Μετασχηματισμοί του ιστορικού κέντρου της Αθήνας by Nadia Kassara

Μετασχηματισμοί του ιστορικού κέντρου της Αθήνας

Βρετακάκου Ιωάννα | Κασσάρα Νάντια

[ Μετασχηματισμοί

του ιστορικού κέντρου της Αθήνας]

Ξάνθη, 2018

Στις οικογένειές μας και τους φίλους μας

[περιεχόμενα ]

κεφάλαιο 1

περίληψη abstract εισαγωγή μεθοδολογία

8 9 10 11

14 16 18 23 31 32 36 42 46

κεφάλαιο 2

55 58 66 69 81 89

κεφάλαιο 3

3.1 |Πορίσματα έρευνας 114 3.2 |Αντί επιλόγου 118

[περίληψη ] Τα κέντρα των πόλεων συνεχώς αλλάζουν και μεταμορφώνονται. Έπειτα από μία συνεχή διάχυση προς τα προάστια και εγκατάλειψη των ιστορικών κέντρων το ενδιαφέρον προσανατολίζεται πάλι στις κεντρικές περιοχές των πόλεων, όπου οι ταχύτατες αλλαγές στην παραγωγή, την οικονομία, την πολιτική και τον πολιτισμό δημιουργούν έξαρση των κοινωνικών φαινομένων και αναδιάρθρωση της κλίμακας παραγωγής. Αυτή η κλίμακα παραγωγής αποκτά μητροπολιτικά χαρακτηριστικά και αποσκοπεί στο να γίνει η πόλη ανταγωνιστική σε διεθνές επίπεδο. Νέα καταναλωτικά και πολιτισμικά πρότυπα, ανάγκες και οικονομικές απαιτήσεις αποτελούν τις συνθήκες στις οποίες καλείται να ανταποκριθεί η πόλη. Στα πλαίσια αυτά, επιχειρείται μια ταξική ανακατανομή του πληθυσμού με αντικατάσταση των κατοίκων των χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων, με νέους υψηλότερων, η οποία επιφέρει μεγάλα ποσοστά κερδοφορίας στον ιδιωτικό και το δημόσιο τομέα. Μια από τις στρατηγικές ανάπτυξης των πόλεων με τέτοια χαρακτηριστικά, είναι το gentrification. Το συγκεκριμένο αμφιλεγόμενο φαινόμενο απασχολεί ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια και τον Ελλαδικό χώρο και αυτό εξαιτίας της διαφαινόμενης τάσης μετατροπής της Αθήνας σε μητροπολιτικό κέντρο. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για αυτό το λόγο παρουσιάζουν περιοχές του κέντρου της Αθήνας, στις οποίες παρατηρείται τα τελευταία χρόνια μία τάση επαναπροσδιορισμού τόσο του κοινωνικού τους συνόλου όσο και του αστικού τους χώρου. Έχοντας , λοιπόν, ως αφετηρία τη θεωρητική μελέτη του φαινομένου επιχειρούμε την αξιολόγηση των διαδικασιών που έχουν συντελεστεί τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα ως προς τις εξευγενιστικές τους τάσεις. Προσανατολίζοντας την έρευνα μας σε 3 κεντρικές περιοχές της Αθήνας (Πλάκα, Ψυρρή, Μεταξουργείο) στόχος μας είναι η κατανόηση των μετασχηματισμων που έχουν πραγματοποιηθεί, καθώς και η εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με τους φορείς και τους στόχους των εκάστοτε διαδικασιών. Τέλος επιχειρείται μια μια γενικότερη αξιολόγηση του φαινομένου του gentrification και συσχέτιση του με τις εξελίξεις τα τελευταία χρόνια στον ελλαδικό χώρο.

[abstract] City centers are constantly changing and transforming. After spreading to the suburbs and abandoning historic centers, interest is again directed to the central areas of cities, where rapid changes in production, economy, politics and culture create an upsurge in social phenomena and a restructuring of the scale of production. This scale of production acquires metropolitan features and aims to make the city competitive at international level. New consumer and cultural standards, needs and financial requirements are the conditions that the city has to deal with. In this context, a class redistribution of the population is attempted by replacing the lower social classes, with newer ones, which brings high rates of profitability to the private and public sectors. One of the urban sprawl strategies with such characteristics is gentrification. This issue is also of particular concern over the last years in Greece due to the looming intention of transforming Athens into a metropolis. More specific the areas of Athens are of great interest are these at the city center , since in recent years there has been a tendency to redefine both their social group and their urban space. Thus, starting from the theoretical study of the phenomenon, we are attempting to evaluate the processes that have been carried out in Greece in recent years with regard to their refinement trends. By focusing our research on 3 central areas of Athens (Plaka, Psyrri, Metaxourgeio), our aim is to understand the transformations that have taken place and to draw conclusions about the actors and the objectives of each process. Finally, a general evaluation of the phenomenon of gentrification and its correlation with the developments in recent years in Greece is attempted.

[εισαγωγή ]

Ζώντας στην Αθήνα από πολύ μικρή ηλικία σε μια περίοδο διαρκών μεταβολών και μεγάλων επενδύσεων βιώσαμε τους αστικούς μετασχηματισμούς που πραγματοποιήθηκαν στην καθημερινότητα μας. Παρατηρήσαμε περιοχές να αναβαθμίζονται και να υποβαθμίζονται αστραπιαία, να αλλάζουν τα στέκια διασκέδασης ανά τακτά χρονικά διαστήματα, να εκπονούνται μεγάλα έργα. Περιοχές από την απόλυτη υποβάθμιση μετατράπηκαν σε λαμπερές συνοικίες Η πόλη “φόρεσε τα καλά της” για να υποδεχτεί τους ολυμπιακούς αγώνες του 2004. Φυσικό επακόλουθο όμως όλης αυτής της βεβιασμένης αναζωογόνησης ήταν η πτώση. Η οικονομική και κοινωνική κρίση που επήλθε έκανε όλη αυτή τη λαμπρότητα να χαθεί και να αφήσει ένα άδειο κτιριακό απόθεμα σαν απομεινάρι της. Με μια κριτική ματιά προσπαθήσαμε να μελετήσουμε και να κατανοήσουμε τις εξελίξεις αυτές όσον αφορά τον αστικό χώρο.

