są na ogół jednak w mało wyrazisty, konwencjonalny sposób. Wśród opisywanych wydarzeń na uwagę zasługują rozbudowane opisy polowań mających miejsce w Warszawie za czasów Augusta III Sasa. Badane utwory przekonują, iż litera drugorzędna bądź brukowa może być wartościowym obiektem badań literackich. Często porusza tematy pomijane w literaturze wysokiej, bliższe realnemu życiu miasta. Wyprzedza niekiedy późniejsze zjawiska literackie.

Stanislaw Cieploivski O RODOWODZIE WARSZAWSKICH PRZEWODNIKÓW TURYSTYCZNYCH

Wśród dziewiętnastowiecznych varsavianów znaczącą grupę wydawnictw stanowią informatory turystyczne, zwane powszechnie przewodnikami po mieście. Współcześni badacze dziejów dawnej Warszawy chętnie sięgający do tych niegdyś niezwykle popularnych źródeł informacji o mieście i jego okolicach, do dziś stanowiących wartościowy materiał porównawczy, ugruntowali pogląd, że pojawiły się one w Warszawie dopiero w drugiej połowie X I X w. Żaden z badaczy nie zwrócił dotąd uwagi na zjawisko dość niezwykłe w dziejach kształtowania się tej specyficznej formy wydawniczej, mianowicie na to, że od razu osiągnęły one postać w pełni ukształtowaną, i to zarówno pod względem struktury wewnętrznej, jak i zakresu merytorycznego (tematycznego), formę w zasadzie do dziś obowiązującą. Historycy Warszawy dysponujący ciągle fragmentarycznymi danymi źródłowymi dotyczącymi wydawnictw, a zwłaszcza dawnej publicystyki tematycznie związanej z dziejami miasta, nie byli w stanie rozpoznać tego zjawiska, zwłaszcza że wykraczało ono zwykle poza granice ich zainteresowań. Dopiero wnikliwa penetracja bibliograficzna dziewiętnastowiecznych periodyków, a zwłaszcza kalendarzy warszawskich, pozwoliła wyśledzić związki przyczynowe, które w wyniku trwającej pół wieku ewolucji różnych typów informacji, doprowadziły do powstania tworu finalnego, z którym tak chętnie dziś obcujemy. Publikacje, które, bez obaw popełnienia błędu merytorycznego, można nazwać informatorami turystycznymi poświęconymi Warszawie, wywodzą się w prostej linii od Gościńcaabo krotkiego opisania Warszawy Adama Jarzębskiego, wydanego w 1643 r.1 Władysław Tomkiewicz w słowie A. Jarzębski, Gościniec abo krótkie opisanie Warszawy z okolicznościami jej, dla kompaniej dworskiej... wydany, Piotr Elert (wyd.), Warszawa 1643203

Stanislaw

Ciepłowski

wstępnym do powojennego wydania dzieła 2 napisał: „Był to w pewnej mierze przewodnik po mieście, a przede wszystkim po jego obiektach architektonicznych. Jest to właściwie, pierwsze «opisanie» Warszawy, ponieważ inni ówcześni, czy wcześniejsi pisarze [...] poświęcili temu miastu zaledwie kilkudziesięcio- a nawet kilkunastowierszowe wzmianki

U"3. W stwierdzeniu W . Tomkiewicza, poza oczywistym uzasadnieniem postawionej wyżej tezy, na szczególne podkreślenie zasługują dwa sformułowania: „opisanie Warszawy" i „przewodnik po mieście", one bowiem stanowią klucz do zagadki, którą mamy zamiar rozwikłać. Z opisywaniem Warszawy nie było tak źle jak się powszechnie uważa. To prawda, że w drugiej połowie XVII w. temat ten został całkowicie zaniedbany, co mogło wynikać z faktu pozostawania w dalszym ciągu w obiegu pewnej liczby egzemplarzy Gościńca, ale już wiek XVIII przyniósł pewien postęp w tej materii, głównie dzięki modnym wówczas pamiętnikom, diariuszom i korespondencji licznych dyplomatów, podróżników i uczonych zachodnich odwiedzających dynamicznie rozwijające się miasto nad Wisłą 4 . Nie odegrały one wprawdzie większej roli propagandowej, lecz przyczyniły się do znacznego rozszerzenia formuły „opisania Warszawy" zaproponowanej przez Jarzębskiego, przede wszystkim o charakterystykę społeczności warszawskiej, jej walorów duchowych i kulturowych. Przyczyniły się też, z całą pewnością, do ukształtowania się na początku XIX w. nurtu literackiego opisywania miasta, który bogato owocował na łamach stołecznych czasopism. N u r t ten, mimo swobody narracyjnej charakterystycznej dla utworów beletrystycznych, bliższy był literaturze faktu i wraz z opisami pozostawionymi przez dziewiętnastowiecznych historyków wkomponował się z czasem w strukturę „właściwych przewodników" 5 . Dla zilustrowania dorobku tej mało znanej gałęzi varsavianistyki posłużę się trzema przykładami, reprezentującymi różne sposoby postrzegania miasta i jego walorów turystycznych. Pierwszy zaczerpnąłem z miesięcznika „Tęcza", pisma dodatkowego do „Gazety Warszawskiej", poświęconego literaturze, wydawanego w latach 1838-1839. Jest to 2 3

y A. Jarzębski, Gościniec abo krótkie opisanie Warszawy, oprać. W Tomkiewicz, Warszawa 1974. Tamże, s. 5. Por. np. A. F. Zürner, Kurtze An/eituneg zur gewöhnlichen Reise von Dresden nach Warschau, Nürnberg 1738; [F. E Dalérac], Mémoires du chevalier de Beaujen contenant ses olivers voyages eu Pologne, eu Allemagne, eu Hongrie avec des relations particulières des affeires des ces pays-lâ depuis l'année 1679, Paris 1698, s. 4 7 9 .

Przewodniki turystycznepo Warszawie, w: Encyklopedia Warszawy, Warszawa 1994, s. 7 0 7 - 7 0 8 .

204

O RODOWODZIE WARSZAWSKICH PRZEWODNIKÓW TURYSTYCZNYCH

anonimowy utwór literacki o adekwatnym do treści tytule Podróż po Warszawie**, ukazujący socjologiczny obraz mieszkańców miasta (głównie bogatego mieszczaństwa), ich sposobu bycia, zachowań, strojów, stosunków międzyludzkich. Zamysł autora, polegający na prowadzeniu czytelnika nieoznaczonymi trasami, i anonimowość spotykanych bohaterów sprawiają, że uczestnik tej niezwykłej wędrówki sam niejako staje się cząstką opisywanego świata — nierealnego i realnego jednocześnie. Zaczyna pojmować ów skomplikowany układ i rozpoznawać poszczególne jego elementy, w jakimś stopniu rozumieć samo miasto — twór żyjący własnym, niepowtarzalnym rytmem. Charakterystykę osobowości warszawiaków odnajdujemy także w utworze Antoniego Winiarskiego Tydzień w Warszawie. Ustęp z notat Lublinianina1. Odkrywamy tu także opis podróży statkiem „Sandomierz" do Jabłonny w celu zwiedzenia pałacu Poniatowskich, pozostającego w owym czasie w posiadaniu hrabiostwa Augustostwa Potockich, oraz opis samego obiektu. Wyraźnym nawiązaniem do Gościńca Jarzębskiego jest beletryzowana opowieść Jana z Potoka Złotego pod Jędrzejowem zatytułowana Co widziałem w Warszawie, jak byłem w miesiącu czerwcu 1860, zamieszczona w „Czytelni Niedzielnej" 8 . J a n z Potoka Złotego, podobnie jak to uczynił Jarzębski, łączy fikcję literacką z realistycznym opisem wybranych fragmentów miasta. Wprowadza do utworu postać obdarzonego niezwykłą wrażliwością i znakomitą pamięcią niepiśmiennego chłopa — stangreta Jana Kozióra, który po powrocie z sześciotygodniowej wyprawy, podjętej 16 maja 1860 r., snuje opowieść o tym, co widział i słyszał w Warszawie. Słucha go cała gromada zebrana „kto żyw" przed jego chałupą. Oczami wyobraźni podziwia panoramę Warszawy od strony Pragi, plac Zamkowy, Stare Miasto i najbliższe okolice, odwiedza Łazienki Królewskie, odbywający się właśnie targ na wełnę i Wystawę Rolniczą Gospodarstwa Krajowego, czynną od 19 do 21 czerwca w sąsiedztwie gmachu Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, oddycha atmosferą wielkiego miasta. Choć relacja wiejskiego „globtrotera" siłą rzeczy jest oparta na generaliach, to przecież od czasu do czasu ubarwiają ją szczegóły w rodzaju: „Przechodziłem ulicą Senatorską, naprzeciwko pałacu zwanego Prymasowskim, gdzie jak mi powiadano, mieszkali kiedyś arcybiskupi; tam wprost pałacu tego jest kamienica, w niej sień dość długa i szeroka,

Podróż po Warszawie. Wycieczka pierwsza. — Wycieczka druga. — Wycieczka trzecia. „Tęcza" 1 8 3 8 , 1 półr. t. 1, s. 1 8 5 - 2 0 0 , t. 2, s. 1 8 9 - 2 1 0 ; II półr. t. 1, s. 2 1 9 - 2 3 3 „Dziennik Warszawski" 1852, nr 51 — nr 53, s. 1-38

„Czytelnia Niedzielna" 1860, nr 31 s. 2 5 1 - 2 5 5 , nr 32, s. 2 6 3 - 2 6 6 .

205

Stanisław Ciepłowski

ustrojona różnymi obrazami do oglądania lub sprzedania" 9 . Relację kończy szczegółowy opis eksponatów prezentowanych na wspomnianej wyżej Wystawie Rolniczej Gospodarstwa Krajowego i pełny wykaz nagród przyznanych w poszczególnych jej działach. Przytoczone wyżej przykłady reprezentują tę grupę publikacji prasowych, które w sposób mniej lub bardziej zamierzony i niewątpliwie zauważalny, poza walorami literackimi wykazywały szereg cech kwalifikujących je do grupy materiałów opisujących miasto. Jednak mimo upływu lat i wzbogacania oferty informacyjnej nie odegrały wiodącej rołi w wykształceniu się właściwych przewodników po mieście. Protoplastą przewodnika turystycznego był kalendarz — wydawnictwo o autonomicznej formie, lokowane przez bibliologów pomiędzy drukiem zwartym a czasopismem. Kalendarze od zawsze sprawiały historykom książki wiele kłopotów. Ich niezwykle różnorodna struktura wewnętrzna oraz niczym nie krępowane zainteresowania były i są powodem powszechnej dezorientacji co do ich roli i znaczenia. Nie wiedzieć czemu, autor hasła Przewodniki turystyczne po Warszawie zamieszczonego w Encyklopedii Warszawy napisał: „[...] za pierwszy właściwy przewodnik jest uważany Przewodnik po Warszawie J. Glucksberga (1826, wielokrotnie wznawiany)" 10 , który w dzisiejszym rozumieniu tego wydawnictwa, z pewnością przewodnikiem nie jest. Jest natomiast zręcznie dostosowanym do potrzeb rynku działem informacyjnym, wydawanego równolegle kalendarza, takim samym, jak działy informacyjne innych kalendarzy wydawanych w tym czasie w Warszawie. Aby rozstrzygnąć tę kwestię, niezwykle istotną dla dalszych rozważań, przytoczę fragment tekstu, który już niegdyś miałem możność publicznie zaprezentować: „Każdy kalendarz, co wynika niejako z jego istoty, spełnia określone funkcje informacyjne. Niektóre tytuły wręcz ograniczają zakres swych zainteresowań do tego w pewnym sensie uniwersalnego zadania. [...] Działy informacyjne zawierają na ogół dane statystyczne dotyczące stanu miasta i jego mieszkańców, spisy instytucji społecznych, gospodarczych i kulturalnych, organizacji politycznych i kulturalnych, władz duchownych (chrześcijańskich i pozachrześcijańskich), redakcji dzienników i czasopism, niektórych typów placówek handlowych, a także spisy osób uprawiających wolne zawody lub wykonujących czynności ważne dla prawidłowego funkcjonowania organizmu miejskiego L.]" 1 1 . W niektórych

"Iamże, nr 32, s. 264.

Por. przypis 5.

S. Ciepłowski, Varsaviana w kalendarzach warszawskich 1738-1939, ny", 1.1, Warszawa 1997, s. 1 8 5 - 1 8 6 .

206

„Almanach Muzeal-

O RODOWODZIE WARSZAWSKICH PRZEWODNIKÓW TURYSTYCZNYCH

kalendarzach działy informacyjne zawierają tak zwane materiały pogłębione, czyli opatrzone stosownymi adnotacjami. Te mogą, jeśli znajdą się w odpowiednim układzie, sprawiać wrażenie informatora-przewodnika. Uczonym nie udało się dotąd jednoznacznie zdefiniować wydawnictw kalendarzowych; nie udało się też zdefiniować formy wydawniczej nazywanej przewodnikiem turystycznym. Gdy w 1873 r. Feliks Fryzę i Ignacy Chodorowicz opublikowali jeden z bardziej dziś znanych i cytowanych — Przewodnik po Warszawie i okolicach na rok 1873/412, recenzent „Biblioteki Warszawskiej", poważnego przecież pisma naukowego, zauważył: „Wydawcy słusznie uczynili, że wezwali pomocy kronikarza naszego miasta, który od dawna ma przygotowany opis historyczny Warszawy, którego szkic ogłosił drukiem w Bibliotece Warszawskiej i w oddzielnej odbitce. Częścią najwięcej też ogół obchodzącą jest [właśnie] opis naszego grodu i jego okolic przez F. M. Sobieszczańskiego, a jako uzupełnienie takowego „Zycie w Warszawie" skreślone przez Wacława Szymanowskiego" 1 3 . Następnie stwierdził: „Działy inne informacyjne, są właściwą treścią Przewodnika, na użytek tak samych mieszkańców miasta, jak i przybyłych obywateli [...]" . Tych kilka niezbyt zręcznie zredagowanych zdań recenzji, a właściwie anonsu prasowego, uświadamia nam, że mamy do czynienia z wydawnictwem złożonym z trzech niezależnych części: opisania Warszawy F. M. Sobieszczańskiego, tekstu W Szymanowskiego, będącego analizą stosunków społeczno-gospodarczych miasta i wziętego z jakiegoś kalendarza działu informacyjnego. Części te w jakimś sensie przylegają do siebie, ale z pewnością nie stanowią tematycznego monolitu. Podobnie w siedem lat później anonimowy recenzent „Przeglądu Tygodniowego" ocenił przewodnik opracowany przez Wiktora Gomulickiego i Ignacego Szmidelberga. „W tych dniach — pisał — wyszedł z druku «Przewodnik ilustrowany po Warszawie» pp. Gomulickiego i Szmidelberga, ma to być informacja dla przyjezdnych, nie różniąca się zresztą niczem od zwykłych kalendarzowych, oprócz mniejszej objętości i brakiem szczegółów zawartych po znaczniejszych kalendarzach. — I tak np. pominięto w zupełności zakłady naukowe tak rządowe, jak i prywatne, nie podano żadnych przepisów odnośnie do wstąpienia i zapisywania uczniów, a czy i ta sprawa należy do tych, które zakazywała umieszczać «rzeczywista potrzeba ogółu i uznane wzory zagraniczne»? Część historyczna w zupełności zaniedbana, a jednak jest w Warszawie wiele kamienic, placów, etc., dla

Warszawa 1873.

W: „Biblioteka Warszawska", 1873, nr 9, s. 4 9 0 - 4 9 1 .

Tamże.

207

Stanisław

Ciepłowski

których przeszłość stanowi miarę uznania i ciekawość dla przyjezdnych [... ]" 15 . Podobnych przykładów ocen przewodników po mieście można przytaczać więcej, ale chyba te dwa wystarczą jako dowód brania ich przez współczesnych za zmodyfikowane kalendarze. Dziś, pomijając milczeniem nieprecyzyjne, a często i nie uzasadnione zarzuty merytoryczne stawiane ich autorom, biorąc pod uwagę jedynie względy formalne, można z pewnością stwierdzić, że ocena ta była słuszna. Dla historyka-varsavianisty szukającego konkretnych informacji o mieście i jego sprawach forma wydawnicza przekazu źródłowego nie ma zapewne istotnego znaczenia; dla varsavianisty-bibliologa znaczenie mieć musi. Stanowi bowiem ciągle obowiązujące historyków książki kryterium kwalifikacyjne, chociażby w pracach bibliograficznych. Podejmując zaś próbę wykreślenia linii oddzielającej kalendarze od przewodników turystycznych musimy odnaleźć nie tyle różnice między wypełniającymi oba typy wydawnictw materiałami, ile formułę ich użycia. I znów sięgnąć musimy do kalendarzy. Poza materiałami informacyjnymi (adresowymi, statystycznymi, historycznymi), których znaczenie w miarę upływu czasu malało, wniosły one do kanonu wiedzy turystycznej rzecz znacznie cenniejszą — opisy miasta, sporządzane nie z punktu widzenia badacza dziejów Warszawy, ale z punktu widzenia wędrowca, szukającego w sposób świadomy i zamierzony śladów dawnej świetności, bez względu na to w jakiej formie została utrwalona. Któż dziś wie, że w 1826 r., a więc dokładnie wtedy, gdy J. Glucksberg wypuścił na rynek swój bezduszny informator nazwany Przewodnikiem po Warszawie, w „Nowym Kalendarzyku Politycznym" J. Netto został opublikowany najobszerniejszy po Gościńcu, Opishistoryczno-statystyczny miasta stołecznego Warszawy16, dostosowany do potrzeb odwiedzającego miasto prowincjusza. Autorem opracowania był Łukasz Gołębiowski, historyk, archiwista i etnograf, sekretarz Towarzystwa Przyjaciół Nauk, nazywany ojcem varsavianistyki XIX w. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że książę warszawskich kronikarzy Franciszek Maksymilian Sobieszczański, najczęściej dziś cytowany przez historyków miasta, miał wtedy dwanaście lat, zaś jego późniejszy o trzy dziesięciolecia Przewodnik po Warszawie17 wniósł niewiele nowego do tekstu opracowanego przez Gołębiowskiego.

„Przegląd Tygodniowy" 1880, nr 26, s. 313.

[Ł. Gołębiowski], Opis historyczno-statystyczny miasta stołecznego Warszawy, „Nowy Kalendarzyk Polityczny" 1826, s. 4 8 0 - 6 5 0 [zamiast: 651].

F. M. Sobieszczański, Przewodnik po Warszawie z planem miasta ozdobionym \0-cią rycinami na stali, Warszawa 1857; reprint — Warszawa 1984.

208

O RODOWODZIE WARSZAWSKICH PRZEWODNIKÓW TURYSTYCZNYCH

W opisie z 1826 r. odnajdujemy informacje o początkach Warszawy, jej położeniu geograficznym, rozległości, ludności, klęskach, które miasto dotykały, ale przede wszystkim architektoniczny obraz miasta tamtych lat, ukazany poprzez szczegółowe opisanie znaczniejszych budowli (w tym wszystkich kościołów i kaplic) i wzbogacony o historię warszawskich przepraw przez Wisłę. Jak przystało na przewodnik turystyczny znalazły się tu także informacje o domach zajezdnych, cukierniach, kawiarniach, oświetleniu ulic, chodnikach, komunikacji, zakładach kąpielowych i placówkach ochrony zdrowia, a nawet zegarach, co dla wędrującego po mieście przybysza mogło być pożyteczne. Na szczególną uwagę zasługują te fragmenty pracy, które mówią o zwyczajach i obyczajach warszawiaków. W rok później opracowanie ukazało się w formie książkowej dając początek właściwym przewodnikom po mieście. Trudno przewidzieć jak potoczyłyby się losy tego typu wydawnictw gdyby Gołębiowski kontynuował swe dzieło. Niestety, na skutek szykan ze strony władz carskich, musiał zaprzestać działalności w Towarzystwie Przyjaciół Nauk i opuścić Warszawę. Autorzy i wydawcy przewodników drugiej połowy XIX w. nie skorzystali z wzorca, który stworzył, proponując w zamian — o czym już wspominałem — prace hołdujące tradycji kalendarzowej. Linii Gołębiowskiego pozostały wierne same kalendarze, nigdy nie pretendujące do miana przewodników po mieście, chętnie natomiast udostępniające swe łamy autorom tekstów spełniających rolę informatorów turystycznych. „Znamy niby to Warszawę — czytamy w «Kalendarzu na rok 1884» Franciszka Ksawerego Komierowskiego — ale gdy mamy oprowadzić po niej cudzoziemca, lub rodaka, który po raz pierwszy stanął na jej bruku, częstokroć bardzo nam trudno dać jakiekolwiek objaśnienia; wiemy o tym lub owym gmachu i kościele, ale na tym najczęściej kończy się nasza znajomość, a gdy nas spytają o pamiątki, to bardzo często nawet wyliczyć ich nie potrafimy, lub zbywamy ogólnikiem, że ich Warszawa wcale nie posiada. Myśmy tu postanowili być Przewodnikiem dla czytelnika u - , s . Niesamoistne przewodniki turystyczne zamieszczane w kalendarzach, z uwagi na reglamentowaną liczbę przypisanych im arkuszy wydawniczych, musiały ograniczać informacje do spraw najistotniejszych. One też, idąc śladem Jarzębskiego, preferowały topograficzny układ materiału, dziś powszechnie obowiązujący w tego typu wydawnictwach, który z jednej strony pozwalał na kompleksową, ale oszczędną prezentację wybra-

E. J., Kilka kartek z przewodnika po Warszawie, „Kalendarz na rok 1 8 8 4 " — wydawnictwo F. K. Komierawskiego, s. 2.

209

Stanisław Ciepłowski

nego fragmentu miasta, z drugiej — gwarantował potencjalnym jego użytkownikom swobodniejszą penetrację określonej przestrzeni miejskiej. Zwykle, choć nie stanowiło to reguły, zwiedzanie stolicy rozpoczynano od Starego Miasta. „Warszawa prawdziwie oryginalną i pełną charakteru jest tylko na Starym Mieście" — czytamy w „Kalendarzu Domowym dla Wsi i Miasta" Jana Noskowskiego — ale ulice po których podążać zamyślamy, są jej główną arterią życia, pełną ruchu, wrzawy i tej fali ludzkiej płynącej od świtu do nocy, jak wody w rzece. [...] tu słowem znajdziesz, o różnych porach dnia to, co nazywamy w naszym żargonie miejskim całą Warszawą" 19 . Stąd prowadziły trasy ku Traktowi Królewskiemu, ku Nowemu Miastu, Senatorską czy Miodową ku Ogrodowi Saskiemu, tu rozpoczynali zwiedzanie miasta wszystkiego ciekawi turyści. Przedstawmy zatem, w porządku chronologicznym, ważniejsze teksty o charakterze informacyjno-poznawczym, uśpione dotąd w warszawskich kalendarzach i te oryginalne, i te korespondujące z wydawnictwami samoistnymi. Wart przypomnienia jest z pewnością tekst zatytułowany Użyteczne wiadomości dla zwiedzających Warszawę lub w niej przebywających zamieszczony w „Kalendarzu Ilustrowanym dla Polek na rok 1865" 20 . W tym samym wydawnictwie odnajdujemy artykuł Wacława Szymanowskiego Przechadzki warszawskie21, stanowiący uzupełnienie Użytecznych wiadomości, a w nim szczegółowy opis Ogrodu Saskiego, ogrodu Krasińskich, Ogrodu Botanicznego, Doliny Szwajcarskiej, Saskiej Kępy. We wspomnianym już wyżej „Kalendarzu Domowym dla Wsi i Miasta" J. Noskowskiego autor kryjący się pod kryptonimem Z. S. opublikował tekst zatytułowany Przechadzki po Warszawie. Od S-go Jana do S-go Aleksandra12, będący znakomitym przewodnikiem po Trakcie Królewskim. Poza kościołem katedralnym, któremu poświęcił najwięcej uwagi (zwłaszcza bogatemu wyposażeniu świątyni) opisał: kościół Św. Anny, kościół Św. Józefa Oblubieńca, pałac Namiestnikowski, kościół Opieki Św. Józefa, pałac Potockich, kościół Św. Krzyża, pomnik Mikołaja Kopernika, ulicę Nowy Świat, kościół Św. Aleksandra. Całość wykazuje cechy charakterystyczne dla wcześniejszych ustaleń F. M. Sobieszczańskiego.

Z. S.: Przechadzki po Warszawie. Od Ś-go Jana do Ś-go Aleksandra, „J. Noskowskiego Kalendarz Domowy dla Wsi i Miasta" 1876, s. 105. „Kalendarz Ilustrowany dla Polek na rok 1865", s. 1—71. W Szymanowski, Przechadzki warszawskie, „Kalendarz Ilustrowany dla Polek na rok 1865", s. 8 2 - 9 4 , t a b l . i l ] Z. S.: Przechadzki po Warszawie..., s. 1 0 5 - 1 2 2 .

210

O RODOWODZIE WARSZAWSKICH PRZEWODNIKÓW TURYSTYCZNYCH

Kolejny tekst, utrzymany w konwencji przewodnika, odnajdujemy w „Kalendarzu na rok 1884" Franciszka Ksawerego Komierowskiego23. Tu spotykamy się już z bogatszą ofertą turystyczną, obejmującą poza dyżurną trasą Stare Miasto — Łazienki Królewskie dwie inne, skierowane na północ i zachód od Starego Miasta. Pierwsza prowadzi ulicą Kapitulną i ulicą Miodową ku Nowemu Miastu; autor poleca na niej szczególnej uwadze kościoły: Przemienia Pańskiego, Panny Marii, Św. Kazimierza i Św. Jacka. Druga z prezentowanych tras wiedzie ulicą Senatorską aż po pałac Radziwiłłów za Żelazną Bramą i kościół Narodzenia Najświętszej Marii Panny (pokarmelicki) na Lesznie. Do ważniejszych obiektów tej trasy została zaliczona Biblioteka Załuskich, kościół Św. Antoniego i Ogród Saski. Ilustrowany „Kalendarz «Wieku» na 1886 r." zamieścił miniaturowy Przewodnik po Warszawie i jej okolicach2A wzorowany na Użytecznych wiadomościach dla zwiedzających Warszawę drukowanych w „Kalendarzu Ilustrowanym dla Polek" -5 . Ciekawostką tego przewodnika jest rzadko spotykany wykaz studzien i zdrojów warszawskich, podzielonych na grupy według stopnia jakości i przydatności wody. Do tego samego źródła co tekst z „Kalendarza «Wieku»" sięgnęli autorzy Przewodnika po Warszawie i jej okolicach26 zamieszczonego w „Kalendarzu Ilustrowanym dla Wszystkich". Część informacji tu zawartych, w tym opis wnętrz pałacu Na Wodzie w Łazienkach oraz innych budowli parkowych, została zaczerpnięta z Przewodnika po Warszawie i jej okolicach F. Fryzego i I. Chodorowicza wydanego w 1873 r. i uzupełniona danymi zebranymi po tej dacie. Próbą nowego spojrzenia na przeszłość i teraźniejszość Warszawy było Słówko o Warszawie — tekst opracowany przez Feliksa Ehrenfeuchta, zamieszczony w „Kalendarzu Polskim Ilustrowanym" na 1891 rok27. Oprócz krótkiej historii miasta autor sporządził swoiste kalendarium zawierające fakty, które w jego opinii, w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat wpłynęły na zmianę wyglądu miasta i przyczyniły się do wzrostu jego infrastruktury użytkowej. Wśród opisanych znaczniejszych budowli stołecznych znalazły się: Szpital Świętego Ducha przy ulicy Elektoralnej, Szpital Dzieciątka Jezus przy placu Wareckim, Hotel Europejski, dom

E. J., Kilka kartek z przewodnika..., s. 2 - 8 , tabl. (31.

Warszawa [18851, s. 2 0 5 - 2 1 0 .

* 5 Por. przypis 20. 26

Przewodnik o Warszawie i jej okolicach, „Kalendarz Ilustrowany dla Wszystkich na rok 1887", s. 4 5 - 7 7 . F. Ekrenfeucht, Słówko o Warszawie, „Kalendarz Polski Ilustrowany na 1891 rok", s. 8 - 1 4 , il. 211

Stanisław

Ciepłowski

Ganzowa przy ulicy Królewskiej, willa Raua i willa Sobańskich w Alejach Ujazdowskich. Zainteresowania autorów dziewiętnastowiecznych warszawskich przewodników kalendarzowych wykraczały znacznie poza tereny objęte Taryfą nieruchomości miasta Warszawy i przedmieścia Pragi. Prawie we wszystkich opracowaniach znaleźć można mniej lub bardziej rozbudowane opisy miejscowości podwarszawskich, związanych ze stolicą więzami historycznymi czy gospodarczymi lub stanowiących naturalne zaplecze rekreacyjno—wypoczynkowe. Poza wspomnianą już Saską Kępą kronikarze tamtych lat pozostawili nam wizerunki: Wilanowa, Morysina, Ursynowa, Natolina, Królikarni, Mokotowa, Wierzbna, Woli, Powązek, Marymontu, Młynów Marymonckich, Kaskady, Bielan, Gucina, Jabłonny, Zacisza i Grochowa, a po uruchomieniu Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej — Skierniewic, które stały się ulubionym celem świątecznych wycieczek warszawiaków. Szczególnie interesujące, z uwagi na wyjątkowo bogatą treść not informacyjnych, są niektóre opisy Jabłonny, Wilanowa i Natolina. Wzrost aktywności turystycznej społeczeństwa na początku XX w., a przede wszystkim związany z tym rozwój turystyki zorganizowanej, wymusił na autorach konieczność dostosowania informacji turystycznej do potrzeb i zainteresowań określonych grup społecznych i zawodowych, zwiedzających miasto nie okazjonalnie ale planowo. Przykład tak rozumianego informatora—przewodnika odnajdujemy w kalendarzu „Gospodarz Polski" na rok 1905 28 . Jest to gotowy scenariusz dwudniowej wycieczki, pomyślanej tak, by pokazać i historię i współczesne życie miasta. W pierwszym dniu pobytu w Warszawie wycieczka zwiedza Stare i Nowe Miasto, katedrę, kościół Najświętszej Marii Panny Łaskawej, plac Zamkowy, most Kierbedzia, Krakowskie Przedmieście, Nowy Świat, ulicę Wiejską z Muzeum Pszczelniczym, Łazienki Królewskie i Ogród Botaniczny. W drugim, przed południem: fabrykę Lilpopa i Raua na rogu Książęcej i Solca, stację filtrów przy ul. Koszykowej, Szpital Dzieciątka Jezus, kościół Sś.Piotra i Pawła na Koszykach, Ogród Pomologiczny, ulicę Marszałkowską, Ogród Saski i Zachętę; po południu — Drukarnię Julii Sikorskiej przy ulicy Wareckiej oraz cmentarz Powązkowski, do którego zwiedzający dojeżdżają z Nowego Światu tramwajem linii „Powązki". Wskazanym przez autora przewodnika obiektom towarzyszy opis, a w przypadku zakładów przemysłowych i urządzeń miejskich dodatkowo wyjaśnienie zasad ich funkcjonowania.

• r

M. Brzeziński, Co ciekawego można widzieć w Warszawie, „Gospodarz Polski. Kalendarz na rok 1905", s. 1 4 5 - 1 6 6 , il.

212

O RODOWODZIE WARSZAWSKICH PRZEWODNIKÓW TURYSTYCZNYCH

W latach dwudziestych i trzydziestych XX w. modne stały się przewodniki bez wiadomości historycznych i komentarza, za to często opatrzone mapką lub planem miasta 29 . Przeznaczone były przede wszystkim dla osób dysponujących odpowiednią wiedzą historyczną i zawodową, ale i osoba mniej wyedukowana mogła posłużyć się nimi przy wyborze określonego miejsca lub obiektu, który ją interesował. Cenne stały się zwłaszcza dla tych, którzy bawili w Warszawie krótko i przerwę w podróży lub kilka godzin oczekiwania na załatwienie sprawy mogli przeznaczyć na wędrówkę po mieście. Rozwinięciem tych kalendarzowych i prasowych mini—przewodników był wydawany w latach 1938—1939 przez Informacyjną Agencję Wydawniczą dwutygodnik „Warszawa. Informator dla Przyjezdnych", kolportowany bezpłatnie w pociągach, na statkach żeglugi wiślanej i w samolotach lądujących na Okęciu. Poza materiałami prezentującymi nowe budowle Warszawy, parki, ogrody i inne atrakcyjne fragmenty miasta, redakcja zamieszczała w periodyku wykazy tras i taryfy autobusów miejskich, adresy instytucji państwowych i samorządowych, placówek kulturalnych i innych mogących stanowić punkt zainteresowania przyjezdnych. Tak oto powróciliśmy niejako do punktu wyjścia, do dziewiętnastowiecznych kalendarzy, dla których, tak jak i dla dwudziestowiecznego dwutygodnika, ważny był opis miasta, ale równie ważny dział informacyjno—adresowy. I jak długo kolejne pokolenia varsavianistów opisywać będą Warszawę, tak długo czuć się będą dłużnikami swych poprzedników, czerpiąc pełnymi garściami z ich dorobku naukowego i publicystycznego.

Por. — np. Co pokazać turystom [w Warszawie]?, „Kalendarz Kuriera Porannego na 1925 rok", s. 3 9 4 - 3 9 8 ; Co oglądać w Warszawie?, „Kalendarz Uczniowski Mój Przyjaciel na rok 1927/28", s. 2 9 5 - 2 9 6 ; M. Wysznacka, Wycieczki szkolne po Warszawie, „Głos Nauczycielski" 1918/1919, nr 1, s. 1 8 - 2 2 , nr 3, s. 1 1 6 - 1 2 4 .

ZBIORY MUZEALNE Aleksandra

Zaremba-Rybińska

MADONNA Z DZIECIĄTKIEM I ŚW. JANEM CHRZCICIELEM ZE ZBIORÓW MUZEUM HISTORYCZNEGO m.st. WARSZAWY

Obraz Madonna z Dzieciątkiem i Sw. Janem Chrzcicielem należący do zbiorów Muzeum Historycznego m.st. Warszawy obecnie znajduje się na ekspozycji stałej Muzeum, w Sali Baryczkowskiej (il. 1). Do zbiorów Muzeum trafił w 1977 r., przekazany przez Państwowe Biuro Notarialne, jako część masy spadkowej po zmarłej Zofii Wojciechowskiej. W dokumentacji muzealnej datowany jest na przełom XVII i XVIII w. Obraz (31 x 38,5cm) namalowany został techniką olejną na desce o grubości 5mm, na cienkim gruncie i ugrowozłocistej imprimiturze. Przedstawia śpiące dzieciątko oparte na ramieniu Matki Boskiej, która gestem ręki nakazuje milczenie św. Janowi próbującemu obudzić Jezusa. Madonna, zgodnie z kanonami, ubrana jest w czerwoną suknię z białą lamówką oraz w niebieski płaszcz. Głowę jej przykrywa biały welon. Odkryte ciało Dzieciątka spoczywa na udrapowanej białej tkaninie, leżącej na stole. Mały święty Jan ma na sobie brunatną skórę. Na stole (w prawym dolnym rogu obrazu) leżą czereśnie lub wiśnie i jasny, biało-żółty kwiat. Scena ukazana jest na neutralnym, ciemnym, brązowozielonym tle. W partiach karnacji dominuje biel i róż, w partiach włosów — brązy. W partiach karnacji i cieni użyto szarozielonej podmalówki. Obraz malowany jest płasko, laserunkowo. Kompozycję zamyka gipsowa rama o falistym konturze i barokowej dekoracji, złożonej z kaboszonów na kartuszach oraz liści akantu. Motywy te rozmieszczone są symetrycznie w narożach oraz na osiach ramy. Na górnym, środkowym kaboszonie, namalowana została scena zwiastowania: postać Madonny po lewej stronie, w czerwono-niebieskich szatach i białym welonie, zwrócona jest w kierunku stojącej po prawej jasnej sylwetce Archanioła. Scena ta rozgrywa się w pomieszczeniu, za odsuniętą na prawą stronę kotarą. 215

Aleksandra

Zaremba-Rybińska

1. Madonna z Dzieciątkiem i sur. Janem Chrzcicielem, Muzeum Historyczne m.st. Warszawy

W tle widać fragmenty architektury i pejzażu. Po obu stronach kaboszonu ze sceną zwiastowania umieszczone są antytetycznie sylwetki putt na wiciach z listkami akantu. Obiekt znajduje się w bardzo dobrym stanie, po konserwacji przeprowadzonej w 1990 r., w wyniku której, po wyprostowaniu wypaczonej deski, twarz Madonny uległa wydłużeniu o ok. 1 mm. Zrekonstruowano również ubytki ramy. Poszukiwania prowadzono z jednej strony w celu dokonania analizy treściowej przedstawionej sceny, z drugiej zaś w kierunku ustalenia pierwowzoru obrazu oraz jego datowania. Przedstawiony temat Madonny z Dzieciątkiem i małym świętym Janem był szczególnie popularny w sztuce włoskiej w okresie renesansu i powtarzany przez takich malarzy, jak: Rafael, Correggio, Michał Anioł, Piętro da Cortona. Cechuje go pewna rodzajowość i świeckość, a w jego ramach powstały idylliczne sceny rodzajowe. Maria, nie traktowana już w sposób mistyczny jak to miało miejsce we wcześniejszym okresie, pokazywana bywa jako młoda dziewczyna o idealizowanej urodzie 1 . Sceny ukazujące trzy postaci: Marię, Dzieciątko i małego Jana Chrzciciela

E. Stubbe, La Madonna dans l'art, Bruksela 1958.

216

MADONNA Z DZIECIĄTKIEM I ŚW. JANEM CHRZCICIELEM

wywodzą się typologicznie z przedstawień Świętej Rodziny, której często towarzyszy św. Elżbieta, Jan Chrzciciel jako dziecko i inni święci. Temat Świętej Rodziny, obok tematu dzieciństwa Jezusa, pojawia się w malarstwie XV w. i cieszy się popularnością również w dwóch następnych stuleciach. W malarstwie szkoły bolońskiej, czynnej w końcu XVI w, często przedstawiano Świętą Rodzinę z Janem Chrzcicielem, Marię z Dzieciątkiem i św. Janem, a także Jezusa i św. Jana jako bawiące się dzieci. Tematy te pojawiają się w malarstwie Annibale Carracciego, Guido Reniego i innych. Guido Reni szczególnie przyczynił się do popularyzacji tych przedstawień poprzez grafiki wykonywane na podstawie dzieł szkoły bolońskiej, a zwłaszcza jednego z jej założycieli — Annibale Carracciego 2 . Przedstawianie Świętej Rodziny, dzieciństwa Jezusa i Jana Chrzciciela stało się również popularne w Hiszpanii, w XVII w., czego głównym przykładem niech będzie malarstwo Murilla. Owe idylliczne przedstawienia Świętej Rodziny lub dwójki bawiących się dzieci spotykały się, głównie w okresie potrydenckim, z krytyką ze strony Kościoła, szczególnie zakonów franciszkańskich, jako temat niepojawiający się w Piśmie Świętym 3 . Istotnie w Piśmie Świętym nie znajdujemy wzmianki o spotkaniu Chrystusa i Jana Chrzciciela w okresie ich dzieciństwa ani nawet o samym dzieciństwie św. Jana. Jedynie w Złotej Legendzie jest mowa o odebraniu nowo narodzonego św. Jana przez Marię, natomiast w protoewangelii św. Jacka — o ucieczce św. Elżbiety z małym Janem podczas rzezi niewiniątek 4 . Sceny ukazujące te trzy postaci razem nie mają więc żadnego fundamentu w Biblii; tuż przed chrztem Chrystusa św. Jan miał powiedzieć: „Nie znałem Go" (J 1, 31). W ikonografii chrześcijańskiej św. Jan występuje jednak w dwóch typach: jako dorosły mężczyzna i jako dziecko — rówieśnik małego Jezusa — lub niewiele od niego starszy. Typ Jana-dziecka z kręconymi włosami, bawiącego się z Jezusem pod okiem Marii, wprowadza dopiero renesans 5 . W obrazach przedstawiających Marię z dwojgiem dzieci św. Jan występuje bądź jako adorator tego, którego uważa za większego od siebie, bądź jako towarzysz zabaw, przy czym obaj tracą święty charakter i pokazani są jako dzieci. Obok scen typowo rodzajowych, aranżowanych często w pejzażu, przy braku jakichkolwiek elementów podkreślających świętość przedstawienia czy osób, istnieje duża liczba przedstawień, w których pewne gesty i atrybuty

A. Male, L'art. Re/igieux de la fin du XVle siicle, du XVI le siecle el du XVllle siecle, Italie, France, Espagne, Flandes, Paris 1951, t. 4, s. 309.

Tamże.

L. Reau, Icographie de l'art. Cretien, Paryż 1955, t. 2, s. 4 3 1 .

Tamże, s. 4 3 8 . 217

Aleksandra Zaremba-Rybińska

2. Annibale Carracci, Cisza, Hampton Court, Royal Collection, Londyn

mówią jednak o roli dwóch chłopców. I tak Św. J a n ubrany w skórę niedźwiedzią może trzymać krzyż lub baranka, lub kwiat, owoce winogron, wiśni czy czereśni — symbol przyszłej męki Chrystusa 6 . J a n Chrzciciel występuje tu jako ten, który rozpozna w Chrystusie Mesjasza, i który już teraz zapowiada J e g o mękę i śmierć na krzyżu. J a n jest prekursorem Mesjasza ostatnim profetą Starego Testamentu, jednocześnie pierwszym męczennikiem i świętym Nowego Testamentu. Jest on tą postacią, która łączy oba pisma, łączy dawny czas prawa z czasem łaski 7 . Postać św. J a n a widzimy też często w scenach Ukrzyżowania, zazwyczaj u stóp krzyża. J e g o obecność, mimo, iż niezgodna z prawdą historyczną (Jan zginął wcześniej), jest potwierdzeniem wcześniejszej zapowiedzi męki Chrystusa 8 . Przedstawienie św. J a n a podającego Jezusowi symbole męki funkjconowało, obok licznych od czasu renesansu przedstawień 6

Można się tu posłużyć dla przykładu obrazem Piętro da Cortona Madonna z Dzieciątkiem i św. Janem Chrzcicielem (Florencja, Raccolta Bruscoli), na którym św. Jan podaje Jezusowi bukiecik kwiatów czy obrazem Correggia Sw. Rodzina ze św. Janem, gdzie św. J a n podaje Jezusowi krzyż, a z tylu stoją: Maria i św. Józef. Reau, jw., s. 4 3 1 . Reau, jw.

218

MADONNA Z DZIECIĄTKIEM I ŚW. JANEM CHRZCICIELEM

Madonny z Dzieciątkiem oraz samego Dzieciątka, wykorzystywanych w celu pokazania pierwszych lat życia Jezusa. W XVII stuleciu dzieciństwo Chrystusa staje się częstym tematem rozważań teologicznych; kult Dzieciątka bliski byl zwłaszcza zakonom franciszkańskim w XVII w. Dewocyjne czczenie Dzieciątka kwitło wówczas szczególnie w Prowansji, gdzie pojawiły się nawet pełnoplastyczne figurki Chrystusa trzymającego instrumenty Pasji 9 . W malarstwie spotykamy też przedstawienia Madonny z Dzieciątkiem, któremu narzędzia męki przynoszą aniołowie, lub Dzieciątka śpiącego na krzyżu; służą one rozpamiętywaniu roli Chrystusa znanej już od narodzenia — Zbawiciela Świata. Pierwowzorem kompozycji obrazu jest, znajdujący się w Londynie (Hampton Court, Royal Collection), obraz Annibale Carracciego, Cisza (50,8 x 68,8, ol. pł., ił. 2). Mimo tej samej kompozycji obrazów, w detalach odnajdujemy jednak pewne różnice. Inne jest nakrycie głowy Marii: na obrazie Carracciego — tkanina ciasno upięta z tyłu głowy, na naszym — spływajacy na ramiona welon; twarz Madonny charakteryzuje inny skrót; różny jest także układ prawej dłoni Jana; na stole, w kompozycji Carracciego, odnajdujemy jedynie owoce. Najpełniejszą informację na temat obrazu londyńskiego zawiera monografia Annibale Carracciego, pióra Donalda Posnera 10 . Według autora, gest św. Jana budzącego Chrystusa jest wariantem gestu czynionego przez putto, które dotyka korony cierniowej we wcześniejszym obrazie Carracciego — w Piecie z Neapolu 11 (il. 3). Gest ten zastosowany w Piecie został następnie przetworzony i przetransponowany dla potrzeb obrazu Cisza. Temat kompozycji, w której niewinny sen Dzieciątka jest prefiguracją ofiarowania człowieka, Carracci zaczerpnął z obrazów wcześniejszych rzymskich mistrzów. Bezpośrednią inspiracją była bez wątpienia Madonna w welonie Sebastiano del Piombo, lecz widać tu także wpływy studiów nad malarstwem szkoły Michała Anioła i Rafaela. Pod względem detali i ogólnego wyrazu obraz ten przypomina wcześniejszą Madonnę z jaskółką Carracciego znajdującą się w Dreźnie. Jednak piramidalny układ postaci w Ciszy wyraźnie różni się od schematu drezdeńskiego, w którym „kombinacja ciężaru trzech form robi wrażenie przechylania się powoli w lewo, tak jakby równowaga była

A. Male, jw., s. 325. A. Male tłumaczy pojawienie się przedstawień Chrystusa z instrumentami męki wizją mistyka z Aix-en Provence, Jeana Peraud, któremu objawiło się właśnie Dzieciątko trzymające te narzędzia (połączone sznurem).

D. Posner, Annibale Carracci, London 1971, t. 2, s. 53.

D. Posner, jw., s. 52. 219

Aleksandra

Zaremba-Rybitíska

3. Annibale Carracci, Pietá, Pinacoteca Nationale, Neapol

zachwiana przez ruch św. Jana, wspinającego się, by dotknąć śpiącego Dzieciątka. To właśnie uciszający gest Marii, jej upomnienie, by nie budzić Syna, którego czas jeszcze nie nadszedł, przeciwdziała temu spadającemu ruchowi i w ten sposób wydaje się chronić całą kompozycję. (...) Gest Madonny z obrazu Sebastiana del Piombo, jak i jej gest z Ciszy, stają się formalnym i emocjonalnym centrum obrazu" 12 . Kompozycja obrazu Cisza została powtórzona przez Francesca Bartolozziego (ur. 1727) w akwaforcie, w 1768 r., i opatrzona notą: „From a painting of Annibale Carracci. In his Majesty's Collection" (il. 4).

D. Posner, jw., s. 1 0 9 - 1 1 0 [tłum. autor].

220

MADONNA Z DZIECIĄTKIEM I ŚW. JANEM CHRZCICIELEM

4. F. Bartolozzi, Matka Boska ze śpiącym Jezuesm, Biblioteka im. Ossolińskich, Wroclaw

Grafika ta stanowi dokładną kalkę londyńskiego obrazu, jest z nim zgodna we wszystkich szczegółach. Znany jest również rysunek przygotowawczy do kompozycji Cisza z Kolekcji Ellesmere, w 1972 r. sprzedany na aukcji w domu aukcyjnym Sotheby's. Na rysunku tym, za główną grupą trzech postaci, widzimy fragment sylwetki (w prawym górnym rogu obrazu). Trudno powiedzieć, czy jest to rzeczywiście postać, którą malarz zamierzał wprowadzić do tej sceny, czy też szkic pomocniczy do studium postaci np. Marii Panny. Czy mogłaby to być postać św. Józefa? W Luwrze znajduje się kopia obrazu Cisza, tradycyjnie przypisywana Domenichinowi 1 . Utrzymuje ona tę samą kompozycję, wyraźne są jednak niewielkie różnice względem obrazu londyńskiego. Przede wszystkim: postaci Marii, Dzieciątka i Jana otrzymały aureole, Jan Chrzciciel trzyma krzyż z banderolą, inaczej ułożona jest jego prawa dłoń, a układ

Z przypisaniem Domenichinowi obraz cytowany jest w: Inventaire des Tableaux du Roy rédigé en 1709 et 1710 par Nicolas Bailly, wyd. F. Engerand, Paris 1899, s.170. Ten sam wydawca wymienia ten obraz pod numerem 216 w inwentarzu Le Bruna (1686), jako wykonany „sur le dessin du Carrache" (według rysunku Carracciego). Natomiast w: A. Baudi de Vesme e A. Calabi. F. Bartolozzi, Milano, 1928, s. 35, nr 122, mówi się, że oryginalną wersją obrazu jest ta z Luwru.

221

Aleksandra

Zaremba-Rybińska

ciała Chrystusa różni się odmiennym ujęciem głowy i prawej dłoni. Głowa Marii jest bardziej uniesiona. Zauważalne są też pewne różnice w układzie fałd szat. Ciekawym szczegółem jest zastąpienie czereśni małym jasnym kwiatkiem leżącym na brzegu stołu. Być może te drobne zmiany względem oryginału należałoby przypisać charakterystycznej dla Domenichina niechęci do dokładnego kopiowania14. Wersja znajdująca się w Luwrze została powtórzona w grafice przez E. Picarta w 1681 r. Według kompozycji Cisza powstały jeszcze inne kopie. Kopia obrazu z Luwru znajdowała się w kolekcji P Lorenzo w Hawanie; dwie kopie obrazu z Hampton Court są w Hiszpanii; jedna była w G. M. Sasso Collection w Wenecji do 1803 r.15 Jeszcze jeden wariant, lecz z postacią św. Józefa na drugim planie, pojawił się na sprzedaży Dufurny-Sale, w Paryżu w 1819 r., z atrybucją Lionello Spada 16 . W literaturze znanych jest więc sześć przedstawień tej kompozycji oraz jedna, wzbogacona o postać Św. Józefa 1 . W Muzeum Historycznym m.st. Warszawy znajduje się więc ósma wersja tego obrazu. Po porównaniu naszego obrazu z Ciszą z Londynu i Paryża nasuwa się wniosek, że obraz warszawski nie był bezpośrednio inspirowany dziełem Carracciego ani wykonaną na jego podstawie grafiką Bartolozziego. Bliższy jest natomiast kopii z Luwru. Przemawia za tym analogiczny układ dłoni Jana Chrzciciela, skrót jego głowy oraz skrót i nakrycie głowy Marii. Zastanawia pojawienie się na obrazie warszawskim obu symboli roślinnych: i kwiatu, i czereśni, z których pierwszy odnajdujemy na obrazie Domenichina, drugi — na płótnie Carracciego. Na obrazie warszawskim nie ma jednak, wprowadzonych przez Domenichina, aureoli i atrybutu św. Jana Chrzciciela — krzyża z banderolą. Być może tak właśnie wyglądała grafika Picarta z 1681 r., lub kopia wykonana na podstawie obrazu z Luwru. Istnieje możliwość, iż obraz warszawski powtarza dokładnie jedną z kopii obrazów z Hampton Court lub z Luwru, lecz nie należy wykluczać, że jest on jedynie inspirowany jednym z tych przedstawień. Czy spośród wymienionych wersji choć jedna odpowiada detalami obrazowi warszawskiemu? Czy istnieje podobne zestawienie głównego przedstawienia ze sceną Zwiastowania, umieszczoną w ramie?