[μεθοδολογία]

Αρχικά επιχειρείται μια αξιολόγηση της κατάστασης που επικρατεί στις σύγχρονες μεγαλουπόλεις, τους μηχανισμούς που κινητοποιούνται ώστε να γίνονται ανταγωνιστικές, καθώς και το ρόλο που διαδραματίζει τόσο το κεφάλαιο, όσο και οι κάτοικοι στην επιρροή των εξελίξεων. Σε αυτή την κατεύθυνση μελετάται το φαινόμενο του gentrification, ως μια διαδικασία επαναπροσδιορισμού του αστικού χώρου και των νόμων της αγοράς. Παράλληλα παρατίθενται παραδείγματα από περιοχές του δυτικού κόσμου όπου εμφανίστηκε το φαινόμενο ώστε να γίνει πιο κατανοητή η προσέγγισή του. Στη συνέχεια το ενδιαφέρον μας προσανατολίζεται στην Ελλάδα, και πιο συγκεκριμένα στην Αθήνα, όπου επιχειρείται μια παρουσίαση των συνθηκών που επικρατούν. Μελετώνται οι διαδικασίες επανασχεδιασμού του αστικού χώρου που έχουν συντελεστεί, τα κίνητρα που κινητοποίησαν τέτοιες κινήσεις, η θέση του δημόσιου ή ιδιωτικού κεφαλαίου ενώ παράλληλα παρουσιάζεται η εικόνα της σήμερα. Προκειμένου να καταλάβουμε καλύτερα τους μηχανισμούς που συντελέστηκαν τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα προχωρήσαμε στη μελέτη 3 περιοχών του κέντρου της Αθήνας .Επιλέξαμε, λοιπόν, τις περιοχές της Πλάκας, του Μεταξουργείου και του Ψυρρή ως περιοχές μελέτης καθώς εκεί παρατηρήσαμε μια συσχέτιση μεταξύ τους στις διαδικασίες που έχουν συντελεστεί τα τελευταία χρόνια. Ιδιαίτερη έμφαση κατά την καταγραφή των γεγονότων δίνεται στη θέση του κράτους σε αυτή τη διαδικασία καθώς και την δραστηριότητα του ιδιωτικού κεφαλαίου, τα οποία μελετώνται σε συνάρτηση με τις αντιδράσεις των κατοίκων και χρηστών της περιοχής. Στόχος από αυτή τη μελέτη είναι η εξαγωγή συμπερασμάτων τόσο όσον αφορά την αποτελεσματικότητα των μεθόδων που εφαρμόστηκαν όσο ως προς τη σύγκριση των διαδικασιών που έχουν συντελεστεί στις 3 περιοχές,καθώς και η συσχέτισή τους με ανάλογες διαδικασίες στις δυτικές χώρες.

|κεφάλαιο 1

[1.1|Ανταγωνιστικότητα πόλεων ] Οι σύγχρονες μεγαλουπόλεις δεν αποτελούν μόνο τους τόπους όπου γεννιούνται, μεγαλώνουν, κατοικούν, σπουδάζουν, εργάζονται και διασκεδάζουν περισσότεροι από τους μισούς ανθρώπους του πλανήτη, αλλά αποτελούν και τα πεδία δράσης και έκφρασης όλων των μορφών της καθημερινότητας, των ανταλλαγών κεφαλαίων, αγαθών και ιδεών. Σε όλο τον κόσμο, οι πόλεις διαρκώς αλλάζουν. Εμφανίζεται, καταρχήν, μια επέκταση των πόλεων – η οποία συνοδεύεται από μια μεγάλη αύξηση του πληθυσμού τους – που συνδέεται άμεσα με τις διαδικασίες μεταλλαγής της παραγωγής, της οικονομίας, της τεχνολογίας και κατ’ επέκταση της πολιτικής και του πολιτισμού. Από τη μια πλευρά έχουμε τις πόλεις και τις περιφέρειές τους να επεκτείνονται διαρκώς, και ταυτόχρονα οι ίδιες οι πόλεις να αποκτούν οντότητα όντας τμήματα ενός ευρύτερου δικτύου. Έτσι, ο ανταγωνισμός των πόλεων που τις «υποχρεώνει» να προσελκύσουν επενδύσεις και να αναπτύξουν νέες, κερδοφόρες δραστηριότητες για την επιβίωσή τους, ορίζει ουσιαστικά τη σύγχρονη έννοια της ανάπτυξης και αποτελεί στόχο των παρεμβάσεων στην πόλη. Η αναδιάρθρωση αυτή της κλίμακας παραγωγής προς τη μητροπολιτική κλίμακα αποτελεί μια έκφραση της παγκόσμιας αλλαγής, ενώ ταυτόχρονα πραγματώνεται στην καρδιά μιας νέας πολεοδομίας. Η νέα πολεοδομία που αναδύεται, αποτελεί συστατικό κομμάτι της επαναπροσδιοριζόμενης κλίμακας των λειτουργιών, των δραστηριοτήτων και των σχέσεων. Η έμφαση πλέον 15

δίνεται στο παραγωγικό και χρηματοπιστωτικό πλέγμα του κεφαλαίου σε βάρος των ζητημάτων της κοινωνικής αναπαραγωγής. Παράλληλα περιλαμβάνει ένα μεγάλο εύρος κοινωνικών, οικονομικών και γεωγραφικών μετατοπίσεων και καθιστά τη διαδικασία του gentrification ως μια από τις πρακτικές της , καθορίζοντάς την από ένα τοπικό φαινόμενο σε παγκόσμια στρατηγική των πόλεων. (Smith, 1979)1 Η δομή της πόλης εξυπηρετεί πολλές φορές την εκάστοτε εξουσία, αφού επιχειρείται να χρησιμοποιηθεί ως ένα ακόμη όργανο επιβολής της, καθώς και ελέγχου της ανάπτυξης προς όφελος των συμφερόντων της. Με αυτήν την έννοια ο τρόπος συγκρότησης των πόλεων, οι αλλαγές χρήσεων, οι αναπλάσεις τμημάτων ή και ολόκληρων περιοχών, οι νέες υποδομές, οι μίξεις χρήσεων κ.α., οι οποίες προτείνονται και υιοθετούνται για την ανάπτυξη της πόλης, είναι άμεσα συνδεδεμένος με ιδιαίτερες κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές συνθήκες που επικρατούν σε κάθε εποχή και αποσκοπούν στο να γίνει η πόλη ανταποδοτική είτε έμμεσα είτε άμεσα, ώστε να μπορεί η ίδια ή συγκεκριμένες περιοχές της να προσελκύουν επικερδείς επενδύσεις. Οι νέες λειτουργίες της πόλης που αναπτύσσονται συνδέονται με το νέο μοντέλο ανάπτυξης. Νέα επιχειρηματικά κέντρα, νέοι εμπορικοί πόλοι, νέες ξενοδοχειακές και ψυχαγωγικές εγκαταστάσεις, συγκροτήματα αναψυχής και διασκέδασης, θεματικά πάρκα, συνεδριακά και εκθεσιακά κέντρα, κόμβοι συνδυασμένων μεταφορών, αποθηκευτικοί χώροι, εγκαταστάσεις νέων τεχνολογιών, νέα συγκροτήματα γραφείων κ.ο.κ., αναδεικνύονται τόσο στο προϋπάρχον χωρικό σύστημα της πρωτεύουσας, όσο και στις εκτεταμένες νέες περιοχές που εντάσσονται σε αυτό. Στο πλαίσιο αυτών των αλλαγών και του νέου ρόλου της πόλης, το αστικό περιβάλλον μετατρέπεται σε εμπόρευμα. Η πόλη διεκδικεί τη θέση της στον παγκόσμιο ανταγωνισμό, μέσω της προβολής της ως επιθυμητό χώρο διαβίωσης, εργασίας και επίσκεψης. Εν ολίγοις αντιμετωπίζεται σαν προϊόν, το οποίο πρέπει να γίνει ελκυστικό προς νέες επενδύσεις. Αυτό επιτυγχάνεται μέσα από τη στρατηγική των αστικών αναπλάσεων οι οποίες επιδιώκουν την απόδοση μιας ελκυστικής ιδιαιτερότητας στην πόλη και προωθείται μέσω της προβολής του τόπου και της αστικής διαφήμισης . Πρωταγωνιστικό ρόλο στη διαδικασία αυτή παίζει ο πολιτισμός2. 1 Κατσαούνη Σταυρούλα, 2014, Remap: Όταν η πλατφόρμα σύγχρονης τέχνης γίνεται πλατφόρμα εκτοπισμού και «εξευγενισμού». Μια διερεύνηση διαδικασιών gentrification μέσα από το παράδειγμα του Μεταξουργείου, Πολυτεχνείο Κρήτης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ερευνητική εργασία 2 Κατσαούνη Σταυρούλα, 2014, Remap: Όταν η πλατφόρμα σύγχρονης τέχνης γίνεται πλατφόρμα εκτοπισμού και «εξευγενισμού». Μια διερεύνηση διαδικασιών gentrification μέσα από το παράδειγμα του 16

1.2|Φαινόμενο gentrification

Οι μεγάλες πόλεις μετά τη βιομηχανική επανάσταση, έπαιξαν συχνά ρόλο ισχυρών ανελκυστήρων κοινωνικής κινητικότητας, μετατρέποντας ευρείες αγροτικές μάζες σε αστούς και διαμορφώνοντας προοδευτικά τα πολυάριθμα μεσαία στρώματα. Οι κοινωνικοχωρικές διαδικασίες με τις οποίες υλοποιήθηκε αυτή η κινητικότητα, ποικίλουν ανάλογα με τις συνθήκες. Από την εποχή που η αστικοποίηση λίγο-πολύ ολοκληρώθηκε στις ευρωπαϊκές χώρες, η μετάβαση από τον αγροτικό στον αστικό χώρο, έπαψε να είναι ο βασικός τροφοδότης της κοινωνικής κινητικότητας. Αντικαταστάθηκε από άλλες μορφές χωρικής μετακίνησης και κυρίως από τη διακρατική μετανάστευση, η οποία ωστόσο συνεπάγεται διαφορετικές σχέσεις με την ενσωμάτωση και την κοινωνική κινητικότητα στις αστικές κοινωνίες υποδοχής. Μεταξουργείου, Πολυτεχνείο Κρήτης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ερευνητική εργασία 17

Από τη δεκαετία του 1970 η κοινωνική κινητικότητα στις μεγάλες πόλεις των ανεπτυγμένων χωρών επηρεάστηκε σοβαρά από την κρίση και την οικονομική αναδιάρθρωση Η απορρύθμιση των αγορών εργασίας οδήγησε στην κοινωνική πόλωση των οικουμενουπόλεων. Αυτή η πόλωση συνδέεται με την συγκέντρωση στις οικουμενοπόλεις των λειτουργιών διαχείρισης του διεθνούς καπιταλισμού και κυρίως των υπηρεσιών υψηλού επιπέδου που είναι απαραίτητες στις πολυεθνικές επιχειρήσεις Ταυτόχρονα μειώνεται ο αριθμός εκείνων που ανήκουν στις ενδιάμεσες κοινωνικοεπαγγελματικές κατηγορίες, οι οποίες συνδέονται με τη φορντική βιομηχανία, ως αποτέλεσμα της μείωσης του ποσοστού απασχόλησης στο βιομηχανικό τομέα και της στασιμότητας αν όχι της κρίσης των υπηρεσιών του κράτους πρόνοιας. Η κοινωνική πόλωση στις οικουμενοπόλεις, εκφράζεται επίσης και ως χωρική πόλωση (Sassen:1991). Η τελευταία υλοποιείται μέσω της εισβολής των εύπορων ομάδων στις λαϊκές γειτονιές των κέντρων των πόλεων και την κατάκτηση τους μέσω αναπλάσεων. Υλοποιείται, επίσης, μέσω της ιδιοποίησης των πιο προνομιακών χώρων της πόλης από τις μεγάλες επιχειρήσεις και τέλος μέσω της προοδευτικής απομόνωσης των λαϊκών στρωμάτων στις περιοχές χαμηλότερης ζήτησης, η οποία απορρέει από τα προηγούμενα. Αυτή η διαδικασία της κοινωνικής και ταξικής αναδιάρθρωσης των κεντρικών περιοχών των πόλεων μέσα από μηχανισμούς της αγοράς ως αποτέλεσμα της δράσης του κατασκευαστικού-κτηματικού κεφαλαίου μεσοαστών αγοραστών, ενοικιαστών ακινήτων και ενίοτε του κράτους, περιγράφεται σε γενικές γραμμές από τον όρο gentrification.

[1.2.1|Ορισμός ] Ο όρος εισήχθη το 1964 από την κοινωνιολόγο Ruth Glass αλλά εμφανίστηκε πιο έντονα σαν διαδικασία το 1970-80. Η τελευταία χρησιμοποίησε τον συγκεκριμένο όρο για να περιγράψει όλη τη διαδικασία και τους μηχανισμούς που συνόδευσαν την εισβολή των μεσαίων και ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων στην εργατική συνοικία Islington του Λονδίνου.

“Μία – μία, πολλές από τις εργατικές γειτονιές του Λονδίνου κυριεύθηκαν από τις μεσαίες τάξεις – ανώτερες και κατώτερες. Χαμόσπιτα, στ άβλοι και αγροικίες –δυο δωμάτια στον πάνω και δύο στον κάτω όροφο- καλύφθηκαν όταν εξαντλήθηκαν οι εκμισθώσεις τους, και έγιναν κομψές, ακριβές κατοικίες. Τα μεγαλύτερα Βικτοριανά σπίτια, που είχαν υποβαθμιστεί σε μια προηγούμενη ή πιο πρόσφατη περίοδο – που χρησιμοποιούνταν σαν καταλύματα ή που ήταν αλλιώς υπό καθεστώς πολλαπλής ενοικίασης- αναβαθμίστηκαν για μια ακόμη φορά […] Όταν αυτή η διαδικασία «gentrification» ξεκινά σε μια περιοχή, συνεχίζει ταχέως μέχρι όλοι ή οι περισσότεροι αρχικοί ένοικοι της εργατικής τάξης να μετατοπιστούν και να αλλάξει ο συνολικός κοινωνικός χαρακτήρας της περιοχής” (Glass,1964).1 1 Ruth Glass, London: aspects of change, in Centre of Urban Studies (Report, τεύχος 3), 1964 εκδ. MacGibbon & Kee, Λονδίνο 19