E. Borea, Domenichina, Milano 1965, s. 43. Niechęć ta wyrażała się właśnie w dodawaniu swoich pomysłów do cudzych kompozycji.

D. Posner, jw., t. 2, s. 54. Być może jest to obraz z Heinrich Fridrich Collection, Heinrich Fridrich Collection, Lepzig 1963.

Nasuwa się pytanie, czy ta ostatnia wersja mogłaby mieć coś wspólnego z czwartą sylwetką na rysunku przygotowawczym.

222

MADONNA Z DZIECIĄTKIEM I ŚW. JANEM CHRZCICIELEM

Czy powtarza on wymiary jednej z kopii? Czy którakolwiek z nich jest malowana na drewnianym podłożu? Odpowiedzi na te i inne pytania pomogłyby z pewnością w ustaleniu, czy scena z Muzeum Historycznego namalowana została jako wierna kopia jednego z obrazów, czy też jest jedynie mniej lub bardziej dokładnym powtórzeniem tego schematu kompozycyjnego. Przybliżyłyby także określenie czasu powstania naszego obrazu. Aby móc sprecyzować takie odpowiedzi, konieczne jest dotarcie do grafiki Picarta, do pozostałych kopii oraz do inwentarzy kolekcji, w których kopie te się znajdowały, co pomogłoby w ustaleniu ich atrybucji, czasu powstania, wymiarów i danych technicznych. Można też przypuszczać, że obraz warszawski byłby jedną z dwóch kopii, których obecnego miejsca przechowywania Posner nie zna 18 . Obszerną analizę ikonograficzną i ikonologiczną obrazu Carracciego Cisza, sceny, której powtórzeniem jest obraz z Muzeum Historycznego m.st. Warszawy, zawarł w swym opracowaniu Posner. Według jego interpretacji gest św. Jana zapowiada mistyczne przyjście Chrystusa, który tu leży na ołtarzu, natomiast gest Madonny nakazuje Janowi nie budzić Chrystusa do Jego Pasji przed czasem. Scena uciszania Jana budzącego Chrystusa została zaczerpnięta z jednej z legend o Madonnie 19 . Zdaniem Posnera wiśnie, które leżą na stole i z których jedna jest zjedzona, symbolizują niewinność Chrystusa, który już zakosztował rozkoszy Raju. Wiadomo, że wiśnie mogą też oznaczać światłość ran, byłyby więc tu także symbolem ran zadanych Chrystusowi w czasie ukrzyżowania oraz ich zbawiennej mocy20. Kwiat oznacza nadzieję, a w ikonografii biblijnej także ziemskie przemijanie. Jeśli jest to kwiat brodawnika, symbolizowałby tutaj Pasję, podobnie jak w przedstawieniach Madonny z Dzieciątkiem czy Ukrzyżowania, w których pojawia się dość często21. Uwagę zwraca nadto układ ciała Chrystusa przypominający sposób ujmowania Jego sylwetki w typie Piety; dorosłego zmarłego podtrzymywanego przez Marię. Biała materia leżąca na stole-ołtarzu, na której spoczywa Dzieciątko przywodzi na myśl całun okrywający zwłoki Zbawiciela po zdjęciu z krzyża. Wszystkie te elementy sprawiają, że scena ta stanowi zapowiedź Pasji Chrystusa. Mękę tę symbolizuje Jan Chrzciciel, ostatni prorok, który 18

D. Posner, jw., t. 2, s. 54 pisze „The copy of the Louvre picture m i in the P.Lorenzo Collection, Havana, Cuba. (...) one was in the G. M. Sasso Collection, Venise in 1803".

D. Posner, jw., t. 2, s. 53, powołuje się na: Jameson, Legends of the Madonna, London 1902, s. 12.

G. Ferguson, Sings and symbols in Chrisians Art, 1954, s. 29.

21 G. ^ Ferguson,

jw., s. 30.

223

Aleksandra

Zaremba-Rybińska

5. Madonna z Dzieciątkiem i iw. Janem Chrzcicielem, Muzeum Historyczne m.st. Warszawy; w górnym środkowym kartuszu ramy scena Zwiastowania

w Chrystusie poznał Mesjasza. Przyszła śmierć na krzyżu będzie jednocześnie otwarciem bram Raju, którego słodyczy Chrystus już zakosztował, i który przez akt Odkupienia będzie udziałem wszystkich ludzi. Mimo gestu Marii, mówiącego, że nie czas jeszcze na wypełnienie się czytelnej przecież i wyraźnej zapowiedzi, Chrystus jest już jakby ofiarowany na ołtarzu, znana jest J e g o przyszła rola. Program ten uzupełnia mała owalna scenka Zwiastowania, umieszczona wyżej, w kartuszu ramy (il. 5). Rozgrywa się ona w zaaranżowanej w typowy sposób przestrzeni architektonicznej, z widokiem na dalszy, pejzażowy plan. Archanioł Gabriel jest fizycznie obecny w pomieszczeniu, w którym siedzi czytająca Maria — stoi przed nią. Wiązka świetlistych promieni spływająca z góry na łono Marii jest akcentem światła ponadnaturalnego. Wśród promieni umieszczano często gołębicę — symbol Ducha Świętego. Tutaj jednak jego obecność wyrażono tylko wiązką promieni. 224

MADONNA Z DZIECIĄTKIEM I ŚW. JANEM CHRZCICIELEM

Zwiastowanie jest zapowiedzią zstąpienia Ducha Świętego, czyli Inkarnacji Boga. Zwiastowanie i Inkarnacja są to dwa następujące po sobie akty. Artyści jednak, inspirowani przez teologów, często łączyli oba tematy 22 . Obecność Ducha Świętego przy Zwiastowaniu ma podkreślać, iż zapowiedź Archanioła Gabriela o Inkarnacji Boga zostanie zrealizowana23. Zwiastowanie jest pierwszym aktem Dziejów Zbawienia. Scena umieszczona w ramie zapowiada poczęcie i przyjście na świat Odkupiciela, główne przedstawienie natomiast jest z kolei zapowiedzią wypełnienia się przyszłej misji Chrystusa, Jego śmierci na krzyżu i Odkupienia — ostatniego aktu Dziejów Zbawienia. Całość jest więc skrótem Dziejów Zbawienia, ukazującym zapowiedzi ich początku i końca. Mimo tak głębokiej treści oba przedstawienia są w swej formie świeckie i rodzajowe. Obraz ze zbiorów Muzeum Historycznego m.st. Warszawy jest przykładem obcego malarstwa z przełomu XVII/XVIII w., o bogatej tradycji ikonograficznej.

Reau, jw., s. 186. 23

Reau, jw., s. 185.

Krystyna Zmuda—Liszewska JAN SEYDLITZ ( 1 8 3 2 - 1 8 6 1 ) — M A L A R Z WARSZAWSKIEJ ARCHITEKTURY (W 1 4 0 ROCZNICĘ ŚMIERCI)

STAN WIEDZY O ARTYŚCIE

Jan Seydlitz postrzegany jest obecnie w czołówce warszawskich wedutystów dziewiętnastego stulecia — na trzecim zwykle miejscu, po Marcinie Zaleskim ( 1796-1877) i Wincentym Kasprzyckim (1802-1849). W przeciwieństwie do dwóch pierwszych wymienionych artystów, dla większości badaczy malarstwa warszawskiego, Jan Seydlitz znajdował się jednak poza głównym nurtem zainteresowań. Współczesną lokatę w czołówce warszawskich wedutystów zawdzięcza może nie tyle skali swego talentu co artystycznemu oeuvre, na które składają się wyłącznie widoki architektoniczne stolicy (bezcenne szczególnie po zniszczeniach II wojny światowej), gdy inni warszawscy wedutyści malowali również widoki miejskie z różnych okolic kraju. Jan Seydlitz był uczniem Marcina Zaleskiego, znakomitego następcy Canaletta, nie dorównywał jednak talentem swemu nauczycielowi i pozostawał w jego cieniu. Twórczość Jana Seydlitza przypadła na dziesięciolecie 1850-1860, pod koniec którego pojawiła się dopiero możliwość organizowania publicznych wystaw sztuki, których Warszawa była pozbawiona od 1845 r. Brak wystaw ograniczał zaś informację o bieżącej twórczości warszawskich artystów. Toteż, gdy leksykograf polskiej kultury artystycznej Edward Rastawiecki zbierał materiały (uwzględniające także współczesność) do swojego Słownika Malarzówx — z prasy oraz skąd się w ogóle tylko

E. Rastawiecki, Słownik Malarzów Polskich tudzież obcych w Polsce osiadłych lub czasowo w niej przebywających, t. I-III, Warszawa 1 8 5 0 - 1 8 5 7 . 227

Krystyna

Żmuda-Liszewska

dało 2 — postać Jana Seydlitza nie została dostrzeżona jeszcze na rynku artystycznym, bo w Słowniku... nie został umieszczony. Rastawiecki dowiedział się o Seydlitzu później i udokumentował tego artystę w swojej starannie dobieranej kolekcji malarstwa polskiego, nabywając jego obraz 3 . Zetknął się z obrazami Seydlitza zapewne na pierwszej (1860 r.) 1 drugiej (1861 r.) wystawie nowo powstałego Towarzystwa Sztuk Pięknych, przy którego organizacji aktywnie współdziałał. Pominięcie Jana Seydlitza w Słowniku... Rastawieckiego mogło jednak przyczynić się do dalszego „zacierania śladów" tego artysty. Towarzystwo Sztuk Pięknych nigdy nie zorganizowało mu pośmiertnej wystawy. Na wystawie „Stara Warszawa" w 1911 r. pokazano wprawdzie jego cztery obrazy, ale i tu został niezauważony przez recenzentów 4 . Z kolei nie było jego obrazów na retrospektywnej wystawie „Warszawa w obrazach" w 1936 r.5, pomimo że wyróżniał się wśród wedutystów właśnie wyjątkową wiernością temu jednemu tematowi. Już wtedy kilka jego płócien znajdowało się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie. W oparciu o znajomość tychże zbiorów, badacz kultury artystycznej stolicy, Zygmunt Batowski umieścił Jana Seydlitza w wielkim leksykonie artystów Thieme-Beckera 6 . W dotychczasowej literaturze, oprócz krótkich not biograficznych, nie poświęcono Janowi Seydlitzowi żadnego krytycznego opracowania. Jest zupełnie niezrozumiałe, że wydana w 1986 r. Sztuka Warszawy nawet nie wspomina o istnieniu takiego malarza. Jest to tym dziwniejsze, że w tym czasie jego obrazy figurowały już w Katalogu Galerii Malarstwa Polskiego Muzeum Narodowego w Warszawie (wydanie 1962, 1975). Stosunkowo niewielka liczba zachowanych obrazów i znikome tylko źródła pisane z epoki dotyczące Jana Seydlitza nie sprzyjały zorganizowaniu, wystawy monograficznej temu artyście po II wojnie. Natomiast obecnie jego obrazy są nieodłącznym elementem wystaw muzealnych dotyczących dziewiętnastowiecznej Warszawy. Przy takich okazjach, za każdym razem daje znać o sobie pilna konieczność weryfikacji różniących się między sobą informacji, zawartych w rozmaitych katalogach, a doty-

2 3

A. Ryszkiewicz, Rastawiecki Edward, Polski Słownik Biograficzny, t. XXX, 1987, s. 6 0 0 - 6 0 3 . Por. poz. 20 katalogu zamieszczonego na końcu tego tekstu. W spisie obrazów kolekcji E. Rastawieckiego przy nazwisku Seydlitza brak jest imienia (por. „Galerya obrazów Rastawieckiego spisał i opisał H. F. [Feldmanowski]". Zbiory Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, rkps nr 1202, poz. 193).

Por. H. Piątkowski, Malarze Starej Warszaury, „Tygodnik Ilustrowany", 1911,1, s. 462.

„Warszawa w obrazach". [Katalog wystawy] Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych. Warszawa 1936.

Z. Batowski, Sejdlitzjan, w: Thieme-Becker, Allgemeines Lexikon der Bildenden Künstler von der Antike bis Gegenwart, Leipzig 1907-1950, t. XXX, s. 459.

228

JAN SEYDLITZ ( 1 8 3 2 - 1 8 6 1 ) — MALARZ WARSZAWSKIEJ ARCHITEKTURY

czących tych samych płócien — w czym trudno jest się w ogóle zorientować. J a n Seydlitz jest też niekiedy mylony z wcześniej działającym Józefem Narcyzem Kajetanem Sejdlitzem (1789—1845) 7 . Ten brak ustaleń atrybucyjnych, na które można się powołać, mógł też przyczynić się do tego, że obrazy Seydlitza stanowiące cenny materiał ikonograficzny, nie zostały wykorzystane w niektórych monografiach budowli warszawskich czy też artykułach omawiających fragmenty tych budowli 8 . Twórczość Jana Seydlitza znamy obecnie tylko z 16 obrazów znajdujących się w zbiorach muzealnych. Wiemy też z literatury o 5 obrazach zaginionych — razem jest tych płócien zaledwie 21. Artysta żył tylko 28 lat więc może wiele nie namalował, a jakaś część jego dorobku zapewne uległa zniszczeniu wraz z domami w czasie II wojny. Na rynku antykwarycznym jego obrazy nie pojawiają się już od bardzo dawna. Spośród zachowanych 16 obrazów Jana Seydlitza, 14 znajduje się obecnie w Muzeum Historycznym m. st. Warszawy 9 zatem tej placówce przypada powinność podjęcia się uporządkowania wiadomości o spuściźnie tego malarza. Przedsięwzięciu temu sprzyjało zorganizowanie w 1996 r. w tymże muzeum wystawy „Architektura Warszawy w malarstwie i grafice od XVII do XX w." 10 — co umożliwiło dokonanie bezpośrednich porównań zgromadzonych płócien, a także ułatwiło przeprowadzenie analiz technologicznych przy pomocy tutejszej Pracowni Konserwacji Malarstwa Roberta Kołodziejskiego i Joanny Tomickiej. W wyniku tej pracy opartej na autopsji powstał katalog, który jest zamieszczony na końcu tego tekstu. Niniejszy artykuł jest zaś próbą rekonstrukcji drogi artystycznej Jana Seydlitza, na podstawie bardzo wątłego szkieletu niewielu znanych faktów zinterpretowanych w kontekście ogólnego podłoża rozwoju ówczesnego życia artystycznego w środowisku warszawskim. NAZWISKO

J a n Seydlitz był synem Jana, kupca warszawskiego". W aktach notarialnych i hipotece warszawskiej występuje kilku Seydlitzów, (Seidlitzów, Sejdlitzów) noszących różne imiona. Autorka znalazła tylko jed7

Por. J. Sienkiewicz, Malarstwo warszawskie I-ej polony XIX wieku. Pamiftnik wystawy, Instytut Propagandy Sztuki, Warszawa 1936, s. 86. Wymienia tu jeszcze trzeciego malarza o tym nazwisku: Józefa Seydlitza, o którego pracach nic nie wiadomo.

Por. poz. 2, 18, 20 katalogu zamieszczonego na końcu tego tekstu. 10 obrazów stanowi własność Muzeum Historycznego m. st. Warszawy, zaś 4 są tu w stałym depozycie. K. Liszewska, J. Plapis, Architektura Warszawy w malarstwie i grafice XVll-XX w. Wystawa październik 1996-luty 1997 (folder], Warszawa 1996. '' Cyt. za: J. Sienkiewicz, jw., s. 87 (tu nie podane źródło informacji).

229

Krystyna

Żmiida-Liszewska

nego Jana Zeydlitza-kupca zamieszkałego przy Rynku Starego Miasta 65, żonatego z Marianną z Moczydłowskich 12 . W dokumencie nazwisko jest zapisane w fonetycznym brzmieniu, zaś własnoręcznie kupiec podpisał się na tymże dokumencie: „Seydlitz" — tę sama pisownię nazwiska znajdujemy w sygnaturach większości obrazów będących przedmiotem tego opracowania. W dwóch przypadkach tylko w sygnaturach umieszczonych na szyldzie znajdującym się na ścianie domu przedstawionego na obrazie — jest „Sejdlitz" i „Seidlitz" (por. poz. kat.: 1 i 21 — jest to obraz z wczesnego i obraz z późnego okresu twórczości). Dziwny to brak konsekwencji w pisowni własnego nazwiska. Z kolei w spisie uczniów Szkoły Sztuk Pięknych 13 , a także w nekrologu 14 artysty jest: „Sejdlitz" — co można wytłumaczyć omyłką, jednak ta pisownia nazwiska figuruje w (wyżej wspomnianym) słowniku Thiema-Beckera. EDUKACJA

Podstawowym źródłem wiedzy o początkach kształcenia Jana Seydlitza na artystę malarza jest zapis dotyczący jego osoby w spisie uczniów Szkoły Sztuk Pięknych 15 : „SEJDLITZ Jan. Gim. Realne. 13 lat. Malarstwo spec. dekoracyjne. 1846/47-1, 1847/48-1, 1848/49-11, 1849/50-11, 1850/51—III, 1851/52—iy 1852/53-IY 185 3/5 4 - 1 V Kara 1849, 1850". Analizując ów zapis dowiadujemy się o kilku szczegółach istotnych dla wyjaśnienia źródeł inspiracji artystycznego ukierunkowania tego malarza. J a n Seydlitz uczęszczał do Gimnazjum Realnego, gdzie do 1844 r. rysunku nauczał Jan Feliks Piwarski16 (1794-1859), który w nowo powstałej ( 1 8 4 4 ) Szkole Sztuk Pięknych 17 otrzymał katedrę rysunku i malarstwa krajobrazowego. Romantyk, przekonany o narodowej misji artysty, wywarł znaczący wpływ ideowy na młodą generację malarzy. Katedrę rysunku i malarstwa perspektywiczngo w Szkole objął (od 1846 r.) Marcin Zaleski 18 , którego sztukę przesycał również romantyczny kult dla 12

13 14

Archiwum Państwowe m. st. Warszawy. Akta kancelarii Wincentego Skorochód-Majewskiego, notariusza w Warszawie. Akta z 7 VII 1828, No 14744. mikrofilm nr S . 4 7 7 . Teki Kręckiego, teka I. Szkoła Sztuk Pięknych w Warszawie. Spisy imienne 1 8 4 4 - 1 9 1 2 , rkps. Zbiory Specjalne Biblioteki IS PAN, nr inw. 6 5 9 . „Kurier Warszawski" 1861, nr 9 0 , s. 4 2 7 .

Poz. przypis 13.

A. Ryszkiewicz,/rf» Feliks Piwarski, Warszawa 1950. I. Jakimowicz, A. Ryszkiewicz, Szkoła Sztuk Pięknych w Warszawie 1844-1866, „Rocznik Warszawski", t. IV (1963). Z pracy tej czerpię wszystkie dane dotyczące Szkoły Sztuk Pięknych.

Z. Nowak, Marcin Zaleski. Wystawa monograficzna. Katalog, Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 1 9 8 2 - 1 9 8 4 .

230

JAN SEYDLITZ ( 1 8 3 2 - 1 8 6 1 ) — MALARZ WARSZAWSKIEJ ARCHITEKTURY

zabytków przeszłości i który był też twórcą m.in. obrazów patriotycznie zaangażowanych. To bezpośrednio w jego ślady poszedł młody Seydlitz w wyborze specjalizacji artystycznej. Zaleski przybył do Warszawy z Krakowa i na początku swej kariery w stolicy podejmował prace dekoratorskie, wtedy mało upowszechniony rodzaj malarstwa w polskim środowisku artystów. Praca dekoratora pomagała w opanowaniu techniki malowania widoków perspektywicznych i kilku dekoratorów tego czasu uprawiało, jako pokrewną dziedzinę, malarstwo wedutowe. Zaleski początkowo zamierzał poświęcić się scenografii, malarstwo sztalugowe traktując jako uboczne zajęcie. Stało się jednak inaczej. Prawdopodobnie identycznie było w przypadku Jana Seydlitza, który — jak zostało zapisane w wyżej przytoczonym spisie uczniów Szkoły — wybrał specjalizację dekoratorską, być może z inspiracji swego profesora. Ewentualne jego prace w tej dziedzinie nie zachowały się (tak jak i Marcina Zaleskiego). Analizując dalej ów spis uczniów Szkoły, zauważamy, że przy nazwisku Jana Seydlitza brak jest wzmianki o zrobieniu patentu (są takie informacje przy innych uczniach) 19 . Od 1853 r. do zrobienia patentu wymagany był jedynie obraz z wybranej specjalności, a przy malarstwie pejzażowym i perspektywicznym pozostawiano wybór motywu kandydatowi. Na zrobienie patentu przeznaczony był IV kurs nauki, trwający dwa razy dłużej tj. dwa lata, IV kurs nauki zajął Seydlitzowi trzy lata, zaś kursy: I, II, III po dwa lata każdy (co było możliwe za zgodą kuratora). Studiował do 1854 r., podczas gdy w terminie powinien był ukończyć naukę w 1851 r. Różne mogły być tego przyczyny i wobec braku materiałów źródłowych lepiej nie wyciągać pochopnych wniosków. W 1851 r. przeprowadzono reformę programową Szkoły, w odpowiedzi na krytyczne opinie o niewystarczającej biegłości w rysunku dotychczasowych absolwentów. Zachowany obraz Seydlitza z tamtego okresu (poz. kat. 1), nieporadny rysunkowo, może służyć jako ilustracja tego problemu. Zwiększono wówczas liczbę godzin przeznaczonych na rysunek jako podstawę szkolenia akademickiego. Cała późniejsza twórczość Jana Seydlitza odznacza się solidnymi podstawami rzemiosła rysunkowego. Precyzja linearna bierze u niego nawet prymat nad walorami malarskimi. Współtwórcą reformy programowej Szkoły był min. Marcin Zaleski, który też wpajał uczniom własne metody doskonalenia warsztatu — kopiowanie jako sposób na odczytywanie tajników biegłości mistrzów. Zaleski uczył się m.in. na obrazach Canaletta, znajdujących się na Zamku Warszawskim, z którymi

Warto też zwrócić uwagę, że w spisie uczniów brak jest także wzmianki o nagrodach dla J a n a Seydlitza. Są tu natomiast odnotowane kary — mogły one dotyczyć sprawowania, gdyż od 1847 r. sporządzano miesięczne raporty wykazujące sprawowanie uczniów.

231

Krystyna

Żmuda-Liszewska

Seydlitz nie miał już bezpośredniego kontaktu, gdyż zostały wywiezione do Rosji po upadku powstania listopadowego. Seydlitz ćwiczył się w weducie kopiując Wincentego Kasprzyckiego (por. poz. kat. 4) oraz powtarzając obrazy Marcina Zaleskiego według własnej wizji tematu (zob. poz. kat. 7, 8). Kompozycje te podpisywał własnym nazwiskiem. Korzystanie z pomysłów innych twórców nie było w tamtym czasie naganną praktyką, a profesor w Szkole Sztuk Pięknych Rafał Hadziewicz, wprawny eklektyk, otwarcie nauczał, że nie jest plagiatorstwem ani grzechem przeciw sztuce posługiwanie się cudzymi pomysłami20. Jan Seydlitz nie uzupełniał wykształcenia artystycznego na zagranicznych uczelniach, jak wedutysta Marcin Zaleski oraz inni malarze, również malujący weduty. Jego malarstwo może więc być przykładem dobrego przygotowania technicznego, jakie dawała warszawska uczelnia w pierwszym już okresie działalności. WYKONYWANIE ZAWODU

Po opuszczeniu przez Jana Seydlitza Szkoły Sztuk Pięknych w 1854 r., jedynym źródłem wiadomości o następnym etapie jego drogi artystycznej są już tylko obrazy — w miarę upływu czasu coraz lepsze malarsko i z coraz bardziej wzbogaconym sztafażem. Od 1857 r. pojawiły się na jego płótnach napisy: „Jan Seydlitz malował", różniące się od dotychczasowego sposobu sygnowania m.in. również formą pisma, niekiedy z pieczątką na odwrocie: ,JANA SEYDLITZ". Mogło by to wskazywać na zatrudnianie pomocnika, co tym samym świadczyłoby o popycie na jego płótna. Obraz „Łazienki" z 1858 r. (por. poz. kat. 17) jest namalowany jakby przez kogoś innego, ze względu na wyraźnie niższy poziom warsztatu od tego jaki prezentowały obrazy Seydlitza w tym czasie. Zwraca uwagę, że cztery obrazy (poz. kat.: 14, 15, 16, 17) zostały namalowane w jednym — 1858 roku, zapewne z przeznaczeniem na Wystawę Krajową Sztuk Pięknych. Wystawa ta (czynna od lipca 1858 r. — do końca 1960 r.) była wstępną inicjatywą warszawskiego środowiska artystów, przed założeniem Towarzystwa Sztuk Pięknych21. Wystawa nie posiadała katalogu drukowanego. Znamy katalog rękopiśmienny z 1858 r., w którym jednak Seydlitz nie figuruje22. Przypuszczalnie obrazy namalowane

W Gerson, Jednodniówka. Pamięci profesorów i kolegów b. Szkoły Sztuk Pięknych z Wydziału Malarstwa i Rzeźby z roku 1847, Warszawa 1897, s. 8. Wystawa mieściła się w dawnym pałacyku Mokronowskich, na rogu ul. Królewskiej i Krakowskiego Przedmieścia. A. Ryszkiewicz, Początki handlu obrazami w środowisku warszawskim, Wrocław 1953, s. 1 1 3 - 1 1 4 .

232

JAN SEYDLITZ ( 1 8 3 2 - 1 8 6 1 ) — MALARZ WARSZAWSKIEJ ARCHITEKTURY

w drugiej polowie 1858 r. znalazły się na wystawie w roku następnym. Są to płótna małych rozmiarów, obliczone na szybką sprzedaż. Według słów Wojciecha Gersona: co małe obrazki to się sprzedają od czasu do czasu, ale o większe nie bardzo się zgłaszają", prasa zaś donosiła o prawdziwym zastoju obrotu obrazami23. Płótna Seydlitza musiały chyba jednak znajdować nabywców, skoro na wystawie w 1861 r., zorganizowanej już przez nowo powstałe Towarzystwo Sztuk Pięknych, Jan Seydlitz wystawił obrazy większego formatu, a tym samym kosztowniejsze (por. poz. kat. 9, 21). KONKURENCJA

Na łamach warszawskiej prasy przekonywano o potrzebie popierania rodzimych artystów i zakupywania ich twórczości. Krajowym malarzom zlecano jednak niewiele, przeważnie portrety. Wprawdzie ze wzrostem zamożności mieszczaństwa wzrosła też chęć posiadania obrazów, ale raczej dotyczyło to malarstwa obcego i dawnego 24 . Uczniowie Marcina Zaleskiego, z wyjątkiem Jan Seydlitza, sporadycznie tylko podejmowali tematykę widoku architektonicznego w malarstwie olejnym, a na tle całości ich dorobku są to tylko pojedyncze obrazy. Wśród obrazów wystawionych w latach 1852-1856 w składzie materiałów piśmiennych Henryka Hirszla, który służył jako miejsce wystawy prac warszawskich malarzy, nie było widoków stolicy — na ile udało się odtworzyć wystawiane tam prace 25 . Wzrastające w tym czasie zainteresowanie „krajowidokami" zaspakajane było raczej w technikach graficznych i rysunkach. W 1859 r. został wydany litograficzny album Widoki Warszawy i jej okolic, zaś w tym samym czasie obrazy „perspektywiczne" były najmniej liczebne na wystawie Krajowej w 1858-1859 r.26 W malarstwie Jan Seydlitz nie miał więc zbyt wielu poważnych konkurentów w swojej specjalności, naturalnie oprócz Marcina Zaleskiego (gdy Seydlitz zaczynał malować, Wincenty Kasprzycki już nie żył). Zaleskiemu towarzyszył entuzjazm prasy i publiczności. Był zasypywany zamówieniami chociaż ceny były wysokie. Z pozycją artystyczną Zaleskiego, którego malarstwo osiągnęło poziom europejski, Jan Seydlitz nie mógł konkurować. Współcześnie Seydlitzowi

Tamże, s. 98, 103.

~4 A. Ryszkiewicz, Warszawskie środowisko malarzy 1795-1864,

w: Warszawa XIX wiek», z. 1,

Warszawa 1970, s. 5 1 , 5 7 . 25

A. Ryszkiewicz, Warszawski sklep Henryka Hirszla, w: Kolekcjonerzy i miłośnicy, Warszawa

Sprawozdanie zarządu wystawy za okres 3 VIII 1858, 24 VI 1859 — por. A. Ryszkiewicz,

1981,s.231, 233-235. Początki handlu..., s. 99-

233

Krystyna

Żmuda-Liszewska

nieliczne obrazy olejne przedstawiające fragmenty architektury stolicy, m.in. w ujęciu pejzażowym, malowali: Wojciech Gerson, Adolf Kozarski, Władysław Bakalowicz, Józef Balukiewicz, Alojzy Misierowicz, Aleksander Lesser, Julian Wyszyński, Adam Lerue, Józef Szermentowski, Alfred Schouppe. W ówczesnej prasie toczyła się dyskusja na temat stosunku fotografii do malarstwa, które poczuło się zagrożone rozwojem nowego gatunku sztuki przedstawiającej. Obraz malowany, dokumentujący fragment miasta, nie miały w czasach Seydlitza jeszcze konkurencji w fotografii, której ograniczenia techniczne nie dawały możliwości uchwycenia obiektów w ruchu. Starano się fotografować ulice wtedy, gdy były opustoszałe, utrwalając w ten sposób tylko architekturę bez powiązania jej z ruchem ulicznym i scenkami rodzajowymi warszawskiej ulicy 27 . Natomiast dla malarzy wedutystów fotografia stała się pomocna jako bezpośredni zapis, zastępujący często rysunek z natury. Dokumentarną wierność szczegółom architektury zawdzięczają więc obrazy Seydlitza zarówno tradycji w tej mierze wywodzącej się od Canaletta, jak i korzystaniu ze współczesnych metod warsztatowych wykorzystujących wynalazek fotografii. J a n Seydlitz starając się być, jak Zaleski, wiernym odtwórcą architektury, nie dorównywał jednak mistrzowi w osiągnięciu efektów czysto malarskich, w poczuciu barwy i światła. Wprowadzając partie szeroko traktowanych cieni potęgujących siłą kontrastu blask światła słonecznego, Seydlitz nie potrafił, tak jak Zaleski, oddać wszystkich trudnych efektów stopniowania światłocienia. Pod tym względem jednak obserwujemy rozwój umiejętności, porównując wczesne i późniejsze jego płótna. Zainteresowanie Zaleskiego problemem światła rozproszonego znalazło wyraz zwłaszcza w ukazywaniu wnętrz architektonicznych. Seydlitz nie małował wnętrz może ze względu na ten trudny dla niego problem techniczny (znamy tylko jeden taki obraz, por. poz. kat. 15). POSTULAT SZTUKI NARODOWEJ

Tematem obrazów Jana Seydlitza są zabytki warszawskiej architektury, należące do najświetniejszych: Zamek, katedra Św. Jana, kościół Wizytek, zbór ewangelicki, pałac w Łazienkach. Szczególnie ważnym dla niego tematem był Zamek Królewski 28 (prawie połowa znanych obrazów),

W. Mossakowska, Początki fotografii w Warszawie (1831-1863),

•

Warszawa 1994, s. 200.

•

Obrazy Seydlitza ukazują Zamek od południowego wschodu, południa i zachodu — dokumentując szczegółowo dokonujące się przemiany architektoniczne w duchu klasycyzmu. Obecnie płótna te należą do nielicznych przekazów ikonograficznych o istnieniu attyk, ozdobionych gipsowymi girlandami i wazonami, wieńczących Zamek w latach

234

JAN SEYDUTZ ( 1 8 3 2 - 1 8 6 1 ) — MALARZ WARSZAWSKIEJ ARCHITEKTURY

który po utracie państwowości nosił oficjalną nazwę „byłego Zamku Królewskiego", a teraz spełniał rolę symbolu bytu narodowego dla artystów. W malowaniu Zamku Seydlitz sekundował swemu nauczycielowi Marcinowi Zaleskiemu, który w swych płótnach ukazał Zamek bez mała 20 razy Zainteresowanie Seydlitza pomnikami warszawskiej architektury wypływało zapewne zarówno z bezpośredniego wpływu, jaki wywierało nań malarstwo Zaleskiego, jak też z inspiracji ogólniejszych epoki — z chęci przeciwstawiania się gustom kosmopolitycznym i rozbudzenia zainteresowania własną przeszłością narodową, prawdziwe zaś znaczenie czasów odbija się zwłaszcza w architekturze, jaką one pozostawiają. Tematyka malarstwa Jana Seydlitza stawia go więc w rzędzie reprezentantów postawy twórczej przejawiającej się w zwracaniu się ku własnej odrębności narodowej, zagrożonej przez zaborcę. Zasadniczego kroku w tym kierunku dokonała w malarstwie warszawskim pierwsza generacja uzdolnionych młodych artystów z kręgu Szkoły Sztuk Pięknych. Do tej generacji należał przecież Jan Seydlitz, który był rówieśnikiem m.in. Wojciecha Gersona (ur. 1831), Józefa Szermentowskiego (ur. 1833 r.), Henryka Pillatiego (ur. 1832 r.). Zasadniczy wpływ na młodych artystów miała działalność (wspomnianego już na początku) Jana Feliksa Piwarskiego, który odszedł od akademickich metod tworzenia w zamknięciu pracowni na rzecz malarstwa czerpiącego tematy z otaczającego życia. Inspirowane przez Piwarskiego wycieczki młodzieży artystycznej, urządzane latem do różnych części kraju, stały się okazją do powstania grupy towarzyskiej, nazwanej później „cyganerią malarską" 29 — w gronie której następnie narodziła się inicjatywa założenia Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych. Brak jest świadectw udziału Jana Seydlitza w tych pozaszkolnych kontaktach z kolegami i charakterystycznych dla lat 50. formach życia artystycznego. Nie mogło go jednak przecież zabraknąć w tym gronie, gdyż według słów Alfreda Schouppe — jednego z głównych założycieli Towarzystwa Sztuk Pięknych — „założycielami tej instytucji byli wszyscy artyści warszawscy, bośmy wszyscy razem radzili, a więc wspólnie działali" 30 .

1 8 5 7 - 1 8 5 8 / 9 . Są też rzadkimi przekazami zmian jakie zaszły w 1852 r. w wyglądzie wieży Grodzkiej Zamku. (Por. K. Sroczyńska, J. Jaworska, Widoki Zamku, Warszawa 1985). S. Kozakiewicz, A. Ryszkiewicz, Warszawska „cyganeria" malarska. Grupa Marcina Olszyńskiego, Wrocław 1955. 30

A. Ryszkiewicz, Początki handlu..., s. 94. W ród pierwszych członków rzeczywistych było sześćdziesięciu malarzy (por.: J. Wiercińska, Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie. Zarys działalności, Wroclaw-Warszawa-Kraków, 1968, s. 19-

235

Krystyna Żmuda-Liszewska Tendencje narodowe przejawiające się w rozwoju twórczości pejzażowej i rodzajowej (w tym także w widokach fragmentów miasta) — w drugiej połowie XIX w. zostały zdominowane przez malarstwo historyczne. Zainteresowanie malarstwem wedutowym zaś zmniejszało się w miarę upływu czasu. Na początku XX w. krytyka artystyczna nie miała już zrozumienia dla sztuki Marcina Zaleskiego tak podziwianego za życia, nazywając ją „produkcją archaiczną" 31 . Malarstwo wedutowe zaczęto sprowadzać do czegoś w rodzaju inwentaryzacji zabytków. Dopiero po II wojnie stopniowo zaczęto doceniać jego wkład w rozwój sztuki narodowej. Trzeba o tym pamiętać także w odniesieniu do Jana Seydlitza. KATALOG O B R A Z Ó W JANA SEYDLITZA (ZASADY I UKłAD)

Katalog obejmuje 21 widoków Warszawy, malowanych olejno na płótnie — są to wszystkie znane obrazy sygnowane przez Jana Seydlitza lub jemu przypisywane w dotychczasowej literaturze. Obrazy te należą obecnie do zbiorów: Muzeum Historycznego m. st. Warszawy (nr kat. 2, 5, 7, 8, 12, 14, 15, 16, 18, 21), Muzeum Narodowego w Warszawie (nr kat. 1, 4, 6, 9, 17), Muzeum Narodowego w Poznaniu (nr kat. 20). Katalogiem objęte zostały również obrazy, które zaginęły, znane tylko z literatury (nr kat. 3, 10, 11, 13, 19). Katalog ma układ chronologiczny, według czasu powstawania poszczególnych obrazów. W tym układzie kompozycje uznane za oryginalne dzieła Jana Seydlitza oraz kopie i pastisze wykonane przez niego objęte są jedną numeracją ciągłą. Każda pozycja katalogu składa się z następujących elementów: 1. Tytuł obrazu — podany w wersji przyjętej w katalogu wystawy pod nazwą „Widoki architektoniczne w malarstwie polskim" (MNW 1964 r.), zawierającym m.in. najpełniejszy dotąd katalog obrazów Jana Seydlitza. Jeśli obraz występował poprzednio w literaturze pod innymi tytułami — to zostały one przytoczone w nawiasach. 2. Dane techniczne i dotyczące pochodzenia — podano w kolejności: technikę malarską, wymiary w centymetrach (wysokość, następnie szerokość), sygnaturę, datę powstania obrazu w nawiasie kwadratowym (jeśli nie jest zawarta w przytoczonej sygnaturze), numer inwentarza zbiorów, pochodzenie obrazu, numer negatywu, ewentualnie informacje o konserwacji.

H. Piątkowski, Marcin Zaleski, katalog wystawy, Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych,

1909. 236

JAN SEYDUTZ ( 1 8 3 2 - 1 8 6 1 ) — MALARZ WARSZAWSKIEJ ARCHITEKTURY

3. Bibliografia — podano tylko te pozycje, które dotyczą bezpośrednio danego widoku. Tytuły pozycji powtarzających się przytoczone są w zapisie skróconym (por. Wykaz skrótów). Literatura uzupełniająca wymieniona jest wyłącznie w komentarzu. 4. Komentarz — odnosi się przede wszystkim do kwestii związanych z atrybucją i datowaniem obrazu. Ikonografia budowli przedstawionych na obrazie omawiana jest tylko w przypadkach mających bezpośredni związek z powyższym założeniem komentarza. W niektórych przypadkach określono ikonograficzny walor widoku, a także analogię z innymi obrazami. Nie wszystkie widoki są opatrzone komentarzem. W opisach katalogowych zastosowano następujące skróty: Arch. Fot. — Archiwum Fotograficzne M H W — Muzeum Historyczne m. st. Warszawy M N W — Muzeum Narodowe w Warszawie MNP — Muzeum Narodowe w Poznaniu TOnZP — Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości TZSP — Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych Skrócone zapisy pozycji bibliograficznych: Album warszawski, 2 0 0 0 — Album warszawski. Obraz miasta w zbiorach Muzeum Historycznego m. st. Warszawy, Warszawa 2000. BHS — „Biuletyn Historii Sztuki" Dary i nabytki MNW, 1937 — Wystawa darów i nabytków, II. Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 1937 Dary i nabytki MHW 1970 — Dary i nabytki 1945-1970. Muzeum Historyczne m. st. Warszawy, Warszawa 1970 Kat. Galerii MNW, 1962 — Malarstwo polskie od XVI do początku XX wieku. Muzeum Narodowe w Warszawie. Galeria Sztuki Polskiej, Warszawa 1962 Kat. Galerii MNW, 197 5 — Malarstwo polskie od XVI do początku XX wieku, wyd. 2 rozszerzone. Muzeum Narodowe w Warszawie. Galeria Sztuki Polskiej, Warszawa 1975 Kat. wystawy MHW w Belgradzie, 1976 — Warszawa u slikarstwu XIX i XX veka. Istorijski Muzej Grada Warszawę i Muzej Grada Beograda, Beograd 1976 Kat. wystawy TOnZR 1911 — Pamiątki Starej Warszawy zebrane na Wystawie urządzonej staraniem TOnZP w maju i czerwcu 1911 roku, Warszawa 1911 Kat. wystawy TZSP, 1861 — Katalog wystawy Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych, Warszawa 1861 Kieszkowski i Kaczmarczyk, 1950 — W. Kieszkowski przy współudziale D. Kaczmarczyka, Warszawskie malarstwo XIX wieku. Katalog wystawy objazdowej Związku Historyków Sztuki i Kultury, Warszawa 1950 237

Krystyna Żmuda-Liszewska Kobielski, Pejzaże Warszawy, 1974 — D. Kobielski, Pejzaże dawnej Warszawy, Warszawa 1974 Król, Zamek Królewski, 1969, 1972 — A. Król, Zamek Królewski w Warszawie od końca XVIII wieku do roku 1944, Warszawa 1969 ditto 1972 La peinture polonaise, 1979 — La peinture polonaise du XVf au début du XXe siècle. Cataloque, Muzeum Narodowe w Warszawie, Varsovie 1979 Malarstwo warszawskie. Spis dzieł wystawy, 1936 — Malarstwo warszawskie pierwszej polowy XIX. Spis dziel wystawy Instytutu Propagandy Sztuki, Warszawa 1936 Nowak, Marcin Zaleski, 1984 — Z. Nowak, Marcin Zaleski. Wystawa monograficzna. Katalog. Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 1983-1984. Sienkiewicz, Malarstwo warszawskie — 1936 — J . Sienkiewicz, Malarstwo warszawskie pierwszej polowy XIX wieku. Pamiętnik wystawy Instytut Propagandy Sztuki, Warszawa 1936 Sroczyńska, Jaworska, Widoki Zamku, 1985 — K. Sroczyńska, J. Jaworska, Widoki Zamku Królewskiego w Warszawie, Warszawa 1985 Szczawińska, Seydlitz, PSB — E. Szczawińska, Seydlitz (Sejdlitz, Seidlitz)Jan, Polski Słownik Biograficzny, t. XXXVI/3, 1 9 9 5 - 1 9 9 6 , s. 150 Sztuka Warszawska, 1962 — Sztuka Warszawska od średniowiecza do polowy XX wieku. Katalog wystawy jubileuszowej zorganizowanej w stulecie powstania Muzeum 1862—1962. Muzeum Narodowe w Warszawie, t. II, Warszawa 1962 Tessaro, Warszawa w obr. i rys., 1957 — I. Tessaro, Warszawa w obrazach i rysunkach XIX wieku. Katalog zbiorów Muzeum Historycznego w Warszawie, Warszawa 1957 Varsavia, 1987 — Varsavia immagine e storia di une capitale. Catalogo delia mostra Ferrara, Ferrrara 1987 Warschau seit Canaletto, 1973 — Warschau seit Canaletto, Glanz, Verwüstung, Wiederaufbau, Kunsthalle zu Kiel 1973; ditto: Hamburger Kunsthalle 1973 Warszawa 1 7 9 5 - 1 8 6 4 , i 9 6 0 — Warszawa w latach 1795-1864. Katalog ekspozycji, Muzeum Historyczne m. st. Warszawy, Warszawa i 9 6 0 Widoki architektoniczne, 1964 — Widoki architektoniczne w malarstwie polskim 1780—1880. Katalog wystawy. Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 1964 Wieczorkiewicz, Dawna Warszawa, 1937 — A. Wieczorkiewicz, Dawna Warszawa. Przewodnik po wystawie. Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 1937.

238

JAN SEYDUTZ ( 1 8 3 2 - 1 8 6 1 ) — MALARZ WARSZAWSKIEJ ARCHITEKTURY

1. Plac Zamkowy, poz. kat. 1 1. PLAC ZAMKOWY (Zamek Warszawski)

Ol. pł., 6 6 x 8 9 ( d u b l . tylko z lewej odwr.). Napis na ogłoszeniu ściennym: „SEJDL", [przed 1851]. Wł. M N W nr inw. 3 5 5 2 7 , Depozyt Dominika Witke-Jeżewskiego w 1 9 3 3 r. Zdeponowany w M H W w 1951 r., nr inw. M H W 803/D (nr neg: M N W 1 3 2 8 8 M H W 10757). Konserwowany: ok. 1 9 5 0 r., 1995. Bibl.: Kieszkowski i Kaczmarzyk, 1950, nr 17; Tessaro, Warszawa w obr. i rys., 1957, nr 15 (jako malarz nieznany); Widoki architektoniczne, 1964, nr 4 7 (jako Seydlitz?); Sroczyńska, Jaworska, Widoki Zamku, 1985, nr 119, il. (jako Seydlitz). W inwentarzu M N W obraz jest zapisany jako Marcin Zaleski, jest jednak zbyt slaby jak na jego pracę. Za autorstwem Seydlitza przemawia napis na fragmencie architektury (z lewej). (Inny obraz Seydlitza z jego nazwiskiem na szyldzie sklepowym — por. poz. kat 21). Obraz jest pracą kilkunastoletniego Seydlitza, który w 1845 r. zapisał się do Szkoły Sztuk Pięknych jako trzynastoletni chłopiec (Szczawińska, Seydlitz, PSB, t. XXXVI/3, z. 150, s. 367). Czas namalowania widoku określa wygląd Zamku przed przekształceniem wystroju architektonicznego elewacji ( 1 8 5 1 - 1 8 5 3 ) oraz okolenie kolumny Zygmunta słupkami, które zostały zniesione w latach 1 8 5 2 - 1 8 5 5 . 239

Krystyna Żmuda-Liszewska

2. Zamek i wiadukt Pancera, poz kat. 2 2. ZAMEK I WIADUKT PANCERA

Ol. pi., 36,5 x 4 9 (dubl.). Sygn. 1. d. skrobana w świeżej farbie: J . Seydlitz Vecyt", [ 1 8 5 2 - 1 8 5 3 ] . Wł. M H ^ nr inw. 1471. Zakupiony w handlu antykwarycznym DESA, 1955 r. (nr neg. 7171). Bibl.: Tessaro, Warszawa w obr. i rys., 1957, nr 39, ii- (tu sygn. przytoczona błędnie); Warszawa 1 7 9 5 - 1 8 6 4 , 1960, nr 3 1 9 (sygn. jw); Widoki architektoniczne, 1964, nr 49; Dary i nabytki M H W 1970, nr 50; Sroczyńska, Jaworska, Widoki Zamku, 1985, nr 93, il. (tu ocena niezgodności z prawdą wyglądu ryzalitu wieży Grodzkiej). Elementem datującym jest widok piętra ryzalitu Wieży Grodzkiej, które zostało zniesione w czasie przebudowy wieży w 1852 r. Obraz został ukończony w 1853 r., po zakończeniu przekształcania elewacji Zamku, na których skupiła się uwaga artysty. Nieudolnie ukazany został wygląd Pałacu pod Blachą, którego południowe skrzydło przedstawione jest wręcz nieprawdziwie. Natomiast niesłuszna jest ocena niezgodności z prawdą (wg: Sroczyńska, Jaworska, Widoki Zamku) w odniesieniu do wyglądu ryzalitu wieży Grodzkiej — por. J. Lilejko, Wieża Grodzka Zamku Królewskiego w Warszawie. Przekazy ikonograficzne i projekty odbudowy, BHS, 1971, nr 3, s. 267. (Widok ryzalitu Wieży Grodzkiej po zniesieniu drugiego piętra i utworzeniu tarasu z tralkową 240

JAN SEYDUTZ (1832-1861) — MALARZ WARSZAWSKIEJ ARCHITEKTURY

3. Rozbiórka kościoła Sw. Klary i klasztoru Bernardynek, poz. kat. 4

balustradą — por. poz. kat. 9). Obrazy poz. kat. nr 2 i nr 9 należą do niewielu przekazów ikonograficznych rejestrujących zmiany, jakie zaszły w wyglądzie ryzalitu wieży Grodzkiej w 1858 r. (obraz poz. kat. 2 nie został wykorzystany przez J. Lileykę). 3. PLAC ZAMKOWY OD KRAKOWSKIEGO PRZEDMIEŚCIA

Ol. pł., 50x65. Sygn. J a n Seydlitz 1854". 1 8 9 8 - 1 9 1 1 należał do Stanisława Leszczyńskiego. Dalsze losy obrazu nieznane. Bibl.: Krótkie wzmianki o nieżyjących malarzach polskich na Wystawie Retrospektywnej, otwartej w maju 1898 r. w Warszawie, Warszawa 1898, nr 6 8 (jako Józef Narcyz Kajetan Seydlitz); Kat. wystawy TOnZR 1911, nr 94 (jako J a n Seydlitz); Widoki architektoniczne, 1964, uwagi przy nr 47 (tu zidentyfikowanie obrazu wymienionego w ww. bibl. jako prace różnego autorstwa).