Σύμφωνα με τη διατύπωση της Glass μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι η υποψήφια περιοχή παρουσιάζει σε ένα βαθμό κάποιο μορφολογικό ενδιαφέρον το οποίο είναι αρκετό για να τραβήξει – από αρχιτεκτονικής σκοπιάς – το βλέμμα των επίδοξων εξευγενιστών. Σαν αντίστοιχο ερέθισμα έχει λειτουργήσει κατά καιρούς και η έντονη βιομηχανικότητα που διακρίνει μια περιοχή. Όμως το βιωτικό επίπεδο των αρχικών κατοίκων ήταν σε άσχημη κατάσταση και για αυτό σίγουρα συντρέχουν κοινωνικοί λόγοι καθώς και οικονομικοί. Η εργατική συνοικία του Λονδίνου, όπως και οι περισσότερες περιοχές με ιστορικό εξευγενισμού, ανήκε αρχικά σε χαμηλότερες κοινωνικές τάξεις, όπου οι σύγχρονοι ‘’ άθλιοι ‘’ πάλευαν καθημερινά για την επιβίωσή τους. Οι δύσκολες συνθήκες ζωής συχνά δημιουργούσαν μία εικόνα εγκατάλειψης και ερήμωσης, οι οποίες στα μάτια της αστικής-μεσοαστικής τάξης ήταν κάτι άσχημο, κάτι που χαλούσε την εικόνα και το πρότυπο ζωής τους. Βρώμικα σοκάκια, κτίρια σε κακή κατάσταση ή ακόμα και εγκαταλειμμένα, άνθρωποι διαφορετικής φυλής και εθνότητας στοιβαγμένοι σε μικρούς χώρους, διακίνηση ναρκωτικών και άλλα πολλά είναι στοιχεία και δεδομένα που οδήγησαν τους κρατικούς μηχανισμούς στο να εισχωρήσουν σε τέτοιες περιοχές με έμμεσο σκοπό να τις αναβαθμίσουν και να βελτιώσουν την εικόνα τους. Πέρα από αυτό όμως οι εξευγενιστικές διαδικασίες μπορούν να χρησιμοποιηθούν (και έχουν χρησιμοποιηθεί) και για εκκαθάριση από τα ‘’ αποβράσματα ‘’ που καταλαμβάνουν τις εν λόγω περιοχές και ‘’ παρεμποδίζουν ‘’ την ανάπτυξη. Με αυτό τον τρόπο συνεπώς εμπλέκεται το κοινωνικό στοιχείο στη διαδικασία του εξευγενισμού.3

3 Δανιηλίδης Αλέξανδρος, 2011, Ο εξευγενισμός στα σύγχρονα αστικά κέντρα. Το παράδειγμα του Χάρλεμ, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, προπτυχιακή εργασία 20

Άλλοι ορισμοί που έχουν δοθεί για να περιγράψουν τη διαδικασία του gentrification είναι οι ακόλουθοι: “διαδικασία κατά την οποία οι γειτονιές της εργατικής τάξης αναμορφώνονται από νέους μεσοαστικούς αγοραστές κατοικιών, από τους ιδιοκτήτες γης και κατοικίας και από τους εκφραστές του κατασκευαστικού κεφαλαίου.” (Smith,1982) Ο Niel Smith αντιμετώπισε το φαινόμενο ως μέρος μιας κυκλικής διαδικασίας μεταβολής της αξίας της γης επικεντρώνοντας την έρευνά του στις υποβαθμισμένες περιοχές της Νέας Υόρκης. Διαδικασία, η οποία ξεκίνησε τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες με την επέκταση των πόλεων προς τα προάστια, γεγονός το οποίο επέφερε τη σταδιακή υποτίμηση-απαξίωση της αστικής γης του κέντρου.

“Μετατροπή ορισμένων κοινωνικά περιθωριακών εργατικών περιοχών του κέντρου της πόλης σε περιοχές κατοικίας των μεσαίων τάξεων” (Zukin, 1987)

“αναβάθμιση μιας περιοχής κατοικίας εργατών και ατόμων χαμηλών εισοδημάτων, μέσα από μηχανισμούς αγοράς και αλλαγής της πληθυσμιακής της σύνθεσης» και θα υποστηρίξει ότι « η απομάκρυνση είναι στόχος του gentrification, όχι μια παρενέργεια.” (Marcuse, 1992) 21

Ετυμολογία όρου

Πιο αναλυτικά ο όρος gentrification προέρχεται από την αγγλική λέξη gentry, η οποία αναφέρεται στην ταξική διαστρωμάτωση των ευγενών της αγγλικής υπαίθρου, που βρίσκονται, όμως κατώτερα στην κοινωνική ιεραρχία από τους κατ εξοχήν ευγενείς του παλατιού. Παρολ αυτά ο όρος ΄ εξευγενισμός΄ όπως έχει επικρατήσει να αποδίδεται στα ελληνικά παραπέμπει σε εντελώς διαφορετική σημασία, καθώς υποδηλώνει το ευγενές (εξευγενίζω= προσδίδω σε κάτι όμορφα, ευγενικά χαρακτηριστικά) και όχι τους ευγενείς, οι οποίοι άλλωστε δεν υπήρχαν ποτέ στην ελληνική κοινωνία με την ιδιότητα που ορίστηκε παραπάνω. ‘Ο γαλλικός όρος embourgoisement, είναι μάλλον πιο κατάλληλος για την ελληνική περίπτωση, καθώς περιγράφει μια μετακίνηση της αστικής τάξης’4 Από τους ορισμούς που μελετήσαμε παραπάνω προκύπτει ότι το gentrification είναι μια διαδικασία πολύπλευρη και πολυσύνθετη, η οποία επηρεάζει σε μεγάλο ποσοστό την ανθρωπογεωγραφία, αλλά και τη μορφή του εκάστοτε αστικού χώρου, ενώ έχει διάφορες διαστάσεις οι σημαντικότερες από τις οποίες είναι η οικονομική, η πολιτιστική και η κοινωνική. Και ακριβώς λόγω αυτών των διαστάσεων η έννοια του όρου καθίσταται διφορούμενη, από τη στιγμή που η διαδικασία επηρεάζει τόσο την ανθρώπινη δραστηριότητα όσο και τον αστικό χώρο. Έτσι ορολογίες όπως ΄ανακύκλωση γειτονίας΄, ΄αναβάθμιση΄, ΄αναγέννηση΄, υιοθετήθηκαν από πολλούς, προκειμένου να εκφράσουν την αισιοδοξία που εξέπεμπε ο εξευγενισμός καθώς και την αίσθηση μοντερνοποίησης και ανανέωσης από τη μεσαία τάξη. Η χρήση των όρων αυτών υπονοεί ότι οι προσβεβλημένες γειτονιές ήταν κατά κάποιο τρόπο απονεκρωμένες ή πολιτισμικά υπανάπτυκτες πριν τον εξευγενισμό. Στις περιπτώσεις που κάτι τέτοιο όντως ίσχυε συνέβαινε καθώς οι συνθήκες εξαθλίωσης που επικρατούσαν οδηγούσαν στην καταστροφή και στην σταδιακή ερείπωση των κτιρίων – κατοικιών, οι οποίες ήταν ιδιοκτησίες είτε κρατικές είτε ιδιωτικές. Έτσι η συνέχιση αυτής της ΄παρακμής΄ οδηγούσε τους ιδιοκτήτες σε οικονομικά αδιέξοδα. Η ανάγκη για εύρεση νέων επενδυτικών κινήσεων γίνεται επιτακτική και μόνο η αστική τάξη μπορεί να δώσει λύση σε αυτό με νέες αγορές και επενδύσεις στις εξαθλιωμένες περιοχές. Μιλάμε, επομένως, για ένα νέο-επενδυτικό κοινό το οποίο θα λύσει τα οικονομικά προβλήματα που ταλανίζουν το ιδιοκτησιακό καθεστώς και κατ’ επέκταση τη νέα αστική τάξη που έχει αρχίσει να εισρέει. Έκτος όμως από τις περιπτώσεις που οι προσβεβλημένες γειτονιές ήταν όντως απονεκρωμένες και παρήκμαζαν, είναι αρκετά συχνά παραδεκτό και το γεγονός ότι ΄ζωτικές κοινότητες εργατικών τάξεων 4 Rethink gentrification: Φιλόδοξοι μεσίτες, ξεπεσμένοι μεσοαστοί και σύγχρονοι πληβείοι στο κέντρο της Αθήνας, κομπρεσερ, τευχος 4 22

υφίστανται πολιτισμική αποδυνάμωση κατά τη διάρκεια του εξευγενισμού καθώς η νέα μεσαία τάξη περιφρονεί τους δρόμους και τη ζωή που αυτές εσωκλείουν για χάρη των ακριβών εστιατορίων, των ξενοδοχείων και γενικά της χλιδάτης ζωής΄.5

5 Δανιηλίδης Αλέξανδρος, 2011, Ο εξευγενισμός στα σύγχρονα αστικά κέντρα. Το παράδειγμα του Χάρλεμ, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, προπτυχιακή εργασία 23

1.2.2|Θεωρίες γύρω από το φαινόμενο

Διάφορες θεωρίες έχουν συνταχθεί γύρω από τη διαδικασία του gentrification προκειμένου να εξηγήσουν τις αιτίες εμφάνισης του φαινομένου. Παρακάτω επιχειρείται παρουσίαση των 2 πιο βασικών καθώς και παράθεση παραδειγμάτων προκειμένου να γίνει πιο εύκολη η κατανόησή τους. Παρολ’ αυτά και οι 2 αυτές θεωρίες δεν δίνουν διαφορετικό ορισμό στο φαινόμενο αλλά αποτελούν διαφορετικές ερμηνείες των αιτιών εμφάνισής του, δίνοντας βάσει κάθε φορά στην κινητήριο δύναμη που ενεργοποιεί αυτή τη διαδικασία. Η κατανόηση ωστόσο του φαινομένου μοιάζει πιο ολοκληρωμένη αν λάβουμε υπόψιν μας όλους τους πιθανούς τρόπους ανάλυσής του. 25

Θεωρία παραγωγής| προσφοράς Η θεωρία αυτή, γνωστή και ως ΄Θεωρία κενού γαιπροσόδου΄, εκφρασμένη από τον Niel Smith το 1979, αποτελεί μια μαρξιστική προσέγγιση του φαινομένου και μια ταξική γεωγραφία του αστικού χώρου. Ο Smith αναφέρει ότι «ο εξευγενισμός συμβαίνει συχνά σε αστικές περιοχές όπου η προηγούμενη αποεπένδυση στην αστική υποδομή δημιουργεί ευκαιρίες για κερδοφόρες αναπλάσεις, όπου οι ανάγκες και οι ανησυχίες των επιχειρήσεων και των πολιτικών ελίτ συναντιόνται σε βάρος των κατοίκων των πόλεων που πλήττονται από την αστάθεια της εργασίας, την ανεργία και τον στιγματισμό. Εμφανίζεται επίσης σε κοινωνίες όπου η μείωση της απασχόλησης στον μεταποιητικό τομέα και η αύξηση της απασχόλησης στις υπηρεσίες έχει οδηγήσει σε αύξηση του ποσοστού των επαγγελματιών της μεσαίας τάξης με μια διάθεση προς την κεντρική ζωή της πόλης και μια σχετική απόρριψη των προαστίων».6 Σύμφωνα, λοιπόν, με τον Smith κινητήριος δύναμη για τη συγκεκριμένη διαδικασία αποτελεί η διαφορά μεταξύ της αξίας της ιδιοκτησίας σήμερα (πραγματική γαιοπρόσοδος) και της αξίας που η ιδιοκτησία θα έχει αν χρησιμοποιηθεί με το βέλτιστο τρόπο (δυνητική γαιοπρόσοδος). Όσο η διαφορά

6 Neil Smith, «New Globalism, New Urbanism: Gentrification as Global Urban Strategy», Antipode,τόμ. 34, τχ. 3, 2002, σ. 427-450. ΕΔΩ:https://www.citybranding.gr/2014/03/real-estate.html 26

ανάμεσα στις δύο γαιοπροσόδους αυξάνεται τόσο διευκολύνεται η έναρξη της διαδικασίας του gentrification. Η ύπαρξη της συγκεκριμένης διαδικασίας είναι σημαντική προϋπόθεση για την επιστροφή στην πόλη, εξαιτίας της δυνατότητας ύπαρξης μεγάλης κερδοφορίας επί της γης ή των χρήσεων και των κτηρίων που βρίσκονται σε αυτή. Πιο συγκεκριμένα μετά την εξάπλωση των προαστίων και τη μετακίνηση προς αυτά ενός μεγάλου μέρους του συνολικού επενδυτικού κεφαλαίου της πόλης, η γη του κέντρου συνεχώς απαξιωνόταν. Έχουμε από τη μια την συρρίκνωση της οικονομικής δραστηριότητας στο κέντρο και την αύξηση της αξίας γης στα προάστια. Αυτό, σε συνδυασμό με το ότι οι ιδιοκτήτες γης αφήνουν τα σπίτια να χάσουν περισσότερο την αξία τους λόγω της μη απόδοσης της επένδυσης που προκαλεί τη φυσική φθορά, την υποβάθμιση του αστικού περιβάλλοντος και την αποχώρηση των μεσαίων στρωμάτων προς τα προάστια, οδηγεί σε όλο και μεγαλύτερη υποβάθμιση του κέντρου. Η πτώση των τιμών και των ενοικίων και η θέση κοντά στους χώρους εργασίας των περισσότερων αποτελούν πόλο έλξης των ασθενών κοινωνικών στρωμάτων. Με αυτόν τον τρόπο το gentrification μπαίνει σε διαδικασία εφαρμογής, τη στιγμή δηλαδή στην οποία η επένδυση του κατασκευαστικού κεφαλαίου σε μια κεντρική περιοχή γίνεται αποδοτικότερη από την επένδυση στην περιφέρεια. Έτσι το rent gap αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για τη δημιουργία του φαινομένου και η επιστροφή στο κέντρο θεωρείται από τον Smith επιστροφή του κεφαλαίου και των επενδύσεων, αντί για επιστροφή ατόμων. Στον αντίποδα της προηγούμενης θεωρίας βρίσκεται 27