241

Krystyna

Żmuda-Liszewska

4. ROZBIÓRKA KOŚCIOŁA ŚW KLARY I KLASZTORU BERNARDYNEK (Widok placu Zamkowego w Warszawie)

Ol. pł., 50,5x59 (dubl.). Sygn. na odwr.: J A N Seydlitz pinx / 1854". Wł. M N ^ nr inw. MP 4 8 9 4 (dawny 1219). Dar Stanisława Leszczyńskiego, 1915 r. Zdeponowany w M H W w 1951 r., nr inw MHW 799/D; (nr neg.: M N W 11966, M H W 7168). Bibl.: Tessaro, Warszawa w obr. i rys., 1957, nr 62 (z błędnym nr inw. M N W i pochodzeniem); Warszawa 1 7 9 5 - 1 8 6 4 , 1960, nr 321 (z błędnym nr inw. MNW); Widoki architektoniczne, 1964, nr 50, ił. 26; Sroczyńska, Jaworska, Widoki Zamku, 1985, nr l l 4 b , s. 180, ił. Obraz jest kopią (z niewielkimi zmianami sztafażu) lewej stronny widoku malowanego przez Wincentego Kasprzyckiego w 1843 r. pod tymże tytułem (wł. M N W nr inw. MP 4919). Pewne nieprawidłowości rysunku przy lewym brzegu malowidła wynikają prawdopodobnie z przesunięcia się kalki. Obraz jest niedokończony, na etapie podmalówek w niektórych partiach (pierwszy plan). Płótno jest mocno przemyte. Kopia ta została wykonana zapewne w ramach zadanych prac w Szkole Sztuk Pięknych. Widok rozbiórki kościoła Bernardynek malował też Seydlitz w 1857 r. (zob. poz. kat. 13). 5. PLAC ZAMKOWY (Widok Zamku Warszawskiego od strony Krakowskiego Przedmieścia)

Ol. pł., 5 1 x 6 8 (dubl.), [ 1 8 5 4 r.]. W ł . M H W nr inw. 17904. W 1951 r. wpisany do inwentarza M N W nr 1 5 7 8 1 5 , jako „Seydlitz", pochodzenie nieustalone. W 1959 zdeponowany w M H W w 1 9 7 3 r. przekazany tu na własność (nr neg. M H W 1 0 0 3 8 , slaid 384/V) Konserwowany 1954 r. Ok. 1/3 obrazu (lewa część) zrekonstruowana po zniszczeniach w czasie II wojny. Bibl.: Widoki architektoniczne, 1946 nr 4 8 (tu i pozostała bibliografia jako „Seydlitz"); G. Lipkowa, Ciekawsze prace konserwatorskie dokonane w Pracowni Malarstwa Muzeum Narodowego w Warszawie w czasie ostatnich 25 lat, „Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie", 1971, X y 2, s. 353, ił. 3 5 8 (przed konserwacją) i s. 359 (po konserwacji omyłkowo fot. innego obrazu); Król, Zamek Królewski, 1972, il. 7 4 (z mylną datą); Kat. Wystawy M H W w Belgradzie, 1976, nr 11, il.; Sroczyńska, Jaworska, Widoki Zamku, 1985, nr 120; Varsavia, 1987, nr269.il. Wygląd Zamku przed przebudową elewacji ( 1 8 5 1 - 1 8 5 3 ) , analogicznie jak w obrazie poz. kat. 1. Porównując te dwa malowidła pochodzące z tego samego czasu zauważamy, że różnią się tak znacznie poziomem warsztatu, iż jest nieprawdopodobne, aby obraz niniej242

JAN SEYDUTZ ( 1 8 3 2 - 1 8 6 1 ) — MALARZ WARSZAWSKIEJ ARCHITEKTURY

4. Plac Zamkowy, poz. kat. 5

szy był również samodzielnym dziełem Jana Seydlitza (jak zapisano w inwentarzu MNW), wówczas jeszcze ucznia Szkoły Sztuk Pięknych. Istniał drugi, niemal identyczny z niniejszym obraz, który zaginął (znany z fotografii — nr neg. M N W 14653). Nasuwa się przypuszczenie, że jeden z tych obrazów to oryginał pędzla nieznanego artysty, a drugi może być kopią wykonaną przez Jana Seydlitza. Seydlitz podpisywał kopie przez siebie wykonane (por. kopię z Kasprzyckiego, poz. kat. nr 4), w tym przypadku sygnatura mogła ulec zniszczeniu. Jeden z tych dwóch identycznych obrazów próbowano identyfikować (por. Widoki architektoniczne, uwagi przy nr 4 7 ) z zaginionym obrazem sygnowanym: ,Jan Seydlitz 1854" — poz. kat. nr 3. Kompozycja obrazu budzi skojarzenia z W Kasprzyckim (ujęcie z góry, trzy postacie na osi pierwszego planu) — por. Kasprzyckiego Plac Bankowy, wł. M H W (nr inw. 17899) i Rozbiórkę Klasztoru Bernardynek, wł. M N W (nr inw. MP 4919).

243

Krystyna

Żmuda-Liszewska

5. Kościół Sakramentek na Nowym Mieście, poz. kat. 6 6. KOŚCIÓŁ SAKRAMENTEK NA NOWYM MIEŚCIE (Rynek Nowomiejski z kościołem PR Sakramentek, Nowe Miasto w Warszawie z widokiem na kościół Sakramentek)

Ol. pł., 47x67 (dubl.); [przed 1855]. Wł. M N ^ nr inw. MP 5096 (dawny 73520). Zakup od Edwarda Wernera 1928 r.; (nr neg. 209073). Bibl.: Tessaro, Warszawa w obr. i rys., 1957, nr 21 (tu: sygnowany w lewym dolnym rogu I. Seidlitz"); Warszawa 1795-1864, nr 324; Widoki architektoniczne, 1964, nr 54 (tu: „Sygn. J. Seidlitz"). Wpis w inwentarzu MN W: „Podpisany I. Seidlitz". Obecnie sygnatura niewidoczna, obraz jest silnie przemyty Elementem datującym jest brak na obrazie studni wodociągu Marconiego z 1855 r., którą widzimy na obrazie Seydlitza z 1858 r. (ukazującym plac z bardziej przybliżonego punktu widzenia) — poz. kat. 16). W perspektywie zachodnia pierzeja ul. Przyrynek. (Pierzeję wschodnią tejże ulicy ukazał malarz w obrazie poz. kat. 16).

244

JAN SEYDUTZ ( 1 8 3 2 - 1 8 6 1 ) — MALARZ WARSZAWSKIEJ ARCHITEKTURY

6. Łazienki, poz. kat. 7 7. ŁAZIENKI

Ol. pł., 44x59,5 (dubl.). Sygn. na odwr.: ,J. Seydlitz Pinxit / 1855". Wl. M H ^ nr inw. 4786. Zakup od Stanisławy Ostrowskiej, 1964 r., (nr neg. 21107, 218509). Konserwowany 1964. Bibl.: Widoki architektoniczne, 1964, przy nr 55; Dary i nabytki MHW 1970 nr 49, il. (z mylną datą w sygn.); il. w: Encyklopedia Warszaivy, Warszawa 1994, s. 777 (z mylną datą i własnością). Obraz jest pastiszem obrazu Marcina Zaleskiego Widok Pałacu w Łazienkach latem, ok. 1 8 3 6 - 3 8 (wym. 75,5 x 101,5), wł. MNW nr inw. 232924 lub którejś z jego wersji, obecnie nieznanej (por. Z. Nowak, Marcin Zaleski, 1984, s. 55, poz. 17 i uwagi tamże, il. IV). Inna trawestacja Łazienek pędzla M. Zaleskiego zob. poz. kat. nr 8, 17.

245

Krystyna

Żmuda-Liszewska

7. Łazienki, poz. kat. 8 8. ŁAZIENKI

Ol. pł., 72x93,5, [po 1855 r.] Wł. MHW nr inw. 17895. Dar Henryka Franciszka Zandbanga dla MNW w 1939 r. (nr inw. 126003). Zdeponowany w MHW w 1951 r., przekazany tu na własność w 1973 r. (nr neg. MNW 3012, MHW 2399). Bibl.: Dary i nabytki MNW 1937, s. 26, il. VI („przypisywany Janowi Seydlitzowi"); Tessaro, Warszawa w obr. i rys., 1957, nr 43 (jako ,Józef Narcyz Kajetan Seydlitz?" odnośnie atrybucji powołuje się niezgodnie z prawdą na zapis w inwentarzu MNW błędna data ofiarowania; W Tatarkiewicz, Łazienki Warszawskie, 1957, il. 163 (jako Jan Seydlitz); Warszawa 1795-1864, 1960, nr 356 (jako J. N. K. Seydlitz); Kat. Galerii MNW 1962, nr 595, il. (jako ,J. N K. Seydlitz?"); Sztuka Warszawska, 1962, nr 538, il. 30 (jako ,J. N. K. Seydlitz?"; Widoki architektoniczne, 1964, nr 77, il. 10 (jako M. Zaleski); Początki turystyki w malarstwie i grafice XIX w. [kat. wystawy], oprać. W. Chmurzyński Muzeum Sportu i Turystyki, Warszawa 1973, nr 98, il. 60 (jako M. Zaleski); Kobielski, Pejzaże Warszawy, 1974, s. 113, il. (jako J. N. K. Seydlitz); Kat. Wyst. MHW w Belgradzie, 1976, nr 20, il. (jako M. Zaleski; Nowak, Marcin 246

JAN SEYDUTZ ( 1 8 3 2 - 1 8 6 1 ) — MALARZ WARSZAWSKIEJ ARCHITEKTURY

Zaleski, 1984, nr E 22 (jako praca któregoś z uczniów Zaleskiego; Varsavia, 1987, nr 267, il. (jako M. Zaleski; A. Okońska, Marcin Zaleski malarz Warszawy, Warszawa 1990 il. s. 65 (jako M. Zaleski); Album warszawski, 2000, nr 186 (jako malarz nieustalony). Obraz jest pastiszem obrazu M. Zaleskiego Łazienki (analogicznie jak poz. kat. nr 7). Byl identyfikowany z obrazem wystawionym w TZSP w Krakowie w 1860 r. jako dzieło Józefa Narcyza Kajetana Seydlitza (zob. E. Swieykowski, Pamiętnik Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie 1854-1904, Kraków, 1905, s. 141 i 501). Wg inwentarza MNW autorem obrazu jest Jan Seydlitz — tę atrybucję wyklucza Sztuka Warszawska (por. bibl.) ze względów ikonograficznych, nie biorąc pod uwagę, że obraz może nie być oryginalną kompozycją. Określona w inwentarzu MNW pierwotna artybucja, zapewne przez ofiarodawcę, wydaje się jednak wiarygodna (żona ofiarodawcy była wnuczką E Kostrzewskiego, współczesnego J. Seydlitzowi). Datowanie wg wcześniejszego (jak się wydaje) pastiszu z tego samego obrazu M. Zaleskiego Łazienki — por. poz. kat. 7. 9. ZAMEK I WIADUKT PANCERA (Zamek od strony zjazdu, Zamek i dawny zjazd od mostu Kierbedzia tzw. wiadukt Pancera)

Ol. pł., 72x95 (dubl.). Sygn. p. d. monogramem wiązanym: ,JS", [1855-1858], Wł. MNW nr inw. MP 4892 (dawny 72671). Zakupiony od dr Julii Wieliczko w 1927 r.; przed 1939 r. przejściowo wystawiony na Zamku Królewskim w Warszawie. Zdeponowany w MHW w 1951 r., nr inw. — MHW 800/D. (nr neg.: MNW 25920 i 11957, MHW 2389). Bibl.: Kat. wystawy TZSP, 1861, nr 87 (dotyczy tego obrazu lub jego wariantu nr kat. 10); Malarstwo warszawskie. Spis dzieł wystawy, 1936, nr 115 (jako Józef Narcyz Kajetan Sejdlitz); Sienkiewicz, Malarstwo warszawskie, 1936, nr 132 (tu i w pozostałej bibl. jako Jan Seydlitz); Wieczorkiewicz, Dawna Warszawa, 1937, s. 15 (dotyczy tego obrazu lub jego wariantu poz. kat. nr 10); Kieszkowski i Kaczmarzyk, 1950, nr 16; Tessaro, Warszawa w obr. i rys., 1957, nr 38; Warszawa 1795-1864, 1960, nr 330, il.; Kat. Galerii MNW 1962, nr 594, il.; Sztuka warszawska, 1962, II, nr 616; Widoki architektoniczne, 1964, nr 51, il. 37 (ze sprostowaniami błędów wcześniejszej bibliografii); Król, Zamek Królewski, 1969, il. 158; Król, Zamek Królewski, 1972, il. 80; Warschau seit Canaletto, 1973, nr 51, il.; A. Król, B. Król-Kaczorowska, Pałac pod Blachą, Warszawa 1974, il. 29; Kobielski, Pejzaże Warszawy, 1974 il. a. 173; Kat. Galerii MNW 1975, nr 879, il.; La peinture polonaise, 1979, nr 867, il.; M. Kwiatkowski, Oficyna przy Bramie Grodzkiej Zamku Królewskiego w Warszawie, „Kronika Warszawy", 1976, nr 4/28, s. 79, il. 37 — fragment z oficyną; Sroczyńska, Jaworska, Widoki Zamku, 1985 247

Krystyna Żmuda-Liszewska

8. Zamek i wiadukt Pancera, poz. kat. 9

nr 94, il.; Kat. wystawy M H W w Belgradzie, 1976, nr 12; Varsavia, nr 272, il.; Encyklopedia Warszawy, Warszawa 1994, il. s. 777. Zapis w inwentarzu M N W przypisuje autorstwo Józefowi Narcyzowi Kajetanowi Seydlitzowi — atrybucja ta jest niesłuszna ze względu na przedstawiony na obrazie stan z lat pięćdziesiątych, a więc po śmierci malarza (w 1845 r.). Datę powstania widoku po 1855 r. określają zainstalowane w tymże roku wodotryski wokół Kolumny Zygmunta (to miejsce uszkodzone na obrazie, widoczne jest na wariancie tego widoku — poz. kat. 10). O tym, że obraz nie powstał później niż w 1858 r. świadczy istnienie wazonów na attyce Zamku, których nie widzimy już na obrazie J a n a Seydlitza z tegoż roku poz. kat. 14, a także istnienie samej attyki, której nie ma już na fotografii K. Beyera z lat 1 8 5 9 - 1 8 6 3 (Arch. Fot. M H W nr inw. 13228). 10. ZAMEK I WIADUKT (Zjazd i Zamek w Warszawie)

Ol. pł., 70x97, [ 1 8 5 5 - 1 8 5 8 ] , Wł. M N W nr inw, 1266004. Dar Henryka Franciszka Zandbanga, 1937 r. (nr neg. MN 3011). Obraz zaginął podczas II wojny światowej. Bibl.: Kat. wystawy TZSP, 1861, nr 87 (dotyczy tego obrazu lub por. nr kat. 9.); Dary i nabytki M N W 1937, s. 26; Wieczorkiewicz, Dawna 248

JAN SEYDLITZ ( 1 8 3 2 - 1 8 6 1 ) — MALARZ WARSZAWSKIEJ ARCHITEKTURY

9. Zamek i wiadukt, poz. kat. 10

Warszawa, 1937, s. 15; Tessaro, Warszawa w obr. i rys., 1957 — uwagi przy nr 38; Widoki architektoniczne, 1964 — uwagi przy nr 51; Sroczyńska, Jaworska, Widoki Zamku, s. 156, il.; Straty wojenne. Malarstwo polskie. Obrazy olejne, pastele, akwarele utracone w latach 1939-1945 w granicach Polski, po 1945, Poznań 1998, nr 321. Wariant obrazu poz. kat. 9, z nieznacznymi zmianami. Pierwszeństwa wykonania nie da się ustalić. 11. PLAC ZAMKOWY W WARSZAWIE

Ol. pł., 39,5x55,5. Sygn.: ,JS", [ok. 1856 r.]. W 1936 r. należał do dr. Ludwika Bryndza-Nackiego w Warszawie. Dalsze los obrazu nie są znane. Bibl.: Malarstwo warszawskie. Spis dzieł wystawy, 1936, nr 114 (jako Józef Narcyz Kajetan Seydlitz); Sienkiewicz, Malarstwo warszawskie, nr 131 (jako wątpliwy Jan Seydlitz); Widoki architektoniczne, 1964 — uwagi przy nr 47 (jako Józef Narcyz Kajetan Seydlitz). Autorstwo przypisywane Janowi Seydlitzowi na podstawie sygnatury. Obrazy sygnowane ,JS" por. poz. kat. 9, 12, 17 według tych obrazów przyjęto hipotetyczne datowanie. Sienkiewicz datuje obraz hipotetycznie na 1844 r., co wykluczałoby osobę Jana Seydlitza. 249

Krystyna

Żmuda-Liszewska

10. Plac Zamkowy od strony Krakowskiego Przedmieścia, poz. kat. 12 12. PLAC ZAMKOWY OD STRONY KRAKOWSKIEGO PRZEDMIEŚCIA

Ol. pł.; 55,5x72. Sygn. 1. d.: ,J. Seydlitz malował 1856", oraz na odwr.: „R: 1856 / J S " [monogram wiązany] i: Jan Seydlitz / pinx 1856 r." Wł. M H W nr inw. 15288 (nr neg. 24395). Zakupiony od Karola Bednarskiego w Warszawie w 1965 r. Konserwowany w 1964 r. Bibl.: Widoki architektoniczne, 1964, nr 52 (tu w sygnaturze opuszczono „malował"; Warschau seit Canaletto, 1973, nr 52, il.; Dary i nabytki M H W 1970, nr 51, il. (Sygn. z błędem jw.); Sroczyńska, Jaworska, Widoki Zamku 1985 nr 126, il. (sygn. z błędem jw.). Widok Zamku ujęty z punktu zbliżonego do ujęcia w obrazie poz. kat. 1. Obraz posiada kopię wykonaną w 1987 r. dla Muzeum Kraszewskiego w Dreźnie (wł. Muzeum Literatury, Warszawa, nr inw. KOP 48). 13. ROZBIÓRKA KOŚCIOŁA ŚW KLARY I KLASZTORU PP BERNARDYNEK (Kościoły Bernardynów i Bernardynek)

Ol. pł., 106x64,5. Sygn. w prawym rogu: ,J. Seydlitz malował 1857". W 1911 r. znajdował się w zbiorach S. Patka. Dalsze losy obrazu nieznane. Bibl.: Kat. wyst. TOnZP 1911, nr 168; E. Chwalewik, Zbiory polskie, Warszawa-Kraków 1 9 2 7 ; Widoki architektoniczne, 1964, uwagi przy nr 50. 250

JAN SEYDLITZ ( 1 8 3 2 - 1 8 6 1 ) — MALARZ WARSZAWSKIEJ ARCHITEKTURY

11. Widok Placu Zamkowego, poz. kat. 14

Prawie identyczne wymiary z obrazem W.Kasprzyckiego pod tym samym tytułem (wł. M N W nr inw. — MP 4 9 1 9 ) pozwala przypuszczać, że jest to kopia obrazu Kasprzyckiego, kopię fragmentu którego wykonał J. Seydlitz w 1854 r. (por. poz. kat. 4). 14. WIDOK PLACU ZAMKOWEGO (Widok Placu Zamkowego od Krakowskiego Przedmieścia)

Ol. pł., 25x35. Sygn. p. d.: J a n Seydlitz Malował / R: 1858". Na odwr. pieczątka podłużna: J A N A SEYDLITZ". Wł. M H W nr inw. 1281 (nr neg. 4463/2). Zakupiony od Jana Książka w Krakowie w 1954 r. Bibl.: Tessaro, Warszawa w obr. i rys., 1957, nr 17, ił.; Warszawa 1 7 9 5 - 1 8 6 4 , 1960, nr 353; Sztuka warszawska, 1962, II, 1962, nr 617, Widoki architektoniczne, 1964, nr 53; Dary i nabytki M H W 1970, nr 52; W Tomkiewicz, Zamek Królewski w Warszawie, Warszawa 1971, ił. 23 (z mylną datą); Sroczyńska, Jaworska, Widoki Zamku, 1985, nr 129.

251

Krystyna

Żmuda-Liszewska

12. Wnętrze kościoła Su>. Krzyża, poz. kat. 15 15. WNĘTRZE KOŚCIOŁA ŚW KRZYŻA

Ol. pl., 43x36,8. Syg. 1. d.: J a n Seydlitz Malował 1858". Wł. M H W nr inw. 1226. Zakupiony przez Centralną Komisję Zakupów Muzealnych (brak bliższych danych) w 1952 r. (nr neg. 9 8 5 5 ) Konserwowany w 1997 r. Bibl.: Tessaro, Warszawa w obr. i rys., 1957, nr 63 (jako malarz nieznany). Obraz jest jedynym znanym w twórczości Jana Seydlitza przedstawieniem wnętrza architektonicznego. 252

JAN SEYDLITZ ( 1 8 3 2 - 1 8 6 1 ) — MALARZ WARSZAWSKIEJ ARCHITEKTURY

13- Rynek Nowomiejski z kościołempp. Sakramentek, poz. kat. 16 16. RYNEK NOWOMIEJSKI Z KOŚCIOŁEM PR SAKRAMENTEK (Nowe Miasto w Warszawie z widokiem na kościół Sakramentek)

Ol. pł., 27x35. Sygn. 1. d.: J a n Seydlitz Malował/1858 r." Wł. M H W nr inw. 17900. Zakupiony do zbiorów M N W od Karasia w 1946 r. (nr inw. 128518). Zdeponowany w M H W w 1952 r., przekazany tu na własność w 1973 r. (nr neg. M H W 10760). Konserwowany w 1997 r. Bibl.: Tessaro, Warszawa w obr. i rys. 1957, nr 22 (tu i w pozostałej bibliografii błędne wymiary); Warszawa 1 7 9 5 - 1 8 6 4 , 1960, nr 354; Kat. Galerii M N W 1962, nr 593 (tu opuszczono w sygn. „Malował"); Widoki architektoniczne, 1964, nr 54.; M. Topińska, Kościół Sakramentek, Warszawa 1974, il. 29. W perspektywie wschodnia pierzeja ul. Przyrynek. Pierzeję zachodnią tejże ulicy ukazał malarz w obrazie poz. kat. 6. Istniał obraz, który zaginął — sygnowany „M. Zaleski", przedstawiający kościół Sakramentek, o zbliżonych wymiarach (25 x 32) (por. Nowak, Marcin Zaleski, 1984, s. 96, nr 75).

253

Krystyna

Żmuda-Liszewska

14. Łazienki w czasie festynu, poz. kat. 17 17. ŁAZIENKI W CZASIE FESTYNU (Widok pałacu Łazienek od strony Teatru na Wyspie)

Ol. pł., 32x42; Sygn. p. d.: ,JS" [monogram wiązany] 1858, na odwr. pieczątka podłużna: J A N A SEYDLITZ". Wł. M N ^ nr inw. MP 4 9 0 8 (dawny 120896). Dar Jakuba Potockiego, 1936 r. Zdeponowany w M H W w 1957 r., nr inw. M H W 763/D. (nr neg: M N W 15390, M H W 10180). Bibl.: Tessaro, Warszawa w obr. i rys., 1957, nr 44 (tu błędnie przytoczona sygnatura i niepewne autorstwo); W.Tatarkiewicz, Łazienki warszawskie, Warszawa 1957, ił. 162 (tu i w pozostałej bibliografii jako Jan Seydlitz; Warszawa 1 7 9 5 - 1 8 6 4 , 1960, nr 357 (tu błędnie przytoczona sygnatura); Widoki architektoniczne, 1964, nr 55, ił. 35; Kat. Galerii M N W 1975, nr 880, ił. Obraz jest pastiszem obrazu M. Zaleskiego, (analogicznie jak w poz. kat. 7, 8). Słaby poziom warsztatu oraz kształt liter monogramu w sygnaturze, odmienny od dotychczasowych, wskazują na dzieło ucznia Jana Seydlitza. Jakiś Widok pałacu Łazienkowskiego Jana Seydlitza wystawiony był w TZSP w 1860 r. (por. J. Wiercińska, Katalog prac wystawionych w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie w latach 1860—1914, Warszawa 1969, s. 331. 254

JAN SEYDUTZ ( 1 8 3 2 - 1 8 6 1 ) — MALARZ WARSZAWSKIEJ ARCHITEKTURY

15. Kościół Ewangelicki, poz. kat. 18 18. KOŚCIÓŁ EWANGELICKI (Widok placu przed kościołem Ewangelickim w Warszawie, Plac Ewangelicki od ul. Królewskiej)

Ol. pł.; 66x102 (dubl.). [ 1 8 5 8 - 1 8 5 9 ] . Wł. M H ^ nr inw 17881. W 1911 r. należał do Rzeszotarskiego w Warszawie. W 1916 r. zakupiony od Rzeszotarskiej do zbiorów MN W (nr inw. 2674). W 1952 zdeponowany w M H ^ przekazany tu na własność w 1973 r. (nr neg.: M N W 3010, 11956, 106416, M H W 7100). Konserwowany w 1949 r. Bibl.: Kat. wystawy TOnZĘ 1911, nr 144; Wieczorkiewicz, Dawna Warszawa, 1937, s. 14; Tessaro, Warszawa w obr. i rys., 1957, nr 56 (tu: J a n Seydlitz?); Warszawa 1 7 9 5 - 1 8 6 4 , 1960, nr 429; Widoki architektoniczne, 1964, nr 56; Warschau seit Canaletto, 1973, nr 53, il.; Kobielski, Pejzaże Warszawy, 1974, il. s. 171; Kat. wystawy M H W w Belgradzie, 1976, nr 13; Varsavia, 1987, nr 274, il.; Album warszawski, 2000, nr 181, il. Atrybucja na podstawie literatury oraz inwentarza M N W nie budzi zastrzeżeń. Rzeszotarski posiadał też inny obraz Seydlitza z 1859 r. — por. poz. kat. 19. Czas namalowania określa się po wzniesieniu gmachu Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego (ukończonego w 1858 r.), a przed wystawieniem rusztowań w związku z remontem kościoła rozpoczętym w maju 1860 r. Obraz jest jedynym znanym, zachowanym w malarstwie olejnym XIX w. widokiem kościoła ewangelickiego, a także przekazem ikonograficznym ukazującym plac wokół kościoła, ukształto255

Krystyna

Żmuda-Liszewska

wany uskokami (podwyższenie i wyrównanie placu nastąpiło w 1865 r.). Widok ten nie został wykorzystany w: M. I. Kwiatkowska, Kościół ewangelicko—augsburski, Warszawa 1982. 19. PLAC ZAMKOWY OD KRAKOWSKIEGO PRZEDMIEŚCIA

Ol. pł., 66x101. Sygn.: „Seydlitz malował w 1859". W 1911 r. należał do Rzeszotarskiego. Dalsze losy obrazu nieznane. Bibl.: Kat. wystawy TOnZP 1911, nr 93; Widoki architektoniczne, 1964, uwagi przy nr 47; Sroczyńska, Jaworska, Widoki Zamku, 1985, uwagi przy nr 129. 20. KRAKOWSKIE PRZEDMIEŚCIE Z KOŚCIOŁEM WIZYTEK I PAłACEM POTOCKICH

Ol. pł., 56x81. [Ok. 1860]. Wł. MNP,nr inw. Mp 344 (depozyt Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 1923 r.). Pochodzi ze zbiorów Edwarda Rastawieckiego, zakupionych do Galerii Mielżyńskich w 1870 r. i w tymże roku ofiarowanych Poznańskiemu Towarzystwu Przyjaciół Nauk (nr neg. 301). Bibl.: [H. F. Feldmanowski], Galeria obrazów malarzy polskich znajdująca się w Muzeum im. Mielżyńskich pod zarządem Towarzystwa Przyjaciół Nauk ul. Młyńska 35 w Poznaniu, Poznań 1881, nr 136; [B. Erzepki] Katalog Galerii Obrazów w Muzeum im. Mielżyńskich Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego, Poznań 1889, nr 193; Katalog Galerii Obrazów w Muzeum im. Mielżyńskich Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, Poznań 1912, nr 536 (tu brak imienia przy nazwisku autora); P.Michałowski, Malarstwo polskie realizmu mieszczańskiego. Katalog wystawy Muzeum Narodowego w Poznaniu, Poznań 1951, nr 71; Sztuka warszawska, 1962, II, nr 618 Widoki architektoniczne, 1964, nr 58. E. Rastawiecki zbierał obrazy o autorstwie nie budzącym wątpliwości (zob. A. Ryszkiewicz, Rastawiecki Edward, PSB, t. XXX, 1987, s. 602). Płótno malowane po 1856 r., w którym wprowadzono w Warszawie oświetlenie gazowe, widoczne na obrazie; datowane ok. 1860 r. ze względu na poziom warsztatu porównywalny z innymi obrazami Seydlitza z tego czasu (poz. kat. 18,21). Obraz jest jedynym znanym, zachowanym w malarstwie olejnym XIX w. widokiem kościoła Wizytek (nie został wykorzystany w: J. A. Chrościcki, Kościół Wizytek, Warszawa 1973). Obraz dokumentuje też m.in. zagospodarowanie parteru kamienicy przy ul. Krakowskie Przedmieście 36, należącej do klasztoru (lewa część obrazu). Widzimy tu szyld: „T. NOIRET' oraz dwa szyldziki po bokach drzwi — z damską i męską postacią. Był tu prawdopodobnie zakład fryzjerski — por. Skorowidz Mieszkańców m. st. Warszawy z przedmieściami na rok 1854, Warszawa 1854, s. 225 (tu: fryzjer Teodor Noires i może być pomyłka w nazwisku). Lokalu tego nie ma już na fot. z 1868 r. (por. 256

JAN SEYDLTTZ ( 1 8 3 2 - 1 8 6 1 ) — MALARZ WARSZAWSKIEJ ARCHITEKTURY

16. Krakowskie Przedmieście z kościołem Wizytek i pałacem Potockich, poz. kat. 2 0

J. A. Chrościcki, Kościół Wizytek, Warszawa 1973, fot. nr 36). (W 1917 r. Tygodnik Ilustrowany donosił, że z malowanych szyldów warszawskich nie pozostało już ani śladu — por. W Perzyński, Małe szyldy, „Tygodnik Ilustrowany", 1917, I, nr 43, s. 530). 21. ULICA ŚWIĘTOJAŃSKA PODCZAS PROCESJI BOŻEGO CIAŁA (Ulica Świętojańska w chwili procesji Bożego Ciała)

Ol. pł., 103x61 (dubl.). Sygn. na szyldzie sklepowym: SEIDLITZ / JAN. [ok. 1861], Wł. MHW nr inw. 706. Zakup w 1950 r. (od nieustalonego obecnie właściciela (nr neg. 4647). Bibl.: Katalog wystawy Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych, 1861, nr 110; Sprawozdanie Komitetu Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Królestwie Polskim za rok 1874, s. 86; Tessaro, Warszawa w obr. i rys., 1957, nr 32, il. (tu omyłkowa pisownia nazwiska w sygnaturze „Seydlitz"); Warszawa 1795-1864, 1960, nr 424; Widoki architektoniczne 1964, nr 57; Kat. wystawy MHW w Belgradzie, 1976, nr 14; Album Warszawski, 2000, nr 192. Fasada katedry ukazana jest w podobnym skrócie perspektywicznym jak fasada kościoła Bernardynów w obrazie Marcina Zaleskiego Widok Krakowskiego Przedmieścia od Odwachu przy kościele Bernardynów, ukazującym również scenę procesji (zob. Nowak, Marcin Zaleski, 1984, il.) 257

Krystyna

17. Ulica Świętojańska podczas procesji Bożego Ciała, poz. poz kat. 21

Żmuda-Liszewska

Elżbieta Kamińska „GAWĘDA" O FRANCISZKU GALIŃSKIM NA PODSTAWIE MATERIAŁU IKONOGRAFICZNEGO ZE ZBIORÓW MUZEUM HISTORYCZNEGO m.st. WARSZAWY

Franciszek Galiński (1871-1942 r.)1 dziennikarz, poeta i literat, znany jest przede wszystkim warszawianom starszego pokolenia jako niezrównany autor Gawęd o Warszawie, chociaż Warszawą, jej historią i legendami, zajął się dopiero w latach trzydziestych, u schyłku życia. W zbiorach Muzeum Historycznego m. st. Warszawy znalazła się cała ocalała spuścizna ikonograficzna po Franciszku Galińskim2, dzięki darom i zakupom od jego synowej — Krystyny, żony Przemysława. 1

S. Dunin, Galiński Franciszek, Polski Słownik Biograficzny (dalej: PSB), t. VII, 1948, s. 226 — podaje błędną datę urodzin Franciszka Galińskiego — 1874 r. W latach 1 9 9 6 - 1 9 9 8 przyjęto od K. Galińskiej do Działu Ikonografii MHW następujące materiały ikonograficzne: Księga akcesji 979/IK/96 — 8 fotografii (Warszawa i karykatury osób związanych z Warszawą), Arch. Fot. 3 1 8 4 7 - 3 1 8 5 5 ; Księga akcesji 1007/IK/97-115 fotografii (fot. z Fr. Galińskim, Warszawa i jej mieszkańcy, okres międzywojenny), Arch. Fot. 32143-32147, 32198-32307, 74 pocztówki (Warszawa, okres międzywojenny i 1939 r.), Arch. Ik. 7008-7081; Księga akcesji 1024/IK/97-11 szt. (fotografie rodzinne Fr. Galińskiego luzem, materiały reklamowe dotyczące fotografii), nr inw. Arch. Fot. 32303 b, 32302 b, 32308-32311, 32493-32495, V/462, V/463, 1 album [nr 59], nr inw. Arch. Fot. 32685 (wycinki prasowe z artykułami Fr. Galińskiego, fotografie rodziny Galińskich, pocztówki dotyczące rodziny), nr inw. Arch. Fot. 32686 - 3 2 8 2 5 , V/482-V/485, Arch. Ik. 7575, 7576; Księga akcesji 1038/IK/98-1 fotografia (Warszawa), Arch. Fot. 32163; Księga akcesji 1043/IK/98 — 1 tableau (ukończenie nauki w szkole Wojciecha Górskiego w 1890 r.), nr inw. Arch. Fot. 32159- Oprócz wymienionych eksponatów Muzeum Historyczne m.st. Warszawy zakupiło od K. Galińskiej obraz olejny przedstawiający Franciszka Galińskiego, nr inw. MHW 25238, który został omówiony w niniejszym numerze Almanachu Muzealnego przez Krystynę Zmudę-Liszewską wśród darów i nabytków Gabinetu Malarstwa; Muzeum otrzymało

259

Elżbieta Kamińska

Obraz olejny, tableau, fotografie, pocztówki, ilustracje prasowe składają się na historię czteropokoleniowej rodziny: przodków i potomków Franciszka Galińskiego. Rzadko się zdarza, żeby do Muzeum trafił tak różnorodny materiał ikonograficzny dotyczący jednej tylko warszawskiej rodziny. Większość zdjęć, fotografii pocztówkowych, pocztówek i materiału prasowego znajduje się w albumie 3 , który z wyglądu nie sugeruje, że może kryć w sobie tak wiele cennych skarbów rodzinnych. Album jest bardzo zniszczony — ma poszarpany grzbiet, przednią okładkę, karty uszkodzone i poplamione, widać, że przechodził różne koleje losu, wojnę i przeprowadzki. To nie jest jednak tylko zwykły, pamiątkowy album rodzinny. Pierwszą jego część Franciszek Galiński wykleil wycinkami z warszawskiej i częstochowskiej prasy, głównie z lat 1 9 0 0 - 1 9 1 5 , zawierającymi jego własne artykuły, notatki, recenzje oraz liczne wiersze, często podpisane pseudonimami 4 . Znajduje się w nim tylko część artykułów z tych lat, być może zamierzał go uzupełnić i dlatego w albumie umieścił notatkę z brakującymi tytułami czasopism. Twórca albumu współpracował z warszawską prasą już od czasów studenckich, zarabiając w ten sposób na naukę i podróże. Artykuły i wiersze zamieszczał m.in. w: „Tygodniku Ilustrowanym", „Niwie Polskiej", „Warszawskiej Gazecie Sportowej", „Ateneum", „Wędrowcu", „Nowej Gazecie", „Epoce". Były to teksty o tematyce społecznej, socjologicznej i politycznej, relacje z podróży, krytyki literackie, recenzje ze spektakli teatralnych oraz imprez muzycznych, artykuły wspomnieniowe, pośmiertne o znanych Polakach i przyjaciołach. Dla nas (tzn. Działu

również szereg wycinków z prasy okresu międzywojennego (Archiwum MHW), które Franciszek Galiński gromadził zapewne w celu wykorzystania przy pisaniu Gawęd, wycinki prasowe dotyczące Warszawy zbierane przez jego syna — Przemysława oraz dla Muzeum Powstania Warszawskiego materiały dotyczące Zbigniewa, młodszego syna Franciszka — uczestnika powstania. Fotografie i pocztówki dotyczące Warszawy i jej mieszkańców, głównie z okresu międzywojennego, zakupione od K. Galińskiej, wymagają oddzielnego opracowania. Nie są one przedmiotem niniejszego artykułu. 3

Album [nr 591 nr inw. Arch. Fot. 32685 [Album fotografii rodzinnych i wycinków prasowych Franciszka Galińskiego]. Wym.: 36 x 28. Oprawa — tektura obciągnięta płótnem z napisem „album". Zawiera 73 karty szarego papieru (mocno poszarpane i poplamione), większość dwustronnie wyklejona wycinkami prasowymi, fotografiami, fotografiami pocztówkowymi (150 sztuk wraz z dubletami) i pocztówkami (6 sztuk).

Franciszek Galiński używał następujących podpisów i pseudonimów: Fr. Galiński, G. A. M. A., Gama; w piśmie satyrycznym „Czarny Kot" — Marek Sadowicz, Szerszeń, Mente; w „Epoce" - Fregoli; „Gońcu Częstochowskim" — Fr. G-ski, Marek Sadowicz, Fr. Węgierski, Fr. Gal.

260

.GAWĘDA" O FRANCISZKU GALIŃSKIM

Ikonografii M H W ) szczególnie interesujący jest artykuł o historii powstania i rozwoju pocztówek w różnych krajach Europy5. W części drugiej albumu wycinki prasowe przemieszane są ze zdjęciami, a w końcowej królują już wyłącznie fotografie. Pierwsze części albumu są w miarę uporządkowane. Stworzone zostały bowiem podczas przeglądania i porządkowania rodzinnych dokumentów i pamiątek przez schorowanego Galińskiego pod koniec jego życia w latach czterdziestych XX w. Artykuły i wiersze są tu wklejone chronologicznie. Fotografie przedstawiają najbliższych członków rodziny, portrety autora albumu od lat dziecięcych, jego dzieci, wydarzenia rodzin- 1. Franciszek Galiński z ojcem Władysławem, 1902 r. ne aż do wybuchu wojny. W późniejszych latach część fotografii odkleiła się, a puste miejsca uzupełniono innymi zdjęciami, nie przejmując się dawniejszymi podpisami. Pod koniec albumu często występują dublety fotografii i nie jest zachowana ich kolejność. Kilkanaście zdjęć rodzinnych dołączonych do albumu nigdy nie stanowiło jego integralnej części, nie zostały wklejone. Część fotograficzną albumu otwierają wizerunki osób najbliższych Franciszkowi: ojca Władysława i prawdopodobnie matki Barbary z Łubieńskich 6 . Autor albumu tylko z rzadka umieścił pod fotografiami daty i określił osobę na zdjęciu (np. „z ojcem jesienią 1902 r.", „z Zygm[un-

Album, s. [15 rew.l, artykuł z „Tygodnika Warszawskiego". Zostali pochowani na warszawskich Powązkach, ich grób obecnie nie istnieje — informacja od K. Galińskiej. 261

Elżbieta

_ ,

2. Matka Franciszka Galińskiego — Barbara z Lu-

bieńskich (?), koniec XIX w.

Kamińska

tem] Lipką 1898", „dziad f 1855" 7 ). Niestety, żaden z portretów kobiecych nie jest opisany. To, co dla Franciszka Galińskiego było oczywiste, dla nas stało się zagadką nie do rozszyfrowania. Wydaje się jednak bardzo prawdopodobne, że szereg pierwszych zdjęć pięknej kobiety z lat 1892 i 1904 przedstawia wizerunek jego ukochanej matki, której poświęcił później tomik swoich wierszy pt. Wnętrze8. Dwoje starych ludzi to dziad i zapewne babka, zdjęcie dziada w mundurze oficera (zmarł w 1855 r.) jest najstarszą fotografią ™

, .

zbl

, , .

° r 2 e ' P ° r t r e t ^ b k l wy-

konany został w jednym z rosyjskich zakładów fotograficznych. Ich losy są nam nieznane 9 . Franciszek Aleksander 10 Galiński przedstawiony został na wielu fotografiach portretowych (36 sztuk), a pierwszą z nich, z 1876 r. wykonano w znakomitym zakładzie Waleriana Twardzickiego 11 . Jest to portret chłopca w jasnych, kędziorkach ledwie pięcioletniego, urodził się bowiem Franciszek w Warszawie 3 października 1871 r. W 1890 r. ukończył renomowaną szkołę Wojciecha Górskiego 12 , a fakt ten dokumentuje 7 8

Album, s. [22 rew.]. Nr inw. Arch. Fot. 32687, 32690, 32696, 32697. Matka Franciszka zmarła przed rokiem 1909. W tomiku wierszy pt. Wnętrze. Poezye, [Warszawa] 1909 r. syn zamieścił dedykację: „Matce zamiast nagrobka".

Nr inw. Arch. Fot. 32691, 32699, 32700.

W życiorysach Franciszka Galińskiego znajduje się wiele sprzecznych informacji, np. kwestia drugiego imienia: w życiorysie otrzymanym razem z darowizną od Krystyny Galińskiej, a napisanym przez Franciszka i uzupełnionym przez jego syna Przemysława, podane są imiona: Franciszek Aleksander, natomiast w tomie wierszy Wnętrze, figuruje: Franciszek Jerzy.

Nr inw. Arch. Fot. 32689.

Franciszek Galiński ukończył w 1890 r. prywatną męską Szkołę Realną Sześcioklasową założoną w 1877 r. przez Wojciecha Górskiego (początkowo istniała jako czteroklasowa). Por. Wojciech Górski i jego szkoła, (pod red.) J. Lasockiego i J. Majdeckiego, Warszawa 1982 r„ s. 34, 35, 480.

262

„GAWĘDA" O FRANCISZKU GALIŃSKIM

tableau 13 z wizerunkami założyciela, profesorów 14 i kolegów z tego samego rocznika 15 . Następnie studiował w Moskwie, na wydziale matematycznym oraz w Sankt Petersburgu, skąd, za przynależność do nielegalnych kółek socjalistycznych, po kilkakrotnych aresztowaniach podczas ruchów studenckich, został relegowany i zmuszony do wyjazdu za granicę. Ciekawym śladem po studiach w Sankt Petersburgu jest znajdująca się w albumie fotografia na płytce ebonitowej z 1895 r. — czterech młodych mężczyzn, w tym Franciszek, w melonikach i z laskami 16 . W Szwajcarii, Florencji i Paryżu studiował filozofię, literaturę i historię sztuki, wiele podróżował utrzymując się z nadsyłanych do polskiej prasy artykułów, nowel i wierszy. Po 1905 r. mocno zaangażował się w działalność PPS, został m.in. kurierem nielegalnej bibuły, a w krągu jego

Tableau: nr inw. Arch. Fot. 32159. Wym. 28,7 x 40,5; 34,5 x 46,5 (karton). Zakl. fot. „Rembrandt", Warszawa. Stan zachowania: fotografia wyblakła, wiele plam, prawy, dolny róg złamany; karton bardzo zniszczony, liczne plamy i ubytki. Na fot. szarfa z napisem „Na pamiątkę skończenia szkoły", poniżej „ 1890"; pomiędzy napisami i rysunkami (liście, kwiaty oraz atrybuty nauki — książki, globus, kałamarz, gęsie pióra, kątomierz) fotografie profesorów i uczniów (opis zdjęć w przyp. 14, 15, 16); u dołu zdjęcie budynku [szkoła Wojciecha Górskiego przeniosła się w 1883 r. do nowo wybudowanego gmachu przy ul. Hortensji 2]. Por.: Wojciech Górski i jego szkoła, s. 42.

U góry, tableau, pośrodku wyróżniona została fotografia w owalu — to założyciel szkoły i równocześnie nauczyciel matematyki Wojciech Górski (1849 - 1 9 3 5 ) . Poniżej w rzędzie (w kształcie fali) zdjęcia dziesięciu mężczyzn. Niestety fotografie profesorów szkoły nie są podpisane. W tym okresie w szkole Górskiego uczyli m.in. Jan Nitowski — polonista, autor podręcznika do nauki języka polskiego, Paweł Sosnowski — geograf, autor podręcznika Geografia Polski, Bolesław Renkawek — matematyk, Michał Rozmyslowski — fizyk, Adam Jaczynowski — historyk; o zdrowie i higienę uczniów dbał od 1879 r. dr Stanisław Markiewicz, tamże, s. 38, 48.

Według wykazu absolwentów Szkoły Realnej, tamże, s. 480, 481, w roczniku 1889/90 szkołę ukończyło 29 uczniów, a na tableau umieszczono fotografie 32 uczniów: od lewej rząd górny — Alleksander] Kamarnicki lub [Komarnicki], T[adeusz] Ziętkowski, W[ladysław] Jasieński, J[an] Kryński, E[dmund] Mysyrowicz, Ffranriszek-1 Galiński [podkr. autora], B.[Albin] Malcz, Sttefan] Plewiński, C[zeslaw] Skotnicki, Zfdzisław] Łuszczewski, J[ózef] Woyczyński, S[tanislaw] Budny; poniżej — Rlyszard] Munchheimer, Z. Kryński, Zlygmunt] Wąsowicz, Htenryk] Gayny, W. Zaremba, Wtladysław] Leszczyński, M. Schonmann łub [Maurycy Szejnman], Pliotr] Rapacki, Tteodor] Jankowski, J.tlzaak] Bornstein;u dołu - M[aurycy] Oppenheim, B[ogdan] Zalewski, T. Porczyński, Klazimierz] Nowicki, M[aks] Silberstein, Tleodor] Toeplitz, L[ucjan] Łoziński, Mlikolaj] Masłowski, Mlorytz] Heimann, Mlichał] Ettinger. W wykazie zamieszczonym w książce nic ma następujących nazwisk: Z. Kryński, T. Porczyński, W Zaremba; natomiast figuruje nie występujący na tableau Bronisław Mijakowski; z kolei W[ładyslaw] Jasieński znajduje się w wykazie uczniów, którzy ukończyli szkolę w r. 1890/1891 a nazwisko S[tanislaw] Budny występuje w obu rocznikach.

Nr inw. Arch. Fot. 32698.

263

Elżbieta Kamińska

3. Tableau z okazji ukończenia szkoły Wojciecha Górskiego w 1890 r. Zakład fotograficzny „Rembrandt", Warszawa

264

.GAWĘDA" O FRANCISZKU GALIŃSKIM

znajomych i przyjaciół byli np.: Ludwiki?] Toeplitz, Józef Dlużewski, Rozenowie i Gumplowiczowie 17 . Był w tych latach postacią bardzo znaną w Warszawie, obracał się w kręgach socjalistów, dziennikarzy, pisarzy i artystów. Mówiło się o nim jako o jednym z „trzech panów F.", czyli Franciszków: Reinsteina, Kostrzewskiego i najmłodszego Galińskiego 18 . Interesujące są w albumie pochodzące z tego okresu dwie pocztówki z tzw. sylwetkami. Są to profile wycięte z czarnego papieru i naklejone na czystą kartę pocztową. Jedna przedstawia wyżej wymienionych Franciszków, a druga samego Galińskiego 1 9 . W albumie znalazło się też wiele jego fotografii portretowych 4. „Sylwetka" Franciszka Galińskiego na Z początku XX W . Z charakterykarcie pocztowej, początek X X w. stycznym zawadiacko podkręconym wąsem, przystrzyżoną bródką i „młodopolską" kokardą pod szyją. Z dużą dozą humoru przedstawił się w trzech różnych pozach, w ciekawym fotomontażu, wykonanym w warszawskim zakładzie „Leonard" 20 . Galiński był niezmienny w swoich przyzwyczajeniach, nosił się jeszcze tak samo w latach trzydziestych, choć moda już była inna, a broda posiwiała21. W 1906 r. Franciszek Galiński założył tygodnik literacko-artystyczny „Czarny Kot", którego ukazały się jedynie cztery numery, gdyż ostra satyra polityczna i lewicowy charakter pisma były niestrawne dla carskiej cenzury. Wielu dziennikarzy, redaktorów i wydawców skazywano wów17

Życiorys przekazany przez rodzinę.

H. Górska, E. Lipiński, Z dziejów karykatury polskiej, Warszawa 1977, s. 153; L. B. Grzeniewski, Wstęp, w: F. Galiński Gawędy o Warszawie, Warszawa 1960, s. 12; S. Dunin, jw.; Encyklopedia Warszawy, jw., s. 194. 19 Nr inw. Arch. Ik. 7575, 7 5 7 6 , obie pocztówki są uszkodzone. 20

Nr inw. Arch. Fot. 3 2 7 9 6 , Zakład Fotograficzny „Leonard", Warszawa, ul. Miodowa 18. Z tego samego okresu i zakładu pochodzi również duży portret fotograficzny Fr. Galińskiego, 3 0 , 6 x 23,5, nr inw. Arch. Fot. 3 2 3 0 4 — postać w pozycji siedzącej, ręce skrzyżowane na piersiach, ujęcie do pasa, na szyi zawiązana „młodopolska" kokarda. Ponieważ pośrodku fotografii znajduje się ciemniejszy owal widać, że była ona przez dłuższy czas wystawiona na działanie światła w owalnym passe partout. Np. nr inw. Arch. Fot. 32704, 32706, 3 2 7 0 9 - 3 2 7 2 2 , 32764, 32769.

265

Elżbieta Kamińska

rI ^ i jK

5. Fotomontaż: Franciszek Galiński w trzech pozach, początek X X w. Zakład fotograficzny „Leonard", Warszawa

czas na grzywny, areszt i więzienie 22 . Galiński był więziony kolejno: w Cytadeli Warszawskiej, w Modlinie, w twierdzy w Brześciu Litewskim i dwa razy na Pawiaku. Na koniec musiał opuścić Warszawę. Znalazł się w Częstochowie, gdzie objął redakcję „Gońca Częstochowskiego" 23 . Zycie Franciszka Galińskiego nie należało do spokojnych. Ruchliwy charakter pracy dziennikarskiej, brak stabilizacji finansowej, zaangażowanie polityczne, liczne aresztowania i na koniec wyjazd z Warszawy nie sprzyjały unormowaniu życia rodzinnego. Być może były to przyczyny rozpadu jego pierwszego małżeństwa z Marią Janiną z Sandeckich, z którą miał syna Jerzego, urodzonego w 1908 r.24 Prawdopodobnie w albumie brakuje zdjęcia Marii, tworzono go przecież podczas trwania drugiego małżeństwa, ale mały Jurek ma tu swoje miejsce. Obowiązkowe były fotografie chłopca z pieskiem, jakąś zabawką i w marynarskim ubranku i wreszcie młodzieńca w podróży zagranicznej 25 .

22 23

Pogrom redaktorów, „Kolo", 1906, z 10 XII, s. 1, 2. Por. życiorys przekazany przez rodzinę. Maria Janina z Sandeckich Galińska zm. 11 maja 1937 r. Jerzy Galiński ur. 1908 r., zm. 31 VIII 1958 r. Daty śmierci matki i syna z płyty grobu rodzinnego na Pbwązkach, kw. 206.

266

.GAWĘDA" O FRANCISZKU GALIŃSKIM

W Częstochowie Franciszek poznał swoją drugą żonę Antoninę z Lubryczyńskich, musiał więc zmienić wiarę, by ponownie wstąpić w związek małżeński. Liczne są fotografie Antoniny, jeszcze w długich sukniach, a następnie brzemiennej — z 1914 r. Są to zarówno fotografie amatorskie (bardzo wyblakłe), jak również pochodzące z renomowanych zakładów częstochowskich „Apollo" i Maksymiliana Kona 26 . Lata życia i pracy w tym mieście zaowocowały też kilkoma interesującymi zdjęciami: jedno w redakcji „Gońca" oraz dwa z nieznanymi paniami w ciekawych sukniach (być może były to aktorki) 27 .

6. Jerzy Galiński, syn Franciszka z pierwszego malżeń-

Wybuch wojny, narostwa, w wieku dwóch lat, 1 9 1 0 r. dżiny synów: Przemysława (w 1914 r.) i Zbigniewa (w 1916 r.28), włączenie się w działalność legionową, tworzenie w Warszawie wraz z Julianem Kadenem-Bandrowskim Biura Prasowego NKN, powrót na stałe do stolicy oraz praca, od 1916 r. w „Kurierze Porannym" — to najważniejsze wydarzenia z życia Franciszka Galińskiego w latach przełomowych dla Polski 29 . Z niewiadomych przyczyn w albumie brak jest fotografii dokumentujących zmiany polityczne, w których niewątpliwie uczestniczył.