Θεωρία κατανάλωσης-ζήτησης αυτή του David Ley. Ο συγκεκριμένος εστιάζει την έρευνά του στα χαρακτηριστικά των ατόμων που προκαλούν το gentrification, υποστηρίζοντας ότι υπάρχουν πολιτισμικές και κοινωνικές παράμετροι οι οποίες επηρεάζουν την ατομική επιλογή του ατόμου. Έτσι θεωρεί ότι η αύξηση της απασχόλησης στις υπηρεσίες έναντι της δευτερογενούς παραγωγής στις μεταβιομηχανικές πόλεις, οδηγεί σε νέα πολιτισμικά πρότυπα, τα οποία δίνουν έμφαση στην κατανάλωση και την ψυχαγωγία και όχι στην παραγωγή. Ως απόρροια αυτού δίνει έμφαση στον τρόπο με τον οποίο η κατανάλωση επηρεάζει την οργάνωση του χώρου. Πρωτοπόροι αυτής της διαδικασίας αποτελούν καλλιτέχνες και ομάδες από το χώρο του θεάτρου, της αρχιτεκτονικής, της φωτογραφίας και άλλων κλάδων, οι οποίοι έχουν άμεσο όφελος από την εγγύτητα σε διάφορες υπηρεσίες, στα μέσα σταθερής τροχιάς και σε άλλες δυνατότητες που προσφέρονται στις ΄ανακαινισμένες΄ περιοχές, όπως η ευκολία εύρεσης μεγάλων ενιαίων χώρων, χαμηλού ενοικίου, ετερότητας, πολυμορφίας, απελευθέρωσης, ακτιβισμού. Όπως πολύ σωστά παρατήρησε και ο Francois Ruffin: « Η ανάμειξη όσων σχετίζονται με καλλιτεχνικές δραστηριότητες με τη διαδικασία του εξευγενισμού εξηγεί γιατί η αντίδρασή τους σε αυτή δεν είναι τόσο ισχυρή »7. Η ανθρώπινη δραστηριότητα, λοιπόν, σύμφωνα με τη θεωρία του Ley έχει τη δυνατότητα να επηρεάσει τις οικονομικές διαδικασίες και τον αστικό χώρο. Ο Smith ασκώντας κριτική από την πλευρά του (Smith,1996) αναφέρεται στην απουσία ερμηνείας όσον αφορά την επιλογή των περιοχών που θα εμφανιστεί το φαινόμενο, λαμβάνοντας την διαθεσιμότητά τους ως δεδομένο. Επίσης τονίζει ότι « όλες οι καταναλωτικές προτιμήσεις του κόσμου παραμένουν και θα εξακολουθούν να παραμένουν ασήμαντες χωρίς την αναγκαία χρηματοδότηση από χρηματοπιστωτικά ιδρύματα» (Smith, 1996: 68) Εκτός από τις παραπάνω 2 θεωρίες, αρκετό ενδιαφέρον για την ανάλυση και την κατανόηση του φαινομένου παρουσιάζουν οι προσεγγίσεις που έχουν διατυπωθεί από πιο σύγχρονους μελετητές και αντιμετωπίζουν το φαινόμενο ως συνδυασμό παραγόντων. Αυτές οι προσεγγίσεις βασίζονται στη λογική ότι τόσο οι κοινωνικές μεταβολές όσο και οι παράγοντες προσφοράς και ζήτησης είναι ικανοί και αναγκαίοι παράγοντες για τη διεξαγωγή του φαινομένου του gentrification. Ο Γάλλος κοινωνιολόγος Bordieu, λοιπόν, υποστηρίζει ότι, η συγκέντρωση οικονομικού ή πολιτισμικού κεφαλαίου αποτελεί μέσο διάκρισης σε έναν κοινωνικά κατασκευασμένο χώρο. Επομένως, ακόμη και 7 (O Francois Ruffin είναι Γάλλος δημοσιογράφος που έχει συνεργαστεί και με την εφημερίδα Monde Diplomatique ( Ο κόσμος της διπλωματίας)) 29

τα άτομα που κατέχουν υψηλό πολιτισμικό, αλλά παράλληλα χαμηλό οικονομικό κεφάλαιο, μπορούν να θεωρηθούν ότι ανήκουν στην κυρίαρχη τάξη΄8. Έτσι μια υποβαθμισμένη περιοχή στην οποία αποφασίζουν να μετεγκατασταθούν άτομα δημιουργικών επαγγελμάτων με αντισυμβατικό τρόπο ζωής , χαμηλό εισόδημα και δημιουργικές πολιτιστικές δυνατότητες αποκτά πολιτισμική-συμβολική αξία. Το πολιτισμικό κεφάλαιο, λοιπόν εμπορευματοποιείται, ενώ ανεβαίνει η οικονομική του αξία. Προς την ίδια κατεύθυνση κινείται και ο Hamnett, ο οποίος θεωρεί ότι και οι παράγοντες της προσφοράς και της ζήτησης είναι απαραίτητοι για την ερμηνεία του φαινομένου και ότι ο καθένας μεμονωμένα δεν αποτελεί ικανοποιητική συνθήκη για τη διεξαγωγή του (Hamnett , 1991). Αυτό συμβαίνει γιατί βασικός παράγοντας του gentrification αποτελεί η πιθανότητα μεγάλων ποσοστών κερδοφορίας για επένδυση, που βασίζεται στην ύπαρξη κατάλληλου κτιριακού αποθέματος αλλά ταυτόχρονα επηρεάζεται και από τις κοινωνικές μεταβολές, χωρίς τις οποίες δεν θα υπήρχε η κατάλληλη ζήτηση του προς αξιοποίηση κτιριακού αποθέματος.

Το Harlem είναι διεθνώς γνωστό ως σύμβολο της αφροαμερικανικής κοινότητας των ΗΠΑ, ενώ 8 Αλκηστη Πρέπη ΄Το φαινόμενο gentrification: ερμηνεία και ανάλυση΄ https://akea2011.com/2016/10/29/tofenomenogentrification/

1.3|Παραδείγματα εφαρμογής φαινομένου

[1.3.1|Το παράδειγμα του Harlem] παράλληλα, χαρακτηρίστηκε (και θεωρείται ακόμη) γκέτο, με υψηλά ποσοστά εγκληματικότητας. Χωριό κτισμένο το 17ο αιώνα από τους Ολλανδούς, το Harlem αναπτύσσεται κυρίως κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, παράλληλα με την εγκατάσταση και ανάπτυξη πολλών βιομηχανιών στην περιοχή. Η μαζική συγκέντρωση αφροαμερικανών εμφανίζεται στα τέλη του 19ου – αρχές 20ού αιώνα, συγκεντρωμένη κυρίως στο κεντρικό και δυτικό τμήμα του Harlem. Το 1898 εντάσσεται στο δήμο της Νέας Υόρκης, ως συνοικία, πλέον, της πόλης, ενώ την περίοδο της ποταπαγόρευσης, γίνεται ένας από τους κύριους χώρους διασκέδασης. Ωστόσο, η αφροαμερικανική κοινότητα, αποκλεισμένη από τα περισσότερα κέντρα διασκέδασης, τα βλέπει ως απειλή και έκφραση μιας πολιτικής φυλετικoύ διαχωρισμού. Η παγκόσμια οικονομική κρίση του 1929 ανέκοψε τις κτηματομεσιτικές επενδύσεις που, μέχρι τότε εμφανίζονταν στην περιοχή, με αποτέλεσμα να διακοπούν και οι όποιες συντονισμένες κινήσεις ανέγερσης κοινωνικών κατοικιών είχαν ήδη ξεκινήσει. Το 1935, η εξέγερση του Harlem (η πρώτη από μία σειρά εξεγέρσεων της αφροαμερικανικής κοινότητας) ενάντια στην αστυνομική βία απομάκρυνε τη βιομηχανία διασκέδασης που είχε εγκατασταθεί εκεί, συμβάλλοντας στο χαρακτηρισμό της περιοχής ως γκέτο. Παρ’ όλη την υποβάθμιση της περιοχής, τα ενοίκια παραμένουν υψηλά, σε σχέση με άλλες υποβαθμισμένες περιοχές. Οι αφροαμερικανοί, όμως, προτιμούν να κατοικούν σε μία περιοχή όπου αποτελούν την πλειοψηφία, 35

στην προσπάθειά τους να δημιουργήσουν μία ισχυρή ομάδα, ικανή να διεκδικήσει τα δικαιώματά της. Τα τελευταία 20 χρόνια, το Harlem εξελίχθηκε σε ιδανική τοποθεσία για την κτηματομεσιτική αγορά. Δεδομένου ότι η κεντρική Νέα Υόρκη εξαντλεί τα περιθώριά της για περαιτέρω επενδύσεις στο επίπεδο των ακινήτων, το Harlem, συνιστά ιδανική τοποθεσία για κατοίκηση, λόγω της άμεσης γειτνίασής του με το Central Park, του σχετικά υψηλού ποσοστού του σε ακατοίκητα κτήρια / διαμερίσματα, και των χαμηλών, σε σχέση με το κέντρο της πόλης, τιμών των ακινήτων. Στα τέλη της δεκαετίας του ‘80 μία σειρά από παρεμβάσεις από το δήμο για τη βελτίωση των υποδομών (νέα πεζοδρόμια, φωτεινοί σηματοδότες, φωτιστικά και δενδροφύτευση) σηματοδότησαν την αρχή της αλλαγής για την περιοχή, αλλαγή η οποία προμήνυε την εμφάνιση του gentrification στην περιοχή. Ακολούθησε η εγκατάσταση γνωστών αλυσίδων εμπορικών καταστημάτων, ενώ στα μέσα της δεκαετίας του 1990, η οικονομική ανάπτυξη της περιοχής εντάθηκε. Με την κατασκευή νέων κτηρίων και την αποκατάσταση παλαιών, το Harlem μετατράπηκε σε πόλο έλξης νέων κατοίκων, υψηλότερων οικονομικών στρωμάτων.

Όσοι από τους παλαιούς κατοίκους κατάφεραν να παραμείνουν στο Harlem, πρέπει να σημειωθεί ότι, όπως συμβαίνει και σε άλλες περιοχές που έχουν υποστεί gentrification, δέχονται κάποιας μορφής βοήθεια – δημόσια ή ιδιωτική, συνήθως όσον αφορά στο ενοίκιο (επιδότηση ενοικίου, προστασία ύψους ενοικίου κλπ). Για κατοίκους χαμηλότερων εισοδηματικών στρωμάτων εφαρμόζονται και ορισμένα προγράμματα κοινωνικής κατοικίας. Παράλληλα, το Πανεπιστήμιο Columbia, αγόρασε μία έκταση 17 εκταρίων στο δυτικό τμήμα του Harlem, με σκοπό την επέκταση των εγκαταστάσεών του, μετατρέποντας τις χρήσεις γης της συγκεκριμένης ζώνης από ελαφριά βιομηχανία σε ειδική ζώνη μικτών χρήσεων. Το όλο εγχείρημα παρουσιάζεται ευεργετικό για την περιοχή, εφόσον θα δημιουργήσει ένα νέος είδος αστικού ακαδημαϊκού περιβάλλοντος, συνδεδεμένου με την κοινότητα κατοίκων της περιοχής. Ενδεικτικό της εν γένει επίδρασης του Columbia στον αστικό 37

ιστό είναι το γεγονός ότι η δημοτική πολεοδομική αρχή, δέχθηκε την πρότασή του για ανάπλαση της 125ης οδού, κεντρικής ιστορικής οδού του Harlem (που αποτελεί το ανατολικό όριο της πανεπιστημιακής ιδιοκτησίας), σε συνεργασία με τους επιχειρηματίες που είναι εγκατεστημένοι στο συγκεκριμένο άξονα, δίνοντας έμφαση στον πολιτισμό, τις τέχνες και την ψυχαγωγία.9 Ξεκινούν, λοιπόν, μία σειρά από παρεμβάσεις και αναπλάσεις, στην περιφέρεια του νέου Columbia, που ως πραγματικό στόχο έχουν την αναβάθμιση του περιβάλλοντος για την αύξηση της αξίας των ίδιων των πανεπιστημιακών εγκαταστάσεων και της ακτινοβολίας του. Η διαδικασία gentrification στο Harlem, με δεδομένες τις παρεμβάσεις συνολικά του ιδιωτικού κεφαλαίου, βρίσκεται ακόμη σε εξέλιξη διαμορφώνοντας έναν συγκρουσιακό πεδίο ανάμεσα στους κατοίκους που διεκδικούν το δικαίωμά τους στην πόλη, την οικειοποίηση και τη συμμετοχή και τους νέους χρήστες της περιοχής. Η συνύπαρξή τους είναι το διακύβευμα. 9

http://urbandesignlab.columbia.edu/?pid=cultural_destination 38

[1.3.2|Το παράδειγμα του Παρισιού] Το Παρίσι παίρνει, σε μεγάλο βαθμό, τη σημερινή του μορφή, με το “σχέδιο ανακαίνισης, ωραιοποίησης και επέκτασης” του Νομάρχη της Περιφέρειας του Σηκουάνα, βαρόνου Haussmann. Πρόκειται για έργα τεράστιας κλίμακας, με σκοπό τον εκμοντερνισμό του Παρισιού, με διάνοιξη μεγάλων δρόμων, ανέγερση νέων πολυκατοικιών για τα μεσαία και ανώτερα αστικά στρώματα, νέο σύστημα ύδρευσης και αποχετευτικό δίκτυο, καθώς και την επέκταση της πόλης με την προσάρτηση των περιαστικών κοινοτήτων, παράλληλα οι μεγάλοι άξονες θα διευκόλυναν, πλέον, την καταστολή πιθανών μελλοντικών εξεγέρσεων. Η πόλη αλλάζει πρόσωπο10 και αποκρυσταλλώνεται ακόμη περισσότερο η διχοτομία μεταξύ δυτικού και ανατολικού Παρισιού, με τις “καλές γειτονιές” στα δυτικά και τις φτωχότερες στα ανατολικά. Ο David Harvey αναγνωρίζει στο ωσμανικό Παρίσι τη δημιουργία μίας πόλης αφιερωμένης στο θέαμα: Από τη στιγμή που η πόλη αναπαρίσταται από το κεφάλαιο μόνο ως θέαμα, δεν μπορεί παρά να καταναλωθεί παθητικά, αντί να δημιουργηθεί ενεργά από το λαό, μέσω της πολιτικής συμμετοχής του. Η εργατική τάξη, απωθούμενη από το κέντρο, μετακινείται προς τις ανατολικές, λαϊκές συνοικίες και τα γειτονικά τους προάστια, και στεγάζεται σε κατοικίες δίπλα στις βιοτεχνίες ή βιομηχανίες όπου εργάζεται. Η απουσία κρατικής παρέμβασης για τη στέγαση αυτού του πληθυσμού διευκολύνει την κερδοσκοπία από ιδιώτες, οι οποίοι αγοράζουν μικρά οικόπεδα όπου φτιάχνουν εργατικές κατοικίες με στόχο τη μέγιστη αποκόμιση κέρδους. Αν και ο Haussmann προετοιμάζει το έδαφος, σήμερα, στο Παρίσι, το gentrification εμφανίζεται κυρίως ως αποτέλεσμα των αστικών αναπλάσεων της δεκαετίας του 1990. Παρόλο που το κοινωνικό κράτος στη Γαλλία προωθεί την κατασκευή κοινωνικών κατοικιών και την κοινωνική πολυμορφία στις συνοικίες, το gentrification δε φαίνεται να υποχωρεί, αλλά μάλλον να τροφοδοτείται. 11 tion/

http://kompreser.espivblogs.net/2012/11/13/neil-smith-nea-poleodomia-gentrifica41