Nr inw. Arch. Fot. 3 2 7 2 8 - 3 2 7 3 3 .

Nr inw. Arch. Fot. 3 2 7 2 5 - 3 2 7 2 7 , 32758.

Nr inw. Arch. Fot. 32810, 32783, 32784.

Na nagrobku Galińskich (Powązki kw. 263) figuruje błędna data urodzin Zbigniewa — 1926 r. zamiast 1 9 1 6 r. S. Dunin, jw.; Encyklopedia Warszawy, życiorys przekazany przez rodzinę. 267

Elżbieta Kamińska

7. Wakacje w Jastarni, 1 9 2 7 r., F. Galiński oparty o okno

Wraz ze stabilizacją sytuacji w kraju uporządkowaniu uległo jego życie osobiste. Pojawiają się zdjęcia rodzinne, przede wszystkim rosnących synów, np. w marynarskich ubrankach, w futerku i rajtuzach zakładanych na buciki, w eleganckich garniturkach dziecięcych30. Przemysław i Zbigniew zostali oddani w końcu lat dwudziestych do szkoły z internatem prowadzonej przez księży pijarów w Rakowicach pod Krakowem (obecnie dzielnica Krakowa) — kilka pocztówek z widokiem gimnazjum wysłanych do domu na adres Warszawa, ul. Bracka 22 i fotografia zbiorowa uczniów i nauczycieli, przybliżają nam ten okres w życiu dzieci Franciszka31. W albumie na kartach ze zdjęciami z lat dwudziestych i trzydziestych, zamieszczone są fotografie amatorskie zrobione podczas różnych wyjazdów wakacyjnych, np. na piaskach w Chyliczkach pod Warszawą, w górach w Poroninie i nad morzem w Jastarni. Tylko nieliczne z nich są opisane, większość niestety jest złej jakości i nie do zidentyfikowania. Dzisiaj śmieszą dawne zdjęcia panów w płaszczach lub garniturach, płytkich pantoflach, w kapeluszach i z laskami na kamieniach nad wzburzoną górską rzeką, z podwiniętymi nogawkami brodzących w potoku, albo pań w charakterystycznych dla epoki kostiumach kąpielowych. 30

N r inw. Arch. Fot. 3 2 7 7 1 - 3 2 7 7 3 , 3 2 7 6 5 , 3 2 7 6 6 , 3 2 7 8 7 .

N r inw. V / 4 8 3 - V / 4 8 5 , Arch. Fot, 3 2 7 8 1 .

268

. G A W Ę D A " O FRANCISZKU GALIŃSKIM

Spośród kilkudziesięciu fotografii z letniego wypoczynku wyróżniają się widoki znad Morskiego Oka (1931 r.) i dwa piękne, malownicze ujęcia z Jastarni (1927 r.) zrobione przez profesjonalistów32. Nie mogło zabraknąć w albumie Franciszka Galińskiego zdjęć z jego licznych dziennikarskich spotkań służbowych (pracował w „Kurierze Porannym" od 1916 r. do 1933 r., tj. czasu ogłoszenia upadłości gazety): zjazdów związkowych (zjazd zawiadowców kolei), imprez kulturalnych (wystawa w Zachęcie), spotkań z lekarzami i szeregu zdjęć braci dziennikarskiej w trakcie pracy i wyjazdów nie tylko służbowych, np. wspólna fotografia pod Casino Bristol w Konstancinie (1927 r.)33. W latach trzydziestych Galiński zdecydowanie odszedł od spraw politycznych, zajął się historią, zabytkami i obyczajami dawnej Warszawy. Początkowo drukował cotygodniowe felietony o tej tematyce w „Expresie", zaczął też wykorzystywać swój talent gawędziarza oprowadzając społecznie grupy wycieczkowiczów po starych, ciekawych i zapomnianych zaułkach miasta. Na koniec zebrał te swoje opowiadania w książce pt. Gawędy o Warszawie. Cieszyły się one dużym powodzeniem i do momentu wybuchu wojny ukazały się w trzech wydaniach. Zyskały też uznanie Magistratu oraz prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego, który stał się sponsorem Gawęd i równocześnie zadbał o dystrybucję książki rozdając ją jako nagrodę uczniom na zakończenie roku szkolnego3 . Ten okres życia Galińskiego — gawędziarza, „przewodnika po Warszawie" zaangażowanego w popularyzację dziejów miasta, ilustrują zdjęcia przedstawiające go wśród grupy ludzi na Starym Mieście 35 . Za pieniądze uzyskane z kolejnych wydań Gawęd Franciszek Galiński wybudował, we Włochach pod Warszawą przy ul. Plastycznej, dom, w którym zamieszkał z całą rodziną. W „Habendzie" Galińskiego, jak pisał Ludwik Grzeniewski36, bywało wielu sławnych ludzi, zapraszanych przez gościnnego gospodarza. Krystyna Galińska wspomina Tadeusza Boya-Żeleńskiego i Juliana Tuwima. Tu pisał Galiński następne wspomnienia o Warszawie i warszawianach zebrane w tomach pt. Warszawa

Nr inw. Arch. Fot. 3 2 7 5 9 —

sierpień 1 9 2 5 r. Chyliczki u p. Babskiej; Arch. Fot.

3 2 7 9 7 - 3 2 8 0 6 w Poroninie; 3 2 7 9 4 , 3 2 7 6 0 , 3 2 7 6 2 , 3 2 7 6 7 , 3 2 7 6 8 w Jastarni w 1 9 2 7 i 1 9 2 8 r.; 3 2 7 2 4 , 3 2 7 7 8 nad Morskim Okiem w 1 9 3 1 r. D w a zdjęcia z Jastarni, Arch. 33

34 35

Fot. 3 2 7 6 0 , 3 2 7 6 2 , są być może dziełem znanego fotografa Zdzisława Marcinkowskiego. Nr inw. Arch. Fot. 3 2 7 3 7 (zjazd zawiadowców kolei); 3 2 7 6 9 (wystawa w Zachęcie); 3 2 8 1 6 (spotkanie z lekarzami); 3 2 8 1 1 , 3 2 8 1 3 , 3 2 8 1 4 , 3 2 8 1 7 (dziennikarze). J. Kulski, Stefan Starzyński w mojej pamięci, Paryż 1 9 6 8 , s. 7 8 . N r inw. Arch. Fot. 3 2 7 6 1 , 3 2 7 6 3 . L. B. Grzeniewski, jw., s. 12.

269

Elżbieta Kamińska

obyczajna a jej obyczajność (dotąd nie wydana) i Warszawa w anegdocie i cyganeria warszawska (spaliła się podczas okupacji). W albumie brakuje zdjęcia domu we Włochach, ostatniej przystani Franciszka i Antoniny Galińskich. Oboje zmarli podczas okupacji: Franciszek po ciężkiej operacji 13 lutego 1942 r., a Antonina tuż przed Powstaniem Warszawskim. Następnego dnia po pogrzebie matki wyszli stąd do powstania synowie Przemysław ps. „Gustaw" i Zbigniew ps. „Gal". Obaj walczyli w Śródmieściu Południowym w batalionie Zaremba — Piorun37. Zamykamy album, dalszego ciągu nie będzie — synowie Franciszka — Jerzy, Przemysław i Zbigniew nie pozostawili potomków. Pozyskane przez Muzeum pamiątki rodzinne Galińskich są przyczynkiem do badań nad dziejami polskiej inteligencji na przełomie XIX i XX w., w okresie zaborów oraz latach kształtowania się i istnienia niepodległego państwa. Stanowią też interesujący materiał badawczy dla historyka, genealoga, socjologa a także kostiumologa i fotografa.

Przemysław Galiński brał udział w wojnie obronnej 1939 r., należał razem z bratem do AK. Brał udział w Powstaniu Warszawskim w batalionie Zaremba — Piorun 1 kompanii II plutonu w randze kaprala. Por. T. Baczyński, Batalion Armii Krajowej Zaremba — Piorun w Powstaniu Warszawskim, Warszawa 1994, s. 71. Wywieziony po Powstaniu przez dłuższy czas przebywał za granicą, a tymczasem do domu we Włochach wprowadzili się lokatorzy. Po powrocie do kraju pracował jako urzędnik w wielu firmach. Podzielił pasję ojca, interesował się Warszawą, był jednym z członków założycieli Towarzystwa Przyjaciół Starej Warszawy (założone w 1956 r., przekształcone w 1963 r. w Towarzystwo Przyjaciół Warszawy, Por. Encyklopedia Warszawy, jw., s. 896); zmarł w 1996 r. Zbigniew Galiński walczył w Powstaniu w tym samym batalionie w randze starszego strzelca. W T. Baczyński, jw. (w spisie podano błędnie imię Jan zamiast Zbigniew). Pracował głównie w handlu, m.in. jeszcze przed wojną u Philipsa; zmarł w 1987 r. Obaj bracia są pochowani na Powązkach we wspólnym grobie razem z ojcem i matką, kw. 263.

KRONIKA MUZEALNA

KALENDARIUM WYSTAW 1 9 9 9 - 2 0 0 0

M U Z E U M HISTORYCZNE m. st. WARSZAWY O p r a c o w a n i e : Cecylia

Pietrzak

1999 PORTRETY MIESZKAŃCÓW WARSZAWY W ZBIORACH FOTOGRAFICZNYCH MUZEUM HISTORYCZNEGO m.st. WARSZAWY 1 1 - 3 0 III

Komisarze i autorzy scenariusza: E. Kamińska i A. Kotańska. Aranżacja plastyczna: Dział Ikonografii. Zaprezentowano w wyborze przechowywane w zbiorach muzeum fotografie indywidualne i grupowe mieszkańców Warszawy z drugiej połowy XIX i z początku XX w., wykonane przez K. Beyera, J. Mieczkowskiego, W. Twardzickiego, B. Mieszkowskiego i w innych warszawskich zakładach fotograficznych. WIDOKI WARSZAWY X I X - X X W LITOGRAFIE ZE ZBIORÓW MUZEUM HISTORYCZNEGO m.st. WARSZAWY 3 II—6 VII

Ekspozycja w Domu Pracy Twórczej w Radziejowicach. Scenariusz i aranżacja plastyczna: J. Plapis. Folder. Eksponowano serię 10 chromolitografii Ch. C. Bacheliera wykonanych według rysunków A. Leruego i J. Ceglińskiego, wydaną pt. „Varsovie" w 1858 r. oraz 10 litografii B. Kopczyńskiego powstałych przed 1939 r. 271

KALENDARIUM WYSTAW 1 9 9 9 - 2 0 0 0

POLSKIE HYMNY I PIEŚNI PATRIOTYCZNE

Wystawa objazdowa eksponowana kolejno: w filii Wojewódzkiej Biblioteki Pedagogicznej przy ul. Gocławskiej w Warszawie (10 XI 1998—28 II 1999), w Dzielnicowym Domu Kultury Nauczyciela przy ul. Działdowskiej w Warszawie (14 V—18 VI) oraz w Miejskim Domu Kultury w Łańcucie ( 2 6 - 2 9 VIII). Scenariusz: R. Morawski. Wystawa zorganizowana z okazji 200. rocznicy Mazurka Dąbrowskiego zaprezentowała okoliczności powstania pieśni patriotycznych, które w różnych okresach historii Polski odgrywały rolę hymnu narodowego. Informacje prasowe: R. Morawski, My i nasze miasta. Nasze propozycje: Hymny, „Corona Muralis" 1999, s. 38; (S) Nie tylko mocą oręża, „Mieszkaniec" 1998 nr 25 s. 9; P Wiśniewski, Wystawa w Bibliotece Pedagogicznej na Kamionku. Polskie hymny i pieśni patriotyczne, „Czas Warszawski", nr 46, s. 3. WIDOKI ATEN X I X - X X W 18 V - 4 VII

Współorganizator: Muzeum Miasta Aten. Komisarze i autorzy scenariusza: D. Michalopulos i B. Moszczyńska, aranżacja plastyczna: B. Moszczyńska. Katalog. Pokazano akwarele, gwasze i litografie z lat 1 8 3 0 - 1 9 1 4 ukazujące miasto, jego zabytki oraz życie mieszkańców. Dopełnieniem ekspozycji były wypożyczone z Muzeum Narodowego w Warszawie dzieła sztuki antycznej oraz współczesne fotografie i wydawnictwa poświęcone Grecji i jej stolicy. BOLESŁAW PRUS — ŻYCIE I TWÓRCZOŚĆ 2 0 V - 3 0 VI

Ekspozycja zorganizowana w Szkole Podstawowej nr 297 im. Bolesława Prusa w Warszawie. Scenariusz i aranżacja plastyczna: Dział Oświaty. Ekspozycja planszowa ukazująca pisarza na tle Warszawy jego czasów. MALARSTWO WALDEMARA SMOLARKA 2 5 V I - 3 1 VIII

Wystawa zorganizowana we współpracy z Fundacją „Artbarbakan", w ramach festiwalu Artbarbakan'99, którego jednym z patronów jest Muzeum Historyczne m. st. Warszawy. Scenariusz i aranżacja: M. Długosz i J. Lassota. Katalog. Prezentacja kilkunastu obrazów olejnych współczesnego artysty zamieszkałego na stałe w Kanadzie. 272

MUZEUM HISTORYCZNE m. st. WARSZAWY

ZBIORY MUZEUM POWSTANIA WARSZAWSKIEGO CZEKAJĄ... 5 VI1-30 XI

Komisarz i autor scenariusza: I. Maliszewska, projekt plastyczny: K. Piwocki. Folder, plakat. Wystawa zorganizowana z okazji 55 rocznicy wybuchu Powstania z wykorzystaniem darów przekazanych przyszłemu Muzeum. Ekspozycja składała się z kilku części tematycznych: „Przed Godziną „ W , „Zmagania zbrojne", „Zycie codzienne walczącego miasta, „Pamiątki osobiste — niemi świadkowie wydarzeń", „Po kapitulacji — dokumentacja zniszczeń i obozy jenieckie". Otwarcie wystawy poprzedził przejazd od pl. Zamkowego do Rynku Starego Miasta niemieckiego transportera opancerzonego identycznego z dwoma zdobytymi przez siły powstańcze, sprowadzonego z Muzeum Okręgowego w Tomaszowie Mazowieckim. Sponsorzy wystawy: Wydział Kultury Gminy Warszawa-Centrum, Urząd ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych, Wydział Kultury i Tradycji Biura Zarządu Miasta Stołecznego Warszawy, Polska Wytwórnia Papierów Wartościowych, Przedsiębiorstwo Obsługi Cudzoziemców Dipservice, Fundacja „Warszawa Walczy 1939-1945". TADEUSZ KULISIEWICZ ( 1 8 9 9 - 1 9 8 8 ) . RYSUNKI Z CYKLU „WARSZAWA 1945" ZE ZBIORÓW MUZEUM HISTORYCZNEGO m. st. WARSZAWY 12 VI1-22 VIII

Komisarz i autor scenariusza: J. Plapis. Folder w jęz. polskim i angielskim. Wystawa zorganizowana z okazji 100 rocznicy urodzin artysty; zaprezentowano 39 rysunków z cyklu obejmującego ogółem 175 prac. Ekspozycję dopełniały publikacje charakteryzujące twórczość T. Kulisiewicza i cykl „Warszawa 1945", liczne katalogi jego wystaw oraz portret olejny artysty wykonany przez W.Bartoszewicza. Omówienie wystawy: J. Plapis, Tadeusz Kulisiewicz (1899-1988). Rysunki z cyklu „Warszawa 1945" ze zbiorów Muzeum Hisorycznego m. st. Warszawy, „Kronika Warszawy" 2000, nr 1 1 3 - 1 1 4 , s. 1 6 9 - 1 7 2 . WARSZAWA LAT WOJNY I OKUPACJI 1 9 3 9 - 1 9 4 5 1 VIII-30 IX

Ekspozycja zorganizowana w Pałacu Lubomirskich w Warszawie przy współpracy Fundacji „Warszawa Walczy 1 9 3 9 - 1 9 4 5 " . Komisarz i autor scenariusza: I. Maliszewska. Projekt plastyczny: K. Burnatowicz. Folder, plakat. Na wystawie zaprezentowano fotografie, broń, mundury i inne pamiątki stanowiące własność Muzeum Powstania Warszawskiego, a także 273

KALENDARIUM WYSTAW 1 9 9 9 - 2 0 0 0

rysunki wykonane w ramach szkolnego konkursu pt. „Powstanie Warszawskie w świadomości potomnych". ROGER LOEWIG — RYSUNKI I GRAFIKA ZE ZBIORÓW MUZEUM NARODOWEGO W WARSZAWIE 3 IX-15 X

Współorganizatorzy: Muzeum Narodowe w Warszawie i Towarzystwo im. Rogera Loewiga w Berlinie. Komisarz i autor scenariusza: A. Zakiewicz, współpraca organizacyjna Z. Morka. Katalog w języku polskim i niemieckim, plakat. Wystawa zorganizowana w ramach projektu kulturalnego polsko-niemieckiego „Wspominać i tworzyć 1939—1999", pod patronatem Prezydenta Warszawy i Burmistrza Berlina. Na ekspozycję złożyło się 6 rysunków i 27 grafik z lat 1962-1971 z podarowanego Muzeum Narodowemu w Warszawie zbioru prac artysty. Otwarciu wystawy towarzyszył koncert i msza ekumeniczna w kościele Św. Krzyża. STEFAN STARZYŃSKI —ŻYCIE I PRACA 23 IX-1 X

Wystawa zorganizowana w Pałacu Jabłonowskich wspólnie z City-Bankiem, z okazji 60. rocznicy ostatniego przemówienia radiowego prezydenta do mieszkańców Warszawy. Komisarze i autorzy scenariusza: M. Berezowska, J. Maldis i J. Korpetta. Zaprezentowano ok. 120 fotografii, a także dokumenty, listy i pamiątki po S. Starzyńskim. Z okazji wystawy odsłonięto okolicznościową tablicę i odtworzono ostatnie przemówienie Prezydenta. Informacje prasowe: J. S. Majewski, Gdy ucichło radio, „Gazeta Wyborcza" 1999, nr 224, s. 5; JASZ (Wystawa i pamiątkowa tablica ku czci prezydenta Stefana Starzyńskiego), „Zycie Warszawy" 1999, nr 224, s. 17, il. ZYGZAKIEM PRZEZ JWG, CZYLI DWADZIEŚCIA WCIELEŃ 90-LATKA JULIUSZA WIKTORA GOMULICKIEGO 18 X - 2 1 XI

Komisarze: R. Nowoszewski i A. Sołtan. Scenariusz: R. Nowoszewski. Katalog. Wystawa zorganizowana z okazji urodzin wybitnego varsavianisty, którego bogaty dorobek nie daje się zamknąć w zwyczajowych ramach. Na podstawie publikacji własnych jubilata oraz zbiorów 25 bibliofilów i kolekcjonerów warszawskich ukazano osobę J W G jako: Rzecznika swego ojca, Eks-prawnika, Badacza polskiego Oświecenia, Badacza literatury polskiej XIX w., Norwidologa-badacza, Norwidologa-edytora, 274

MUZEUM HISTORYCZNE m. st. WARSZAWY

Komparatystę i tłumacza poezji, Eseistę, Portrecistę, Szpargalistę, Recenzenta-erudytę, Edytora, Antologistę, Teutologistę, Redaktora, Bibliofila, Bibliomana, Prasoznawcę, Varsavianistę, Teatrologa, Filokartystę i Wystawiennika. 95 LAT ELEKTROWNI WARSZAWSKIEJ NA POWIŚLU 15 X1 1 9 9 9 - 3 1 III 2 0 0 0

Współorganizatorzy: Stoen SA i Elektrociepłownie Warszawskie SA Scenariusz i aranżacja plastyczna: J. Korpetta i J. Maldis. Folder. Wystawa zorganizowana z okazji stulecia najstarszej elektrowni warszawskiej, w ekspozycji znalazły się dokumenty fotografie i druki obrazujące dzieje zakładu, a także liczne pamiątki po jego pracownikach. XXV LAT TOWARZYSTWA OPIEKI NAD ZABYTKAMI 6 X11 1 9 9 9 - 3 1 1 2 0 0 0

Współorganizator: Towarzystwo Opieki nad Zabytkami. Komisarz: K. Spiegiel, autorzy scenariusza: K. Spiegiel i B. Hensel-Moszczyńska. Folder. Wystawa zorganizowana w ramach jubileuszu TOnZ w należącej do Muzeum Historycznego m. st. Warszawy kamienicy Baryczków, będącej niegdyś siedzibą Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości. W ekspozycji przedstawiono działalność TOnZ w okresie minionego ćwierćwiecza zwłaszcza w zakresie kursów poświęconych opiece nad zabytkami i innych działań podejmowanych dla popularyzacji idei ich ochrony. Otwarcie wystawy uświetnił koncert w wykonaniu Warszawskiej Opery Kameralnej. SANKT PETERSBURG I WARSZAWA NA PRZEŁOMIE XIX I XX W POCZĄTKI NOWOCZESNEJ INFRASTRUKTURY MIEJSKIEJ 8 XII 1 9 9 9 - 3 I 2 0 0 0

Wystawa zorganizowana w Muzeum Historii Sankt Petersburga przy współpracy Archiwum Państwowego m. st. Warszawy i Rosyjskiego Państwowego Archiwum Historycznego w Sankt Petersburgu. Komisarze: A. Sołtan i R. Wojtkowski (strona polska), B. I. Nazarcew, W.J. Pankratow i G. F. Urusowa (strona rosyjska). Scenariusz części polskiej: A. Sołtan przy współpracy H. Fałka, W.Karpowicza, G. Konsalika, T. Krogulec, K. Liszewskiej, Z. Morki, E. Piwockiej, M. Rybak, D. Skorwider, R. Wojtkowskiego. Katalog w języku polskim i rosyjskim. Problematyka wystawy dotyczyła kształtowania się wielkomiejskiego oblicza obu miast i modernizacji ich infrastruktury Na ekspozycję składały się: plany, rysunki architektoniczne, archiwalia, modele, obrazy, 275

KALENDARIUM WYSTAW 1 9 9 9 - 2 0 0 0

grafika, fotografie, pocztówki oraz wiele innych eksponatów dokumentujących rozwój poszczególnych dziedzin gospodarki miejskiej. Eksponaty pochodziły z: Archiwum Państwowego m.st. Warszawy, Biblioteki Publicznej m.st. Warszawy, Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, Muzeum Historycznego m.st. Warszawy, Muzeum Miar i Wag w Warszawie, Muzeum Narodowego w Warszawie, Muzeum Pożarnictwa w Warszawie, Muzeum Techniki w Warszawie, Państwowego Muzeum Historii Sankt Petersburga, Rosyjskiego Państwowego Archiwum Historycznego w Sankt Petersburgu oraz Zakładu Zbiorów Specjalnych Głównej Biblioteki im Stanisława Konopki w Warszawie. Sponsorzy: Zarząd Miasta Stołecznego Warszawy, Urząd Gminy Warszawa—Centrum, Bank Ochrony Środowiska SA. WARSZAWA W HOŁDZIE CHOPINOWI. CZASY NIEWOLI NARODOWEJ I LATA II RZECZPOSPOLITEJ 14 XII 1 9 9 9 - 1 II 2 0 0 0

Współrganizator: Warszawskie Towarzystwo Muzyczne im. Stanisława Moniuszki. Komisarz i autor scenariusza: A. Spóz, projekt plastyczny: A. Ilgiewicz. W ekspozycji zaprezentowano archiwalia, nuty, graficzne i rzeźbiarskie portrety kompozytora, afisze i plakaty konkursów chopinowskich oraz makietę pomnika. Otwarciu towarzyszył koncert zatytułowany „Chopin — młode lata" oraz specjalna publikacja w formie egzemplarza XIX—wiecznego „Kuriera Warszawskiego", zawierająca wybór doniesień prasowych z pierwszych koncertów młodego Chopina w Warszawie, wydana przez Krajowe Biuro Koncertowe w opracowaniu A. Sołtana. Wystawę zrealizowano przy pomocy finansowej Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Fundacji Kultury Polskiej. 2000 JAN WAŁACH 1 8 8 4 - 1 9 7 9 15 11-31 III

Współorganizator: Muzeum Archidiecezjalne w Katowicach. Komisarz, autor scenariusza i katalogu: ks. H. Pyka, współpraca organizacyjna B. Moszczyńska. Katalog. Wystawa powstała z inicjatywy córki artysty, Pani B. Wałach. Zaprezentowano 127 prac z różnych okresów jego twórczości: rysunki węglem, ołówkiem, kredką, tuszem, obrazy olejne, drzeworyty, rzeźby. Ekspozycji towarzyszył film zrealizowany przez TV Katowice pt. „Artysta spod złotego gronia", będący wywiadem przeprowadzonym z artystą 276

MUZEUM HISTORYCZNE m. st. WARSZAWY

w 1974 r. Ceremonię otwarcia uświetnił występ kapeli górali istebniańskich. Eksponaty pochodziły ze zbiorów Muzeum Biograficznego J. Wałacha w Istebnej. SANKT PETERSBURG I WARSZAWA NA PRZEŁOMIE XIX I XX W POCZĄTKI NOWOCZESNEJ INFRASTRUKTURY MIEJSKIEJ 6 III—30 IV

Warszawska edycja wystawy zorganizowanej w Muzeum Historii Sankt Petersburga w 1999 r. Patronat nad obiema jej edycjami sprawowali Prezydent Warszawy i Gubernator Sankt Petersburga. Dodatkowymi sponsorami wystawy w Warszawie były: Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji oraz Urząd Dzielnicy Warszawa-Śródmieście. Omówienie wystawy: R. Żelichowski, Sankt Petersburg i Warszawa na przełomie XIX i XX w., „Rocznik Warszawski" 2000, t. XXIX, s. 1 4 5 - 1 5 5 . PORTRETY ZE ZBIORÓW MUZEUM HISTORYCZNEGO m. st. WARSZAWY 25 V - 3 1 VII

Ekspozycję zorganizowano w Domu Pracy Twórczej w Radziejowicach. Przygotowanie i aranżacja: K. Zmuda—Liszewska i Z. Morka. Zaprezentowano portrety olejne pędzla H. Stażewskiego J. Rapackiego, K. Mordasewicza, K. Borzyma, W. Bartoszewicza i M. Białeckiej. SZTUKA MEDALIERSKA ANNY BEATY WĄTRÓBSKIEJ-WDOWIARSKIEJ 2 9 V - 1 6 VII

Współorganizator: Gabinet Numizmatyczny Mennicy Państwowej S. A. Komisarz: T. Bylicki, scenariusz i aranżacja: A. B. Wdowiarska, przy współpracy organizacyjnej M. Dubrowskiej. Folder. Na wystawie zorganizowanej pod patronatem Prezydenta Warszawy przedstawiony został dotychczasowy dorobek artystyczny rzeźbiarki, obejmujący medale bite i lane oraz drobne formy rzeźbiarskie, m.in. modele wykonane do medalu wydanego z okazji 400-lecia stołeczności Warszawy. Sponsorzy: Mennica Państwowa SA oraz firma YM you & me. FRANCO COSTA — MALARSTWO 16 V I - 3 1 VIII

Scenariusz i aranżacja: J. Lassota i M. E. Długosz. Katalog. Pokaz prac współczesnego malarza włoskiego zorganizowany przez Fundację „Artbarbakan" w ramach festiwalu sztuki współczesnej Artbar-

277

KALENDARIUM WYSTAW 1 9 9 9 - 2 0 0 0

bakan 2000, którego jednym z patronów jest Muzeum Historyczne m. st. Warszawy. VARSAVIANA RARA ET CURIOSA W ZBIORACH WACŁAWA DĄBKA 17 VII-31 VIII

Komisarz: A. Sołtan, scenariusz: W . Dąbek i A. Sołtan. Folder. Ekspozycja z cyklu „Varsaviana rara et curiosa", na której zaprezentowano wybrane fragmenty zbiorów znanego kolekcjonera, obejmujące m.in. rękopisy, stare druki, karty pocztowe, medale i odznaki, pamiątki historyczne i rzemiosło artystyczne. Sponsor wystawy: Zarząd Budownictwa Energetycznego „Energo—Budowa" SA. ADAM JARZĘBSKII WARSZAWA JEGO CZASÓW 16 VIII—31 IX

Komisarze: B. Hensel—Moszczyńska i A. Sołtan, scenariusz i aranżacja: B. Hensel-Moszczyńska. Folder. Wystawa z okazji 350. rocznicy śmierci znanego kompozytora i muzyka królewskiego, autora pierwszego przewodnika po Warszawie wydanego w 1643 r. Zaprezentowano pamiątki po Jarzębskim, różne wydania jego przewodnika, siedemnastowieczne instrumenty muzyczne, meble i szereg innych obiektów z zakresu rzemiosła artystycznego tamtej epoki. Sponsor wystawy: Urząd Dzielnicy Warszawa—Śródmieście. Omówienie wystawy: B. Moszczyńska, Adam Jarzębski i Warszawa jego czasów, „Rocznik Warszawski" 2000, t. XXIX, s. 1 6 3 - 1 6 7 . PO STRONIE DEKERTA 11 I X - 3 1 XII

Komisarze i autorzy scenariusza: E. Kamińska i A. Topolska. Folder w języku polskim i angielskim. Wystawa zorganizowana z okazji 20. rocznicy wpisania Starego Miasta na listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego UNESCO. Przedstawiła dzieje kamienic tworzących północną stronę Rynku Starego Miasta (zwaną Stroną Dekerta), będących obecnie siedzibą Muzeum Historycznego m. st. Warszawy. Ekspozycję tworzyły materiały ikonograficzne prezentujące wygląd Strony Dekerta od połowy XIX w. do czasów nam współczesnych — obrazy olejne, grafika, rysunki architektoniczne, karty pocztowe i fotografie. Sponsor wystawy: Urząd Dzielnicy Warszawa—Śródmieście. Omówienie wystawy: A. Topolska, Wystawa „Po Stronie Dekerta" — zorganizowana w XX rocznią wpisania warszawskiego Starego Miasta na Listę 278

MUZEUM HISTORYCZNE m. st. WARSZAWY

Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO, „Kronika Warszawy" 2000, nr 115, s. 9 7 - 1 0 0 . POLSKIE HYMNY I PIEŚNI PATRIOTYCZNE 25 X - 1 5 XI

Wystawa zorganizowana w Miejskiej Bibliotece Publicznej w Skierniewicach, kolejna prezentacja wystawy objazdowej przygotowanej w 1999 r. WARSZAWA SPOTKANIE — MALARSTWO I RYSUNEK MŁODYCH WARSZAWSKICH I HAMBURSKICH ARTYSTÓW 19 I X - 3 1 X

Współorganizatorzy: NA NOWO! Kunst zwischen Polen und Deutschland e. V. oraz Związek Polskich Artystów Plastyków. Komisarz, autor scenariusza i aranżacji plastycznej: A. Torneberg. Katalog w języku polskim i niemieckim. Plakat. Przeniesienie wystawy eksponowanej od 21 VII do 3 IX w Museum fur Kunst und Gewerbe w Hamburgu jako część programu kulturalnego „1000 lat stosunków niemiecko—polskich". Na wystawie zaprezentowano prace ukazujące obraz Warszawy widziany oczami młodych artystów niemieckich i polskich. Patronat nad wystawą sprawowali: Prezydent Hamburga O. Rundę oraz Prezydent Warszawy P Piskorski. BASILE-SINISCA. MALARSTWO — GRAFIKA — RZEŹBA 16X-31 X

Współorganizatorzy: Włoski Instytut Handlu Zagranicznego, Włoski Instytut Kultury w Warszawie oraz Gruppo Lucchini. Przygotowanie i aranżacja: P Basile i M. Sinisca. Katalog w języku polskim i włoskim. Wystawa prac dwóch współczesnych artystów włoskich zaprezentowana w ramach projektu „Italia & Polska: Cresendo". POWSTANIE LISTOPADOWE W ZBIORACH LUDWIKA GOCLA 29 XI 2 0 0 0 - 1 5 II 2 0 0 1

Komisarz i autor scenariusza: J. Plapis, projekt plastyczny: A. Ilgiewicz. Folder. Wystawę zorganizowano dla uczczenia 170. rocznicy Powstania i przypomnienia postaci wybitnego kolekcjonera, który swoje zbiory odnoszące się do Powstania Listopadowego i Wielkiej Emigracji ofiarował w 1964 r. Muzeum Historycznemu m. st. Warszawy. Ogółem pokazano ponad 500 obiektów — m.in. obrazy, grafikę, druki, wydawnictwa nutowe, medale i medaliony, biżuterię patriotyczną i inne pamiątki. Militaria wypożyczo279

KALENDARIUM WYSTAW 1 9 9 9 - 2 0 0 0

no z Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. Układ tematyczny wystawy był następujący: Królestwo Polskie po Kongresie Wiedeńskim, Warszawa — stolica Królestwa Polskiego, Ustrój i władze Królestwa Polskiego, Wojsko Królestwa Polskiego, Konspiracja w Wojsku Polskim, Noc Listopadowa 29/30 1830, Dzieje polityczne Powstania Listopadowego, Wojna polsko-rosyjska, Powstanie na Litwie, Powstanie na Wołyniu, Podolu i Ukrainie, Exodus, Represje, Obchody Rocznicy Listopadowej. MUZEUM WOLI — ODDZIAŁ MUZEUM HISTORYCZNEGO m.st. WARSZAWY Opracowanie: Jolanta Wiśniewska

1999 CYKLE LUDZKIEGO ŻYCIA — OD NARODZIN DO ŚMIERCI 21 1-7 III

Współorganizator: Muzeum Historii Katowic. Scenariusz: H. Gerlich (Muzeum Historii Katowic). Opracowanie plastyczne i realizacja w Muzeum Woli (w nawiązaniu do realizacji w Muzeum Historii Katowic): M. Siennicka, J. Wiśniewska. Komisarze wystawy: H. Gerlich i J. Wiśniewska. Folder. Ekspozycja przygotowana przez Muzeum Historii Katowic, jest efektem kilkunastoletnich badań dr H. Gerlich nad obyczajem mieszkańców górnośląskich osad i osiedli przyzakładowych. Na wystawie uwzględniono zjawiska typowe dla obyczaju rodzinnego tych społeczności od końca XIX w. do lat pięćdziesiątych XX w. Wyodrębniono na niej cztery zasadnicze etapy, zgodne z chronologią ludzkiego życia: na progu życia, odkrywanie świata, dojrzałość, starość i przemijanie. Eksponaty pochodziły ze zbiorów Muzeum Archidiecezjalnego w Katowicach, Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, Muzeum Historii Katowic, Muzeum Miejskiego w Raciborzu, Muzeum Miejskiego w Rybniku, Muzeum Miejskiego w Świętochłowicach, Muzeum Miejskiego w Zabrzu, Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie oraz od osób prywatnych. KOŚCIOŁY DREWNIANE NA MAZOWSZU 11 III—16 IV

Ekspozycja w Ośrodku Kultury „Radogoszcz" w Grodzisku Maz. — wersja wystawy ze szczególnym uwzględnieniem kościołów dawnego dekanatu grodziskiego.

280

MUZEUM WOLI

Współorganizator: Ośrodek Kultury „Radogoszcz" w Grodzisku Mazowieckim. Scenariusz: J. Wiśniewska, E. Potyńska. Opracowanie plastyczne: E. Potyńska, J. Sobieraj. Folder, plakat. Fotografie barwne (76 szt.) J. Wiśniewskiego przedstawiające architekturę, wnętrza i detal 37 drewnianych świątyń mazowieckich. Poszczególne obiekty przedstawiono w układzie topograficznym, począwszy od okolic najbliższych mieszkańcom Grodziska Mazowieckiego ku bardziej odległym. Ekspozycję wzbogacono elementami wyposażenia kościołów drewnianych usytuowanych w rejonie Grodziska. PIĘKNO WIELORAKIE. SZTUKA XVII I XVIII WIEKU ZE ZBIORÓW MUZEUM DIECEZJALNEGO W PŁOCKU 26 III—30 V

Współorganizator: Muzeum Diecezjalne w Płocku Scenariusz: J. Wiśniewska przy współpracy zespołu Muzeum Diecezjalnego w Płocku. Realizacja: J. Wiśniewska. Opracowanie plastyczne: A. Ilgiewicz. Katalog. Prezentacja części zbiorów Muzeum Diecezjalnego w Płocku, które należy do najstarszych tego typu placówek w Polsce. Przedstawiono sztukę polską i europejską XVII i XVIII w., uporządkowaną od tematyki religijnej ku tematyce świeckiej. Malarstwo, rzeźba, tkanina, rzemiosło artystyczne, militaria, druki, rękopisy (ogółem 88 obiektów) reprezentujące różne kierunki w sztuce tego okresu: od manieryzmu, poprzez barok, rokoko po klasycyzm. W zamierzeniu twórców wystawy zgromadzone na niej obiekty miały odzwierciedlać nie tylko charakterystyczną dla epoki wielość uprawianych dziedzin sztuki, ich tematyki, treści i formy, ale również charakter zbioru Muzeum Diecezjalnego w Płocku — jego bogactwo i różnorodność. MALARSTWO JANUSZA DWORAKA „RZECZY STAMTĄD" 15 IV-15 V

Scenariusz i opracowanie plastyczne: J. Dworak. Komisarz wystawy: K. Morawski. KOŚCIOŁY DREWNIANE NA MAZOWSZU 8 V-10 VIII

Ekspozycja w willi Bartkiewicza w Brwinowie, siedzibie Towarzystwa Przyjaciół Brwinowa. Wystawa fotografii J. Wiśniewskiego. Prezentacja fragmentu ekspozycji — 50 fotografii najciekawszych obiektów. Współorganizator: Towarzystwo Przyjaciół Brwinowa.

281

KALENDARIUM WYSTAW 1999-2000

Scenariusz: J . Wiśniewska. Opracowanie plastyczne i realizacja w Brwinowie: Towarzystwo Przyjaciół Brwinowa. CHROBRY II. SPOJRZENIE PO LATACH 5 VIII—5 X

Współorganizator: Środowisko Żołnierzy Zgrupowania A K „Chrobry II". Scenariusz i opracowanie plastyczne: L. Świerczek. Ekspozycja zorganizowana w 50. rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego. Prezentacja fotografii archiwalnych, dokumentów, militariów i pamiątek związanych z walkami powstańczymi Zgrupowania A K „Chrobry II". Złożyły się na nią obiekty pochodzące ze zbioru „Zgrupowanie „Chrobry II" (będącego darem Środowiska dla Muzeum) oraz dokumenty i pamiątki udostępnione przez osoby prywatne: byłych żołnierzy Zgrupowania i ich rodziny. POWSTANIE WARSZAWSKIE 1944 8-30 IX

Ekspozycja w Frei-Zeit-Haus w Berlinie. Współorganizatorzy: Towarzystwo Dobrego Sąsiedztwa z Polską, Niemiecko—Polski K l u b „Spotkanie" w Berlinie. Scenariusz: L. Świerczek. Wystawa fotograficzna przedstawiająca walki i codzienność Powstania Warszawskiego 1944 r., zorganizowana w 50. rocznicę wybuchu Powstania. POWSTANIE WARSZAWSKIE PO 55 LATACH 14 VIII—30 IX

Ekspozycja w willi Bartkiewicza w Brwinowie, siedzibie Towarzystwa Przyjaciół Brwinowa. Scenariusz: L. Świerczek. Opracowanie plastyczne: zespół Towarzystwa Przyjaciół Brwinowa. Pokaz fotografii z Powstania Warszawskiego, zorganizowany w 50. rocznicę wybuchu Powstania. WARSZAWA JAKIEJ NIE ZNAMY III 25 X - l l XI

Współorganizator: X I I L O im. H . Sienkiewicza w Warszawie. Realizacja: J. Wiśniewska, K . Morawski. Wystawa pokonkursowa. Prezentacja najlepszych fotografii zgłoszonych na III konkurs dla młodzieży szkół średnich Warszawy i okolic, zorganizowany pod patronatem Wiceprezydenta Warszawy Jacka Zdrojewskiego. 282

MUZEUM WOU

25 LAT MUZEUM WOLI 24 X - l l XI

Scenariusz i opracowanie plastyczne: Z . Mrówczyńska. Ekspozycja jubileuszowa prezentująca dzieje i działalność Muzeum Woli od momentu powstania placówki w 1974 r. do 1999 r. Fotografie, plakaty, zaproszenia, wydawnictwa muzealne. PIWO W DAWNEJ WARSZAWIE 6 X11 1999-29 II 2000

Współorganizator: Browary Warszawskie „Królewskie" SA. Scenariusz i opracowanie plastyczne: M. Ejchman, J . Borkowski. Folder, plakat. Prezentacja historii przemysłu piwowarskiego w Warszawie (do wybuchu II wojny światowej), sylwetek właścicieli browarów i ich rodzin, obyczaju picia piwa oraz technologii piwowarskiej. Ok. 7 0 0 eksponatów (m.in. reklamy, etykiety, butelki, kufle, beczki, fotografie) pochodzących ze zbiorów: Archiwum Wojewódzkiego w Radomiu, Browarów Warszawskich „Królewskie" SA Ciechanów, Muzeum Historycznego m.st. Warszawy, Muzeum Mazowieckiego w Płocku, Muzeum Narodowego w Warszawie, Muzeum Plakatu w Wilanowie, Muzeum Regionalnego w Krasnymstawie, Muzeum Techniki w Warszawie, Muzeum Szlachty Mazowieckiej w Ciechanowie, Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku, Muzeum Ziemi PAN w Warszawie oraz wielu osób prywatnych.

2000 ESTONIA. PAŃSTWO MIĘDZY WSCHODEM A ZACHODEM 7-20 III

Wystawa zrealizowana przez Ambasadę Republiki Estonii. Komisarz wystawy: K . Morawski. Folder. Zaprezentowano 32 fotogramy obrazujące dzieje i kulturę Estonii od czasów starożytnych po dzień dzisiejszy. JOANNA SZULC. TIAGO ŚLEWIŃSKI 25 III—2 IV

Realizacja: J . Szulc i T. Slewiński. Opieka muzealna: M. Ejchman. Malarstwo, rzeźba, ceramika, papiermachć, batiki, techniki mieszane, biżuteria artystyczna — dorobek dwojga współczesnych artystów: Joanny Szulc i Tiago Slewińskiego.

283

KALENDARIUM WYSTAW 1999-2000

KOŚCIOŁY DREWNIANE NA MAZOWSZU 7111-31 V

Ekspozycja w Muzeum Szlachty Mazowieckiej w Ciechanowie. Scenariusz: J. Wiśniewska. Realizacja w Muzeum Szlachty Mazowieckiej w Ciechanowie: B. Umińska, J . Wiśniewska. Folder. Fotografie barwne (80 szt.) J . Wiśniewskiego przedstawiające architekturę, wnętrza i detal około 50 drewnianych świątyń mazowieckich. W pierwszej części ekspozycji zaprezentowano kościoły z okolic Ciechanowa. Część druga to wybór najciekawszych obiektów z innych części Mazowsza. W aneksie rysunki A. Wielechowskiej-Olszak i fotografie archiwalne kościołów nieistniejących. Uzupełnieniem fotografii były zgromadzone na wystawie realia — elementy wyposażenia wnętrz kościołów z okolic Ciechanowa — udostępnione przez gospodarzy obiektów i Muzeum Diecezjalne w Płocku. WOLA NIEZNANA, WOLA ZAPOMNIANA, MIEJSCA NIEZWYKŁE 8-30 V

Współorganizator: Gimnazjum nr 47 w Warszawie. Opieka muzealna: K . Morawski. Wystawa fotografii i pokaz multimedialny przygotowane przez uczniów klasy la Gimnazjum nr 47 w Warszawie pod kierunkiem nauczycieli: L. Wojtowicza i M. Wąsowskiego. Prace są efektem wędrówek fotograficznych po dzielnicy w ramach realizowanego programu edukacyjnego. Wydawnictwo „Wola nieznana", Warszawa 2000. PAŃSTWOWE OGNISKO ARTYSTYCZNE W WARSZAWIE „NOWOLIPKI" 16 V-17 VI

Realizacja w Muzeum Woli: zespół Państwowego Ogniska Artystycznego „Nowolipki" pod kierunkiem A. Lisowskiej. Opieka muzealna: K . Morawski. Folder. Wystawa prac uczestników istniejącego od ponad 50 lat warszawskieg o ogniska artystycznego „Nowolipki". Zaprezentowane zostały prace powstałe w ciągu roku szkolnego 1999/2000 w pracowniach malarstwa, rysunku, rzeźby, ceramiki, tkaniny, biżuterii artystycznej. WARSZAWA JAKIEJ NIE ZNAMY IV 13 VI-13 VII

Współorganizator: X I I L O im. H . Sienkiewicza w Warszawie. Scenariusz i realizacja: J. Wiśniewska, K . Morawski. Wystawa pokonkursowa. Prezentacja najlepszych prac zgłoszonych na IV konkurs fotograficzny dla młodzieży szkół średnich Warszawy i okolic, 284

MUZEUM DRUKARSTWA

zorganizowany pod patronatem Wiceprezydenta Warszawy J a c k a Zdrojewskiego. WIESŁAWA KWIATKOWSKA. MADONNY Z POEZJI POLSKIEJ 7 VII-10 IX

Współorganizator: Muzeum Diecezjalne w Płocku. Scenariusz i opracowanie plastyczne: J. Wiśniewska. Folder. Wystawa ze zbiorów Muzeum Diecezjalnego w Płocku. Prezentacja cyklu 52 obrazów olejnych Wiesławy Kwiatkowskiej namalowanych w latach 1 9 9 6 - 2 0 0 0 . Inspiracją do ich powstania była poezja J. Harasymowicza, ks. J . Twardowskiego, M. Gogacza, M. Jasnorzewskiej-Pawlikowskiej, S. Wyspiańskiego, J. Słowackiego, R. Brandstaettera, J. Tuwima, J. Lechonia, W . Miłaszewskiej i T. Czyżewskiego. WARSZAWSKIE ETYKIETY HANDLOWE PRZEŁOMU XIX I XX W Z KOLEKCJI EDWARDA SZYMCZAKA 9 X - 3 0 XI

Scenariusz: M. Ejchman. Opracowanie plastyczne: A. Ilgiewicz. Folder. Prezentacja części kolekcji Edwarda Szymczaka. Etykiety, druki reklamowe, wizytówki, blankiety firmowe reprezentujące różnorodność rozwiązań estetycznych i reklamowych warszawskich firm końca X I X w. i początku X X w. (do 1914 r.). Stanowią one cenne źródło do badań nad historią gospodarczą Warszawy tego okresu oraz nad rozwojem grafiki użytkowej. M U Z E U M DRUKARSTWA — ODDZIAŁ M U Z E U M H I S T O R Y C Z N E G O m.st. WARSZAWY Opracowanie: Barbara Rogalska

1999 LITERNICTWO OD CZASÓW GUTENBERGA DO CZASÓW OBECNYCH do VII 2001

Scenariusz i oprawa plastyczna: E. Bukowska, M. T. Horoszewicz. Wystawa prezentowała różne formy nośników pism drukarskich, począwszy od skonstruowanych przez Gutenberga stempli i matryc do odlewania czcionek oraz samych czcionek ołowianych i drewnianych, przez matryce linotypowe, monotypowe i dyski liternicze do fotoskładu, aż po symboliczne dyskietki z zapisem fontów komputerowych. Zasygnalizowano proces tworzenia pisma (projekty, grawerowane formy 285

KALENDARIUM WYSTAW 1 9 9 9 - 2 0 0 0

liternicze) przedstawiono dokonania polskich projektantów pism drukarskich. ARTYSTYCZNE TECHNIKI ILUSTRACYJNE 5 IX

Scenariusz: J. Makuch-Folwarska, oprawa plastyczna: J. Makuch—Folwarska i Barbara Mazurek. Wystawa prezentuje artystyczne techniki ilustracyjne od drzeworytu poprzez miedzioryt, staloryt, litografie do linorytu. Eksponowane na wystawie klocki drzeworytnicze, płytki miedziorytnicze, stalorytnicze, linorytowe i kamienie litograficzne oraz towarzyszące im odbitki próbne i artystyczne, a także narzędzia służące do ich wykonywania dawały pogląd na artystyczne i historyczne znaczenie technik ilustracyjnych zarówno dla sztuki książki, jak i samoistnych rycin czy druków akcydensowych.

NAJWYBITNIEJSI TYPOGRAFOWIE, WYDAWCY I ILUSTRATORZY W WARSZAWIE W PIERWSZEJ POŁOWIE XX w. 15 I X - 3 0 X

Scenariusz: A. Grabowska, aranżacja: A. Grabowska przy współpracy B. Mazurek. Pokaz przygotowany z okazji III edycji Festiwalu Nauki Polskiej prezentując archiwalia i przekazy ikonograficzne ze zbiorów Muzeum Drukarstwa przybliżał sylwetki typografów, wydawców i ilustratorów tej miary, co: Adam Półtawski, Stanisław Ostoja-Chrostowski, Anatol Girs, Bolesław Barcz, Lucjan Bogusławski, Władysław i Zygmunt Łazarscy, Jakub Mortkowicz, Władysław Trzaska, Stanisław Lam, Władysław Skoczylas, Wacław Borowski, Apoloniusz Kędzierski, Piotr Stachiewicz, Zygmunt Kamiński.

2000 JANA SIESTRZYŃSKI — LITOGRAF 4-8 V

Scenariusz i aranżacja: J. Makuch-Folwarska. JAN SIESTRZYŃSKI A LITOGRAFIA WARSZAWSKA 4-8 V

Scenariusz i aranżacja: J. Makuch-Folwarska.

286

MUZEUM DRUKARSTWA

Wystawy poświęcone Janowi Siestrzyńskiemu (1788—1824) litografowi, założycielowi pierwszego w Warszawie zakładu litograficznego przy Instytucie Głuchoniemych zawierały całokształt zagadnień związanych z litografią poprzez prezentację najlepszych prac wybitnych warszawskich litografów m. in. Dzwonkowskiego, Pecqa, Fajansa, Flecka. Różnorodność tematyki począwszy od portretu, scen historycznych, fauny, pejzaży, po architekturę pokazywała wszechstronność jako techniki ilustracyjnej — od litografii czarno-białej po wielobarwną. „GALAKTYKA GUTENBERGA" (Z DZIEJÓW TECHNIK DRUKARSKICH, INTROLIGATORSKICH I ILUSTRACYJNYCH) 10 I X - 3 1 XII

Scenariusz i oprawa plastyczna: J. Makuch-Folwarska i B. Mazurek. Wystawa przygotowana z okazji IV edycji Festiwalu Nauki Polskiej przybliżała proces powstawania książki; od przygotowania składu tekstu po oprawę. Ukazano wyposażenie zecerni, prasy dociskowe i ich działanie a także artystyczne techniki ilustracyjne i introligatorskie. Wystawie towarzyszyły, wzbogacające przekaz ikonograficzny i ekspozycyjny, zajęcia warsztatowe z technik druku i introligatorskich.

DARY I NABYTKI W LATACH 1 9 9 7 - 2 0 0 0 . WYBÓR

MALARSTWO Opracowanie: Krystyna Ztnuda-Liszewska PORTRETY MICHALINY Z WOYDÓW KOSSAKOWSKIEJ I JEJ MĘŻA MEDARDA KOSSAKOWSKIEGO

Pastele — 45 x 37,5 cm; sygnowane: „Eda W./ 1864"; zakupione od osoby prywatnej; nr inw. M H W 25316, 25317. Michalina (zm. 1907) była córką Kazimierza Woydy (syna Karola) i Henryki z Korytowskich. J e j małżonek Medard Kossakowski (1837—1890) był urzędnikiem Heroldii Królestwa Polskiego, właścicielem domów w Warszawie, a jego pradziad Adam Kossakowski — generałem wojsk litewskich i posłem na Sejm Czteroletni. W zbiorach Muzeum znajduje się także sześć innych portretów, osób z rodziny Woydów — zob. K. Liszewska, J. Plapis, Portrety osobistości i mieszkańców Warszawy w zbiorach Muzeum Historycznego m. st. Warszawy, Warszawa 1990, poz. 1 4 1 - 1 4 6 . PORTRET FRANCISZKA GALIŃSKIEGO

poety, satyryka, dziennikarza miłośnika i popularyzatora dziejów Warszawy. Obraz nieznanego pędzla, malowany olejno na sklejce (69,3 x 45 cm); nabyty w 1998 r. od rodziny portretowanego; nr inw M H W 25238. Czas powstania określa się na lata 1 9 1 0 - 1 9 1 5 , według wieku portretowanego i zgodnie z młodopolską stylistyką wizerunku. W charakterystyce postaci dominuje ton zamyślenia, przy równocześnie bystrym spojrzeniu, wyraziście oddającym indywidualność portretowanego. Malowa289

KRONIKA MUZEALNA

Portret Franciszka Galińskiego

ny szerokimi pociągnięciami pędzla, posługuje się wąską skalą szarości i bieli. Autor portretu nawiązuje do warszawskich tradycji realizmu w sztuce portretowej, z pogłębioną charakterystyką psychologiczną modela, której najwybitniejszym przedstawicielem w tym samym czasie był Stanisław Lentz ( 1 8 6 1 - 1 9 2 0 ) . PORTRET MATYLDY Z BUCHHOLCÓW DOBROWOLSKIEJ

córki Fryderyka Buchholca (zm. 1837) właściciela jednej z pierwszych w Warszawie wytwórni fortepianów. Malowany przez Aleksandra Rycerskiego (1825-1866), olej na płótnie (73,8 x 62 cm), sygnowany: „Rycerski 1856"; nabyty w 1999 r. na aukcji Desy-Unicum; nr inw. M H W 25388. Portret prezentuje dobry poziom warsztatu artystycznego wywodzącego się z warszawskiego malarstwa portretowego doby klasycyzmu. Malowany gładko, odznacza się dobrą kompozycją, precyzją linii rysunku 290

DARY I NABYTKI W LATACH 1 9 9 7 - 2 0 0 0

Portret Matyldy z Buchholców Dobrowolskiej

i dyskretnie stosowanym kolorem — emanuje statecznością i elegancją. Autor portretu był uczniem Rafała Hadziewicza i Ksawerego Kaniewskiego, jest to jedna z nielicznych zachowanych jego prac malarskich. Obraz pochodzi ze spuścizny prof. Lecha Niemojewskiego (1894-1952), architekta, którego żona Jadwiga z Dobrowolskich była wnuczką portretowanej. PORTRET LUDWIKA SEMPOLIŃSKIEGO ( 1 8 9 9 - 1 9 8 1 )

jednego z największych polskich artystów estrady i kabaretu, od 1955 r. profesora PWST, laureata nagrody miasta stołecznego Warszawy. Malowany pośmiertnie z fotografii przez amerykańskiego artystę polskiego pochodzenia Aleksandra Kozloff. Olej na płótnie (119 x 89 cm), sygnowany: ,A. Kozloff I New York 1983"\ nabyty w 1997 r. od żony artysty; nr inw. M H W 25164.

291

KRONIKA MUZEALNA

Portret Ludwika Sempolińskiego

Laseczka, z którą sportretowany został Sempoliński znajduje się w zbiorach Muzeum (zob. Rzemiosło artystyczne). ULICA BRACKA

obraz pędzla Jana Oskierko, malarza z przełomu XIX i XX w.; olej na płótnie, 62 x 78 cm; sygnowany: Jan Oskierko"-, nabyty w 1999 r. na aukcji Desy—Unicum; nr inw. M H W 25389. Przedstawia fragment ulicy Brackiej w kierunku ul. Szpitalnej. Na ślepej ścianie domu przylegającego do posesji nr 18 jest umieszczona tablica z napisem (częściowo nieczytelnym): RYSZARD FIAŁKOWSKI / MALARNIA I SKŁAD PORCELANY / FAJANSU, SZKIEŁ, KRYSZTAŁÓW [...] w [...] BRACKA N [19?]. W głębi, za wylotem ul. Moniuszki przyciąga wzrok czerwoną barwą modernistyczny gmach Warszawskiego Towarzystwa Wzajemnego Kredytu, wzniesiony w latach 1 9 1 2 - 1 9 1 4 — co pozwala określić czas powstania obrazu. TEATRZYK „MORSKIE OKO"

obraz pędzla Błażeja Iwanowskiego, 1932; olej, tektura, 7 1 x 5 0 cm, syn.: „Błażej Iwanowski 1932", nr inw. M H W 25 133. 292

DARY I NABYTKI W LATACH 1 9 9 7 - 2 0 0 0

Ulica Bracka

Teatrzyk rewiowy „Morskie Oko" był jednym z najbardziej znanych teatrzyków rewiowych okresu międzywojennego. Założony w marcu 1928 r. przy rogu ul. Jasnej i Sienkiewicza kontynuował tradycje teatrzyku „Perskie Oko". Ze znanych artystów występowali w nim m.in. L. Messal, M. Zimińska, E. Bodo, T. Olsza. Z. Pogorzelska i L. Sempoliński. Teatrzyk zamknięto w lipcu 1939 r. Lit.: Album Warszawski. Obraz miasta w zbiorach Muzeum Historycznego m. st. Warszawy, Warszawa 2000, poz. 315. PLAC TRZECH KRZYŻY

obraz pędzla Franciszka Sunderlanda, łata trzydzieste XX w. Olej, płótno, 35 x 50 cm, sygn.: Franciszek „Sunderland", nr inw. M H W 25263. Widok na kościół Św. Aleksandra w szacie architektonicznej po gruntownej przebudowie w latach 1 8 8 6 - 1 8 9 4 . Pierwotny wygląd świątyni wybudowanej w latach 1 8 1 8 - 1 8 2 5 na wzór rzymskiego Panteonu (architekt Chrystian Piotr Aigner) przywrócony został w 1945 r. po odbudowaniu jej ze zniszczeń 1944 r. Lit.: jw., poz. 314. 293

KRONIKA MUZEALNA

Głowa nieokreślonej kobiety RZEŹBA Opracowanie: Krystyna Zmuda-Liszewska POPIERSIE JÓZEFA PIŁSUDSKIEGO

autorstwa Jana Małety, 1928. Brąz, wys. 71 cm, syn.: „Jan Małeta 1928/XII/29", nrinw. MHW 25265. W mundurze galowym z dystynkcjami marszałka, z Orderem Virtuti Militari I kl., Krzyżem Walecznych (z trzema okuciami), Odznaką Pamiątkową Szkoły Oficerskiej Organizacji Strzeleckiej, której to organizacji był twórcą. Lit.: jw., poz. 317. GŁOWA NIEOKREŚLONEJ KOBIETY

niewiadomego autorstwa, początek XX w. Brąz, wys. 36 cm, sygn.: „L. Krantz i T. Łempicki", nr inw. M H W 25336, zakupiona w 1999 r. od osoby prywatnej. Odlew znanej firmy warszawskiej L. Krantza i T. Łempickiego, sięgającej początkami 1908 r. i funkcjonującej do 1939 r. GŁOWA PŁACZĄCEGO PUTTA

Fragment nagrobka Marii Józefy z Wessłów Sobieskiej z Kościoła Sakramentek w Warszawie zniszczonego w 1944 r., obecnie zrekonstruowanego. Alabaster, 22 x 33 cm, nr inw. M H W 25471, odnaleziony przez p. Sta294

DARY I NABYTKI W LATACH 1 9 9 7 - 2 0 0 0

Głowa płaczącego putta

nisława Grzesiuka z Warszawy, darowany przez niego Muzeum w 2000 r. i tu zidentyfikowany. Nagrobek usytuowany w północnym ramieniu kościoła, był dziełem niezidentyfikowanego artysty włoskiego z kręgu Mattiellego, wykonanym ok. 1761 r. Reprodukcja nagrobka: M. Topińska, Kościół Sakramentek, Warszawa 1974, nr 19. GRAFIKA Opracowanie: ]anusz

Plapis

BITWA POD STOCZKIEM DNIA 14 LUTEGO POD DOWÓDZTWEM GENERAŁA KORPUSU DWERNICKIEGO. MUZYKA DO BARDA NADWIŚLAŃSKIEGO NAD BRZEGAMI DURANSY I RODANU, AWINION 1832 NR 2, s. 4.

26,8 X 19,7 cm [2 kompozycje:] Himmel F[riedrich Heinrich]: Modlitwa przed bitwą. [Na głos] z towarzyszeniem fortepianu. Słowa podług Kórnera Franc[iszka] Kowalskiego. Muzyka oryginalna przez... — [Gliński L. ?:] Marsz Generała Dwernickiego [na fortepian]. Na karcie tytułowej ilustracja [scena bitewna] — litografia sygn.; nr inw. M H W 25136. Dar Andrzeja Osełki, 1997. Dodatek do czasopisma, które znajduje się w zbiorach Ludwika Gocla. Wydawnictwo uzupełnia ponadto kolekcję nut w tych zbiorach. 295

KRONIKA MUZEALNA

Lit.: Katalog zbiorów Ludwika Gocla. Powstanie Listopadowe i Wielka Emigracja. Tom 1: Księgozbiór. Oprać. S. Ciepłowski, Warszawa 1975, poz. 3046 (wydawnictwa ciągłe), poz. 3237, 3238, 3243 i inne. LE GÁTEAU DES ROIS [Kołacz królewski], 1773

Rytował Noel Le Mire (Lemire) według rysunku Jeana Michela Moreau zwanego Młodszym. Akwaforta i miedzioryt punktowany, papier, 30,0 x 25,5 cm (odcisk płyty), 37,2 x 25,6 cm (arkusz), sygn., adres wydawniczy. Nr inw. M H W 25273- Zakup na aukcji antykwariatu „Lamus", 1998 1 . Alegoria pierwszego rozbioru Polski w 1772 r. Rycina, rzadko spotykana w zbiorach i na rynku antykwarskim, wielokrotnie odnotowywana i omawiana w literaturze naukowej. Lit. z lat ostatnich: H. Widacka, Kołacz królewski, czyli alegoria rozbioru Polski w grafice XVIII i XIX wieku, „Kronika Zamkowa" nr 1, 1996, s. 8 - 2 1 ; taż, Ogród miłości i 99 innych rycin, Warszawa 1996, poz. 60; J. Polaczek, Upadek I Rzeczypospolitej w malarstwie i grafice europejskiej przełomu XVIII i XIX wieku [w:} „Res Histórica" 1999, z. 9, s. 7 2 - 7 3 ; Album Warszawski. Obraz miasta w zbiorach Muzeum Historycznego m. st. Warszaivy, J. Durko (red.), Warszawa 2000, poz. 100 17 PRAC MALARSKICH WŁODZIMIERZA KARCZMARZYKA:

Ulica Stalowa, 1985. Akryl, żelopis, papier, 35,0 x 49,7 cm, sygn.; nr inw. M H W 25345. Ulica Targowa — widok z narożnika alei Świerczewskiego (ob. noszącej nazwę alei Solidarności), 1985. Akryl, papier, 36,5 x 51,1 cm, sygn.; nr inw. M H W 25346. Fragment Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej — widok od placu Zbawiciela, 1986. Akryl, żelopis, ołówek, 35,0 x 50,0 cm, sygn.; nr inw. M H W 25347. Ulica Boduena, 1986. Akryl, papier, 36,5 x 51,2 cm, sygn.; nr inw. M H W 25348. Ulica Krakowskie Przedmieście — widok w kierunku pałacu Staszica, 1986. Akryl, papier, 35,0 x 49,9 cm, sygn.; nr inw. M H W 25349.

Lamus. Antykwariaty warszawskie. VI aukcja książek i grafiki. [Katalog], Warszawa 1998, poz. 281.

296

DARY I NABYTKI W LATACH 1997-2000

11 K '4'.ROK U«' n ' CAKE.

LI«, GATE.A DKS RQL1

gâteau des rois

297

KRONIKA MUZEALNA

Ulica Boduena

Aleje Jerozolimskie (od ulicy Marszałkowskiej do ulicy Chałubińskiego), 1986. Akryl, żelopis, ołówek, papier, 35,0 x 4 9 , 9 cm, sygn.; nr inw. M H W 25350. Ulica Marszałkowska na odcinku od placu Unii Lubelskiej do placu Zbawiciela, 1986. Akryl, papier, 35,1 x 49,7 cm, sygn.; nr inw. M H W 25351. Ulica Lwowska, 1986. Akryl, papier, 49,9 x 34,9 cm, sygn.; nr inw. M H W 25352. Ulica Bednarska, 1986. Akryl, papier, 50 ,2 x 35,0 cm, sygn.; nr inw. M H W 25353. Ulica Nowogrodzka — widok z ulicy Kruczej w kierunku ulicy Marszałkowskiej, 1986. Akryl, żelopis, wydrapania, papier, 49,8 x 34,8 cm, sygn.; nr inw. M H W 25354. Ulica Poznańska, 1986. Akryl, papier, 49,8 x 35,0 cm, sygn.; nr inw. M H W 25355. Ulica Marszałkowska (od ulicy Królewskiej), 1986. Akryl, ołówek, papier, 36,3 x 51,4 cm, sygn.; nr inw. M H W 25356. Ulica Freta, 1987. Akryl, papier, 50,0 x 35,0 cm, sygn.; nr inw. M H W 25357. 298

DARY I NABYTKI W LATACH 1 9 9 7 - 2 0 0 0

Plac Dzierżyńskiego (ob. plac Bankowy), 1987. Akryl, żelopis, papier, 34,9 cm, sygn.; nr inw. M H W 25358. Ulica Marszałkowska — widok z placu Konstytucji w kierunku alej Jerozolimskich, 1987. Akryl, papier, 35,0 x 50,0 cm, sygn.; nr inw. M H W 25359. Ulica Długa, 1987. Akryl, papier, 51,2 x 36,3 cm, sygn.; nr inw. M H W 25360. Ulica Noakowskiego w kierunku placu Jedności Robotniczej (ob. plac Politechniki), lata osiemdziesiąte XX w. Akryl, żelopis, wydrapania, papier, 49,9 x 35,0 cm, sygn.; nr inw. M H W 25361. Przekaz z Wydziału Kultury Urzędu Wojewódzkiego w Warszawie, 1999. Seria prac malarskich Włodzimierza Karczmarzyka — architekta i artysty plastyka — charakteryzująca pejzaż urbanistyczny kilku dzielnic Warszawy stanowi cenne uzupełnienie ikonografii Warszawy we współczesnym malarstwie w zbiorach Muzeum Historycznego. Lit.: Karczmarzy k Włodzimierz, w: Artyści plastycy Okręgu Warszawskiego ZPAP 1943-1970. Słownik biograficzny, Warszawa 1972, s. 2 3 0 - 2 3 1 . 11 PŁYT CYNKOGRAFICZNYCH Z KOMPOZYCJAMI WYKONANYMI PRZEZ NIEOKREŚLONEGO AUTORA w latach sześćdziesiątych (?) XX w. przedstawiającymi:

Barbakan (z widokiem nieistniejącej baszty w głębi). 25,7 x 19,3 cm (płyta); nr inw. M H W 25508. Pałac Na Wyspie w Łazienkach (elewacja południowa). 25,7 x 19,0 cm (płyta); nr inw. M H W 25509. Pomnik Bohaterów Warszawy (zwany Warszawską Nike) przy placu Teatralnym. 27,0 x 19,5 cm (płyta); nr inw. M H W 25510. Portal kamienicy Pod Okrętem, ul. Świętojańska 31. 26,1 x 19,6 cm (płyta); nr inw. M H W 25511. Pomnik Syreny na Wybrzeżu Kościuszkowskim. 28,4 x 19,0 cm (płyta); nr inw. M H W 25512. Pałac w Wilanowie (widok od strony dziedzińca poprzez bramę). 25,6 x 18,9 cm (płyta); nr inw. 25513. Rynek Starego Miasta (widok na stronę północną zwaną Dekerta). 28,6 x 19,4 cm (płyta); nr inw. M H W 25514. Rynek Starego Miasta (widok z sieni kamienicy Baryczkowskiej na stronę południową zwaną Zakrzewskiego). 26,6 x 17,2 cm (płyta); nr inw. M H W 25515. 299

KRONIKA MUZF.ALNA

Kolumna Zygmunta III na tle Zamku Królewskiego i kamienic przy placu Zamkowym. 29,1 x 19,5 (płyta); nr inw. M H W 25516. Baszta Prochowa i Barbakan. 26,9 x 19,3 cm (płyta); nr inw. M H W 25517. Pomnik króla Jana III. 27,1 x 19,1 cm (płyta); nr inw. M H W 25518. Dar Teresy i Wacława Dąbków, 2000. Kompozycje cynkograficzne powstały zapewne w latach sześćdziesiątych XX w. (Pomnik Bohaterów Warszawy został odsłonięty przy placu Teatralnym w 1964 r.). Cykl wiąże się z tradycją graficznych serii przedstawiających najcenniejsze obiekty architektury i pomniki Warszawy, zapoczątkowaną w pierwszej połowie XIX w. KRAKUS Z KORPUSU G[ENERA]ŁA DWERNICKIEGO — DU CORPS DU GÉNÉRAL DWERNICKI, 1831

Rysował i litografował Jan Feliks Piwarski. Litografia kolorowana ręcznie, 44,0 x 28,3 cm (arkusz), sygn., adres wydawniczy: „w Instytucie Litograficznym] Szkolnfym] w Warszawie". Nr inw. M H W 25439- Zakup od Witolda Hake, 2000. Jedna z prac J. F. Piwarskiego związana tematycznie z powstaniem listopadowym. W zbiorach Muzeum Historycznego znalazła się wcześniej (wraz z kolekcją L. Gocla) wykonana przez Adama Pilińskiego kopia na kalce jednej z odbitek tej litografii. Lit.: T. Sulerzyska, E. Budzińska, Jan Feliks Piwarski 1794-1859. Rysunki-grafika. Katalog wystawy, Warszawa 1961, poz. 76; Katalog zbiorów Ludwika Gocla. Powstanie Listopadowe i Wielka Emigracja. Tom 2: Obrazy olejne. Rysunki. Akwarele. Grafika. Oprać. I. Tessaro-Kosimowa, Warszawa 1987, poz. 750. SKRZYNECKI. FELDMARSCHALL DER POLEN, 1831 (?)

Autor nieustalony. Staloryt, papier, 36,6 x 28,7 cm (arkusz), niesygn., adres wydawniczy: „Niirnberg bei G[eorg] N[icolaus] Renner [Lorenz Friedrich Chrystian] Schuster"; nr inw. M H W 25432; zakup od Witolda Hake, 2000. Staloryt — portret konny generała Jana Zygmunta Skrzyneckiego — uzupełnia zbiory Muzeum Historycznego o rycinę, której brak w kolekcji Gocla. Przyjazna Polakom reakcja w krajach niemieckich na powstanie listopadowe znalazła wyraz m.in. w obfitej produkcji graficznej poświęconej tej polskiej insurekcji. Działalność wydawniczą mającą za temat powstanie listopadowe podejmowało wiele firm edytorskich i oficyn graficznych. Należał do nich zakład Georga Nicolausa Rennera w Norym300

DARY I NABYTKI W LATACH 1 9 9 7 - 2 0 0 0

Krakus z korpusu generaĹ&#x201A;a Dwernickiego

301

KRONIKA MUZEALNA

berdze, przy czym część rycin tej firmy po dopuszczeniu do spółki Lorenza Friedricha Chrystiana Schustera nosi adres wydawniczy „Renner und Schuster". Lit.: Katalog zbiorów Ludwika Gocla. Powstanie Listopadowe i Wielka Emigracja. Tom 2. [...], Warszawa 1987, s. 11, 12, 2 3 - 2 5 , 146, 234. MAPY I PLANY Opracowanie: Teresa Krogulec PLAN WARSZAWY I OKOLIC PODCZAS SZTURMU W DNIU 6 i 7 WRZEŚNIA 1831 R.

(„Ersturmung von Warschau den 6 t e n und 7 t e n September 1831") Wydawca: B. Herder, 1835; skala: 1:32400; orientacja — zachodnia, litografia kolorowana, 4 9 x 59 cm; nr inw. M H W GP1.8319. Plan zakupiony w antykwariacie „Lamus" w 1998 r. Wydany został we Freiburgu na fali zainteresowania sprawami polskimi po Powstaniu Listopadowym. Ukazuje umocnienia obronne i pozycje wojsk polskich i rosyjskich podczas szturmu na Warszawę we wrześniu 1831 r. MAPA KRÓLESTWA POLSKIEGO (Z PLANAMI OKOLIC WARSZAWY I ZAGŁĘBIA DĄBROWSKIEGO) na podstawie najnowszych źródeł.

Autor i wydawca: J. M. Bazewicz, 1909—1914, Zakł. litogr. drukarski A. Zonera, skala 1:504 000; orientacja północna; druk kolorowy, papier podklejony płótnem 128,5 x 102 cm; nr inw. M H W GP1. 8317. Mapa zakupiona od p. Alicji Jankowskiej—Milczarek z Warszawy w 1998 r. Stanowiła niegdyś „premium dla prenumeratorów gazety «Dzień»" wychodzącej w latach 1909—1914. Przedstawia podział administracyjny kraju na gubernie i powiaty, uwzględnia linie kolejowe, drogi bite i gościńce, miasta, wsie i osady, urzędy gminne, celne i pocztowe. MAPA OKOLIC WARSZAWY. KARPOWICZA SPECJALNA

Autor: Ludwik Dworzak, wydawca: Wytwórnia Map Fr. Karpowicz, Warszawa; druk: Zakłady Graficzne B. Wierzbicki i Ska(lata dwudzieste XX w.), skala 1:125 000, orientacja północna; druk kolorowy, papier podklejony płótnem 68,5 x 56,7 cm; nr inw. M H W GP1. 8291. Mapę podarował p. Tadeusz Sybilski z Warszawy w 1997 r. Jej zasięg terytorialny wyznacza na północy linia Narwi, na południu — Grójec. Na zachodzie obejmuje Błonie, na wschodzie zaś Mińsk Mazowiecki. Odznacza się bogactwem szczegółów topograficznych i antropogenicznych. SZCZEGÓŁOWY PLAN m. st. WARSZAWY Z NAJNOWSZYMI NAZWAMI ULIC

Wydawca i druk: Zakłady Graficzne Państwowych Zakładów Wydawnictw Szkolnych. Skład Główny: Księgarnia i Antykwariat H. Pfeiffer 302

DARY I NABYTKI W LATACH 1 9 9 7 - 2 0 0 0

i W. Morozowski, Warszawa 1 9 4 6 - 4 7 ) ; skala 1:25 000, orientacja północna; druk kolorowy, 78,5 x 61,3 cm; nr inw. M H W GPl. 8309. Plan ukazuje stolicę w granicach z 1939 r. i w przedwojennym kształcie urbanistycznym (przed budową PKiN i MDM). Większość ulic ma przedwojenne nazwy, ale np. Al. Ujazdowskie zmieniły się na kilka lat w Aleje Marszałka Stalina. Zaznaczono most przez Wisłę na przedłużeniu ulicy Karowej, zbudowany przez wojskowych rosyjskich zimą 1945 r. Ten drewniany most stanowił jedyną przeprawę łączącą Warszawę z jej prawobrzeżną dzielnicą — Pragą, zanim odbudowano zniszczony most Poniatowskiego. Został zniesiony przez krę w marcu 1947 r. Na odwrocie zamieszczono spis wszystkich ulic miasta. RZEMIOSŁO ARTYSTYCZNE I PAMIĄTKI HISTORYCZNE Opracowanie: Grzegorz Konsalik, Elżbieta Piwocka BRANSOLETA AŻUROWA Z AMOREM

Patentowana Fabryka Odlewów Żelaznych Galanteryjnych Drevs et Wemmer, czynna 1829—1833 (po wycofaniu się Wemmera firma p. n. Fabryka Patentowana Odlewów Żelaznych i Bronzowych Jana Karola Drewsa, 1 8 3 3 - 1 8 4 2 ) ; Warszawa, 1 8 3 0 - 1 8 3 3 ; żelazo, odlew, mosiądz; dł. 18,5 cm, szer. 5,5 cm; nr inw. M H W 25268, zakup od p. Stanisława Stężyckiego z Puław, 1998. Sygn. na spodzie rozety: DREVS & WEMMER / A VARSOVIE.

Bransoleta ażurowa z Amorem

Sześć ażurowych ogniw z motywem delikatnej, esowato wygiętej wici kwiatowej, tworzących szeroki pas zakończony owalną rozetą z podwójnym ażurowym otokiem; w jej centrum — na lustrzanie wypolerowanym tle — nakładka z wyobrażeniem siedzącego Amora.

303

KRONIKA MUZEALNA

Waza do zupy

WAZA DO ZUPY, KLASYCYSTYCZNA, Z POKRYWĄ

Teodor Pawłowicz, czynny w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XVIII w. Warszawa ok. 1 7 9 0 - 1 7 9 5 ; srebro pr. 12, częściowo złocone, 25 x 27 x 23,2 cm, 2,300 g; nr inw. MHW25138/a-b, zakup od p. Jerzego Domańskiego z Warszawy, 1997. Sygn. na spodzie: „T P . " — w owalu. Osadzona na kolistej, profilowanej stopie; czara półkolista, puklowana, wyżej gładka; po bokach dwa antabkowe uchwyty z ruchomymi kółkami. Pokrywa wysklepiona kopulasto, puklowana, zwieńczona uchwytem w formie gałki. Na spodzie wazy grawerowany punktowo monogram wiązany ,,FP'.

304

DARY I NABYTKI W LATACH 1 9 9 7 - 2 0 0 0

PATERKA-TACA

Proj. Stanisław Szubski, wyk. w Fabryce Platerów Braci Henneberg; Warszawa lata trzydzieste XX w., blacha miedziana, śr. 29 cm; nr inw. M H W 25147, zakup od p. Marii Czarnieckiej z Warszawy, 1997. Sygn. na spodzie „St. Szubski" - wyryta kursywą oraz „BCIA HENNEBERG". Paterka w formie okrągłej, płaskiej tacy, z niewielkim skośnym kołnierzem, dekorowanym geometrycznym motywem łuków. Na lustrze lekko wypukły relief z wyobrażeniem dziewczyny w stroju ludowym, zrywającej jabłko ze zwieszającej się nad nią gałęzi; poniżej napis: „CZEM CHATA BOGATA — TEM RADA". BUTLA REKLAMOWA BROWARU HABERBUSCH I SCHIELE

Huta „Feniks", Piotrków Trybunalski, lata dwudzieste-trzydzieste XX w. (dla Zjednoczonych Browarów Warszawskich Sp. Akc. Haberbusch i Schiele); szkło lane, brązowe, wys. 81,5 cm, średn. podstawy 21 cm; nr inw. M H W 25162, zakup od p. Mariana Filipka z Dęblina, 1997. Sygn. na spodzie: „FENIKS. PIOTRKÓW'. Na walcowatym brzuścu — wypukły, okrągły znak Firmowy: Sfinks — z literami „H & S" na cokole. Poniżej napis: „MARKA OCHRONNA/ WŁASNOŚĆ NIESPRZED. BROW/ HABERBUSCH i SCHIELE/ WARSZAWA". TABAKIERKA ZE SCENĄ ŚMIERCI KSIĘCIA JÓZEFA PONIATOWSKIEGO

Francja? druga ćwierć XIX w.; drewno (czeczota orzechowa), toczone, rzeźbione; szylkret, blaszka miedziana, wys. 2 cm, średn. 8,1 cm; nr inw. M H W 25201, dar p. Janiny Bełz z Londynu, 1997. Okrągła, toczona z drewna, wewnątrz wyłożona szylkretem. Na wieczku płaskorzeźbiona scena śmierci księcia Józefa Poniatowskiego w nurtach Elstery. Powyżej napis: „C'EST ICI QU'IL FAUT MOURIR AVEC HONNEUR". U dołu: „PAROLES DE PONIATOVKI [sic!] /[ET] SE PRECIPITANT DANS / L'ELSTER". Pierwowzorem sceny był obraz Horacego Verneta, upowszechniany w licznych wersjach graficznych. Podobna tabakierka w zbiorach Muzeum Jerzego Dunina-Borkowskiego w Krośniewicach, nr inw. 2434. LASKA Z GAŁKĄ— PAMIĄTKA PO LUDWIKU SEMPOLIŃSKIM

Warszawa ok. 1936 r.; drewno czernione, lakierowane, kość (słoniowa?), mosiądz, dł. 87 cm, śr. gałki 4,5 cm.; nr inw. M H W 25275, dar p. Janiny Sempolińskiej z Warszawy, 1998. Trzon laski drewniany, czerniony, lakierowany, lekko zwężający się ku dołowi; u góry zwieńczony rękojeścią w formie gałki wytoczonej z kości; u dołu również zakończenie kościane, walcowate. Laska ponadto ozdo305

KRONIKA MUZEALNA

Zegarek męski, kieszonkowy, z kluczykiem

biona poniżej gałki dwoma mosiężnymi pierścieniami opasującymi. Według informacji ofiarodawczyni — wdowy po Ludwiku Sempolińskim, aktor występował z tą laseczką w 1936 roku w teatrzyku „Morskie Oko". ZEGAREK MĘSKI, KIESZONKOWY, Z KLUCZYKIEM

Franciszek Adam Gugenmus(1740-1820); Warszawa, koniec X V I I I w.; srebro, mosiądz złocony, emalia, szkło; średn. obudowy 6,7 cm, wys. z główką 9,3 cm; nr inw. MHW 25134/a-b, zakup w Galerii Desa, 1997. Sygn. na tarczy i na płycie mechanizmu: „Fr: Gugenmus hger du Roy / A WARSOVIE". W srebrnej kopercie pojedynczej, z wypukłym szkiełkiem; mechanizm francuski, płytowy, naciąg sprężynowy z bębnem wyrównawczym i łańcuszkiem Galla, wychwyt szpindlowy. Kok ażurowy z wicią roślinną. Tarcza pokryta białą emalią, cyfry godzinowe arabskie. Koperta, główka naciągu, kluczyk i wskazówki — wtórne. SERWETNIK Z ORŁEM W KORONIE

Julian Wapiński, czynny 1 9 0 7 - 1 9 3 5 (firmę założył w 1856 r. jego ojciec — Ludwik Wapiński); Warszawa, lata dwudzieste-trzydzieste 306

DARY I NABYTKI W LATACH 1 9 9 7 - 2 0 0 0

Dzbanek

XX w.; srebro, emalia, wys. 3,3 cm, średn. 3,9 cm; nr inw. M H W 2 5 2 3 7 , dar p. Danuty Nemling z Wiednia, 1998. Sygn. nad dolną krawędzią: „J. WAPIŃSKI". Kółko do serwety, ozdobione dwiema nakładkami w formie kartuszy pokrytych czerwoną emalią: jeden pod koroną królewską, z aplikowanym godłem Polski — srebrnym Orłem; drugi pod corona muralis, z otworkami po niezachowanej nakładce, najpewniej z herbem Warszawy — Syreną. Według informacji ofiarodawczyni serwetnik należał zapewne do zastawy belwederskiej w okresie międzywojennym; w nieznanych okolicznościach przedmiot ten zawędrował do Austrii, gdzie w 1946 r., w miejscowości Bregenz, znalazła go na ulicy, w śniegu, p. Ewa Tureczek-Smolka, ps. „Małgorzata", pracująca w PCK przy Drugim Korpusie Polskim. DZBANEK

Franciszek Cmoch, firma czynna 1908-1939; Warszawa 1921-1931; srebro pr. 3, wewnątrz złocone, ucho z czernionego drewna, 15,1 x 16,1 x 8,3 cm; nr inw. M H W 25200, zakup w Galerii Desa w Warszawie, 1997. Sygn. na spodzie: „F. C". 307

KRONIKA MUZEALNA

Sztandar z orłem w koronie

Osadzony na prostokątnej podstawie, o czterościennym, rozszerzającym się ku górze brzuścu, na bokach dwie nakładane plakietki, przedstawiające Amfitrytę na łodzi z muszli, ciągniętej przez dwa delfiny. SZTANDAR Z ORŁEM W KORONIE

Warszawa, 1916, wyrób ręczny „domowy"; płótno czerwone, satyna czerwona i biała, aplikacja, haft, jedwabna sznelka, ręczne malowidło, 1 3 1 x 1 1 2 cm; nr inw. M H W 25208, zakup od p. Andrzeja Głowackiego z Warszawy, 1998. Jednostronny; pośrodku czerwonego, satynowego bławatu podszytego płótnem — aplikowany biały Orzeł w koronie; oko, pióra i łapy malowane ręcznie. Nad godłem — malowany białą farbą, silnie wytarty napis: „BOŻE ZBAW POLSKĘ"; poniżej Orła: „1791. 3 ci Maj 1916. / Błogosław naszej Pracy". Sztandar wykonany na patriotyczną manifestację warszawską z okazji 125 -lecia uchwalenia Konstytucji 3 Maja (1791—1916).

308

DARY I NABYTKI W LATACH 1 9 9 7 - 2 0 0 0

Dzbanuszek — miecznik PIERŚCIONEK — SYGNET Z ORŁEM

Warszawa (Wojskowy Szpital Ujazdowski), jesień 1939; srebro, emalia biała i czerwona, średn. zewnętrzna 2,2 cm, wewnętrzna 1,6 cm; nr inw. MHW 25288, dar p. Haliny Andrzejewskiej z Warszawy, 1998. Niesygnowany. Oczko prostokątne, przedzielone po przekątnej, wypełnione białą i czerwoną emalią, z aplikowanym srebrnym Orłem w koronie. Szyna-obrączka zdobiona po obu stronach tarczy ukośnymi żłobieniami. Tego typu wyroby, nawiązujące do formy sygnetów z okresu powstania styczniowego, a później popularnych w czasie I wojny i w pierwszych latach niepodległości, wykonywali żołnierze polscy, przebywający po kampanii wrześniowej, jesienią 1939 w Wojskowym Szpitalu Ujazdowskim, ze srebra uzyskanego z 2 - i 5—złotowych monet międzywojennych; zamiast emalii stosowali też masę plastyczną ze szczoteczek do zębów. Podobne egzemplarze w zbiorach MHW: nr inw. M H W 2 2 1 8 8 i 22189. DZBANUSZEK — MLECZNIK

Karol Malcz, czynny 1 8 2 8 - 1 8 6 4 lub 1867; Warszawa 1853; srebro pr. 84, ucho z kości słoniowej, 1 2 x 1 5 cm, 230,8 g; nr inw. M H W 25300, dar p. Marii Garszyńskiej-Jarosz z Londynu, 1999. Sygn. na spodzie: „Mallcz" — w prostokącie oraz znak warsztatowy: kotwica w owalu. 309

KRONIKA MUZEALNA

Talerz ażurowy

Okrągły, o puklowanym brzuścu i wąskim wylewie; osadzony na kwadratowej stopie z czterema nóżkami w formie liści akantu. Na brzuścu monogram „SS". Miecznik jest pamiątką rodzinną — prezentem ślubnym Serafiny Skotnickiej (herbu Rola); podarowanym M H W przez jej wnuczkę. DZBANUSZEK EMPIROWY

August Marcin Wolkiewicz, czynny od lat dwudziestych XIX w.; Warszawa lata trzydzieste-czterdzieste XIX w.; srebro pr. 12, odlewane, wybijane, cyzelowane, wys. 4,8, śr. podst. 3,2 cm, śr. wylewu 4,2 cm, waga 43,5 g; nr inw. M H W 25236, zakup od p. Waldemara Borka z Warszawy, 1999Kubeczek z wolutowym uchem, uformowanym z wici roślinnej. Brzusiec wypukły, dekorowany od dołu stylizowanymi liśćmi palmowymi. TALERZ AŻUROWY

Patentowana Fabryka Odlewów Żelaznych i Brązowych Jana Karola Drewsa czynna 1 8 3 3 - 1 8 4 2 (wcześniej Patentowana Fabryka Odlewów Żelaznych Galanteryjnych Drevs et Wemmer: 1 8 2 9 - 1 8 3 3 ) ; Warszawa, 1 8 3 4 - 1 8 4 2 ; żelazo, odlew, 2,3 cm, śr. 20,5 cm; nr inw. M H W 25325, 310

DARY I NABYTKI W LATACH 1 9 9 7 - 2 0 0 0

Kubeczek z monetą 2-złotową z 1831 r.

zakup od p. Felicji Uniechowskiej z Warszawy, 1999. Sygn. na spodzie: „Z FAB. PATENT. ODLEW:/ ŻEL. I. K. DREWS w WAR" — w prostokącie. Sześciolistna rozeta w lustrze oraz gotycyzujące motywy na kołnierzu. PATERKA-MISA W STYLU ART DECO

Fabryka platerów Braci Henneberg, czynna: 1856-1939; Warszawa lata dwudzieste—trzydzieste XIX w.; plater na mosiądzu, drewno barwione na czarno, 7,7 x 29,7 cm, śr. misy 22,7 cm; nr inw. M H W 25331, zakup w Galerii Desa-Unicum, 1999. Okrągła paterka, wzór 2012, osadzona na małej kolistej stopie, opatrzona dwoma płaskimi uchwytami, umieszczonymi na łuku krawędzi. Uchwyty wykonane z metalu, uformowanego trójzębnie, uzupełnione drewnem barwionym na czarno. KUBECZEK Z MONETĄ 2-ZłOTOWĄ Z 1831 R.

Warszawa?, po 1831 r.; srebro, puklowane, grawerowane, wewnątrz złocone, wys. 4 , 6 cm, szer. 4 cm, średn. podstawy 2,6 cm; nr inw. MHW 2 5 3 8 2 , dar p. Władysława Tadeusza Jarosza z Londynu, 1999. Nie

311

KRONIKA MUZEALNA

Koszyczek ażurowy do chleba

sygnowany, zapewne z obawy przed cenzurą, jak wiele innych pamiątek patriotycznych. Na puklowanym brzuścu grawerowana ozdobna litera „A" w akantowo-wolutowym obramowaniu. W spód naczynka wmontowana 2—złotowa moneta, bita przez Rząd Narodowy w Mennicy Warszawskiej w 1831 r. w czasie powstania listopadowego. Nie sygnowany, zapewne z obawy przed cenzurą, jak wiele innych pamiątek patriotycznych. KOSZYCZEK AŻUROWY DO CHLEBA

Ćmielów, 1 8 4 0 - 1 8 5 0 , modelarka Schildowa? biały fajans delikatny, nadruk w czarnym kolorze, wys. 7 cm, szer. 30,2 cm, głęb. 19 cm; nr inw. M H W 25381, dar p. Marii Garszyńskiej-Jarosz z Londynu, 1999. Sygn. na spodzie: 1. „ĆMIELÓW na wstędze, z motywami floralnymi w tle, druk czarny; 2. „C." — druk czarny; 3. „2/CMIE" — wycisk w masie. Owalny, z ażurowym kołnierzem, uformowanym z wałeczków tworzących plecionkę; w lustrze nadruk z martwą naturą w manierze angielskich kopersztychów. KUBEK Z NAPISEM DEDYKACYJNYM Z OKAZJI CHRZTU

Ludwik Nast I, czynny ok. 1 8 3 0 - 1 8 5 4 ; Warszawa druga ćwierć XIX w.; srebro pr. 12, wewnątrz złocona, 7 x 6,3 cm, 74 g; nr inw. M H W 25429, 312

DARY I NABYTKI W LATACH 1 9 9 7 - 2 0 0 0

Kubek z napisem dedykacyjnym z okazji chrztu

zakup od p. Lesława Dudka z Warszawy, 2000. Sygn. na spodzie: L. Nast — w poziomym owalu. Kubek z rytym na brzuścu ornamentem w postaci liści akantu, okalającym pole z dedykacją: Napamią/tkę Chrztu/ Kazimierzowi Beyer/ Od'/ F. Roztropowicz/ d: 14 lipca 1861. Kazimierz Beyer ur. w 1861 roku był synem znanego warszawskiego fotografa Karola Beyera ( 1 8 1 8 - 1 8 7 7 ) . SEKRETERA W STYLU EMPIRE

Polska, druga połowa XIX w.; drewno sosnowe, brzozowe, jaworowe, dębowe barwione na czarno, okleina orzechowa, mosiężne aplikacje, 137,5 x 85 x 38 cm; nr inw. MHW 25326, dar p. Elżbiety Gurtler-Krawczyńskiej z Atlanty, 1999. Wsparta na czterech graniastych, zbieżnych nóżkach. Z przodu u góry wąska szuflada opatrzona szyldzikiem. Na tej samej wysokości, na ściętych narożach mebla, ozdobne okucia. Poniżej szuflady odkładany pulpit. U dołu dwuskrzydłowe drzwiczki z okrągłymi szyldzikami. Wnętrze z dwiema półkami o pięciu podziałach oraz wnęką z trzema szufladkami po bokach. W dolnej części sekretery wstawiony segment z dwiema półkami u góry i dwiema szufladami u dołu, zaopatrzonymi w okrągłe uchwyty.

313

KRONIKA MUZEALNA

Szafa sieniowa, późnobarokowa

SZAFA SIENIOWA, PÓŹNOBAROKOWA

Polska, lata siedemdziesiąte XVIII w. Konstrukcja sosnowa, okleiny jesionowe, listwy z litego jesionu, żyłkowania orzechowe, szyld kluczyny mosiężny; wys. 240 cm, szer. 202 cm, głęb. 72 cm, nrinw. M H W 25387, 314

DARY I NABYTKI W LATACH 1 9 9 7 - 2 0 0 0

przekaz pp. Andrzejostwa Jałowickich z Warszawy — z zapisu testamentowego ich krewnej — p. Wandy Grunwaldowej, 1999Wsparta na 5 płaskich, profilowanych nogach; w dolnym wieńcu para szuflad nad profilowaną listwą cokołową; wyżej drzwi dwuskrzydłowe z gładkimi płycinami w głęboko fazowanych, faliście wykrojonych obramieniach; oś mebla zaznaczona listwą przymykową w formie pilastra; naroża szafy ścięte, szerokie. W wieńcu górnym nad drzwiami płaskie pole przedzielone tralką; wydatny gzyms — falisty, wklęsło-wypukły, przerwany, z wolutami. Jedyną dekorację stanowią żyłkowania i odpowiednio dobrane słoje okleiny. MEDALE, MEDALIONY, PLAKIETY O p r a c o w a n i e : Małgorzata

Dubrowska

ŻETON KORONACYJNY KRÓLOWEJ ELEONORY MARII JÓZEFY

Jan Hóhn Młodszy (?), Gdańsk, 1670; srebro złocone, bity, śr. 27 mm. Av. Personifikacja Wiary na rydwanie zaprzężonym w dwie postacie: Sprawiedliwości i Pokoju. W otoku CUM EO ERAM CUNCTA COMPONENS. Rv. Napis na tablicy ozdobionej gałązkami palmowym i ELEONORA MARIA/ IOSEPHA D. G. REGINA/POLON M. D. LIT. RUS. PRUSS/MAS. SAM. KIOU. VOL. PODOL./.../ FERDINANDI III FILI A/LEOPOLD I I GERMANA/IMPERATORUM/FELICITER CORONATA/WARS. ANNO MDCLXX./MENS OCT. DIE XV Niesygnowany; zakup na aukcji Warszawskiego Centrum Numizmatycznego w 1999 r., nr inw. MHW 25296.

Żeton koronacyjny królowej Eleonory Marii Józefy 315

KRONIKA MUZEALNA

Żeton koronacyjny Augusta III Sasa

Żeton upamiętnia uroczystości koronacji Eleonory Marii, żony Michała Korybuta Wiśniowieckiego, które miały miejsce w katedrze Warszawskiej 19 października 1670 r. (na rewersie żetonu podano błędną datę uroczystości — 15 października 1670 r.). Lit.: E. Hutten-Czapski, Cataloąue de la collection des medailles et monnaies polonaises. Vol. 1 - 5 , Graz 1957, t. 1, poz. 2 3 6 5 ; M. Gumowski, Medale polskie, Warszawa 1925, s. 88. ŻETON KORONACYJNY AUGUSTA III SASA

Autor nieustalony, Drezno, 1734; srebro, bity, śr. 25 mm. Av. Korona królewska, w półkolu MERVIT. ET. TVEBITVR. Rant perełkowy. Rv. Napis AVGVSTVS III./REX POLONIARVM/MAGN: DVX LITH:/ELECTVS. OCT:/MDCCXXXIII./CORONAT: XVII. IAN:/MDCCXXXIV Rant perełkowy. Niesygnowany; zakup na aukcji Warszawskiego Centrum Numizmatycznego w 2000 r., nr inw. M H W 25404. Żeton upamiętnia koronację króla Augusta III Sasa uroczyście odbytą w katedrze Wawelskiej 17 I 1734 r. Lit.: E. Hutten-Czapski, jw., t. 1, poz. 2753. MEDALION PORTRETOWY „IGNACY JAN PADEREWSKI"

Stanisław Roman Lewandowski, 1 8 5 9 - 1 9 4 0 . Odlew firmy „Bracia Łopieńscy", Warszawa 1920; brąz, śr. 17,5 cm. Popiersie w prawym profilu, z włosami zaczesanymi do tyłu, w marynarce. Z prawej napis PADEREWSKI. Sygn.: „Lewandowski/Fecit" oraz „Br. Łopieńscy/Warszawa"; zakup od p. Leszka Kałkowskiego z Krakowa, 1997 r.; nr inw. MHW 25158. 316

DARY I NABYTKI W LATACH 1 9 9 7 - 2 0 0 0

Medalion „Ignacy Jan Paderewski"

Medalion „Józef Piłsudski"

Medalion St. R. Lewandowskiego wyróżnia się oryginalnym i subtelnym modelunkiem i jest jedną z lepszych prac tego rzeźbiarza związanego z wiedeńską secesją. Lit.: T. Bogacz, B. Kozarska—Orzeszek, Medalierstwo na ziemiach polskich w XVI-XX wieku, Wrocław 1995, poz. 276; M. Dubrowska, A. Soltan, Od guzika do pomnika. Brązownictwo warszawskie XIX-XX w., Warszawa 1966, poz. 74. MEDALION PORTRETOWY „JÓZEF PIŁSUDSKI"

Olga Niewska, 1 9 0 0 - 1 9 4 3 . Odlew firmy Leona Krańca i Tadeusza Łempickiego, Warszawa, ok. 1935; brąz, śr. 29,8 cm. Głowa w lewym profilu z wyraźnie zaznaczonymi brwiami i wąsami, w kołnierzyku mundurowym. U dołu skrzyżowane gałązki: laurowa i dębowa. U góry napis JÓZEF PIŁSUDSKI. Sygn.: „Olga Niewska"; zakup od p. Teresy Milczewskiej z Warszawy, 2000 r.; nr inw. M H W 25463. Medalion jest jedną z niewielu prac medalierskich warszawskiej rzeźbiarki Olgi Niewskiej. Modelowany kanciastymi, nieco zgeometryzowanymi płaszczyznami w konwencji modernistycznej, doczekał się wielu replik o mniejszej średnicy — 14 cm. Niektóre z nich sygnowane były przez odlewnię warszawską L. Krańca i T. Łempickiego. Lit.: A. Więcek, Dzieje sztuki medalierskiej w Polsce, Kraków 1989, s. 210, il. 337; M. Dubrowska, A. Sołtan, jw., poz. 128. 317

KRONIKA MUZEALNA

Plakieta „Staruszka" PLAKIETA PORTRETOWA „STARUSZKA"

Henryk Glicenstein, 1 8 7 0 - 1 9 4 2 . Odlew firmy „Bracia Łopieńscy", Warszawa, 1896; brąz, 34 x 24,5 cm, z uchwytem, w półkoliście zwieńczonej ramce. Popiersie staruszki w prawym profilu, w chustce na głowie, z dłońmi splecionymi i ułożonymi pod brodą. Sygn.: „H. Glicenstein" oraz „Br. Łopieńscy/Warszawa"; zakup, od p. Leszka Kałkowskiego z Krakowa, 1997 r., nr inw. M H W 25169. Plakietę odlaną w brązie wystawiał H. Glicenstein w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych dwukrotnie. W 1896 r. pn. „Staruszka" oraz w 1904 r. kiedy nabył ją do własnego zbioru Zenon Przesmycki „Miriam". Lit.: J. Wiercińska, Katalog prac wystawionych w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie w latach 1860-1914, Wrocław-Kraków 1969, s. 97. M. Dubrowska, A. Sołtan, jw., poz. 68. 318

DARY I NABYTKI W LATACH 1 9 9 7 - 2 0 0 0

Plakieta „Jędrzej Moraczewski" PLAKIETA PORTRETOWA „JĘDRZEJ MORACZEWSKI"

Marian Sługocki, 1 8 8 2 - 1 8 4 4 . Odlew firmy „Bracia Łopieńscy", Warszawa, 1927; brąz, 32,5 x 27 cm. Popiersie w lewym profilu, z krótkimi włosami zaczesanymi do góry, z wąsami, w marynarce. Sygn.: „M. Slugocki/1927" oraz „Br. Łopieńscy/Warszawa". Zakup od p. Leszka Kalkowskiego z Krakowa, 1997 r.; nr inw. MHW 25150. Plakieta jest jedną z trzech unikatowych plakiet wykonanych przez rzeźbiarza w 1927 r. Dwie pozostałe upamiętniają postacie ministrów Augusta Zaleskiego i Karola Niezabytowskiego. Prace te wystawił M. Sługocki w tym samym roku w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie. Lit.: Sprawozdania Komitetu TZSPza r. 1927\ M. Dubrowska, A. Sołtan, jw., poz. 83.

SESJA NAUKOWA Z OKAZJI 2 0 ROCZNICY WPISANIA STAREGO MIASTA W WARSZAWIE NA LISTĘ ŚWIATOWEGO DZIEDZICTWA KULTURY UNESCO

We wrześniu 2 0 0 0 r. minęło 20 lat od wpisania zespołu staromiejskiego w Warszawie na listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. Dla przypomnienia tego faktu, z inicjatywy Urzędu Dzielnicowego Warszawa Śródmieście oraz Stowarzyszenia Mieszkańców Starego i Nowego Miasta, przygotowanych zostało wiele uroczystości i imprez kulturalnych. J e d n ą z nich była sesja naukowa poświęcona odbudowie Starego Miasta zorganizowana przez Muzeum Historyczne m. st. Warszawy w dniu 25 września 2 0 0 0 r., w której obok historyków udział wzięli architekci, konserwatorzy zabytków i działacze samorządowi. Sesję zagaił i prowadził prof. dr Janusz Durko, który w swoim wystąpieniu zatytułowanym „Widziane z okna, ale nie tylko" przywołał obraz ruin Starego Miasta z lat jego odbudowy, odtwarzając z pamięci kolejne etapy rekonstrukcji Rynku, zwłaszcza zaś kamienic stanowiących dziś siedzibę Muzeum. Na program sesji złożyły się następujące referaty i komunikaty: 1. prof. Krzysztof Pawłowski — J a k doszło do wpisania Starego Miasta na listę Światowego Dziedzictwa; 2. prof. Marek M. Drozdowski — Narodowy concensus wokół odbudowy Starego Miasta; 3. prof. Bohdan Rymaszewski — Kryteria odbudowy Starego Miasta; 4. mgr Hanna Szwankowska — Badania naukowe związane z odbudową Starego Miasta; 5. inż. arch. Feliks Ptaszyński — Mury miejskie; 321

SESJA NAUKOWA...

6. inż. Jacek Cydzik — Ludzie odbudowy Starego Miasta w Warszawie; 7. dr Marek Barański — Opinie o odbudowie Starego Miasta w środowiskach zagranicznych; 8. inż. arch. Andrzej Wojciechowski — Obecny stan zachowania Starówki i wnioski z tego wynikające; 9- inż. arch. Teresa Wyszyńska — Prawne elementy ochrony Starówki w świetle aktualnego ustawodawstwa i obowiązków samorządu. Teksty wszystkich wystąpień opublikowano w wydanym z okazji rocznicy specjalnym numerze „Kroniki Warszawy" (2000, nr 5). Sesji towarzyszyła wystawa zatytułowana „Po Stronie Dekerta" przygotowana przez Dział Ikonografii Muzeum Historycznego m. st. Warszawy, na której ukazane zostały dzieje kamienic zajmowanych obecnie przez Muzeum, ich zniszczenie w 1944 r. oraz powojenna odbudowa (zob. Kalendarium wystaw 1999—2000 w niniejszym tomie).

Stanisław Ciepłowski, Grażyna Kasprowicz DOROBEK WYDAWNICZY MUZEUM HISTORYCZNEGO m.st. WARSZAWY ZA LATA 1 9 4 8 - 2 0 0 0

Na dorobek wydawniczy Muzeum Historycznego m.st. Warszawy składają się następujące typy wydawnictw: monografie z zakresu historii, historii sztuki i historii kultury, katalogi naukowe zbiorów, prace popularnonaukowe, katalogi i informatory wystaw, przewodniki po ekspozycji stałej, albumy, czasopisma oraz retrospektywna Bibliografia Warszaivy. Większość prezentowanych tu pozycji została opracowana przez pracowników Muzeum; niewielka część — przez autorów reprezentujących warszawskie środowisko naukowe, w ramach programów badawczych realizowanych przez Muzeum. Wykaz nie obejmuje utworów publikowanych w periodykach lub stanowiących fragment większej całości. Dla ułatwienia konfrontacji opisanych poniżej licznych katalogów i informatorów wystaw z opublikowanym wcześniej Wykazem ivystaw czasowych 1951-1971 autorstwa Stanisława Konarskiego (Muzeum Historyczne Warszawy, Warszawa 1973, s. 1 6 7 - 1 8 9 ) i Kalendarium wystaw. 1972-1998 („Almanach Muzealny" t. 2, Warszawa 1999, s. 3 5 5 - 4 3 2 ) niniejsze zestawienie publikujemy w układzie chronologicznym. Bibliografię zamyka alfabetyczny indeks nazwisk autorów, redaktorów i współpracowników opisanych wydawnictw. 1948 I. Słomczyński Adam, Muzeum m.st. Warszawy na Rynku Starego Miasta. Warszawa 1948, s. 12, [2], 2, tabl. 6, cm 29. Maszyn, powiel. 323

KRONIKA MUZEALNA

1955 2. Muzeum Historyczne w Warszawie 1711945 —17II1955. [Informator], Warszawa [1955], Wydawn. „Sztuka", s. 19 [1], tabl. 7, il., cm 24. 1956 3. Bielawski Józef, Wystawa miniatury irańskiej. Maj 1956. [Katalog]. (Warszawa 1956), s. 51, [1], cm 20,5. Komitet Współpracy Kultualnej z Zagranicą. Muzeum Historyczne w Warszawie. 4. Ogólnopolski Szkolny Komitet Odbudowy Warszawy (0. S. K. 0. W.) i Muzeum Historyczne w Warszawie zapraszają młodzież szkolną z terenu kraju do konkursu wiedzy o Warszawie. [Informator], [Warszawa 1956 OSKO W], k. [4], il., cm 25. 1957 5. Muzeum Historyczne w Warszawie. [Informator]. [Warszawa 1957], harmonijka, s. (10), cm 22. Także w jęz. ang., franc., niem. i ros. 6. Pierwsza ogólnopolska wystawa prac artystów plastyków głuchych (zawodowych, amatorów, młodzieży szkolnej). [Katalog wystawy w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy, czerwiec 1957]. Warszawa 1957, Wydawn. Artystyczno-Graficzne, s. 39, [5], tabl. 16, il., cm 20. Polski Związek Głuchych, Zarząd Główny. Muzeum Historyczne. 7. Tessaro Irena, Warszawa w obrazach i rysunkach XIX wieku. Katalog zbiorów Muzeum Historycznego w Warszawie. Warszawa 1957, Centrala Wydawnicza Druków, s. 86, [4], tabl. 16, cm 24. Studia i Materiały pod red. Janusza Durko [l], 8. Wystawa sztuki Koreańskiej Republiki Ludowo—Demokratycznej. Październik-listopad 1957 r. Muzeum Historyczne m. Warszaury. Rynek Starego Miasta 28. [Katalog], [Warszawa 1957], s. 14, [2], cm 20,5. Ministerstwo Kultury i Sztuki. Tyt. okł.

1958 9. Bibliografia Warszatvy. Druki zwarte. Red. nauk.: Janusz Durko. Wrocław 1958. Zakł. Naród. im. Ossolińskich, s. XXX 699, [2]D , err., cm 29. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 324

DOROBEK WYDAWNICZY MUZEUM HISTORYCZNEGO m.st. WARSZAWY...

10. Sokołowska Alina, Zalewska Antonina, Warszawa w rysunkach Aleksandra Majerskiego. Warszawa 1958, Arkady, s. 60, [3], il. k. [19], cm 29. Muzeum Historyczne w Warszawie. 11 . W a r d z i ń s k a K r y s t y n a , Dawne widoki Warszawy. Katalog rycin z XVII-XIX w. wzorowanych na widoku Warszawy E.J. Dahlbergha. Warszawa 1958, Centrala Wydawnicza Druków, s. 50, [6], tabl. 40, cm 21. Muzeum Historyczne w Warszawie. Studia i Materiały pod red. Janusza Durko 2. 1959 12. Denkstein Vladimir, Drobna Zoroslava, Rewolucyjny ruch husycki. Wystawa (w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy) listopad—grudzień 1959. Tłum. Antonin Mśśtan. Informator. Warszawa 1959, s. 29 [3], tabl. 8, ił., cm 21. Muzeum Narodowe w Pradze. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 13. Koczorowska-Pielińska Ewa, Warszawskie rzemiosła artystyczne i budowlane w XV w. Oprać. graf. Wojciech Zamecznik. Warszawa 1959. P W N , s. 113, [3], tabl. 16, tab., il., bibliogr., cm 20. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Związek Izb Rzemieślniczych. Biblioteka Tysiąclecia Rzemiosła Polskiego 2. 14. Strzembosz Tomasz, Tumult warszawski 1525 roku. Warszawa 1959. P W N , s. 135, [1], tabl. 2, il. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Biblioteka Tysiąclecia Rzemiosła Polskiego 315. Warszawa w sztuce współczesnej. Malarstwo, grafika, rzeźba. Wystawa styczeń-luty 1959 [Katalog]. Wstęp Stanisław Ryszard Dobrowolski. Oprać. graf. Roman Artymowski. Warszawa [1959], Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, s. 22 [l], tabl. 16, il., cm 24. Wydział Kultury Prezydium Stołecznej Rady Narodowej. Zarząd Okręgu Warszawskiego Związku Polskich Artystów Plastyków. 16. Wystawa prac malarskich Ödöna Marffy — Węgry. Grudzień 1958styczeń 1959. [Katalog], (Warszawa) [1959], S. 13, [9], il., cm 20. Ministerstwo Kultury i Sztuki. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 1960 17. Tyrowicz Marian, Przewodnik po Muzeum Więźniów Polskich na Szpilbergu w Brnie. Warszawa i960, 70, [2], tabl. [8], il., cm 21. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Także w jęz. czeskim i niem. 325

KRONIKA MUZEALNA

18. Warszawa w latach 1795-1864. Katalog ekspozycji Muzeum Historycznego m.st. Warszaivy. Oprać. Jan Kosim [i in.]... Warszawa 1960, s. 252, [1], k. ilustr. [18], cm 21. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Studia i Materiały pod red. Janusza Durko 3. 19. Wystawa młodej plastyki węgierskiej. Warszawa, wrzesień-październik 1960. [Katalog]. (Przedm. Marta Razvanyi. Oprać. graf. Jan Heydrich). (Warszawa 1960), s. [32], il„ cm 19,5. Biuro Współpracy Kulturalnej z Zagranicą. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 20. Wystawa w 130 rocznicę powstania listopadowego (ze zbiorów Ludwika Gocla). [Informator wystawy w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy, grudzień 1960]. Warszawa [1960], k. [16], ii., cm 23Muzeum Historyczne m.st. Warszawy.

1961 21 .Joachim Lelewel. W stulecie zgonu. [Informator wystawy w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy, grudzień 1961-luty 1962]. Wstęp H . Hleb-Koszańska. Oprać. graf. Jan Heydrich. [Warszawa 1961], k. [20], il., cm 20. Biblioteka Narodowa. Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 22. Kieniewiczowa Grażyna, Zegary warszawskie XVIII i XIX wieku w zbiorach Muzeum Historycznego. Warszawa 1961, s. 66, [2], il., bibliogr., 19 cm. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 23- Koczorowska-Pielińska Ewa, Wyderkowa Teresa, Polskie zabytki cechowe. Archiwalia. [Katalog], Warszawa 1961, Wydawn. Przem. Lekkiego i Spoż., s. 326, [2], mapa, cm 21. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Związek Izb Rzemieślniczych. Biblioteka Tysiąclecia Rzemiosła Polskiego 4.

1962 24. Dybowska Bożena, Lejko Krystyna, Tadeusz Cieślewski. Wystawa prac. [Katalog wystawy w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy, marzec—kwiecień 1962], Przedm. Maria Grońska. Oprać. graf. J a n Heydrich. Warszawa 1962, s. 64, [1], tabl. 23, il., cm 20. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy.

326

DOROBEK WYDAWNICZY MUZEUM HISTORYCZNEGO m.st. WARSZAWY...

25. [Grońska Maria], Wystawa exlibrisótv o motywach warszawskich. [Katalog wystawy w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy, listopad—grudzień 1962], Warszawa 1962, s. 39, tabl. 8, il., cm 22. Maszyn, powiel. Koło Miłośników Exlibrisu przy Polskim Towarzystwie Archeologicznym w Warszawie. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 1963 26. Tessaro—Kosimowa Irena, Suchodolska Maria, Obidzińska Janina, Franciszek Kostrzewski. Katalog prac. Oprać. graf. Jan Heydrich. Warszawa 1963, 191 [1 ], tabl. 19, il., cm 19. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Studia i Materiały pod red. Janusza Durko 4. 27. Wystawa w stulecie powstania styczniowego 1863—1963- Warszawa-Rynek St[arego]Miasta 42. [Informator]. [Warszawa 1963], k. [16], il., cm 16. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. 1964 28. Bibliografia Warszawy. Wydawnictwa ciągłe 1944-1954. Red. nauk.: Janusz Durko. Wrocław 1964. Zakl. Naród. im. Ossolińskich, s. LXIII, szp. 1822, err. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 29. Dunin-Wąsowicz Krzysztof, Marcin Borelowski „Lelewel", blacharz-pułkownik powstania 1863 r. Warszawa 1964, s. 205, [l], il., mapka, cm 20,5. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Biblioteka Tysiąclecia Rzemiosła Polskiego 9. 30. Piber Andrzej, Kosim Jan, Hass Ludwik, Tradycje przyjaźni polsko-radzieckiej. Katalog wystawy dokumentów i materiałów archiwalnych. [Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, czerwiec 1964]. Warszawa 1964. Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, k. [36], cm 20. Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych w Warszawie. Zarząd Główny Archiwów przy Radzie Ministrów ZSRR. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 31. Pięć wieków Szpitala Wolskiego, poprzednio Szpital św. Ducha. 1444-1964[Informator wystawy w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy, maj-czerwiec 1964], Warszawa [1964], k. [12], il., cm 20. Szpital Wolski. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 327

KRONIKA MUZEALNA

32. W stulecie powstania styczniowego 1863-1963. Scenariusz wystawy. Red. J a n Kosim. Warszawa 1964, s. [4], Y 252, cm 29. Maszyn, powiel. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 1965 33- Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Warszawa, Rynek Starego Miasta nr 28/42. [Informator — przewodnik], [Warszawa 1965], k. [14] , i i , cm 14,5. 34. Varsaviana w zbiorach drezdeńskich. Katalog planów i widoków Warszaivy oraz rysunków architektonicznych budowli warszawskich okresu saskiego. (Oprać. Monika Kretschmerowa i in. Wystawa wrzesień-grudzień 1965). Warszawa 1965, Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, s. 121, [1], tabl. 32, s. [7], cm 21. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Saskie Krajowe Archiwum Główne w Dreźnie.

1966 35. Tadeusz Łapiński, Wystawa litografii kolorowych. [Informator wystawy w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy, czerwiec-lipiec 1966]. [Warszawa 1966], k. [2] + 1 k. luz., il., cm 26. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Klub Marynistów LOK. 1967 36. Kuba w grafice XIX wieku. [Katalog wystawy w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy, styczeń 1968], Oprać. graf. Aleksandra Jachtoma, Zdzisław Osakowski. [Warszawa 1967], k. [ 14] , il., cm 21. Ministerstwo Kultury i Sztuki. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 37. Varsavia e Italiani a Varsavia — Catalogo delia Mostra. Roma 1967. (Warszawa) [1967], k. [58 ], il., cm 21. Prezidenza del Consiglio del Popolo delia citta di Varsavia. Museo Storico delia citta di Varsavia.

1968 38. Od Agrykoli do Żywnego. Mały słownik patronów ulic warszawskich. (Oprać. Grażyna Kieniewicz) [i in.]. (Warszawa 1968). L. S. W., s. 202, portr., cm 20. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 328

DOROBEK WYDAWNICZY MUZEUM HISTORYCZNEGO m.st. WARSZAWY..

39. Orzelska-Konarska Barbara, Mistrzowie i czeladnicy. Pozycja społeczna czeladzi w cechach krakowskich w XV-XVII wieku. Warszawa 1968. Centrala Techn.-Biuro Wydawnictw, s. 170, [l], tab. [l], il., wykr., cm 20,5. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Biblioteka Tysiąclecia Rzemiosła Polskiego 8. 40. Tessaro—Kosimowa Irena, Warszawa i jej mieszkańcy w twórczości Franciszka Kostrzewskiego. Warszawa 1968. Arkady, s. 37 [3], il. k. [65], s. [2], cm 16,5. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 1969 41. Wystawa fotograficzna Rosja Radziecka. Dni Kidtury RFSRR. Październik-listopad 1969 [Katalog], Warszawa 1969, s. [20], il., cm 20,5. Ministerstwo Kultury i Sztuki. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 1970 42. Dary i nabytki 1945-1970. [Katalog wystawy w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy. Styczeń-marzec 1970]. (Oprać. graf. Jan Heydrich). [Warszawa 1970], k. [30], tabl. 24, k. [2], il., cm 22. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 43. Paprocki Franciszek Jan Kiliński 1760-1819. Warszawa 1970. Biuro Wydawnictw C. T., s. 213, [2], il., cm 21. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Biblioteka Tysiąclecia Rzemiosła Polskiego 9. 44. Warszawskie materiały archeologiczne. Red. Piotr Biegański [i in.]. T. 4/5. Warszawa 1970, s. XII, 273, il., cm 28,5. Prezydium Stołecznej Rady Narodowej — Wydział Kultury. Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 1971 45. Bibliografia Warszawy. Wydawnictwa ciągle 1864-1903. Red. nauk.: Janusz Durko. Wrocław 1971. Zakł. Naród. im. Ossolińskich, s. XL, szp. 1880, cm 29. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 46. Lileyko Jerzy, Zamek Królewski w Warszawie. Katalog rysunków architektonicznych z Państwowego Archiwum w Dreźnie. Warszawa 1971, s. 135, [3], il., cm 23329

KRONIKA MUZEALNA

Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Studia i Materiały pod red. Janusza Durko, t. 5. Varsaviana w zbiorach drezdeńskich, cz. 1. 47. „Varsoa mai lengyelfesteszetben". [Katalog wystawy: Warszawa w polskim malarstwie współczesnym. Budapeszt, styczeń-marzec 1971]. [Warszawa 1971], k. [2], [Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Prezydium Stołecznej Rady Narodowej]. Tyt. okł. 48. Warszawskie materiały archeologiczne. Red. Piotr Biegański [i in.]. T. 6. Wyd. specjalne. Warszawa 1 9 6 9 - 1 9 7 1 , s. [4], 388, iL, cm 28,5. Prezydium Stołecznej Rady Narodowej — Wydział Kultury. Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 1973 49. Bibliografia Warszawy. Wydawnictwa ciągłe. 1904—1918. Red. nauk.: Janusz Durko. Wrocław 1973. Zakł. Naród. im. Ossolińskich, s. XLIV, szp. 1918, err., cm 29. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 50. [Durko Janusz], Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. [Informator].' Oprać. graf. Anna Żółtowska. [Warszawa 1973]. k. [14], iL, cm 16. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Także w jęz. ang., franc., niem., ros. 51. Morawski Karol, Głębocki Wiesław, Kroll Bogdan, Oświata polska w latach II wojny światowej. Wystawa [9 V—31 X 1973, Informator], Warszawa 1973, s. 41, [3], iL, k. [4], cm 22. Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 52. Muzeum Historyczne Warszawy. Red. nauk. Janusz Durko. Warszawa 1973, PWN, s. 242, [2], iL, cm 21. 53. Myszkówna Halina, Srebra warszawskie XVIII i XIX wieku w zbiorach Muzeum Historycznego. Warszawa 1973, s. 112, tabl. 28, ił., bibliogr., cm 19. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 54. Niemiecka sztuka walcząca 1900-1945. Katalog wystawy. [Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, Rynek Starego Miasta 28, styczeń-luty 1974]. Poznań 1973. Muzeum Historii Ruchu Robotniczego, s. 29, [35 ], iL, cm 21. Muzeum Historii Niemiec w Berlinie. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy.

330

DOROBEK WYDAWNICZY MUZEUM HISTORYCZNEGO m.st. WARSZAWY...

55. Stefan Luchian 1868-1916. [Katalog wystawy w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy, luty-marzec 1973). [Warszawa 1973], k. [2], cm 24. [Muzeum Historyczne m.st. Warszawy], 56. Tessaro-Kosimowa Irena, Historia litografii warszawskiej. Warszawa 1973. PWN, s. 301, [3], U., cm 21. Varsaviana. Praca przygotowana w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy. 57. Warszawskie materiały archeologiczne. Red. Piotr Biegański [i in.]. T. 7. Warszawa 1973, s. 62, tabl. 8, cm 28,5. Prezydium Stołecznej Rady Narodowej — Wydział Kultury. Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 1974 58. Borecka Emilia, Portret Warszawy lat międzywojennych). Warszawa 1974. Wydawn. Arkady, s. 181, [3], ¡1., pl., tab., bibliogr., cm 22. (Z prac Muzeum Historycznego m.st. Warszawy). 59- Liszewska Krystyna, Warszawa w malarstwie 1944-1974 w zbiorach Muzeum Historycznego. [Katalog wystawy] lipiec-sierpień 1914. Przedm. Janusz Durko. (Warszawa 1974), s. [56], il., cm 19Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 60. Warszawa fórr och nu fran Muzeum Historyczne. [Katalog wystawy „Warszawa — przeszłość i teraźniejszość w] Góteborgs Historiska Museum inbjuder under tiden 21 April — 19 Maj 1914. (Góteborg) [1974], Bergendahis, k. [4], il., cm 21. Tekst katalogu przygotowany w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy. 61. Warszawa w grafice. Wystawa ze zbiorów Muzeum Historycznego m.st. Warszawy [w Częstochowie], [Częstochowa 1974], k. [4], il., cm 20,5. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Muzeum w Częstochowie. Towarzystwo Przyjaciół Warszawy Oddział w Częstochowie. 1975 62. Jaworska Janina, Stanisław Tomaszewski „Miedza". Dokument czasu wojny i sztuka współczesna 1939-1914. Wystawa \\S\maj— [15] czerwiec 1915. [Katalog]. [Warszawa 1975], s. 20, [4], tabl. il. 30, cm 23,5. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 63. Katalog zbiorów Ludwika Gocla. Powstanie listopadowe i Wielka Emigracja. T. 1. Księgozbiór. Oprać. Stanisław Ciepłowski. Warszawa 1975. Wydawn. Katalogów i Cenników, s. 331, cm 24. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 331

KRONIKA MUZEALNA

64. Sztuka Czarnogóry pierwszej połowy XX w. Wystawa [w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy] zorganizowana w ramach współpracy kulturalnej między PRL a SFRJ. Warszawa 21 czerwiec-20 lipiec 1975 r. [Katalog]. [Warszawa 1975], s. [52], il., cm 23. Ministerstwo Kultury i Sztuki. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Muzea miasta Cetinje. 1976 65. Dobrowolska Ewa, Warszawa w malarstwie Bronisławy Wilinmuskiej. Wystawa luty 1976. [Katalog]. [Warszawa 1976], s. 24, il., cm 20. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 66. Maja Berezowska. [Informator wystawy w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy] maj — czerwiec 1976. Oprać. graf. Waldemar Kiełczewski. Warszawa 1976, k. [8], il., cm 27. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 67. Pamięci ludzkiej tragedii. [Katalog wystawy w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy 2 IV — 9 V 1976]. (Warszawa 1976). Wydawn. Katalogów i Cenników, s. 23, [72 ], il., cm 22. Muzeum Więzienia Pawiak. Muzeum Martyrologii i Walki Jeńców Wojennych w Łambinowicach. Państwowe Muzeum na Majdanku. Państwowe Muzeum w Oświęcimiu-Brzezince. Państwowe Muzeum Stutthof w Sztutowie. Tyt. i tekst również w jęz. ang. i ros. 68. 600 lat samorządu miasta Warszawy [1376-1976]. (Muzeum Historyczne miasta stołecznego Warszawy swoim sympatykom i miłośnikom miasta przypomina o rocznicy. [Warszawa 1976], Typografia Warszawska, harmonijka w obwolucie, s. (6), il., cm 21. 69. VarSava u slikarstvu XIX i XX veka. [Katalog wystawy w Muzeum Miasta Belgradu, 9 XII 1 9 7 6 - 9 I 1977]. Beograd 1976, s. 22, il., cm 21. Istorijski Muzej Grada Varśave i Muzej Grada Beograda. Tyt. także w jęz. pol. 1977 70. Bibliografia Warszawy. Wydawnictwa ciągłe 1919-1928. Red. nauk.: Janusz Durko. Wrocław 1977. Zakl. Naród. im. Ossolińskich, s. XXXIX, szp. 2001, cm 29Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 71. Broniewski Władysław, Ballada o Placu Teatralnym. (Posłowie: Wanda Broniewska. Oprać, typograficzne i graf.: Zbigniew Dolatowski). 332

DOROBEK WYDAWNICZY MUZEUM HISTORYCZNEGO m a . WARSZAWY...

Warszawa 1977, k. [8], cm 24. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 72. Ciepiela Sławomira, Szkło osiemnastowieczne Starej Warszawy. Warszawa 1977. PWN., s. 140, [4], ii., rys., bibliogr., cm 20. Praca przygotowana w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy. 73. Muzeum Woli. Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. [Informator], [Warszawa 1977. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy], harmonijka, s. (2), cm 17. 74. Portrety Bełgradczyków XIX wieku. [Katalog wystawy 16 VI — 14 VII 1977]. Warszawa 1977, s. 15, [1], k. [4], il„ cm 22. Muzeum Miasta Belgradu. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 75. 300 lat plakatu portugalskiego. Ze zbiorów Biblioteki Narodowej w Lizbonie. Katalog wystawy [23 IX — 23 X 1977]. Warszawa 1977, s. [32], il., cm 21,5. Ministerstwo Kultury i Sztuki. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 1978 76. Amsterdam w malarstwie i rysunku 1600—1850. Z kolekcji Muzeum Historycznego w Amsterdamie. [Katalog wystawy w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy] maj-lipiec 1978. (Oprać. graf. Zenon Januszewski). Warszawa 1978, k. [36], il., cm 22. Muzeum Historyczne miasta Amsterdamu. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 77. Antoni Suchanek. Rysunki i akwarele „Warszawa 1945". [Wystawa] luty-kwiecień 1978. [Katalog]. [Warszawa 1978], k. [7], il., cm 15. Muzeum Woli Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. 78. Katalog zbiorów Ludwika Gocla. Powstanie listopadowe i Wielka Emigracja. T. 3- Pamiątki historyczne. Medale. Medaliony. Oprać. Małgorzata Dubrowska, Grażyna Kieniewiczowa. Warszawa 1978. Wydawn. Katalogów i Cenników, s. 124, il. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 79. Lejko Krystyna, Niklewska Jolanta, Warszawa na starej fotografii 1850-1914. O p r a ć , graf Stefan Nargiełło. Warszawa 1978. PWN, s. 207, [1], il. + aneks k. [4], cm 19Praca przygotowana w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy. 80. Piro [grupa artystyczna: Stanisław, Grzegorz i Łukasz Pyrowie], Biżuteria, rysunek. [Wystawa „Biżuteria i rysunek grupy „Piro" 3 - 3 1 X 1978. Informator], Red. Elżbieta Piwocka. Warszawa 1978, k. [2 + 2 + 2], cm 23. 333

KRONIKA MUZEALNA

Muzeum Woli Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk. 81. Stanisława Wątróbska. Medale i monety. [Katalog wystawy]. Czerwiec—lipiec 1978. [Warszawa 1978], s. [12], il., cm 20,5. Muzeum Woli Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. 82. Tessaro-Kosimowa Irena, Warszawa w starych albumach. Warszawa 1978. PWN, s. 143, [1 ], il., cm 19. Praca przygotowana w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy. 83- Warszawska firma brązoumicza Bracia Łopieńscy 1862-1978. [Katalog wystawy]. Czerwiec-sierpień 1978. Warszawa 1978, s. [20], il., cm 22,5. Muzeum Woli Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. Muzeum Rzemiosł Artystycznych i Precyzyjnych przy Cechu Złotników, Zegarmistrzów, Optyków, Grawerów i Brązowników m.st. Warszawy. 1979 84. (Antić Radmila), Anastas Jovanović, 1817-1899, pierwszy serbski fotograf. [Katalog wystawy w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy, czerwiec 1979]. Przedm. Janusz Durko. [Warszawa 1979], k. [16], il., cm 22. Muzeum Miasta Belgradu. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 85. [Borecka Emilia], Półwieku Warszawy, 1928-1978, w fotografii Zofii Chomętowskiej. [Informator wystawy w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy, lipiec-sierpień 1979]. [Warszawa 1979], k. [18], il., cm 22. Towarzystwo Łączności z Polonią Zagraniczną „Polonia". Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 86. Konfrontacje. Grafika Dusana Kallaya (Czechosłowacja) i Norberta Hansa (Polska). [Informator wystawy w Muzeum Woli, czerwiec 1979 r.]. [Warszawa 1979], k. [1], cm 23. Czechosłowacki Ośrodek Kultury i Informacji w Warszawie. Muzeum Woli Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. 87. (Krzyżanowski Lech), Michał Leszczyński Lester 1906-1972, Jamajka. Malarstwo, rysunek. [Katalog wystawy w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy, listopad—grudzień 1979]. (Oprać. graf. Jerzy Czerniawski). Warszawa 1979, k. [14], il., cm 21. Ministerstwo Kultury i Sztuki. The National Gallery of Jamaica, Kingston. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 88. Lileyko Halina, Srebra warszawskie w zbiorach Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. Oprać, graf Stefan Nargiełło. Warszawa 1979. PWN, s. 102, [2] , tabl. 66, il., cm 19Praca przygotowana w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy. 334

DOROBEK WYDAWNICZY MUZEUM HISTORYCZNEGO m.sl. WARSZAWY...

89. Piwocka Elżbieta, Soltan Andrzej, Rzemiosło warszawskie dawniej i dziś. Katalog wystawy historycznej z okazji 50-lecia Izby Rzemieślniczej m.st. Warszawy. Październik-listopad 1979. [Oprać. graf. Irena i Krzysztof Burnatowiczowie]. [Warszawa 1979], k. [18] , iL, cm 18,5. Izba Rzemieślnicza m.st. Warszawy. Muzeum Woli Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. 90. Warszawa heute und gestem in Zeichnung und Grafik vom 16.-20. Jh. [Wystawa w Museum für Geschichte der Stadt Leipzig 13 VII — 20 VIII 1979- Informator]. [ Warszawa 1979], harmonijka, s. (10). Historisches Museum der Hauptstadt Warszawa. Museum für Geschichte der Stadt Leipzig. 91. Warszawska Wola w rysunku i grafice. Maj 1919. [Wystawa w] Muzeum Woli, Warszawa, ul. Srebrna 12. [Katalog]. [Warszawa 1979], k. [6], iL, cm 20. Zarząd Okręgu Warszawskiego Związku Polskich Artystów Plastyków. Wydział Kultury Urzędu Dzielnicowego Warszawa Wola. Muzeum Woli. 92. Włodzimierz Bartoszewicz, Wystawa rysunków Piórkiem o Warszawie. Katalog (ivystawy w Muzeum Woli) kwiecień-maj 1979. (Wstęp: Juliusz Wiktor Gomulicki. Oprać. graf. Ksawery Tadeusz Piwocki). [Warszawa 1979], s. 15, [3], iL, cm 21. Muzeum Woli. Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. 1980 93. Dawna Wola w obiektywie. [Informator wystawy w Muzeum Woli, wrzesień-październik 1980], [Warszawa 1980], harmonijka, s. (6), iL, cm 21. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Oddział Wola. Warszawskie Towarzystwo Fotograficzne. 94. Dubrowska Małgorzata, Nauka polska w medalach. Katalog ivystawy medalierskiej z okazji I Międzynarodowego Tygodnia Archiwów i V Tygodnia Archiwów Polskich. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, marzec-kwiecień 1980. Wstęp: Zygmunt Kolankowski. [Warszawa 1980], k. [16 ], iL, cm 21. Archiwum Polskiej Akademii Nauk. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 95. Gen. Karol Rolow-Miałowski w walkach o wolność Kuby w latach 1868-1898. [Katalog wystawy, Warszawa 25 V I - 1 6 VII 1980], Warszawa 1980, k. [12], iL, cm 21,5. Muzeum miasta Hawany. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 96. [Kretschmerowa Monika], Kolekcja militariów XVI-XX wieku ze zbioru generała Juliusza Rómmla,(1881-1967) Informator. Warszawa 1980, 335

KRONIKA MUZEALNA

k. [10] ,il., cm 21. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 9 7 . Kraszewski w Warszawie, wystawa kolekcji Mariana Walczaka. [W Muzeum Woli 21 IV - 15 VI 1980]. [Informator]. [Warszawa 1980], s. (4), cm. 21. Muzeum Woli Odział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. 98. Midzio Stanisław, Z dziejów rzemiosła krawieckiego w Warszawie. 1339-1980. Warszawa 1980. PWN, s. 214, [2], tabl. 20, il., cm 21. Cech Krawców i Rzemiosł Włókienniczych m.st. Warszawy. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 99. Tomaszewski—Miedza Stanisław, Ludzie nauki i sztuki w walce o Polskę i polskość 1939—1944- Wstęp Karol Małcużyński. [Katalog wystawy 26 1 - 1 6 II 1981], Warszawa 1980, k. [20], ił., cm 21,5. Ministerstwo Kultury i Sztuki. Stowarzyszenie Autorów ZAIKS. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 100. Varsava gravire i crteżiXVl—XX. [Katalog wystawy w Muzeum Miasta Belgradu 11 IV — 15 V 1980], Beograd 1980, s. 15, [9], il., cm 21. Istorijski Muzej Grada VarSave i Muzej Grada Beograda. Tyt. również w jęz. polskim. 101. Włodzimierz Bartoszewicz. Wystawa portretów. Katalog [wystawy w Muzeum Woli] wrzesień—październik 1980. (Wstęp: Jerzy Zanoziński. Oprać, graf. Ksawery Tadeusz Piwocki). [Warszawa 1980], k. [8], il., c m 20. Muzeum Woli Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. 1981 102. Belgrad w grafice od XVI do XIX wieku. [Katalog wystawy w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy, grudzień 1981-styczeń 1982], Warszawa 1981, k. [12], il., cm 21. Muzeum Historii Miasta Belgradu. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 103. Gołębniak Antoni Jan, Exlibrisy... Idea, tresc, technika. [Informator wystawy w Muzeum Woli, luty-marzec 1981]. Wstęp: Konstanty M. Sopoćko. Warszawa 1981, k. [8], il., cm 22. Muzeum Woli Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. 104. Lejko Krystyna, Sylwester Kris-Braun, fotoreporter Powstania Warszawskiego. [Informator wystawy w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy, wrzesień-listopad 1981], (Oprać. graf. Jerzy Czerniawski). Warszawa 1981, k. [12], il., cm 22. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy.

336

DOROBEK WYDAWNICZY MUZEUM HISTORYCZNEGO m.si. WARSZAWY...

105. Meller Beata, Sztuka warszawska XIX wieku. Wystawa, czynna Włocławek, ul. Słowackiego 1A, maj-lipiec [1981]. [Informator], [Włocławek 1981], wyd. Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej, harmonijka, s. (8). Muzeum Historyczne Warszawa. Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej Włocławek. 106. Szwankowska Hanna, Zarynowa Aleksandra, Stanisław Żaryn konserwator zabytków Warszawy 1913-1964. [Katalog wystawy], czerwiec-lipiec 1981. Warszawa 1981, s. 79, [1], il., cm 24. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 107. S wiechowska Aleksandra, Niczego mi proszę pana tak nie żaljak porcelany. Wystawa porcelany i fajansu — zbiorów zniszczonych w czasie powstanie warszawskiego [1944] i wydobytych z gruzów w latach odbudowy Starego Miasta. Wrzesień 1981. [Katalog]. Warszawa 1981, k. [18] , il., cm 21. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 108. Varsava i nieni stanovnici na starim fotografijania 1850-1914. [Katalog wystawy w Muzeum Miasta Belgradu 15 V—12 VI 1981]. Beograd 1981, s. 12, [11], il., cm 21,5. Istorijski Muzej Grada Varśave i Muzej Grada Beograda. Tyt. również w jęz. polskim. 1982 109- (Kieszkowski Marek, Ledóchowski Stanisław, Ryszkiewicz Andrzej), Metalowa secesja. Katalog wystaivy [w Muzeum Woli, sierpień — wrzesień 1982], Wstęp: Halina Lileyko. Oprać. graf. Ksawery Tadeusz Piwocki. Warszawa 1982, s. 13, [l] , il., cm 25. Muzeum Woli Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. 110. Morka Zofia, Warszawa w twórczości Bronisława Kopczyńskiego 1882—1964. Wystawa [17 V - 1 5 VIII 1982. Katalog], Proj. piast. Krzysztof Burnatowicz. Warszawa 1982, k. [26], il. cm 21. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Towarzystwo Przyjaciół Warszawy Oddział Saska Kępa. 111. OlgierdSzłekys. Wnętrza, meble, malarstwo. [Wystawa 4 III—2 V 1982. Informator], Warszawa 1982, s. 74, il., cm. 21,5. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Związek Polskich Artystów Plastyków. 112. Pleskaczyńska Małgorzata, Ruch robotniczy i niepodległościowy w Warszawie i na Mazowszu w dokumentach 1878-1918. [Informator wystawy w Muzeum Woli, październik 1982-luty 1983]. Oprać. graf. Ksawery 337

KRONIKA MUZEALNA

Piwocki. Warszawa 1982, s. 14, il., cm 25. Archiwum Państwowe m.st. Warszawy. Muzeum Woli. 113. Varsavski ustanak u snimeima fotoreportera Silvester Kris Brauna. [Katalog wystawy w Muzeum Miasta Belgradu 1 - 3 0 IX 1982], Beograd

1982, s. 8, [6], il., cm 21. Istorijski Muzej Grada Varsave i Muzej Grada Beograda. 114. [Wagner Marek], Kultura robotnicza Warszawy 1882-1939. [Informator wystawy w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy, listopad 1982-styczeń 1983]. [Warszawa 1982], k. [6], il., cm 23. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 115. Warszawskie Stare Miasta. Z dziejów odbudowy. Warszawa 1982. P W N , s. 159 [1], tabl. 64, il., pl. 1, cm 24. Praca przygotowana w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy. 1983 116. Diariusz całego oblężenia wiedeńskiego od Turków i wybawienia przez wojska chrześcijańskie 1683• Oprać, i wstępem opatrzył Konrad Zawadzki. Warszawa 1983, s. 21, [3], il., cm 19. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Towarzystwo Przyjaciół Warszawy. 117. Gomulicki Juliusz W , Varsaviana rar a et curiosa 16 kolekcjonerów warszawskich. Wystawa luty—marzec 1983 Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, Rynek Starego Miasta 42. [Informator]. Oprać, graficzne Ksawery Piwocki. Zdjęcia Ewald Pawlak. Warszawa 1983, s. [2], 32, [1], il. cm 25. Towarzystwo Przyjaciół Warszawy. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 118. Jan III Sobieski i jego epoka w rysunkach Antoniego Uniechowskiego. [Folder wystawy w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy, czerwiec-sierpień 1983 r.]. Warszawa 1983, s. 15, il., cm 21. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 119- (Morawski Karol), Martyrologia warszawskiej ludności żydowskiej w twórczości Charles'a Bruce Cartera. [Katalog wystawy w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy, kwiecień—maj 1983]. (Wstęp Janusz Durko. Oprać. graf. Ksawery Piwocki). Warszawa 1983, s. 14, [2], il., cm 24. Żydowski Instytut w Polsce. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 120. (Tomic Darinka), Ivo Andrić— człowiek i dzieło. (Informator wystawy w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy, maj — czerwiec 1983). Tłum. Magdalena Petryńska. Oprać. graf. Ksawery Piwocki). Warszawa 1983, s. 16, il., bibliogr., cm 21. Muzeum miasta Belgradu. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 338

DOROBEK WYDAWNICZY MUZEUM HISTORYCZNEGO m.st. WARSZAWY...

121. Wawrzewski Maciej, Napoleon Orda. Wystawa w 100-lecie śmierci [maj-lipiec 1983]. Warszawa 1983, s. 14, il„ cm 21. Muzeum Woli Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. 1984 122. Bibliografia Warszawy. Wydawnictwa ciągłe 1929-1939. Wojna i okupacja 1939-1944. Red. nauk. Janusz Durko. Wrocław 1984. Zakł. Naród. im. Ossolińskich, s. XLIX, szp. 2430, err. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 123. [Dwieście] 200 lat ulicy Żelaznej. Wystawa w Muzeum Woli [marzec-wrzesień 1984 r. Folder], Warszawa 1984, harmonijka (8 s.) il., cm 23. Muzeum Woli Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. 124. Jest u nas kolumna w Warszawie..." 340 lat Kolumny Zygmunta III. 1644-1984. [Informator wystawy czynnej 26 X I - 3 1 XII 1984], [Warszawa 1984], s. [8], il., cm 21. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 125. [Liszewska Krystyna], Tadeusz Kościuszko — wizerunki. Wystawa zorganizowana w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy w rocznicę Insurekcji Kościuszkowskiej [kwiecień-lipiec 1984], (Informator. Oprać. graf. Hubert Hilscher). Warszawa 1984, k. [10], il., cm 22. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 126. Liszewska Krystyna, Plapis Janusz, Portreti uglednich licznosti i grażdana Warszawę XVII-XX weka. [Katalog wystawy w Muzeum Miasta Belgradu, październik-listopad 1984 r j . Beograd 1984, s. 20, tabl. 2, il., cm 21. Istorijski Muzej Grada Warszawę. Muzej Grada Beograda. 127. Pleskaczyńska Małgorzata, Rogalska Barbara, Ludwik Waryński 1856-1889. Wystawa zorganizowana z okazji VI Tygodnia Archiwów Polskich. Październik-grudzień 1984• [Informator]. Warszawa 1984, s. [12], il., cm 24. Archiwum Państwowe m.st. Warszawy. Muzeum Woli. 128. Rogalska Barbara, Sołtan Andrzej, Klisze pamięci. Z fotokroniki Powstania Warszawskiego. Wstęp Krystyna Lejko, Andrzej Sołtan. Warszawa 1984. Omnipres, s. 95 [1], il. cm. 24. Praca przygotowana w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy. 129. Skarby średniowiecznej Sofii. Kolekcja Muzeum Historii Sofii w salach Muzeum Historycznego m. Stołecznego Warszawy, Rynek Starego Miasta 42, 30 V-24 VI 1984. [Informator], [Warszawa 1984], s. [20], il., cm 20. [Muzeum Historyczne m.st. Warszawy]. 339

KRONIKA MUZEALNA

130. Warszawa w sztuce 1944-1984. Malarstwo, grafika, medalierstwo, książka. Wystawa czynna od 4 lipca do 15 sierpnia 1984 r. w salach Muzeum Historycznego m.st. Warszawy, Rynek Starego Miasta 28. [Informator], [Warszawa 1984], harmonijka, (6 s.), cm 23,5. Biblioteka Narodowa. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 1985 131. Lejko Krystyna, Warszawa w obiektywie Konrada Brandla. Oprać, graf. Stefan Nargielło. Warszawa 1985. PWN, s. 203 [1], il., cm 19. Praca przygotowana w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy. 132. [Plapis Janusz], Stefan Drobot. Malarstwo. [Katalog wystawy w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy, wrzesień—październik 1985]. Wstęp Tomasz Zołnierkiewicz. [Warszawa 1985], s. [13], il., cm 21. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 133- Powrót 1945. Wystawa fotografii Sylwestra Brauna „Krisa" [w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy 21 1—15 VI 1985. Informator]. Tekst Anna Topolska. Warszawa 1985, s. [3], tabl. luźnych [10] , cm 22. 134. Puszkin a kultura światowa. (Wystawa ze zbiorów Państwowego Muzeum Aleksandra Puszkina w Moskwie) [w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy 21 1 - 1 0 VI 1985. Informator], [Warszawa 1985], s. 17, [1], il., cm 21. Państwowe Muzeum Puszkina w Moskwie, Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy Maszyn, powiel. 135. (Śćekić Milan), Architektura Belgradu na starej fotografii. [Katalog wystawy w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy, lipiec-sierpień 1985]. (Tłum. Magdalena Petryńska. Oprać, graf.: Maria Niezabitowska, Ksawery Piwocki). Warszawa 1985, s. 15, [l], il., cm 25. Muzeum miasta Belgradu. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 136. Wawrzewski Maciej, Piwocka Elżbieta, Muzeum Woli 1974-1984[Informator wystawy. Pamiątki wolskie w zbiorach Muzeum Woli, marzec—kwiecień 1985]. Oprać. graf. Ksawery Piwocki. [Warszawa 1985], s. 15, [1], cm 25. Muzeum Woli Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy.

1986 137. Dubrowska Małgorzata, Varsava na medaljama XVIII-XX w. [Katalog wystawy w Muzeum miasta Belgradu 12 V I - 1 2 VII 1986], Beograd 1986, s. 30, [l], k. [4], il., c m 21.

340

DOROBEK WYDAWNICZY MUZEUM HISTORYCZNEGO m.st. WARSZAWY...

Istorijski Muzej Grada Varśave, Muzej Grada Beograda. Tyt. także w jęz. pol. 138. [Huhns Ingeborg], Daniel Chodowiecki 1726-1801. Życie i twórczość. Wystawa Markisches Museum z Berlina. [Tłum. Monika Kretschmerowa. Informator wystawy w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy, październik—listopad 1986]. [Warszawa 1986], k. [6], il., cm 21. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 139. Liszewska Krystyna, Malarstwo Witold Kalicki. [Katalog wystawy], wrzesień 1986. (Wstęp Elwira Saroszek-Wroniewicz. Oprać. graf. Hanna Stefańska). [Warszawa 1986], k. [6], wklejka, cm. 30. Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miasta Stołecznego Warszawy. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 140. Portrety osobistości i mieszkańców Warszaivy XVII—XX wieku. (Wystawa portretu w rokujubileuszowym Muzeum Historycznego miasta stołecznego Warszawy 1936-1986). [Informator], Warszawa 1986, s. [7], il., cm 29,5. 141. Varsaviana rara et cuńosa. Druga wystawa kolekcjonerów warszawskich. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, Rynek Starego Miasta 42. [Informator], Oprać. graf. Ksawery Piwocki. [Warszawa 1986], s. 32, il., cm 23,5. Towarzystwo Przyjaciół Warszawy. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 142. [Woronowa Nina Wasiljewna], Moskwa — wczoraj i dziś. Dokumenty <XII-XXw>. [Katalog wystawy w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy, listopad 1986 r.]. Oprać. graf. Jerzy Kotarba. Warszawa 1986, s. 22, il., cm 20. Zarząd Archiwów Miasta Moskwy. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Archiwum Państwowe m.st. Warszawy. 143. Z dziejów harcerstwa w Warszawie 1911 — 1986. [Wystawa w Muzeum Woli], (Wrzesień 1986). [Informator], Warszawa 1986, s. 9, cm 14. Muzeum Woli. Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. 1987 144. Dubrowska Małgorzata, Sołtan Andrzej, Rzemiosło artystyczne Minterów 1828-1881. Warszawa 1987. PWN, s. 205 [3], il., cm 19Praca przygotowana w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy. 145. [Grabowska Anna], Aleksandra Minorskiego fotografia Woli. [Katalog wystawy w Muzeum Woli, listopad 1987-marzec 1988]. Oprać. graf. Ksawery Piwocki. [Warszawa 1987], s. 16, il., cm 24. Muzeum Woli. Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. 146. Katalog zbiorów Ludwika Gocla — Powstanie listopadowe i Wielka Emigracja. T. 2. Obrazy olejne. Rysunki. Akwarele. Grafika. Oprać. Irena 341

KRONIKA MUZEALNA

Tessaro—Kosimowa. Warszawa 1987. Wydawn. Katalogów i Cenników, s. 253, [3], 112 il., cm 24. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 147. Varsavia lmmagine e storia di una capitale. (Esposizione organizzata dal Comune di Ferrara, Assesorato alia Cultura — Direzione Musei Civici d'A rte Antica. Con la collaborazione deli' Ambasciata Italiana in Polonia e deli' Instituto italiano di Cultura a Varsavia. 11 progetto delia mostra e stato elaborato dal Museo Storico della Citta di Varsavia, che ha coerdinato ilprestito delle opere dei Museipolacchi). Ferrara (1987), s. 375, il., cm 22,5. Pozycja przygotowana w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy.

1988 148. Harcerki. [Informator wystawy w Muzeum Woli, maj-listopad 1988], Oprać. graf. Jerzy Kotarba, Wojciech Zbytniewski. [Warszawa 1988], k. [8], il., cm 20. Muzeum Woli Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. 149. Kieniewiczowa Grażyna, Pamiątki powstań narodoivych w zbiorach Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. Warszawa 1988. P W N , s. 141, [3] , il., bibliogr., cm 20. Praca przygotowana w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy. 150. [Novaković Żelimir], Belgrad pod panowaniem tureckim 1521-1683. [Katalog wystawy w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy, wrzesień-październik 1988]. (Tłum. Magdalena Petryńska. Oprać. graf. Krzysztof Burnatowicz). Warszawa 1988, s. 35, il., cm 21. Muzeum m. Belgradu. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 151. Swierczek Lidia, Edward Szymański dorosłym i dzieciom. Twórczosc poetycka. Wystawa, październik 1988. [Informator], Oprać. graf. Zofia Tomaszewska. [Warszawa 1988], Wyd. Centrum Informacyjno-Reklamowe „CIR", s. [12], il., cm 21. Muzeum Woli Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy 1989 152. Moniki Żeromskiej ivystawa malarstwa 21 kwietnia 1989- [Katalog]. [Warszawa 1989], k. 16, cm 21. Muzeum Woli Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy Maszyn, powiel. 153. Paryż — 1789 — Warszawa. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Wystawa: czerwiec - październik 1989. [Informator], [Warszawa 1989], s. [8], il., cm 21. 342

DOROBEK WYDAWNICZY MUZEUM HISTORYCZNEGO m.st. WARSZAWY...

Ambasada Francuska w Warszawie. Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Francuskiej.Ośrodek Międzyuniwersytecki Studiów Francuskich przy Uniwersytecie Warszawskim. 154. [Plapis Janusz], Motwi Stare Warszawę u grafici XX weka. [Katalog wystawy w Muzeum Miasta Belgradu, maj-czerwiec 1989 r.]. Belgrad 1989, s. 11, tabl. 3, U., cm 21. Istorijski Muzej Grada Warszawę. Muzej Grada Beograda. 155. ft Warszawa jedna twojej mocy się urąga..." W 45 rocznicę powstania warszawskiego. Wystawa prasy z powstania 1944 roku oraz druków zwartych z lat 1945-1989. [1 VIII — 2 X 1989- Informator], [Warszawa] 1989, k. [18], il., cm 19,5 Muzeum Woli Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. 156. Warszawa na dawnych pocztówkach. Kolekcja Aleksandra W. Iwanowa z Leningradu. Wystawa w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy [13 X - 1 5 XI 1989]. Warszawa 1989, k. [2], il., c m 30. 1990 157. Ejchman Maria, „Gdyby ujrzeć tak jeszcze raz Warszawę...". Wizerunek Warszawy lat dwudziestolecia międzywojennego. [Wystawa] luty-wrzesień [1990. Informator], Warszawa 1990, s. 15, 3 wkładki, il., 21 cm. Muzeum Woli. Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. 158. Liszewska Krystyna, Plapis Janusz, Portrety osobistości i mieszkańców Warszawy w zbiorach Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. Warszawa 1990. P W N , s. 269, 3 nlb., il, 20 cm. Praca przygotowana w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy. 159. Powstanie warszawskie widziane po latach. Sesja naukowa. Warszawa 21 września 1990 roku. [Materiały]. Red. Karol Morawski i Lucjan Pracki. [Warszawa 1990], k. 155, [2], cm 21. Muzeum Woli Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. Fundacja wystawy Warszawa walczy 1939-1945. Maszyn, powiel. 160. Świechowska Aleksandra, Rzeczy codzienne z wykopalisk zamkowych i staromiejskich. Wystawa stała na Zamku Królewskim w Warszawie. Piwnice Domu Wielkiego. [Przewodnik]. Warszawa 1990, s. 15[l], tabl. 4, il., cm 21. Zamek Królewski w Warszawie. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 161. Wystawa malarstwa i grafiki IV Pleneru Warszawa '89. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, Rynek Starego Miasta 42 — marzec 1990. [Katalog], [Warszawa 1990], s. [8], c m 21. Ministerstwo Kultury i Sztuki. Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miasta Stołecznego Warszawy. Zarząd Okręgu Warszawskiego Związku 343

KROMKA MUZEALNA

Polskich Artystów Malarzy i Grafików. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 1991 162. Piwocka Elżbieta, Wawrzewski Maciej, Dyskretny urok platerów warszawskich. Wystawa platerów ze zbiorów Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. [Katalog wystawy. Siedlce, Ratusz, czerwiec-sierpień 1991 r.]. Siedlce 1991, s. 26, tabl. 6, il., cm 21. Muzeum Okręgowe w Siedlcach. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 163- Pruszyński Jan Piotr, Piosenka o mojej Warszawie. Fonográfica z kolekcji Jana Piotra Pruszyńskiego. [Katalog wystawy 2 1 V - 1 8 X 1991]. Warszawa [1991], s. 56, il., cm 29. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 164. Warszawskie średnie szkoły ogólnokształcące w latach 1918—1939• Wystawa marzec—sierpień 1991. Warszawa, ul. Srebrna 12. [Warszawa 1991], s. [2], 59, [1], cm 21. Muzeum Woli Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. Towarzystwo Przyjaciół Warszawy. Oddział Stare Miasto. 1992 165. Bibliografia Warszawy. Wydawnictwa ciągłe 1795-1863. Red. nauk.: Janusz Durko. Wrocław 1992. Zakł. Naród. im. Ossolińskich, s. LVIII, szp. 1622, s. nlb. 1, cm 29Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 166. Bukowska Elżbieta, Aleksander Semkowicz 1885—1954. Introligator, mickiewiczolog, bibliofil. Wystawa w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy [16 III—31 V 1992. Katalog], Warszawa 1992, s. 79, [1], il., cm 23,5. Muzeum Drukarstwa Warszawskiego. 167. Głębocki Wiesław, Zegarmistrzowie warszawscy XIX wieku. Warszawa 1992. PWN, s. 142 [2], tabl. 14, il., cm 19Praca przygotowana w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy. 168. Kowalski Stanisław, Orzechowska Barbara, Portrety trumienne, tablice inskrypcyjne i herbowe XVII—XVIII w. ze zbiorów Muzeum w Międzyrzeczu Wielkopolskim. [Wystawa]. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, Rynek Starego Miasta 42 [14 I X - 1 5 XI 1992. Katalog]. Warszawa [1992], S. 42, [1], il., cm 21,5. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 169. Obecni... Karty z dziejów ewangelików warszawskich. Materiały z sesji popularnonaukowej. Muzeum Woli. Oddział Muzeum Historycznego m.st. 344

DOROBEK WYDAWNICZY MUZEUM HISTORYCZNEGO m.st. WARSZAWY...

Warszawy. Warszawa22 V1992. [Warszawa 1992, s. 80, [4], il., cm 20. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Parafia Ewangelicko-Augsburska Św. Trójcy w Warszawie. 1993 170. Boczek Helena, Meller Beata, Aleksander Sochaczewski 1843-1923, malarz syberyjskiej katorgi <życie, twórczość i dzieje kolekcji>. Przedm.: Janusz Durko. Warszawa 1993, s. 119 [l], il, bibliogr. Sum. cm 27. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Muzeum Niepodległości w Warszawie. 171. Englert Juliusz L[udwik], Warszawa kadrowana spojrzeniem. Powroty emigranta. [Informator wystawy w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy maj-czerwiec 1993 r.]. Warszawa 1993. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy k. [8] , il., cm 29. 172. Kamińska Elżbieta, 50 Het Warszawy w fotografijach Silwestra Kris-Brauna. [Informator wystawy fotograficznej w Irkucku, we wsi Wierszyna, Władywostoku, Chabarowsku, Abakanie, Orenburgu, Moskwie, St. Petersburgu]. [Warszawa 1993] s. 11, il., cm 26. Istoriczieskij Muziej g. Warszawy. 173- Loth Karol, Palmiry. Przewodnik po cmentarzu i muzeum. Warszawa 1993- Wyd. Muzeum Historycznego m.st. Warszawy, s. 38, XX, [27], il., cm 24. Muzeum Walki i Męczeństwa w Palmirach Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. 174. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. [Informator], [Warszawa 1993], harmonijka s. (8), il. cm 23,5. Także w jęz. ang., franc., niem. 175. Obecni wśród nas. Żydzi polscy w życiu politycznym, gospodarczym, społecznym, naukowym i kulturalnym Warszawy. Katalog wystawy [1 IV-3 X 1993]. Warszawa 1993, s. 127, il., cm 22. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 176. [Oktabiński Krzysztof],Janina Górska-Szokalska {1881-1974>. W kręgu rodziny i przyjaciół. Malarstwo i rysunek. [Katalog wystawy w Muzeum Woli, maj-sierpień 1993]. Warszawa 1993, k.[8], il., cm 21. Muzeum Woli. Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. 177. Piwocka Elżbieta, Wawrzewski Maciej, Dyskretny urok platerów warszawskich. Wystawa platerów ze zbiorów Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. [Katalog wystawy. Konin, Zamek w Gosławicach, wrzesień-listopad 1993 r.]. Konin 1993, s. 25, tabl. 2, il., cm 21. 345

KRONIKA MUZEALNA

Muzeum Okręgowe w Koninie. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 178. Ujazdów. 730—lecieJazdowa ¡200—lecie najstarszego szpitala wojskowego Warszawy. Materiały z sesji naukowej. Czerwiec 1992. Warszawa [1993], s. 89, [3], il., cm 21,5. Główna Biblioteka Lekarska im. Stanisława Konopki. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 179- Warszawa egzotyczna — Gruzini. [Wystawa], Październik—grudzień 1993. Muzeum Woli, ul. Srebrna 12. [Informator], [Warszawa 1993], s. [4]D , 29, c m 21. Muzeum Woli Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. 1994 180. Dubrowska Małgorzata, Pamiątki I wojny światowej w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy. Zbiór Krzysztofa Klingera. Warszawa 1994. P W N , s. 157, [3], ił., cm 20. Tyt. finansowany przez Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 181. Kłemińska Izabella, Poezja powstańczej Warszawy. Antologia. Wybór i oprać Warszawa 1994, s. 174, tabl. 1, cm 23,5. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Muzeum Powstania Warszawskiego. 182. Lejko Krystyna, Warszawa zapomniana. Pocztówki z lat 1898-1915 ze zbiorów Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. Warszawa 1994. P W N , s. 84 [2], tabl. 41, ił., bibliogr., cm 20. Praca przygotowana w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy. 183. [Niklewska Jolanta], Insurekcja Kościuszkowska w pamięci narodowej 1794-1994. Wystawa w Muzeum Historycznym m.st. Warszaivy, kwiecień-maj 1994. (Oprać. graf. Jan Kosiński). Informator. Warszawa 1994. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy k. [8], ił., cm 22. 184. Plakaty budapesztańskich ulic 1900-1914. Wystawa211-23 III 1994. Muzeum Woli. [Katalog], [Warszawa 1994], s. 39, [1], il., cm 16. Muzeum Historyczne Budapesztu. Muzeum Woli Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. Ośrodek Informacji i Kultury Polskiej w Budapeszcie. 185. [Plapis Janusz, Morka Zofia], Tadeusz Cieślewski, syn 1855-1944. Wystawa w setną rocznicę urodzin i pięćdziesiątą rocznicę śmierci wielkiego drzeworytnika. [Wystawa w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy, grudzień 1994-marzec 1995 r.]. Oprać. graf. Dariusz Kozłowski. Warszawa 1994, s. 44, il., cm 20. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy.

346

DOROBEK WYDAWNICZY MUZEUM HISTORYCZNEGO m.st. WARSZAWY...

186. Powstanie warszawskie. Świadectwa historii. Tradycja. 1944-1994. [Wystawa w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy 15 VII 19941 III 1995. Informator], [Warszawa 1994], s. 9, [7], iL, cm 19. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Muzeum Powstania Warszawskiego. 187. Stare polskie Chicago. Wystawa [w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy] 10 XII 1993-23 11994. [Informator] [Warszawa 1994], s. [32], iL, cm 22. Muzeum Polskie w Ameryce (Chicago). Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 188. Warsaw Uprising. History. Tradition. 1944-1994. [Wystawa w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy 15 VII 1994-1 III 1995. Informator], [Warsaw 1994], s. 10, [7], iL, cm 19. Historical Museum of Warszaw. Museum of the Warsaw Uprising. 189. Źródła archeologiczne do dziejów Zamku królewskiego oraz Starej i Nowej Warszaivy. Komitet redakcyjny: Janusz Durko, Ryta Kozłowska, Włodzimierz Pela. Z. 1. Materiały do wystawy „Rzeczy codzienne z wykopalisk zamkowych i staromiejskich". Szkło. Red. Włodzimierz Pela. Warszawa 1994, k. [l], 42, iL, cm 30. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Dział Archeologiczny. 1995 190. Ciepłowski Stanisław, Warszawskie czasopisma poligrafów 1897-1939Warszawa 1995. Biblioteka Narodowa, s. 188, cm 21. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 191. Ejchman Maria, Oktabiński Krzysztof, Ogrody i parki Warszawy 1596-1996. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Wystawa: 1995/1996. Oprać. ... [Warszawa 1995], s. 45, k. [8], il. cm 21. Muzeum Historyczne Warszawy. Oddział Muzeum Woli. Muzeum Historyczne Budapesztu. Instytut Kultury Polskiej w Budapeszcie. Tyt. także w jęz. angielskim. 192. Gutschow Niels, Klain Barbara, Zagłada i utopia. Urbanistyka Warszawy w latach 1939-1945. (Publikacja oprać, napodstawie książki „Vernichtung und Utopie. Stadtplanung Warschau 1939-1945" z okazji otwarcia wystawy „Urbanistyka zagłady — urbanistyka nadziei, Warszawa 1939-1945" w Muzeum Historycznym m.st. Wwmaju 1995 r.). Warszawa 1995. Deutscher Werkbund e. V.Frankfurt/Main i Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, s. 77, cm 24.

347

KRONIKA MUZEALNA

193. Kotańska Anna, Maldis Joanna, Topolska Anna, Warszawa ijej mieszkańcy 1945—1956. [Katalog wystawy] Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Listopad 1995. [Warszawa 1995], s. 63, [1], k. [2], il., c m 21. 194. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Informator. [Warszawa 1995], harmonijka (12 s.), il. cm 22,5. Toż w jęz. ang., franc., niem. 195. Warszawa egzotyczna. 0 społecznościach narodowych i wyznaniowych stolicy w przeszłości i współcześnie [l]. Materiały z sesji popularnonaukowej uczniów klas maturalnych XII LO im. H. Sienkiewicza w Warszawie zorganizowanej w Muzeum Woliwdn. 23.03.1995. Warszawa 1995, s. 86. Muzeum Woli Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. 196. Wiśniewska Jolanta, Znaki czasu. Wola 1945-1995 w fotografii Leopolda Pytko. Wystawa styczeń—kwiecień 1995. [Informator], [Warszawa 1995], s. 7, [9], il. cm 16. Muzeum Woli Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy 197. Wrzesień 1939 we wspomnieniach obrońców warszawskiej Woli. Warszawa 1995. Muzeum Woli Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy, s. 97, [7], mapa 1, cm 21. 1996 198. Dubrowska Małgorzata, Sołtan Andrzej, Od guzika do pomnika. Brązownictwo warszawskie XIX—XX w. Katalog wystau/y zorganizowanej w ramach obchodów IV wieków Stołeczności Warszawy, czerwiec—wrzesień 1996. Warszawa 1996, s. 61, [l]D , il. cm 20. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy 199. [Liszewska Krystyna, Plapis Janusz], Architektura Warszawy w malarstwie i grafice XVII-XX w. [Informator wystawy w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy] październik 1996-łuty 1991. Oprać. graf. J. Tyborowska-Kowalska. [Warszawa 1996], harmonijka (8 s.), il., cm 19. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Też wersja niem. 200. Narodziny stolicy. Warszawa w latach 1596—1668. 9 eśnia—31 grudnia 1996. [Katalog wystawy w Zamku Królewskim w Warszawie]. [Warszawa 1996], Arx Regia, s. 413, [3], il., cm 28. Urząd Miasta Stołecznego Warszawy. Zamek Królewski w Warszawie. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 201. Plapis Janusz, Mikalojus Konstantinas Ćiurlionis 1875-1911 z okazji ivystav/y w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy, lipiec-wrzesień 1996 r. [Informator]. [Warszawa 1996], harmonijka (9 s.), cm 21. 348

DOROBEK WYDAWNICZY MUZEUM HISTORYCZNEGO m.st. WARSZAWY...

Valstybinis M. K. Ćiurlionis dailes muziejus. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 202. Spitsbergen w grafice Zbigniewa Jóźwika. (,Katalog wystawy w Muzeum Drukarstwa Warszawskiego). Oprać. Elżbieta Bukowska. [Warszawa 1996], s, 16, tabl. 1, cm 16. Muzeum Drukarstwa Warszawskiego. Oddział Warszawski Towarzystwa Przyjaciół Książki. 203. Warszawa egzotyczna. 0 społecznościach narodowych i wyznaniowych stolicy w przeszłości i współcześnie. II. Materiały z II sesji popularnonaukowej uczniów klas maturalnych XII LO im. H. Sienkiewicza w Warszawie zorganizowanej w Muzeum Woli w dniu 24.04.1996 r. Red. Maria Ejchman, Jolanta Wiśniewska. Warszawa 1996, s. 87, [1], cm 20. Muzeum Woli Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. 204. Źródła archeologiczne do dziejów Zamku Królewskiego oraz Starej i Nowej Warszawy. Kom. red.: Janusz Durko, Ryta Kozłowska, Włodzimierz Pela. Z. 2. Materiały do wystawy „Rzeczy codzienne z wykopalisk zamkowych i staromiejskich". Ceramika zdobiona XVI-XVII w. Red. Katarzyna Meyza. Warszawa 1996, s. VII, [l], 132, [l], tabl. 3, iL, cm 31. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Dział Archeologiczny. 205. Zmuda—Liszewska Krystyna, Muzeum Historyczne m.st. Warszawy 1936-1996. Przedm. Janusz Durko. Oprać. graf. Ewa Stiasny. Warszawa 1996. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, s. 88, [4], tabl. 5, ił., cm 23. 1997 206. Almanach Muzealny. T. 1. Kom. red.: Janusz Durko, Stanisław Ciepłowski, Andrzej Sołtan. Warszawa 1997. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, s. 376 [3], ił., cm 23207. Bielecki Robert, Napoleon a Polska. Polacy a Napoleon. Katalog wystawy [w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy], czerwiec-październik 1997. Oprać. graf. Dariusz Górski. Warszawa 1997, s. 184, [8], ił., cm 20. Praca przygotowana przez Archiwum Polskiej Akademii Nauk, Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 208. Gerresheim Bert. Przemoc i miłość. Rzeźby i rysunki. Wystawa z okazji dwóchsetłecia urodzin Heinricha Heinego. [Katalog wystawy w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy], październik-grudzień 1997 r. Warszawa 1997, s. 16, cm 27. Muzeum miasta Dusseldorfu. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 209. Varsaviana rara et curiosa. Trzecia wystawa kolekcjonerów warszawskich, marzec-kwiecień 1997, Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, Rynek Starego 349

KRONIKA MUZEALNA

Miasta 28/42. [Informator], [Warszawa 1997], s. 44, cm 25. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Towarzystwo Przyjaciół Warszawy. 210. Warszawa egzotyczna. 0 społecznościach narodowych i wyznaniowych stolicy w przeszłości i współcześnie. III. Materiały z sesji popularnonaukowej uczniów Xli LO im. Henryka Sienkiewicza w Warszawie zorganizowanej w Muzeum Woli w dniu 9-04.1997 r. Red. Maria Ejchman, Jolanta Wiśniewska. Warszawa 1997, s. 67, [1], cm 20. Muzeum Woli Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. 211. Warszawa ijej mieszkańcy 1945-1956. Odbudowa i stalinizm. Wystawa Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. Instytut Polski w Lipsku 31 1-14 III 1997. [Informator]. [Warszawa 1997], s. 16, ił, cm 23. Tyt. także w jęz. niem. 212. Wola ongi i dziś. Spojrzenie prawdziwe. Materiały z sesji popularnonaukowej zorganizowanej z okazji dwudziestolecia Muzeum Woli w dniu 30 listopada 1994 roku. Red. Karol Morawski, Barbara Rogalska. Warszawa 1997, s. 138, [2], U., cm 21. Muzeum Woli Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. Towarzystwo Przyjaciół Warszawy. Oddział Wola. 1998 213. £ arhitektonike tes Barsobias otis grafikes tehnes apo ton 17 o eós ton 20 0 aióna. [Architektura Warszawy w grafice X V I I - X X w. Katalog wystawy w Muzeum Miasta Aten, marzec-maj 1998]. Athena 1998, s. 46, ii., cm 20. Mouseion tes Poleós ton Athenon. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 214. Gomulicki Juliusz Wiktor, Wiktor Gomulickipiewca i dziejopis Warszawy. Wystawa na 150-tą rocznicę urodzin. [Informator wystawy w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy], październik-grudzień 1998. (Oprać. graf. Ksawery Piwocki). Warszawa 1998, s. 43, [1], ii., cm 24. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 215. Kronenbergowie. Pamiętniki rodzinne. Wstęp Janusz Durko. Red. Małgorzata Dubrowska. Warszawa 1998. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, Fundacja Bankowa im. Leopolda Kronenberga, s. 231, ii. Sum. cm 30. 216. Naldis Joanna, Noszczyńska Barbara, Warszawska Praga dawniej 1 dziś. Katalog wystawy zorganizowanej w 350-lecie nadania praw miejskich. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, marzec-maj 1998. Wstęp i red. Andrzej Sołtan. [Warszawa 1998], s. 176, [2], il., c m 21.

350

DOROBEK WYDAWNICZY MUZEUM HISTORYCZNEGO m.st. WARSZAWY...

217. Miniewicz Janusz, Rozwój przestrzenny Pragi. [Warszawa 1998], s. 8, [4], pl. 1, ¡1., cm 21. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 218. Plapis Janusz, Architiektura Warszawy w grafikie XVII1-XX w. w. Wystawka maj-ijuń 1998. [Informator], [Warszawa 1998], harmonijka (10 s.), il. Istoriczieskij Muziej stolicznogo goroda Warszawy. Muziej istorii goroda Sankt— Pietierburga. 219- Warszawa egzotyczna. 0 społecznościach narodowych i wyznaniourych stolicy w przeszłości i współcześnie. IV. Materiały z sesji popularnonaukowej uczniów klas maturalnych XII Liceum Ogólnokształcącego im. Henryka Sienkiewicza w Warszawie zorganizowanej w Muzeum Woli w dniu 2.04.1998 r. Red. Maria Ejchman, Jolanta Wiśniewska. Warszawa 1998, s. 78 [2], cm 20. Muzeum Woli. Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. 1999 220. Almanach Muzealny. T. 2. Kom. red.: Janusz Durko, Stanisław Ciepłowski, Andrzej Sołtan. Warszawa 1999. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, s. 471 [l], ił., cm 23. 221. Borkowski Jarosław, Piwo w dawnej Warszawie. Wystawa grudzień 1999-luty 2000. [Informator], [Warszawa 1999]. Muzeum Woli, s. 23, [1], il., cm 22,5. 222. Dubrowska Małgorzata, Sołtan Andrzej, Brązownictwo warszawskie w XIX i XX wieku. Od Norblina do Łopieńskich. Warszawa 1999. Wydawn. DiG, s. 159 [1], tabl. 24, il., cm 25. Praca przygotowana w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy. 223. Durko Janusz, Historical Museum ofWarsaw. [Przewodnik] (Oprać, graf. Janusz Kowalski, fot. E. Pawlak, S. Kris-Braun). [Warszawa 1999], s. [28] , il., cm 16. 224. Historisches Museum der Hauptstadt Warschau. [Przewodnik], (Tekstjanusz Durko, Krystyna Żmuda-Liszewska; foto: E. Pawlak, Z. Chomętowska, K. Wojutyński. Warszawa) [1999]. (Argraf), s. 36, ił.,

cm 16,5. 225. Loewig Roger, Rysunki i grafika ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie. [Katalog wystawy w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy, wrzesień-październik 1999 r.]. [Berlin 1999], s. 32, il., cm 21. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Muzeum Narodowe w Warszawie. Towarzystwo Rogera Loewiga, Berlin. Tyt. i tekst w jęz. pol. i niem. 351

KRONIKA MUZEALNA

226. Nowoszewski Roman, Zygzakiem przez JWG czyli Dwadzieścia wcieleń 90-latka Juliusza Wiktora Gomulickiego na przykładzie jego własnych publikacji oraz książek, druków ulotnych, pocztówek i fotografii ze zbiorów 25 bibliofilów i kolekcjonerów warszawskich. Wystawa w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy 18października-21 listopada 1999 r. [Katalog]. (Warszawa 1999), s. 47, [1], il., cm 24. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 227. Piękno wielorakie. Sztuka XVII i XVIII w. ze zbiorów Muzeum Diecezjalnego w Płocku. Katalog ivystawy. Warszawa marzec-maj 1999. Warszawa 1999, s. 20, [4], il., cm 21. Muzeum Woli Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. 228. Sankt Petersburg i Warszawa na przełomie XIX i XX wieku. Początki nowoczesnej infrastruktury miejskiej. Katalog wystawy Sankt Petersburg 8 XII 1999-31 12000. Warszawa 6 III 2000-30IV2000. Red. nauk. Andrzej Sołtan. Warszawa 1999, s. 163, [7], il., cm 29. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Państwowe Muzeum Historii Sankt Petersburga. Archiwum Państwowe m.st. Warszawy. Rosyjskie Państwowe Archiwum Historyczne. Tyt. i tekst także w jęz. ros. 229- Warszawa egzotyczna. O społecznościach narodowych i wyznaniowych stolicy w przeszłości i współcześnie. V. Materiały na sesję popularnonaukową w Muzeum Woli, przygotowane przez uczniów XII Liceum Ogólnokształcącego im. Henryka Sienkiewicza w Warszawie, kwiecień 1999 r. Red. Jolanta Wiśniewska. [Warszawa 1999], s. 46, [2], il. Muzeum Woli Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. 230. Widoki Aten XIX-XX w. Katalog urystawy czynnej w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy w dniach od 18 maja do 4 lipca 1999 r. Rynek Starego Miasta 42. [Warszawa 1999], s. 31, [1] , il., cm 20. Muzeum Miasta Aten. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 231. Zbiory Muzeum Powstania Warszawskiego czekają... Wystawa w 55 rocznicę powstania warszawskiego [1944], Lipiec-październik 1999. [Warszawa 1999]. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, s. 20, il., cm 21. 232. Zeszyty Wolskie. Kom. red. Janusz Durko, Piotr Królikiewicz, Karol Morawski [i in.]. Warszawa, wyd. Muzeum Woli Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. Nr 1: 1999-Muzeum Woli 1 9 7 4 - 1 9 9 9 , s. 143, [1], wklejka, il., cm 21.

2000 2 3 3 .Album warszawski. Obraz miasta w zbiorach Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. Red. Janusz Durko. Warszawa 2000. Agencja Reklamo352

DOROBEK WYDAWNICZY MUZEUM HISTORYCZNEGO m.st. WARSZAWY...

wo-Wydawnicza A. Grzegorczyk, s. 341 [2], il., cm 31. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Tyt. i tekst w jęz. pol. i niem. 234. Ejchman Maria, Warszawskie etykiety handlowe w zbiorach Edwarda Szymczaka. [Wystawa]październik-listopad2000. Muzeum Woli, ul. Srebrna 12. [Warszawa 2000], harmonijka, (6 s.), cm 21. 235. Hensel—Moszczy ńska Barbara, AdamJarzębski. Warszawajego czasów. [Wystawa] sierpień-wrzesień 2000. [Informator]. [Warszawa 2000], harmonijka, (6 s.), il., cm 21. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 236. Horoszewicz Michał T., Maluch-Folwarska Joanna, Mazurek Barbara, Muzeum Drukarstwa Warszawskiego. [Informator. Warszawa 2000], s. [4], il. 237. Plapis Janusz, Powstanie listopadowe w zbiorach Ludwika Gocla. Wystawa czynna w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy w dniach od 29 listopada 2000 do 15 lutego 2001r. Rynek Starego Miasta 42. [Informator]. [Warszawa 2000], s. [20], il. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 238. Soltan Andrzej, Varsaviana rara et curiosa w zbiorach Wacława Dąbka. [Wystawa] lipiec-sierpień 2000. [Informator], [Warszawa 2000], harmonijka, (6 s.), il., cm 21. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. 239. Topolska Anna, Kamińska Elżbieta, Wystawa w 20 rocznicę wpisania Starówki na listę światowego dziedzictwa kultury UNESCO. Wrzesień 2000. [Informator]. [Warszawa 2000]. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, s. 30, il., cm 21. Tyt. i tekst także w jęz. angielskim. 240. Warszawa. 0 czym mówią pomniki i kamienie. (Materiały z sesji popularnonaukowej „0 czym mówią pomniki i kamienie...", która odbyła się w dniach 4-5 listopada 1999 r. w Muzeum Niepodległości w Warszawie). Pod red. Karola Morawskiego i Andrzeja Stawarza. Warszawa 2000, s. 284, [l], il., cm 22,5. Muzeum Niepodległości w Warszawie. Muzeum Woli Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy.

353

KRONIKA MUZFALNA

INDEKS NAZWISK AUTORÓW REDAKTORÓW I WSPÓŁPRACOWNIKÓW

Antić Radmila 84 Artymowski Roman 15 Berezowska Maja 66 Biegański Piotr 44, 48, 57 Bielawski Józef 3 Bielecki Robert 207 Boczek Helena 170 Borecka Emilia 58, 85 Borkowski Jarosław 221 Braun Sylwester „Kris" 223 Broniewska Wanda 71 Broniewski Władysław 71 Bukowska Elżbieta 166, 202 Burnatowicz Irena 89 Burnatowicz Krzysztof 89, 110, 150 Chomętowska Zofia 224 Ciepiela Sławomira 72 Ciepłowski Stanisław 63, 190, 206, 220 Czerniawski Jerzy 87, 104 Denkstein Vladimir 12 Dobrowolska Ewa 65 Dobrowolski Stanisław Ryszard 15 Dolatowski Zbigniew 71 Drobna Zoroslava 12 Dunin-Wąsowicz Krzysztof 29 Dubrowska Małgorzata 78, 94, 137, 144, 180, 198, 215, 222 Durko Janusz 7 , 9 , 11, 1 8 , 2 6 , 2 8 , 4 5 , 4 6 , 4 9 , 5 0 , 5 2 , 5 9 , 7 0 , 8 4 , 119, 122, 165, 170, 189, 2 0 4 - 2 0 6 , 215, 220, 223, 224, 232, 2 3 3 Dybowska Bożena 24 Ejchman Maria 157, 191, 203, 210, 219, 234 Englert Juliusz Ludwik 171 Folwarska Joanna zob. Maluch—Folwarska Joanna Głębocki Wiesław 51, 167 354

DOROBEK WYDAWNICZY MUZEUM HISTORYCZNEGO m.st. WARSZAWY..

Gołębniak Antoni Jan 103 Gomulicki Juliusz Wiktor 92, 1 1 7 , 2 1 4 Górski Dariusz 207 Grabowska Anna 145 Grońska Maria 24, 25 Gutschow Niels 192 Hass Ludwik 30 Hensel-Moszczyńska Barbara 216, 235 Heydrich J a n

19,21,24,26,42

Hilscher Hubert 1 1 2 , 1 2 5 Hleb—Koszańska Helena 21 Horoszewicz Michał T. 236 Hiihns Ingeborg 138 Jachtoma Aleksandra 36 Januszewski Zenon 76 Jaworska Janina 62 Kamińska Elżbieta 172, 239 Kiełczewski Waldemar 66 Kieniewiczowa Grażyna 22, 38, 78, 149 Kieszkowski Marek 109 Klain Barbara 192 Klemińska Izabella 181 Koczorowska-Pielińska Ewa 1 3 , 2 3 Kolankowski Zygmunt 9 4 Konarska Barbara 39 Kosim Jan

18,30,32

Kosimowa Irena zob. Tessaro—Kosimowa Irena Kosiński Jan 183 Koszańska Helena zob. Hleb—Koszańska Helena Kotańska Anna 193 Kotarba Jerzy 142, 148 Kowalska Irena zob. Tyborowska-Kowalska Irena Kowalski Janusz 223 Kowalski Stanisław 168

KRONIKA MUZEALNA

Kozłowska Ryta 1 8 9 , 2 0 4 Kozłowski Dariusz 185 Kretschmerowa Monika 3 4 , 9 6 , 1 3 8 Kris-Braun Sylwester zob. Braun Sylwester „Kris" Kroll Bogdan 51 Królikiewicz Piotr 232 Krzyżanowski Lech 87 Ledóchowski Stanisław 109 Lejko Krystyna 11, 24, 79, 104, 128, 131, 182 Lileyko Halina 53, 88, 109 Lileyko Jerzy 4 6 Liszewska Kystyna zob. Zmuda-Liszewska Krystyna Loewig Roger 225 Loth Karol 173 Łapiński Tadeusz 35 Maldis Joanna 193, 216 Maluch-FolwarskaJoanna 236 Małcużyński Karol 99 Mazurek Barbara 236 Meller Beata 105, 170 Meśtan Antonin 12 Meyza Katarzyna 204 Midzio Stanisław 98 Miniewicz Janusz 217 Morka Zofia 110, 185 Moszczyńska Barbara zob. Hensel-Moszczyńska Barbara Morawski Karol 51, 119, 159, 212, 232, 240 Myszkówna Halina zob. Lileyko Halina Nargiełło Stefan 7 9 , 8 8 , 1 3 1 Niezabitowska Maria 135 Niklewska Jolanta 79, 183 Novaković Żelimir 150 Nowoszewski Roman 226 Obidzińska Janina 26 356

DOROBEK WYDAWNICZY MUZEUM HISTORYCZNEGO m.st. WARSZAWY...

Oktabiński Krzysztof 1 7 6 , 1 9 1 Orzechowska Barbara 168 Orzelska Barbara zob. Konarska Barbara Osakowski Zdzisław 36 Paprocki Franciszek 4 3 Pawlak Ewald 117, 223, 224 Pela Włodzimierz

189,204

Petryńska Magdalena 120, 135, 150 Piber Andrzej 30 Pielińska Ewa zob. Koczorowska-Pielińska Ewa Piwocka Elżbieta 80, 89, 136, 162, 177 Piwocki Ksawery Tadeusz 92, 101, 109, 112, 117, 119, 120, 135, 136, 141, 145, 214 Plapis Janusz 126, 132, 154, 158, 185, 199, 201, 218, 237 Pleskaczyńska Małgorzata 1 1 2 , 1 2 7 Pracki Lucjan 159 Pruszyński Jan Piotr 163 Razvanyj Marta 19 Rogalska Barbara 127, 128, 212 Ryszkiewicz Andrzej 109 Saroszek-Wroniewicz Elwira 139 Śćekić Milan 135 Słomczyński Adam 1 Sokołowska Alina 10 Sołtan Andrzej 89, 128, 144, 198, 206, 216, 220, 222, 228, 238 Sopoćko Konstanty Maria 103 Stawarz Andrzej 240 Stefańska Hanna 139 Stiasny Ewa 205 Strzembosz Tomasz 14 Suchenek Antoni 77 Suchodolska Maria 26 Szwankowska Hanna 106 Swiechowska Aleksandra 107, 160 357

KRONIKA MUZEALNA

Świerczek Lidia 151 Tessaro-Kosimowa Irena 7, 26, 40, 56, 82, 146 Tomaszewska Zofia 151 Tomaszewski Stanisław „Miedza" 99 Tomic Darinka 120 Topolska Anna

133,193,239

Tyborowska—Kowalska Irena 199 Tyrowicz Marian 17 Wagner Marek 114 Wardzińska Krystyna zob. Lejko Krystyna Wawrzewski Maciej

121,136,162,177

Wąsowicz Krzysztof zob. Dunin-Wąsowicz Krzysztof Wątróbska Stanisława 81 Wiśniewska Jolanta 196, 203, 210, 219, 229 WojutyńskiK. 224 Woronowa Nina Wasiljewna 142 Wroniewicz Elwira zob. Saroszek-Wroniewicz Elwira Wyderkowa Teresa 23 Zalewska Antonina 10 Zamecznik Wojciech 13 Zanoziński Jerzy 101 Zawadzki Konrad 116 Zbytniewski Wojciech 148 Żarynowa Aleksandra 106 Żmuda-Liszewska Krystyna 59, 125, 126, 139, 158, 199, 205, 224 Żołnierkiewicz Tomasz 132 Żółtowska Anna 50

INDEKS OSÓB*

Adamczyk Władysław 53, 55 Adelski Benedykt 50 Aigner Chrystian Piotr 293 Aleksander Mikolajewicz, carewicz Rosji 99 Anczewski Franciszek 136, 138, 143, 144 Andrzejewska Halina 309 Arkind W E . 133, 145 August III Fryderyk, król Polski 91, 195-197, 201, 316 Babska, mieszkanka m. Chyliczki 269 Bacciarelli Marcello 123 Bachelier Charles Claude 271 Bachórz Józef 188 Baczyński Tadeusz 270 Badowski J. 152 Bailly Nicolas 221 Bakalowicz Władysław 234 Balszyn W. 151 Balukiewicz Józef 234 Bandrowski Julian zob. Kaden-Bandrowski Julian Bandtke Jan Wincenty 101 Barabanowa-Priamurska Maria Borysewna 155-165 Barański Marek 322 Barbara Radziwiłłówna, królowa Polski 84,85 Barcz Bolesław 286 Bardet Paweł 143 Bartolozzi Francesco 220—222 Bartoszewicz Włodzimierz 273, 277 Baryczka Stanisław 49, 51 Basile Pasquale 279 Batowski Zygmunt 228 Baudouin Gabriel Piotr 190, 196 Bazewicz Józef Michał 302

Bąbolski (Bombolski) Michał 136,141, 143 Backer Feliks 228 Bednarowski & Lubraczyński, firma 138, 151 Bednarski Karol 250 Bednawski Władysław zob. Sturm A. Bellotto Bernardo zw. Canaletto 227, 231, 234, 238, 247, 250, 255 Bełz Janina 305 Berdecka Anna 19 Berezowska Małgorzata 274 Bergman S. 77 Beyer karol 248, 2 7 1 , 3 1 3 Beyer Kazimierz 313 Białecka Maria 277 Biernat Andrzej 110 Biertiimpfel Fryderyk 108-113, 115 Biertiimpfel Herman 109, 115, 116 Bilłing Julian 143, 152 Błaszkowski J. zob. Popławski T. Bobrow Ryszard 111 Bochenkowiczowie, właściciele posesji 8, 9 Bocąuet A. 145 Boczkowski Wojciech 92, 94, 96, 97-100, 108-110 Bodo Eugeniusz 293 Bogacz Teresa 317 Bogdanow Igor Aleksiejewicz 1 6 7 - 1 6 9 Bogacka Antonina 8 Bogucki A.B. 147 Bogusławski Lucjan 286 Bogusławski Wojciech 113 Bołgowski Wojciech 99 Boniecki Adam 65 Borea Ewelina 222 Bonier, właściciel wytwórni lamp 99 Borejko, artysta malarz 78

Z artykułu M.B. Barabanowej—Priamurskiej i G.G. Priamurskiego Newachowicze — petersburscy Warszawianie ( zob. s. 155-167) uwzględniono jedynie osoby z rodziny Newachowiczów. Indeks nie obejmuje też nazwisk zawartych w artykule S. Cieplowskiego i G. Kasprowicz Dorobek wydawniczy Muzeum Historycznego m.st. Warszawy za lata 1948-2000 (zob. tamże s. 354-358).

359

Borek Waldemar 3 1 0 Borkowski Jarosław 2 8 3 Borkowski Jerzy zob. D u n i n - B o r k o w s k i Jerzy Bornstein J. (Izaak) 2 6 3 Borowski Wacław 2 8 6 Borsuk A d a m 1 8 7 - 2 0 1 Borszkan Józef 95 Borzym Kazimierz 2 7 7 Brandel F. 153 Brandstaetter R o m a n 285 Branicki J a n Klemens 6 2 , 7 0 Brauner (Brown) Ignacy 65 Breszel, fabrykant w Łodzi 110 Brix Lorens 4 8 Brodziński Kazimierz 187, 191 B r u n Krzysztof i Syn (dawniej Miinkenbeck), firma 133, 149 Briinn i G o l d s z t a u b 152 B r y n d z a - N a c k i Ludwik 2 4 9 Brzeziński Mieczysław 212 Buch Bracia, firma 109 Bucholc Fryderyk 2 9 0 Buchholc Matylda zob. Dobrowolska Matylda z Buchholców B u d n y Stanisław 2 6 3 Budzińska Elżbieta 3 0 0 Bukaty Antoni 108 Bukowska Elżbieta 285 Bulla Franz Heinrich 193 Buonarroti Michełangelo zob. Michał Anioł Busser Łukasz 4 6 - 4 8 , 50, 5 2 - 5 6 Bylicki Tomasz 2 7 7 Bystrzanowski Z . 143 Calabi A. 2 2 1 Calvet & ska, firma 153 Canaletto zob. Bellotto Bernardo Carracci Annibale 2 1 7 , 2 2 3 Cegliński Julian 2 7 1 Cerulli Józef 145 Chłopicki Józef 125 Chmurzyński Wojciech 2 4 6 Chodorowicz Ignacy 104, 2 0 7 , 2 1 1 Chopin Fryderyk 2 7 6 Chrostowski Stanisław zob. O s t o j a - C h r o s t o w s k i Stanisław Chrościcki Juliusz A. 2 5 6 , 2 5 7 Chwalewik Edward 2 5 0

360

Chwastkiewicz Franciszek 77 Chyra-Rolicz Zofia 69, 7 0 Cieplowski Stanisław 2 0 3 - 2 1 3 , 296, 323-359 Cieśla Andrzej 4 9 Cioth Antoni 7 Ciuk Krzysztof 7 Cmoch Franciszek 307 Coler Bartosz 50 Cooldige Z u z a n n a 132, 135 Corregio (właśc. Antonio Alłergi) 216, 218 Cortona Piętro da 216, 2 1 8 Costa Franco 2 7 7 Cybulska H e n r y k a ze Staniszewskich 8 0 Cybulski K. zob. Konarzewski J. Cybulski Kazimierz (K.C.) 6 9 , 7 6 - 8 1 , 83-90 Cybulski Rafał 78, 89 Cybulski Stanisław 79, 8 0 Czaban Tomasz 76, 77 Czajewski W i k t o r 103 Czapski Emeryk H u t t e n zob. Hutten— - C z a p s k i Emeryk Czarniecka Maria 305 Czarniecki Stefan 85 Czartoryska Elżbieta 6 5 Czartoryska Izabela 65 Czartoryska Maria zob. W i r t e m b e r s k a Maria z Czartoryskich Czartoryski A d a m Kazimierz 5 7 - 6 3 , 65-67 Czartoryscy 63, 65 Czyżewski Tytus 285 Dolérac François Paulin 204 Danillowicz J a n Mikołaj 4 6 D ą b e k Teresa 300 D ą b e k Wacław 278, 300 Debucourt Louis Philibert 18 Deotyma (właśc. Łuszczewska J a d w i g a ) 59, 85 D ę t k o J a n 188 Dębiński H e n r y k 125 Długosz Mirosław 272, 277 Dłużewski Józef 265 Dobrowolska Jadwiga zob. Niemojewska Jadwiga z Dobrowolskich Dobrowolska Matylda z Buchholców 290, 291

Dolej Leon 150 D o m a ń s k i Jerzy 304 Domenichino (wlaśc. Domenico Z a m pieri) 2 2 1 , 2 2 2 Dreścik J a n J a k u b 5 7 - 6 7 Drews ( D r e v s ) J a n Karol 303, 310, 311 Drevs & Wemmer, firma 303, 310 Drexlerowa A n n a M . 9 7 , 99, 101, 102, 109 Drozdowski M a r e k 321 Druccy-Lubeccy, właściciele fabryki w Ćmielowie 8 0 D u b r o w s k a Małgorzata 9 1 - 1 2 9 , 277, 315-319 D u d e k Lesław 3 1 3 D u n i n Stefan 2 5 9 , 265, 267 D u n i n - B o r k o w s k i Jerzy 305 D u r k o J a n u s z 5, 296, 321 Dutkiewicz Andrzej 105 Dwernicki Józef 125, 295, 300, 301 Dworak Janusz 281 Dworzak Ludwik 302 Dymkowicz Marcin 50 Dymnicka-Woloszyńska H a n n a 196 Dytrych, cyrulik królewski 4 7 , 52 Dzierzkowski Józef 188, 190, 2 0 0 Dzierżanowski W i k t o r 7 5 - 7 7 , 87, 105, 109,110 Dzięgielewski A. 146 Dzięgielewski J. 153 Dzwonkowski A d a m 103, 287 E. J. ( E d m u n d Jankowski?) 209, 211 Ehrenfeucht Feliks 2 1 1 Ehrenfriend Emanuel 133, 152 Eichel Szmel Gedal 101, 102 Eisenbach A r t u r 6 6 Ejchman Maria 1 3 1 - 1 5 4 , 283, 285 Eleonora Maria Józefa, królowa Polski 315,316 Elert Piotr 2 0 3 Elterman J u n i o r 144 Enderlin Patrycy 7 5 Engerand F. 2 2 1 Erzepki Bolesław 2 5 6 Esterhazy Mikłoś Józef 60, 61 Ettinger Michał 2 6 3 Fajans Maksymilian 2 8 7 Faliński J a n 7 8

Fałek Henryk 1 7 1 - 1 7 6 , 275 Feldmanowski Hieronim 228, 2 5 6 Ferdynand III, cesarz rzymsko-niemiecki 315 Ferguson George 2 2 3 Fijałkowski Ryszard 292 Filipek Marian 305 Firstenberg S. 145 Fleck Józef 141, 287 Fleck O t t o 132, 133, 136, 141, 145, 147, 148, 153 Folwarska J o a n n a zob. M a k u c h - F o l warska Joanna FrancoisJ. 139, 144 Franke, właściciel pracowni malarskiej 8 3 Frejdenrejch Józef 7 3 Frumkin Bracia, firma 149 Frydrych Kamila zob. Gerson Kamila z Frydrychów Frydrych Piotr 8 8 Fryzę Feliks 104, 207, 211 Fuchs Julian 138, 153 Galińscy 259, 270 Galińska Antonina z Lubryczyńskich 267, 270 Galińska Barbara z Łubieńskich 261, 262 Galińska Krystyna 2 5 9 - 2 6 2 , 269 Galińska Maria Janina z Sandeckich 2 6 6 Galiński Franciszek Aleksander lub Franciszek Jerzy (pseud. G.A.M.A, G a m a , Fregoli, Fr. Gal., Fr. Węgierski, Marek Sadowicz, Mente, Szerszeń) 2 5 9 - 2 6 3 , 2 6 5 - 2 7 0 , 289, 290 Galiński Jerzy 266, 267, 2 7 0 Galiński Przemysław (pseud. Gustaw) 259, 260, 262, 267, 268, 2 7 0 Galiński Władysław 262 Galiński Zbigniew (pseud. Gal) 260, 267, 268, 270 Galie A. F. 143 Gałkowski Ludomir 143 Garszyńska-Jarosz Maria 309, 312 Gay Ernest 143 Gayny Henryk 2 6 3 Geber Ch. 140, 144 Gebethner i WoIfT, firma 145 Geppner G. 81 Gerlich Halina 280 Girs Anatol 286

361

Gerson Kamila z Frydrychów 8 8 Gerson Wojciech 8 8 - 9 0 , 2 3 2 - 2 3 5 Gieszeyt (Gieszayft,Gieczayd, Gieszayt) J a n Beniamin 6 3 Giza (Giss) Mikołaj 4 9 , 5 0 Giza (Giss) Wojciech 4 9 - 5 1 Glicenstein Henryk 3 1 8 Gliński L. 2 9 5 Gliicksberg J a n 2 0 6 , 2 0 8 Gliicksberg Natan 9 5 , 9 9 Gładki Krzysztof 9 2 Głowacki Andrzej 3 0 8 Glówczewski Kazimierz 141 Główczewski Władysław 137, 141, 144 Gocei Ludwik 2 9 5 , 2 9 6 , 3 0 0 , 302 Goebel i Ska, firma 149 Gogacz Mieczysław 2 8 5 Goldstern Jankiel 9 7 Golicyna KI. S. 153 Golińska W 145 Gołębiewski Łukasz 9 5 , 2 0 8 , 2 0 9 Gomulicki Juliusz Wiktor 2 7 4 Gomulicki Wiktor 2 0 7 Goranski, pracownik przy moście na Wiśle 54 Gorawski, właściciel statku 51 Górska Hanna 2 6 5 Górski Wojciech 2 6 2 - 2 6 4 Grabowska Anna 2 8 6 Gradowski Michał 6 2 Grodnicki Jerzy 35 Grodzki Alfred 132, 138, 139, 149 Gromski Jerzy 33 Grosman, fabrykant w Częstochowie 110 Grossberger & Kurz zob. Schwanhausser, przedsiębiorca Grudzińska Joanna 124 Grunwaldowa Wanda 3 1 5 Grzeniewski Ludwik Bohdan 2 6 5 , 2 6 9 Grzesiuk Stanisław 2 9 5 Grzybowski Stefan Dobrogost 4 6 Gugenmus Franciszek Adam 3 0 6 Gummel A. i S - k a , firma 145 Gumowski Marian 105, 3 1 6 Gumplowicz Władysław 2 6 5 Gumplowiczowa Cecylia 2 6 5 Gurtler-Krawczyńska Elżbieta 3 1 3 Gutenberg Johann 2 8 5 , 2 8 7 Haberbusch i Schiele, firma 3 0 5

362

Hadziewicz Rafał 2 3 2 , 291 Haimann Morytz 2 6 3 Hake Witold 3 0 0 Harasymowicz Jerzy 2 8 5 Hegel Konstanty 4 3 Hampel Franciszek 7 0 Henneberg Bracia, firma 3 0 5 , 311 Henryk IV Walezy, król Polski i Francji 61 Hensel-Moszczyńska Barbara 45—56, 272, 275, 276, 2 7 8 Herder B. 3 0 2 Herman & Grossman, firma 145 Herszkowicz Cecylia zob. Miinchheimer Cecylia z Herszkowiczów Himmel Friedrich Heinrich 2 9 5 Hirszel Henryk 2 3 3 Hiszpański Stanisław 150 Hoffman Henryk 173 Hoffmanowa Klementyna 188, 191, 194-196 Hofszteter Tobiasz 6 7 Homer 168 Hopfner P G. 81 Horny Rudolf 144 Horoszewicz Michał Tadeusz 2 8 5 H ó h n j a n (Młodszy) 315 Hósick Ferdynand 149 Hudson, właściciel magazynu galanteryjnego 7 7 Hunter Zdzisław 7 2 Hutten-Czapski Emeryk 3 1 6 Iciek Andrzej 35 Ilgiewicz Alicja 2 7 6 , 2 7 9 , 2 8 1 , 2 8 5 Iwanowski Błażej 2 9 2 Jacobson Christian Wilhelm lub Fryderyk 62, 6 3 Jacobson Joachim Fryderyk 6 2 Jaczynowski Adam 2 6 3 Jagielski J. 133, 146 Jakimowicz Irena 2 3 0 Jałowicki Andrzej 3 1 5 Jameson M. 2 3 3 J a n II Kazimierz, król Polski 195, 197 J a n III Sobieski, król Polski 6 0 , 6 5 , 8 5 , 123 J a n z Potoka Złotego 2 0 5 J a n i a k - J a s i ń s k a Agnieszka 140 Jankowska-Milczarek Alicja 3 0 2

Jankowski F. 153 Jankowski Stanisław 146 Jankowski Teodor 2 6 3 Jaraczewska Elżbieta z Krasińskich 187 Jarmińska Barbara zob. Przybyszewska-Jarmińska Barbara Jarnuszkiewicz Konrad 149 Jarosz Maria zob. Gaszyńska-Jarosz Maria Jarosz Władysław Tadeusz 3 1 1 Jaroszewski Tadeusz Stefan 7 6 Jaroszyński-Wolfram Zyndram 9 2 Jarzewicz Henryk 7 0 Jarzębski Adam 27, 2 0 3 - 2 0 5 , 2 0 9 Jasieński Władysław 2 6 3 Jasińska Agnieszka zob. J a n i k - J a s i ń s k a Agnieszka Jasnorzewska-Pawlikowska Maria 2 8 5 Jawitz & Co., firma 136, 152 Jaworska J a d w i g a 2 3 5 , 2 3 8 - 2 4 0 , 2 4 2 , 247, 2 4 9 - 2 5 1 , 2 5 6 Jedicke (Jedike, Jedyke, Iedicke, Jedikke, Giedyke) Ludwik 9 5 , 9 6 , 110, 117 Jeleń Stanisław 4 7 , 4 9 , 51 Jezierski Franciszek Salezy 187 Jeziorowski L. i Syn, firma 134, 151 Jeziorowski & Martens, firma 132, 152 Jeżewski Dominik zob. Witke-Jeżewski Dominik Józef II, cesarz Austrii 6 7 Kaczanowski J ó z e f 9 6 , 9 9 , 1 0 8 Kaczmarzyk Dariusz 2 3 7 , 2 3 9 , 2 4 7 Kaczorowska Barbara zob. Król Kaczorowska Barbara Kaden-Bandrowski Julian 2 6 7 KadisohnJ. 137, 144 Kalinowski i Przepiórkowski, firma 152 Kałkowski Leszek 3 1 6 , 3 1 9 Kamarnicki (Komornicki) Aleksander 2 6 3 Kamińska Elżbieta 2 5 9 - 2 7 0 , 2 7 1 , 2 7 8 Kamiński, właściciel statku 51 Kamiński Zygmunt 2 8 6 Kaniewski Ksawery 291 Kaplanowski O. I. 145 Karaś, właściciel o b r a z u j . Seydlitza 2 5 3 Karczmarzyk Włodzimierz 2 9 9 Karol, książę kurlandzki, syn Augusta III 196 Karpiński L. 151 Karpowicz Franciszek 3 0 2

Karpowicz Witold 2 7 5 Kasprowicz Grażyna 3 2 3 - 3 5 9 Kasprzycki Wincenty 2 2 7 , 2 3 2 , 2 3 3 , 242,243,251 Kasprzykiewicz Feliks Julian 136, 141, 147 Kassie Józef 133, 139, 150, 152 Kaunitz Wenzel Anton 59 Kelter Chaim vel Krystian 132, 141, 148, 152, 153 Kerntopf J a n i Syn, firma 145 Kędzierski Apoloniusz 286 Kieniewicz Stefan 140 Kieszkowski Witold 2 3 7 , 2 3 9 , 247 Kleczyński W . 1 5 1 Kleinpoldt (Kleinpoll) Erard (Gerard, Erhard) 4 6 - 4 8 , 54 Klimaszewski Hipolit 5 9 Klimek Szymon 150 Klonowska Gabriela zob. Pauszer-Klonowska Gabriela Kniprode Winrych von 4 0 Kobielski Dobrosław 2 3 8 , 2 4 7 , 2 5 5 Kobyłka Szymon 51 Kohn (Kühn, Kon) Henryk 141, 145, 154 Kolankowski Zygmunt 177 Kołaczkowski Julian 1 1 0 Kołbykin Maxim 108 Kołodziejczyk Ryszard 177, 178 Kołodziejowa Bolesława 79, 8 0 , 85 Kołodziejski Robert 2 2 9 Komierowski Franciszek Ksawery 2 0 9 , 211 Komorowski A. 148 Kon Maksymilian 267 Kon Maurycy, właściciel firmy Liberty 132, 133, 141, 1 4 7 - 1 4 9 , 151, 153 Konarzewski, właściciel statku 4 9 , 5 1 Konarzewski J. (dawniej firma K. Cybulski) 145 Konsalik Grzegorz 2 7 5 , 3 0 3 - 3 1 5 Kopczyński Bronisław 271 Kopernik Mikołaj 124 Korpetta Jacek 2 7 4 , 2 7 5 Korytowska Henryka zob. Woyda Henryka z Korytowskich Kosikiewicz Stanisław 8 9 Kosimowa Irena zob. Tessaro-Kosimowa Irena Kossakowska Michalina z Woydów 2 8 9

363

Kossakowski Adam 2 8 9 Kossakowski Medard 2 8 9 Kossow Maciej 7 Kosrrzeszka, właściciel statku 5 0 Kostrzewski Franciszek 8 8 , 2 4 7 , 2 6 5 Kościuszko Tadeusz 124, 195, 196 Kotańska Anna 271 Kotkowscy, właściciele folwarku Borownia Bodzechowska 8 0 Kowalski Franciszek 2 9 5 Kowecka Elżbieta 25, 6 2 , 6 9 , 7 0 , 72, 8 0 , 82 Kozarska-Orzeszek Barbara 3 1 7 Kozarski Adolf 2 3 4 Kozloff Aleksander 2 3 4 , 2 9 1 Kozłowska Ryta (R. K.) 7 - 9 , 1 2 - 1 4 , 17, 18, 22, 23, 2 6 Kozłowski Hipolit 9 7 Kozłowski Karol 186 Körner Teodor 2 9 5 Krajewski Michał Dymitr 187 Krajewski Stanisław Kostka 6 5 KrancLeon 294, 317 Krasicki Ignacy 187 Krasińska Elżbieta zob. Jaraczewska Elżbieta z Krasińskich Krasińska Franciszka 196 Kraszewski Józef Ignacy 8 3 , 8 5 , 8 6 , 9 0 Krausche Wilhelm 133, 146 Krausse J a n August 144 Krawczyńska Elżbieta zob. G u r t l e r - K r a w czyńska Elżbieta Krejzler i S - k a , firma 146 Krempner Bracia, firma 134, 153 Kretkowski Włodzimierz 173 Kreusch Wilhelm 133, 137, 146, 151 Krogulec Teresa 2 7 5 , 3 0 2 , 3 0 3 Kroll Karol Fryderyk 9 5 Kronenberg Leopold 152 Kropiwnicki Romuald 151 Król Aleksander 2 3 8 , 2 4 2 , 2 4 7 Król-Kaczorowska Barbara 2 4 7 Krzaczyński W . 1 3 3 , 153 Krug A. 146 Krzymuski L. 144 Kryński J a n 2 6 3 Kryński Z. 2 6 3 Książek J a n 2 5 1 Kubalski Karol 146 Kuc Kazimierz 7

364

Kuczmynski, pracownik przy moście na Wiśle 4 7 , 54 Kuczyński Stefan Krzysztof 9 6 - 9 8 , 101, 177 Kulisiewicz Tadeusz 2 7 3 Kulski Julian 2 6 9 Kułakowska Grażyna 7 Kuntze Edward 61 Kurtz J a n 189 Kusion Tomasz 57 Kiigler J a n 95 Kwiatkowska Maria Irena 2 5 6 Kwiatkowska Wiesława 2 8 5 Kwiatkowski Marek 2 4 7 Kwiatkowski Wincenty 150 Kwinto Eleonora 133, 139 Lam Stanisław 2 8 6 Lange Cecylia z Lejdigów 1° Riickert 2° Lange 109, 110 Lange Ferdynand 110 Lange J a n 7 7 , 110 Lange Juliusz 110 Lange Leopold 110 Lange Szarlota 110 Lange Wilhelm 1 0 8 - 1 1 0 Lasota Jerzy 2 7 2 , 2 7 7 Lebiedziński Wawrzyniec 5 0 Lechoń J a n 2 8 5 Leitsch Walter 4 6 Le Mire (Lemire) Noel 2 9 6 Lentz Stanisław 2 9 0 Leopold I, cesarz rzymsko-niemiecki 315 Lerue Adam 234, 271 Lesiński W , właściciel domu 7 3 Lesser Aleksander 2 3 4 Leszczyński Stanisław 2 4 1 , 2 4 2 Leszczyński Władysław 2 6 3 Leśnodorski Zygmunt 188 Lewandowski Stanisław Roman 3 1 6 , 317 Leidig Cecylia zob. Lange Cecylia z Lejdigów Lewicki J a n Nepomucen 9 3 Liberty, firma zob. Kon Maurycy Lijewski J. 133, 146 Lileyko Jerzy 2 4 0 , 241 Linde M. Samuel Bogumił 4 9 , 54 Lindley William 172, 173, 175 Lindley William Heerlein 173 Lipiński Eryk 2 6 5

Lipka Zygmunt 2 6 2 Lipkowa Gabriela 2 4 2 Lisowska Anna Ewa 2 8 4 Liszewska Krystyna zob. Zmuda-Liszewska Krystyna Loewig Roger 2 7 4 Lóffler Leopold 8 5 Lubaszkiewicz, szewc 6 6 Lubryczyńska Antonina zob. Galińska Antonina z Lubryczyńskich Ludwik XX król Francji 13, 15 Łapiński Franciszek 151 Lazarowicz Michał 25 Łazarowicz Urszula 25 Łazarowiczowie, właściciele posesji 7 - 1 0 , 17-26 Łazarski Władysław 2 8 6 Łazarski Zygmunt 2 8 6 Łempicki Tadeusz 2 9 4 , 3 1 7 Łopieńscy Bracia, firma 3 1 6 , 3 1 8 , 3 1 9 Łoś Jerzy 6 9 , 8 2 , 8 6 Łoś Maria 6 9 , 8 2 , 8 6 Łoziński Lucjan 2 6 3 Łubieńska Barbara zob. Galińska Barbara z Łubieńskich Łuszczewska J a d w i g a zob. Deotyma Łuszczewski Zdzisław 2 6 3 Łyński, pracownik przy moście na Wiśle 4 7 , 4 8 , 54 M.S.,właściciel firmy guzikarskiej 117 Maciej, właściciel statku 50 Mader & Jacob, firma 140, 146 M a g n u s Aleksander 9 7 M a g n u s Hersz Samuel lub Szmulowicz 9 5 - 9 7 , 110, 117 Mahieu Ernest & Co, firma 153 Majdecki J a n 2 6 2 Majewski Julian 4 3 Majewski Wincenty zob. Skorochód M a jewski Wincenty Majs B u m 152 Makuch Folwarska Joanna 2 8 6 , 2 8 7 Malcz B. (Albin) 2 6 3 Malcz (Mallcz) Karol 3 0 9 Maldis J o a n n a 2 7 4 , 2 7 5 Małe A. 2 1 7 , 2 1 9 Maliniak D. 145 Malinowski W 152

Maliszewska Izabella 2 7 3 Maletajan 294 Manke K. 146 Marcinkowski Zdzisław 2 6 9 Marconi Henryk 4 3 Maria Leszczyńska, królowa Francji 80, 85, 86, 9 0 Maria Ludwika, królowa Polski 197 Markiewicz Stanisław 2 6 3 Marszel August i S - k a , firma 151 Martin (Martini) J a n 6 2 Masłowski Mikołaj 2 6 3 Mass Karol 9 5 Mass Leon 95 Massalski, pieczętarz 101 Mattielli Lorenzo 2 9 5 Mazurek Barbara 2 8 6 , 2 8 7 Mergenthaler Leopold 133, 149 Mertz Teodor 8 9 Messal Lucyna 2 9 3 Messing Antoni i S - k a 151 Meyza Katarzyna 7 - 2 6 Michalopulos Dimitris 2 7 2 Michał Anioł (właśc. Michelangelo Buonarroti) 216, 2 1 9 Michał Korybut Wiśniowiecki, król Polski 316 Michałowski Piotr 4 2 Michelson Katarzyna Samojlowa zob. N e wachowicz Katarzyna Samojlowa Mickiewicz Adam 8 3 Mieczkowski J a n 173, 2 7 1 Mieczników Emilia z Newachowiczów 158, 164, 165 Mieczników Ilia 165 Mieszkowski Bronisław 271 Mijakowski Bronisław 2 6 3 Mikołaj I, car Rosji 111, 112 Milczarek Alicja zob. J a n k o w s k a - M i l czarek Alicja Malczewska Teresa 317 Milewski, właściciel statku 51 Miłaszewska Wanda 285 Minchejmer Adam, kompozytor, syn Adama (Munchheimera) 103, 107 Minchejmer Czesław 108 Manchejmer (Miinchheimer) Ludwik 107, 108, 110, 128 Minhejmer (Miinchheimer) J a n Salomon 104, 105, 125, 128

365

Miniewski J ó z e f 147 Miniewski Karol 147 Minter Karol Juliusz 4 3 , 78 Misierowicz Alojzy 234 Młokosiewicz, właściciel domu w Warszawie 9 6 Mniszech Józef J a n Tadeusz 61 Moczydłowska Marianna zob. Seydlitz (Zeydlitz) Marianna z Moczydłowskich Moczydłowski W 146 Modrzewski Stanisław 136, 141, 150 Molendziński Kazimierz 8 8 Moniewski Jerzy 6 9 , 72, 7 4 , 7 7 - 8 0 , 85, 89 Moraczewski Jędrzej 319 Morawski Romuald 2 7 2 Morawski Stanisław 59 Mordasewicz Kazimierz 277 Mordyaner Z . 152 Moreau J e a n Michel (Młodszy) 2 9 6 Morgensztern N a t a n 7 6 Morka Zofia 274, 277 Morochowski, plenipotent ks. A. K . Czartoryskiego 67 Mortkowicz J a k u b 2 8 6 Morycz, rzemieślnik—haftarz 65 Mossakowska Wanda 234 Moszczyńska Barbara zob. Hensel-Moszczyńska Barbara Moszkowski & Grünberg, firma 133, 138, 139, 148, 149 Morawski Karol 2 8 1 , 2 8 3 , 2 8 4 Mrozowski Leon 108 Mrozowski Wacław 303 Mrówczyńska Zofia 283 Murillo Bartolome Esteban 217 Mück Edward 152 Müller (Miller Julian) 132, 133, 136, 141, 143, 149, 151 Müller Karol 133, 141, 145 Müller Leopold (L. M.) 81, 8 2 Müller W A. 141, 145 Münchheimer Abraham 9 8 Münchheimer Adam 103, 108 Münchheimer Cecylia z Herszkowiczów

100

Münchheimer Ludwik zob. Minchejmer Ludwik Münchheimer Ludwika z Nochów

103-108

366

Miinchheimer Marianna Zofia 100 Munchheimer Rozalia z Osterreicherów 105 Munchheimer Ryszard 263 Munchheimer Salomon 100 Munchheimer (Miincheimer, Miinchejmer, Starszy) Samuel 9 7 - 1 0 0 , 105, 108, 109, 117, 120, 121 Munchheimer Władysław Zygmunt 1 0 3 - 1 0 5 , 107, 124, 125 Munchheimer (Munchheimer, Młodszy, Junior) Zygmunt Karol 9 7 , 9 9 - 1 0 3 , 105,121-123 Miinchheimerowie 97, 108, 111 Miinkenbeck zob. Brun Krzysztof i Syn, firma Mysyrowicz Edmund 263 Myszkowski Wojciech 136, 143 Myszkówna Halina 62, 6 3 , 6 5 , 67 Nacki Ludwik zob. Bryndza-Macki Ludwik Napoleon I, cesarz Francuzów 124 Nasierowski T. H. 108 N a s t Ludwik ( 1 ) 3 1 2 Nazarcew Borys I 275 Nejmark Gawrił 152 Netto J. 208 Neugebauer Henryk i S - k a 153 N e u m a n H u g o 139, 149 Newachowicz Aleksander Lwowicz 155-158, 163-165 Newachowicz Emilia zob. Mieczników Emilia z Newachowiczów Newachowicz Katarzyna Samojłowa z Michelsonów 158 Newachowicz Lew Mikołajewicz (Jechuda Lejb ben Noach) 1 5 7 - 1 6 0 , 162 Newachowicz Michał Lwowicz 156, 161-165 Newachowicz T. S. Smirnowa 162 Newachowiczowie 155, 157, 161, 165 Niemcewicz Julian Ursyn 57, 61, 63, 64 Niemojewska J a d w i g a z Dobrowolskich 291 Niemojewski Lech 291 Niesiecki Kacper 51 Niewska O l g a 317 Niezabytowski Karol 319 Nitowski J a n 263

Nobel Ludwig 133, 150 Noch Ludwika zob. Münchheimer Ludwika z Nochów Noires (Noiret) Teodor 256 Norblin Bracia Buch i T. Werner, firma 150 Norblin de la Gourdaine J a n Piotr 18 Noskowski J a n 2 1 0 Nowak Zofia 230, 2 3 8 , 245, 253, 2 5 7 Nowicki Kazimierz 263 Nowicki Władysław 153 Nowakowski Andrzej 8 Nowoszewski Roman 274 Oborski J a n 4 9 - 5 1 , 54 Oborski J a n , syn J a n a 4 9 Odrowąż-Szukiewicz Hanna 8 Odyniec Antoni Edward 59 Offenfeld Rudolf von 57, 65 Okońska Alicja 247 Olczak Anna zob. Wielechowska-Olczak Anna Olier, kupiec lub szmuklerz 6 6 Olsza Tadeusz 293 Olsztyński J a n 149 Olszyński Marcin 235 Opaliński Łukasz 53 Oppenheim Maurycy 263 Ordon Franciszek 72 Orlandi Franciszek 4 9 , 51 Orłowski A. 108 Orzelski Swiętoslaw 6 1 Orzeszek Barbara zob. Kozarska-Orzeszek Barbara Osełka Andrzej 295 Oskierkojan 292 Österreicher Rozalia zob. Münchheimer Rozalia z Osterreicherów Ostoja-Chrostowski Stanisław 286 Ostrowska Stanisława 245 Ostrowski W..notariusz 97 O t t o Władysław 132, 133, 142, 145, 146, 148, 151 Paderewski Ignacy J a n 316, 317 Pancer Feliks 4 3 Pankratow W J . 275 Parul, pracownik przy moście na Wiśle 4 7 , 4 9 , 54 Paskiewicz Iwan Fiodorowicz 169, 177

Paszkiewicz Borys 13, 15 Paszkowski, uczestnik wyprawy ks. A. K . Czartoryskiego do Wiednia 62 Patek Stanisław 2 5 0 Patocki W 153 Patschke i Meissner, firma 153 Patschke & Troszel, firma 136, 153 Pauszer-Klonowska Gabriela 64 Pawlikowska Maria zob. Jasnorzewska-Pawlikowska Maria Pawłowicz Teodor (T. P) 304 Pawłowska Agnieszka 7 Pawłowski Krzysztof 321 Pecq Adolf 287 Pela Włodzimierz 2 7 ^ i 5 Peraud Jean 2 1 9 Perzyński W . 2 5 7 Pęczarski Feliks 88 Pfeiffer Bracia, firma 138, 145 Pfeiffer Halina 302 Piątkowski Henryk 228, 2 3 6 Picart Etienne 222, 223 Pietrzak Cecylia 2 7 1 - 2 8 0 Pignan Joanna 75 Piliński Adam 300 Pilisch A. 151 Pillati Henryk 235 Piłsudski Józef 294, 317 Piombo Sebastiano del 219, 2 2 0 Piotrowski, właściciel domyu w Warszawie 102 Piotrowski Łukasz 7 6 Piotrowski W . 7 8 Piskorski Paweł 279 Piwarski J a n Feliks 88, 230, 2 3 5 , 300 Piwocka Elżbieta 275, 3 0 3 - 3 1 5 Piwocki Ksawery 273 Plapis Janusz 229, 271, 273, 279, 289, 295-302 Plewiński Ignacy 132, 136, 142, 144 Plewiński Stefan 263 Pogorzelska Zula (Zofia) 293 Pogorzelski Stanisław 85 Polaczek Janusz 296 Polakiewicz Bracia, firma 152 Polakowski Woyciech 71 Poniatowski Józef 57, 124, 305 Popławski Br., firma 144 Popławski T. (dawniej J. Błaszkowski), firma 145

367

Popiołek Elżbieta 111 Porczyński T. 263 Posner Donald 219, 220, 222, 223 Posępny Karol 149 Potoccy, właściciele Wilanowa 103, 110 Potocka Eugenia z Wojnicz—Sianożęckich 205 Potocki August 205 Potocki Jakub 254 Potocki Prot 70 Potocki Stanisław Kostka 195, 197 Potyńska Elżbieta 281 Półtawski Adam 286 Prądzyński Ignacy 125 Priamurska Maria Borysewna zob. Barabanowa-Priamurska Maria Borysewna Priamurski Georgij Georgijewicz 155—165 Prószyńska Zuzanna 62 Prus Bolesław 272 Przesmycki Zenon 318 Przybyszewska-Jarmińska Barbara 69 Przybylski Adam 45, 4 9 Przybył, właściciel statku 50 Przybyszewski Wojciech 69—90 Psota Jakub 49 Ptaszyński Feliks 321 Puls Fryderyk 136, 138, 147 Putkowska Jolanta 27 Purschel Ludwik 145 Pyka Henryk 2 7 6 Rabczewski Włodzimierz 171, 175 Raciborski Ludwik 89 Raciborski Marian 89 Radzikowska Grażyna zob. Kułakowska Grażyna Radziwiłł Albrycht Stanisław 45, 48, 51, 53-55 Radziwiłł Hieronim 196 Radziwiłł Karol Stanisław 60, 197 Rafael (wlaśc. Rafaello Santi) 216, 219 Rafalski W 105 Rapacki Józef 277 Rapacki Piotr 263 Rastawiecki Edward 227, 228, 256 Reau Luis 217, 218, 225 Reichman & Mendelsohn 151 Reinstein Franciszek 265 Rejchman Zygmunt 148 Relia Antoni de 29

368

Rembiewska Jadwiga 7 Reni Guido 217 Renkawek Bolesław 263 Renner Georg Nicolaus 300, 302 Reychman Kazimierz 98, 100, 103, 107, 108 Riedel A. 151 Rittendorf Władysław Karol 186 Rodziszewski Tymoteusz 135 Roesler Franciszek 70, 81, 83 Rogalska Barbara 2 8 5 - 2 8 7 Rolicz Zofia zob. Chyra-Rolicz Zofia Romanowski Władysław 146 Rosowska Ewa 1 7 7 - 1 7 8 Rossini Giacchimo 194 Rostocki Władysław 94 Ronssean Antoni 96, 103, 109 Różalska Anna 7 Rozenowie 265 Rozmysłowski Michał 263 Roztropowicz F. 313 Różycki Michał 40 Rudnicki & Kuczyński, firma 150 Rudzki Konstanty i S-ka, firma 139, 150 Runde Ortwin 279 Rundo Julian 142 Rudnicki T., notariusz 110 Rutkowski Stanisław 171, 175 Rükert & Buch, firma 129 Rückert (Rykiert, Rückerd, Rykert, Rukert) Antoni 108, 109, 129 Rückert Cecylia zob. Lange Cecylia z Lejdigów 1° Rückert 2° Lange Rybak Małgorzata 275 Rybasiewicz (Rybaszewicz) Stanisław 136, 142, 143, 146, 150 Rybińska Aleksandra zob. Zaremba-Rybińska Aleksandra Rycerski Aleksander 290 Rymaszewski Bohdan 321 Ryszkiewicz Andrzej 88, 228, 230, 232, 233, 235, 256 Rzeszotarska, właścicielka obrazów J. Seydlitza 255 Rzeszotarski, właściciel obrazów J. Seydlitza 255, 256 Rzewuski Stanisław Ferdynand 58, 64 Sablo Jędrzej 48 Sammberger, właściciel kamienicy w Warszawie 8

Sandecka Maria Janina zob. Galińska Janina z Sandeckich Santi Raffaelo zob. Rafael Sawicka Maria 7 Sawicki Józef 149 Scherke Julian 101 Schiffner Józef 145 Schlimann Henryk 167, 168 Schlimann Nadieżda 167 Schimann Sergiej Andriejewicz 167, 169 Schmidt Krystian August 95 Schonmann (Szejnman) Maurycy 263 Schouppe Alfred 234, 235 Schuster Lorenz Friedrich Ch. 300, 302 Schultz Edward 153 Schultz i Zawadzki, firma 153 Schwanhâusser, przedsiębiorca (dawniej firma Grossberger & Kurz) 151 Schwarz Hans 123 Schver (Szver) Sebastian 49 Sejdlitz Józef Narcyz Kajetan 229, 241, 246, 247, 249 Sempolińska Janina 291, 305 Sempoliński Ludwik 2 9 1 - 2 9 3 , 306 Sender, złotnik 66 Setzer Joh. & Em. Werner 144 Seydlitz (Zeydlitz) Jan (ojciec) 229, 230 Seydlitz (Sejdlitz, Seidlitz, Sejdl., J. S.) Jan (syn) 2 2 7 - 2 3 6 , 2 3 8 - 2 5 7 Seydlitz (Zeydlitz) Marianna z Moczydłowskich 230 Sieniawski Adam Mikołaj 60 Sienkiewicz Jerzy 229, 238, 247, 249 Siennicka Mariola 280 Sierzputowski A. M. 138, 147 Siestrzyński Jan 286, 287 Sikorska Julia 212 Silberberg Maxim 149 Silberstein Maks 263 Simmler Józef 84, 85 Sinisca (wlaśc. Siniscałco Mario) 279 Skarbek Fryderyk 188 Skibniewski W 144 Skoczylas Władysłąw 286 Skorochód-Majewski Wincenty 101, 230 Skorwider Danuta 275 Skotnicka Serafina 310 Skotnicki Czesław 263 Skrzynecki Jan Zygmunt 125, 300 Słoniowa Anna 176

Słowacki Juliusz 285 Sługocki Marian 319 Smirnowa T. S. zob. Newachowicz T. S. Smirnowa Smolarek Waldemar 272 Smoleński Władysław 24 Smolka Teresa zob. Turczek-Smolka Teresa Sobieraj J. 281 Sobieska Maria Teresa z Wesslów 294 Sobieski Wacław 45 Sobieszczański Franciszek Maksymilian 45, 207, 208, 210 Sołtan Andrzej 9 1 - 1 2 9 , 177-186, 274, 275,278,317-319 Sorek Franciszek 62 Soroka Jerzy Skalnik 58, 59, 61, 65 Sosiński Walenty 50 Sosnowski Paweł 263 Soubise—Bisier Gustaw 75, 81 Spada Lionello (Leonello) 222 Spiegiel Krystyna 275 Spóz Andrzej 276 Sroczyńska Krystyna 235, 2 3 8 - 2 4 0 , 242, 247, 2 4 9 - 2 5 1 , 256 Stachiewicz Piotr 286 Stadnicki Zbigniew 79 Stanisław August Poniatowski, król Polski 62 Stanisław Leszczyński, król Polski 85 Staniszewska Henryka zob. Cybulska Henryka ze Staniszewskich Starek Edyta 46 Starynkiewicz Ariadna 186 Starynkiewicz Iwan A. 186 Starynkiewicz Julian 186 Starynkiewicz Kleopatra 186 Starynkiewicz Sokrates I. 1 7 1 - 1 7 6 , 184-186 Starzyński Stefan 269, 274 Staszic Stanisław 74 Stażewski Henryk 277 Stefanowska Julia 71 Stern Herman 101 Sterner Wacław 45 Stępkowski Antoni 146 Stężycki Stanisław 303 Stołcman, haftarz 66 Storsberg Fryderyk 72, 73 Storsberg Jan Wilhelm 72 Strzałkowski Jacek 105

369

Stubble E. 2 1 6 Stuermer Gustaw 138, 140, 1 4 6 - 1 4 7 Sturm A. (pod firmą Bednawski Władysław) 145 Suchodolski Stanisław 4 0 Sulerzyska Teresa 300 Suligowski Bartosz 50 Sulistrowski K. 107 Sunderland Franciszek 293 Sunderland (Sinderland) Levin Selig 72, 74 Sybilski Tadeusz 302 Szadkowski A. 153 Szaniawska Wanda 29 Szaniawski Władysław 132, 142, 152 Szczawińska Elżbieta 238, 239 Szermentowski Józef 234, 235 Szmelowski Alojzy 77, 78 Szkutnik Bartosz 50 Szlenker, Wydżga & Weyer, firma 144 Szmidelberg Ignacy 207 Sztraus, tokarz 66 Szubski Stanisław 305 Szukiewicz Hanna zob. Odrowąż-Szukiewicz Hanna Szulc, rymarz 66 Szulc Joanna 283 Szuster Antoni 145 Szuster F. 141 Szuster Lorenz Friedrich Chrystian 300 Szver Sebastian 51 Szwagrzyk Józef Andrzej 63 Szwankowska Hanna 33, 321 Szymanowski Wacław 207, 2 1 0 Szymański Teodor 132, 146 Szymczak Edward 131, 133-135, 137, 140, 141, 143, 285 SzynkowskiJ. 153 Słewiński Tiago 283 ¿wiechowska Aleksandra (A. S.) 7 - 9 , 14, 15, 1 7 - 2 2 , 26 Swiechowski Zygmunt 14 Świerczek Lidia 282 Swieykowski Emmanuel 247 Tahn A. & Co, firma 140, 143 Tatarkiewicz Władysław 246, 254 Tepper, plenipotent ks. A. K. Czartoryskiego 65 370

Tepper Piotr 70 Terlecki i S - k a , firma 133, 149 Terlecki Władysław 92 Tessaro-Kosimowa Irena 133, 136, 1 4 0 - 1 4 2 , 2 3 8 - 2 4 0 , 242, 244, 249, 2 5 1 - 2 5 4 , 257, 300 Teuber Oskar von 57, 65 Tęczyński Jędrzej 61 Thieme Ulrich 228 Toeplitz Ludwik (?) 265 Toeplitz Teodor 263 Tomaszewski Stefan 187, 188 Tomaszewski Zdzisław 34 Tomicka Joanna 229 Tomkiewicz Władysław 203, 204, 251 Topińska Marta 253, 295 Topolska Anna 278 Torneberg Andreas 279 Trapszo Z. 154 Trawczyński S., notariusz 97 Tregier Krzysztof 50 Trepte Emil 138, 154 Trzaska Władysław 286 Turczek—Smolka Teresa pseud. „Małgorzata" 307 Turnau Irena 19 Tuwim Julian 269, 285 Twardowski Jan 285 Twardzicki Walerian 262, 271 Tylman z Gameren 29, 4 0 Tymel Walenty 95 Urbanowicz i Różycki, firma 143, 148 Umińska Bogumiła 284 Unger Józef 105, 107, 108 Uniechowska Felicja 311 Urusowa G. F. 275 Vandalin (Wandalin) i S - k a , firma 137, 153 Vernet Horacy 305 Vesme A. de Bandi 221 Vetulani Armand 88 Vogel Józef 152 W Eda, artystka malarka 289 Walkiewicz Władysław 132, 136, 140, 142, 146 Walter A. 182 Wałach Barbara 276

Walach Jan 276 Waniczkówna Helena 57 Wapiński Julian 306, 307 Wapiński Ludwik 306 Wapiński S. 146 Wasilewski Józef Seweryn 70 Wattson Gwidon 1 3 2 - 1 3 4 , 136, 140, 142, 143, 1 4 5 - 1 5 4 Wattson (Watzon, Wadson) Leopold 142 Wattson Teofil 148 Wawel-Louis Józef 57, 58, 67 Wawelberg H. 146 Wąsowicz Zygmunt 263 Wątróbska-Wdowiarska Anna Beata 277 Wdowiarska Anna Beata zob. Wątróbska-Wdowiarska Anna Beata Weinberger N. 153 Wejnert Aleksander 45 Wemmer Józef 303, 310 Werner Edward 244 Wessel Maria Józefa zob. Sobieska Maria Józefa z Wesslów Widacka Hanna 296 Wieczorkiewicz Antoni 238, 247, 248, 255 Wielechowska-Olczak Anna 284 Wieliczko Julia 247 Wiercińska Janina 84, 235, 254, 318 Wierzbicki Bolesław 142, 302 WieszyckiM. 133, 150 Więcek Adam 317 Wild Richard 147 Winiarski Antoni 205 Winogradow Leon 82 Wirtemberska Maria z Czartoryskich 64, 187 Wislocki Władysław 59 Wiślicki Adam 70, 74, 75, 8 4 - 8 6 Wiśniewska Jolanta 2 8 0 - 2 8 5 Wiśniewski Jacek 281 Witkę Jeżewski Dominik 239 Witkowski Urban 49 Witt Adolf 150 Wittenberg Piotr 7 Władysław III Warneńczyk, król Polski 132 Władysław IV, król Polski 53 Władysław Zygmunt zob. Władysław IV Wojciechowska Zofia 215 Wojciechowski Andrzej 322

Wojnicz-Sianożęcka Eugenia zob. Potocka Eugenia z Wojnicz-Sianożęckich Wojtkowski Ryszard 275 Wojtowicz Lucjan 284 Wolff, właścicielka magazynu galanteryjnego 77 Wolfram Zyndram zob. Jaroszyński Wilfram Zyndram Wolkiewicz August Marcin 310 Wolniewicz Teresa 77 Wolniewicz Wawrzyniec 77, 78 Wołoszyńska Hanna zob. Dymnicka Wołoszyńska Hanna Woyczyński Józef 263 Woyda Henryka z Korytowskich 289 Woyda Karol 289 Woyda Kazimierz 289 Woyda Michalina zob. Kossakowska Michalina z Woydów Wójcicki Kazimierz Władysław 195, 197 Wydżga Bohdan 83 Wyspiański Stanisław 285 Wysznacka Maria 213 Wyszyńska Teresa 322 Wyszyński Julian 234 Z. S. 210 Zadzik Jakub 4 9 Zahorski Andrzej 69 Zaleski August 319 Zaleski Marcin 227, 2 3 0 - 2 3 6 , 238, 239, 2 4 5 - 2 4 7 , 253, 254, 257 Zaleszczyński Jan 148 Zalewski Bogdan 263 Załęska Wanda 69 Zamoyski Andrzej 75 Zamoyski Jan 85 Zamoyski Tomasz 52 Zandbang Henryk Franciszek 246, 248 Zanders, właściciel magazynu galanteryjnego 77 Zaremba W 263 Zaremba-Rybińska Aleksandra 2 1 5 - 2 2 5 Zarzycka Janina 103, 108 Zawadzki Edward 154 Zdrojewski Jacek 282, 285 Zieliński Jacek R. 8 Zieliński Jakub 51 Zielonka Iwan Nikołajewicz 144 Ziembicski Kazimierz 145 371

Ziemiński Leonard 138, 143 Ziętkowski Tadeusz 263 Zimińska Mira (Maria) 293 Zoliński, właściciel statku 51 Zoner Alfred 302 Zurabow M. J. 154 Ziirner Adam Friedrich 204 Zwierzchowski Józef 144 Zygmunt I Stary, król Polski 123 Zylberblat i Góryński, firma 153

Zakiewicz Anna 274 Zaryn Stanisław 27—29 Żeleński Tadeusz, pseud. Boy 269 Żelichowski Ryszard 277 Zmuda-Liszewska Krystyna 2 2 7 - 2 5 8 , 259,275,277,289-295 Zochowski Bronisław 186 Żukowska Maria 110 Zygułski Zdzisław Jun. 65

SPIS ILUSTRACJI

Katarzyna Meyza, OSIEMNASTOWIECZNA POTRZEBNICA NA POSESJI Ł A Z A R O W I C Z Ó W . Z BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH NA PLACU ZAMKOWYM W WARSZAWIE

Fot. G. Kułakowska Ryc. 1. Układ warstw wewnątrz potrzebnicy na posesji Łazarowiczów. Rys. M. Puszkarski 1.Wazon fajansowy z Delft, pierwsza ćwierć XVIII w. 2. Naczynie kuchenne, glina polewana, druga połowa XVIII w. 3. Spodek porcelanowy, Berlin, ok. 1780 r. 4. Łyżka porcelanowa 5. Filiżanka porcelanowa, Miśnia, trzecia ćwierć XVIII w. 6. Filiżanka porcelanowa, Berlin, około 1780 r. 7. Puszka z miękkiej porcelany, W E D G W O O D , XVIII/XIX w. 8. Czarka z miękkiej porcelany, Francja, XVIII w. 9. Solniczka z miękkiej porcelany 10. Patelnia—trójnóg z uchwytem, glina polewana, XVIII/XIX w.

10 14 15 16 18 20 21 22 23 24 25

Włodzimierz Pe/a, BADANIA ARCHEOLOGICZNE NA RYNKU STAREGO MIASTA W WARSZAWIE W LATACH 1 9 5 2 - 1 9 9 9 1. Plan ratusza i kramów z 1764 r. na projekcie dekoracji Rynku z okazji uroczystości koronacyjnych. Odrys St. Zaryna z oryginału w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych 2. Ratusz staromiejski w XVII w. Elewacja południowa oraz plan piwnic i parteru. Rekonstrukcja St. Zaryna na podstawie źródeł pisanych i ikonograficznych. Zbiory M H W 3. Badania archeologiczne Rynku w 1952 r. Widok terenu badań od strony zachodniej. Fot. J. Szymborski 4. Plan Rynku z lokalizacją wykopów badawczych i naniesionymi głównymi rezultatami badań. Oprać. W Pela, rys. G. Zborowska 5. Rynek Starego Miasta. Drewniane rury wodociągowe odsłonięte w 1952 r. Fot. J. Szymborski 6. Wykop pod posąg Syreny. Oprać. W Pela, rys. G. Zborowska 7. Plan i przekrój przez fundament posągu Syreny (po 1914 r.) oraz ujęcie wody z pierwszej połowy XIX w. (po rozbiórce ratusza). Badania archeologiczne 1999 r. Oprać. W Pela, rys. U. Skwara 8. Rozbieranie skałki pod posągiem Syreny w 1914 r. Fot. „Tygodnik Ilustrowany", nr 31, 1914 9- Odsłonięcie posągu Syreny na Rynku Starego Miasta w listopadzie 1999 r. Fot. W Pela

30 31 32 33 37

39 40 42

373

Jan Jakub Drescik, WIEDEŃSKA PARADA WARSZAWSKIEGO RZEMIOSŁA Obiekty pochodzą z Muzeum XX. Czartoryskich w Krakowie, nr inw. XIV-505. Fot. i neg. tamże 1. Siodło, czapraczek i strzemiona po Adamie Kazimierzu Czartoryskim - komendancie szlacheckiej gwardii galicyjskiej, Warszawa 1781/1782. 2. Para olstrów z taszkami z wyhaftowanymi herbami Galicji i Lodomerii od rzędu po Adamie Kazimierzu Czartoryskim 3- Ogłowie z podgardlem 4. Uździenica 5. Podogonie

Wojciech Przybyszewski, O WARSZAWSKICH SKŁADACH FAJANSU, PORCELANY I SZKŁA, O MALARNI KAZIMIERZA CYBULSKIEGO I O FILIŻANCE Z NIEJ POCHODZĄCEJ 1. Portret Kazimierza Cybulskiego, malowany wielobarwnie na płycie porcelanowej, Ćmielów. MNWr 2. Winieta reklamowa Składu Szkła, Porcelany, Fajansu i Naczyń Kamiennych Kazimierza Cybulskiego w Warszawie 3. Filiżanka ze spodkiem z miniaturą Marii Leszczyńskiej. MNWr 4. Odwrocie filiżanki przedstawionej na ił. 3 5. Filiżanka ze spodkiem z miniaturą podpisaną: „Zokolic Krakowa". MNWr 6. Filiżanka ze spodkiem z miniaturą Józefa Ignacego Kraszewskiego. MNWr 7. Filiżanka z dekoracją cailloute i miniaturą podpisaną: „Zókolic Warszawy". MHW 8. Odwrocie filiżanki przedstawionej na il. 7 9- Fragment miniatury z filiżanki przedstawionej na il. 7 10. Przy studni, Wojciech Gerson. MNW

Małgorzata Dubrowska, Andrzej Sołtan, WYTWORNIE GUZIKÓW W DZIEWIĘTNASTOWIECZNEJ WARSZAWIE I ICH PRODUKCJA 1. Pracownia pieczętarska przy ul. Franciszkańskiej. Litografia J. N. Lewickiego. Fot. ze zbiorów MHW 2. Ogłoszenie firmy Z. Miinchheimera, 1868 r. Kalendarz Handlowy na rok 1869, Warszawa 1868 3- Ogłoszenie firmy L. Miinchheimer, 1878 r. Warszawski Rocznik Adresowy na rok 1878, Warszawa 1878, s. 82 4. Ogłoszenie firmy L. Miinchheimer, 1883 r. Przewodnik adresoury miasta Warszawy i przedmieścia Pragi z dodatkiem znaczniejszych firm handlowych i przemysłowych w Królestwie. Nakładem Fr. Szancera, Warszawa 1883 5. Ogłoszenie firmy F. Biertiimpfla, 1868 t. Józefa Ungra Kalendarz Warszawski Populamo-Naukowy na rok zwyczajny 1868, Warszawa 1868

374

58 60 63 64 66

76 79 80 80 82 83 84 84 86 89

95 100 104

106 109

Tablica Tablica Tablica Tablica Tablica Tablica

I II III IV V VI

Maria Ejchman, ZBIÓR ETYKIET HANDLOWYCH I PRZEMYSŁOWYCH EDWARDA SZYMCZAKA. NA MARGINESIE WYSTAWY W MUZEUM WOLI Fot. i neg. w Muzeum Woli Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy 1. Zabawa towarzyska: Portrety cieniowe królów polskich 2. Etykieta Składu Cygar Wandalina i S—ki 3- Etykieta z opakowania po wodzie kolońskiej A. M. Sierzputowskiego 4. F. Anczewski, cukiernik 5. Etykieta reklamowa fabryki kosmetyków G. Stuermer 6. Cennik artykułów perfumeryjnych G. Stuermer 7. Warszawska Fabryka Luster , Moszkowski & Griinberg 8. Publikacja F. Hósicka 9- Warszawska Drukarnia i Litografia 10. Druk własny zakładu introligatorskiego W Kreuscha 11. Reklama firmy obuwniczej Józefa Kassie

Maria B. Barabanowa-Priamurska, Georgij G. Priamurski, NEWACHOWICZOWIE — PETERSBURSCY WARSZAWIANIE 1. Plan miejscowości Guberni Sanktpetersburskiej i powiatu nad rzeką Ochtą ze szczegółowym wykazem działek letniskowych. Fragment planu z działką letniskową Newachowiczów. Rosyjskie Państwowe Archiwum Historyczne, f. 1399, op. 1, d.703, 1838 r. 2. Dokładny opis letniska zmarłego radcy tytularnego Lwa Nikołajewicza Newachowicza — tzw. Aleksandrowka, znajdująca się za Wielką Ochtą, 13 lutego 1832 r. Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Sankt Petersburga, f. 268, op. 1, d. 876, 1832 r., ark. 27 3. M. L. Newachowicz, „Jerałasz. Rosyjski album karykatur", Sankt Petersburg 1 8 4 6 - 1 8 4 9 . Pierwszy arkusz albumu, 1846 r. Rosyjska Biblioteka Narodowa 4. M. L. Newachowicz, „Jerałasz. Rosyjski album karykatur", Sankt Petersburg 1 8 4 6 - 1 8 4 9 . Zeszyt I, 1848 r. Rosyjska Biblioteka Narodowa 5. Emilia Lwowna Newachowicz, akwarela malarza Wiszniewskiego, 1835 (1837?). Wg Zakątek wielkiego uczonego, 1928, nr 6

Igor A. Bogdanow, SERGIEJ SCHLIEMANN W WARSZAWIE 1. Henryk Schliemann, drzeworyt z końca XIX w. Ze zbiorów I. A. Bogdanowa

114 115 118 119 126 127

135 137 138 144 146 147 148 149 150 151 152

157

159

161

163 164

167 375

Henryk Fałek, ŹRÓDŁA DO BIOGRAFII GEN. SOKRATESA I. STARYNKIEWICZA W ZBIORACH ARCHIWUM PAŃSTWOWEGO M. ST. WARSZAWY I. Wycinki prasowe informujące o śmierci Sokratesa Starynkiewicza, 1902 r.. Zbiór Przyborowskiego, Archiwum Państwowe m. st. Warszawy, sygn. XVII, k. 134 174

Aleksandra Zaremba-Rybińska, MADONNA Z DZIECIĄTKIEM I ŚW. J\NEM CHRZCICIELEM ZE ZBIORÓW MUZEUM HISTORYCZNEGO M. ST. WARSZAWY 1. Madonna z Dzieciątkiem i św. Janem Chrzcicielem. MHW.Fot. i neg. tamże 2. Annibale Carracci, Cisza. Hampton Court, Royal Collectoin, Londyn. W g D. Posner Annibale Carracci, London 1971, t. 2, s. 53 3- Annibale Carracci, Pieta. Pinacoteca Nationale, Neapol. W g D. Posner, jw., s. 52 4. F. Bartolozzi Matka Boska ze śpiącym Jezusm. Biblioteka im. Ossolińskich, Wrocław 5. Madonna z Dzieciątkiem i św. Janem Chrzcicielem, w górnym środkowym kartuszu ramy scena Zwiastowania. MHW.Fot. i neg. tamże

Krystyna Żmuda-Liszewska, JAN SEYDLITZ ( 1 8 3 2 - 1 8 6 1 ) — MALARZ WARSZAWSKIEJ ARCHITEKTURY ( W 140 ROCZNICĘ ŚMIERCI) 1. Plac Zamkowy. Wl. MNW depozyt MHW 2. Zamek i wiadukt Pancera. MHW 3. Rozbiórka kościoła Św. Klary i klasztoru Bernardynek. Wl. MNW depozyt M H W 4. Plac Zamkowy. M H W 5. Kościół Sakramentek na Nowym Mieście. Wl. MNW depozyt M H W 6. Łazienki. MHW 7. Łazienki. MHW 8. Zamek i wiadukt Pancera. Wl. MNW depozyt MHW 9- Zamek i wiadukt. MNW obraz zaginiony 10. Plac Zamkowy od strony Krakowskiego Przedmieścia. MHW I I . Widok Placu Zamkowego. MHW 12. Wnętrze kościoła Św. Krzyża. MHW 13- Rynek Nowomiejski z kościołem pp. Sakramentek. MHW 14. Łazienki w czasie festynu. Wł. MNV^ depozyt M H W 15. Kościół Ewangelicki. MHW 16. Krakowskie Przedmieście z kościołem Wizytek i pałacem Potockich. MNP 17.Ulica Świętojańska podczas procesji Bożego Ciała. MHW

376

216 218 220 221 224

239 240 241 243 244 245 246 248 249 250 251 252 253 254 255 257 259

Elżbieta Kamińska, „GAWĘDA" O FRANCISZKU GALIŃSKIM NA PODSTAWIE MATERIAŁU IKONOGRAFICZNEGO ZE ZBIORÓW MUZEUM HISTORYCZNEGO M.ST. WARSZAWY Fot. i neg. w zbiorach Muzeum Historycznego m. st. Warszawy 1. Franciszek Galiński z ojcem Władysławem, 1902 r. 2. Matka Franciszka Galińskiego — Barbara z Łubieńskich (?), koniec XIX w. 3. Tableau z okazji ukończenia szkoły Wojciecha Górskiego w 1890 r. Zakład fotograficzny „Rembrandt", Warszawa 4. „Sylwetka" Franciszka Galińskiego na karcie pocztowej, początek XX w. 5. Fotomontaż: Franciszek Galiński w trzech pozach, początek XX w. Zakład fotograficzny „Leonard", Warszawa 6. Jerzy Galiński, syn Franciszka z pierwszego małżeństwa, w wieku dwóch lat, 1910 r. 7. Wakacje w Jastarni, 1927 r. Fot. Z. Marcinkowski

DARY I NABYTKI W LATACH 1997-2000. WYBÓR 1. Portret Franciszka Galińskiego 2. Portret Matyldy z Buchholców Dobrowolskiej 3- Portret Ludwika Sempolińskiego 4. Ulica Bracka 5. Głowa nieokreślonej kobiety 6. Głowa płaczącego putta 7. Le gateau des rois 8. Ulica Boduena 9. Krakus z korpusu generała Dwernickiego 10. Bransoleta ażurowa z Amorem 11 .Waza do zupy 12. Zegarek męski, kieszonkowy, z kluczykiem 13- Dzbanek 14. Sztandar z orłem w koronie 15. Dzbanuszek — miecznik 16. Talerz ażurowy 17. Kubeczek z monetą 2-złotową z 1831 r. 18. Koszyczek ażurowy do chleba 19. Kubek z napisem dedykacyjnym z okazji chrztu 20. Szafa sieniowa, późnobarokowa 21. Żeton koronacyjny królowej Eleonory Marii Józefy 22. Żeton koronacyjny Augusta III Sasa 23- Medalion „Ignacy Jan Paderewski" 24. Medalion „Józef Piłsudski" 25. Plakieta portretowa „Staruszka" 26. Plakieta „Jędrzej Moraczewski"

Na okładce: waza do zupy, ok. 1 7 9 0 - 1 7 9 5 . Ze zbiorów MHW

261 262 264 265 266 267 268

290 290 292 293 294 295 297 298 301 303 304 306 307 308 309 130 311 312 312 314 315 316 317 317 318 319

SPIS TREŚCI PRACE ARCHEOLOGICZNE

Katarzyna Meyza, Osiemnastowieczna potrzebnica na posesji Łazarowiczów. Z badań archeologicznych na Placu Zamkowym w Warszawie Włodzimierz Pela, Badania archeologiczne na Rynku Starego Miasta w Warszawie w latach 1 9 5 2 - 1 9 9 9

7 27

Z BADAŃ NAD KULTURĄ MATERIALNĄ WARSZAWY XVII-XIX W

Barbara Hensel—Moszczyńska, O budowie mostu na elekcję w 1632 r. Jan Jakub Drescik, Wiedeńska parada warszawskiego rzemiosła Wojciech Przybyszewski, O warszawskich składach fajansu, porcelany i szklą, o malarni Kazimierza Cybulskiego i o filiżance z niej pochodzącej Małgorzata Dąbrowska, Andrzej Sołtan, Wytwórnie guzików w dziewiętnastowiecznej Warszawie i ich produkcja Maria Ejchman, Zbiór etykiet handlowych i przemysłowych Edwarda Szymczaka. Na marginesie wystawy w Muzeum Woli

45 57 69 91 131

SANKT PETERSBURG I WARSZAWA. POKŁOSIE WSPÓŁPRACY

Maria B. Barabanowa—Priamurska, Georgij G. Priamurski, Newachowiczowie — petersburscy warszawianie Igor A. Bogdanow, Sergiej Schliemann w Warszawie Henryk Pałek, Źródła do biografii gen. Sokratesa I. Starynkiewicza w zbiorach Archiwum Państwowego m.st. Warszawy Andrzej Sołtan, Źródła do dziejów Warszawy popowstaniowej w Rosyjskim Państwowym Archiwum Historycznym

155 167 171 177

Z BADAŃ NAD LITERATURĄ VARSAVIANISTYCZNĄ

Adam Borsuk, Warszawa i społeczeństwo warszawskie w prozie literackiej czasopism polskich 1 7 9 5 - 1 8 3 0 Stanisław Ciepłowski, O rodowodzie warszawskich przewodników turystycznych

187 203

ZBIORY MUZEALNE

Aleksandra Zaremba—Rybińska, Madonna z Dzieciątkiem i św. Janem Chrzcicielem ze zbiorów Muzeum Historycznego m.st. Warszawy Krystyna Zmuda-Liszewska, Jan Seydlitz (1832—1861) — malarz warszawskiej architektury (w 140 rocznicę śmierci) Elżbieta Kamińska, „Gawęda" o Franciszku Galińskim. Na podstawie materiału ikonograficznego ze zbiorów Muzeum Historycznego m.st. Warszawy

215 227 259

KRONIKA MUZEALNA

Kalendarium wystaw 1 9 9 9 - 2 0 0 0 Cecylia Pietrzak, Jolanta Wiśniewska, Barbara Rogulska

271

379

Dary i nabytki w latach 1 9 9 7 - 2 0 0 0 . Wybór Małgorzata Dubrowska, Grzegorz Kowalik, Teresa Krogulec, Elżbieta Piwocka, Krystyna Zmuda—Liszewska Sesja naukowa z okazji 2 0 rocznicy wpisania Starego Miasta w Warszawie na listę światowego dziedzictwa kultury UNESCO Stanisław Cieplowski, Grażyna Kasprowicz, Dorobek wydawniczy M u z e u m Historycznego m.st. Warszawy za lata 1 9 4 8 - 2 0 0 0

289 321 323

INDEKS OSÓB

359

SPIS ILUSTRACJI

373