13ο διαμερισμα Το 13ο διαμέρισμα του Παρισιού βρίσκεται στο νοτιο-ανατολικό του άκρο, στην αριστερή όχθη. Η εγκατάσταση των βιομηχανιών και αποθηκών διευκολύνεται τόσο από τα χαρακτηριστικά της περιοχής (μεγάλες εκτάσεις χωραφιών, υφιστάμενοι μύλοι, Σηκουάνας) όσο και από τις σχετικά χαμηλές τιμές γης, εφόσον η περιοχή θεωρείτο ήδη υποβαθμισμένη. Ο πληθυσμός της περιοχής αποτελούταν από χαμηλά και πολύ φτωχά στρώματα, τα οποία απασχολούνταν στους πολλούς μύλους αλευριού της περιοχής και αργότερα στις βιομηχανίες. Στην αρχή του 20ού αιώνα, το 13ο διαμέρισμα ήταν το πιο αραιά οικοδομημένο (του Παρισιού), με κάλυψη μόνο στο 1/4 της επιφάνειάς του. Η ανάγκη για καλύτερες συνθήκες διαβίωσης των χαμηλών αυτών στρωμάτων, οδήγησε στην κατασκευή αρκετών κοινωνικών κατοικιών. Μετά την αποβιομηχάνιση του Παρισιού,όμως, στο 13ο διαμέρισμα εμφανίστηκαν πολλές κενές εκτάσεις, που, παράλληλα με την κοινωνική σύνθεση της περιοχής, συνέτειναν στην αίσθηση της υποβάθμισης. Έτσι, κατά τη δεκαετία του 1950, αυτές οι συνθήκες οδήγησαν το κράτος στον επαναπροσδιορισμό των πολιτικών ανάπλασης της πόλης. Στις ίδιες αρχές που είχε βάλει και ο Haussmann, κύριοι άξονες των παρεμβάσεων παρέμειναν η επιθυμία για εκμοντερνισμό της πόλης, η ανάκαμψη της κτηματομεσιτικής αγοράς και η κοινωνική αναδιάρθρωση του πληθυσμού11. Οι γειτονιές του 13ου χαρακτηρίστηκαν ανθυγιεινές και εντάχθηκαν στις προτεραιότητες όλων των σχεδίων ανάπλασης. Τα αρχικά σχέδια έρχονταν σε ρήξη με τον υφιστάμενο πολεοδομικό ιστό και την κατασκευή ουρανοξυστών: οι αξίες γης θεωρούνταν υποτιμημένες σε σχέση με τις δυνατότητες που έδιναν τα οικόπεδα στις 11

https://akea2011.com/2016/10/29/tofenomenogentrification/#_ftn22 43

συγκεκριμένες περιοχές, δεδομένης της τοποθεσίας τους12. Το εγχείρημα, που είχε στόχο την κατοίκηση των ουρανοξυστών από νέους κατοίκους, στελέχη επιχειρήσεων, απέτυχε. Οι παλαιοί κάτοικοι της περιοχής συχνά δεν είχαν ούτε τα μέσα ούτε την επιθυμία να κατοικήσουν στους ουρανοξύστες, που, παρ’ όλη την άνεση που προσέφεραν, έμοιαζαν απρόσωποι σε σχέση με τις παλιές μονοκατοικίες. Οι “πύργοι” αυτοί έμειναν σχεδόν άδειοι, με αποτέλεσμα την πτώση των τιμών των ενοικίων τους. Έτσι, στην περιοχή εγκαταστάθηκαν αρχικά αρκετοί καλλιτέχνες και στη συνέχεια οι πολυπληθείς μετανάστες από το Νότιο Βιετνάμ. το 1974,η αποκατάσταση και ανακαίνιση του υφιστάμενου οικιστικού αποθέματος έρχεται να αποτελέσει το βασικό σχέδιο ανάπλασης. Στο σχέδιο εντάσσεται ένα μεγάλο τμήμα του 13ου για το οποίο προτείνεται μεγάλη ποικιλία νέων χρήσεων, από την κατοικία και τα γραφεία ως την εκπαίδευση και τον πολιτισμό. Το όλο σχέδιο εντάσσεται σε ένα πνεύμα ανταγωνιστικής ανάπτυξης του συνόλου της πόλης, στα πλαίσια της παγκοσμιοποιημένης αγοράς. (Περιέχει) μικτούς οικονομικούς φορείς, ρυθμιστικούς και διαχειριστικούς οργανισμούς, και μεγάλες ζώνες εμπορικών χρήσεων και υπηρεσιών.13 Για την υλοποίηση των σχεδίων χρειάστηκε να κατεδαφιστούν αρκετά κτήρια, πολλά από τα οποία ήταν κοινωνικές κατοικίες. Ο πληθυσμός που διέμενε σε αυτά αναγκάστηκε να μεταφερθεί σε άλλη στέγη, εντός ή εκτός της περιοχής. Παρόλα τα μέτρα που έλαβε το κράτος για την μετεγκατάσταση των κατοίκων, πολλοί ήταν αυτοί που αναγκάστηκαν να μετακομίσουν σε κοινωνικές κατοικίες εκτός Παρισιού, κυρίως για οικονομικούς λόγους. Το 2001 το δήμο του Παρισιού ανέλαβαν οι σοσιαλιστές, και, σε μία προσπάθεια αύξησης της κοινωνικής ποικιλομορφίας, μείωσαν τους, προβλεπόμενους από το σχέδιο ανάπλασης, χώρους γραφείων κατά 20%. Έτσι, αύξησαν τους χώρους κατοικίας, δίνοντας έμφαση στην κατασκευή κοινωνικής κατοικίας. Ωστόσο, τα κριτήρια με τα οποία κατανεμήθηκαν οι κατοικίες αυτές θεωρήθηκαν αμφισβητήσιμα. Επιπλέον, οι παλαιοί κάτοικοι που είχαν απομακρυνθεί από την περιοχή δεν είχαν, πολλές φορές, ούτε τα οικονομικά μέσα ούτε την επιθυμία να μετακομίσουν για άλλη μία φορά. Εν τέλει, οι κοινωνικές κατοικίες δεν ήταν προσβάσιμες παρά μόνο για τους νέους μικρο-αστούς, Εκτός, όμως, από τα μεγάλα σχέδια ανάπλασης που είδαμε παραπάνω, και στο πλαίσιο ανάδειξης του ιστορικού χαρακτήρα της γαλλικής πρωτεύουσας, παρατηρήθηκε άλλη μία μορφή ανάπλασης, αυτή της αποκατάστασης. Λαϊκές, “γραφικές” γειτονιές, όπως αυτή της Butte-aux-Cailles, που 12 13

https://akea2011.com/2016/10/29/tofenomenogentrification/#_ftn22 Ιωάννα Αλεξίου, Φερενίκη Φωτοπούλου (2007-08), op.cit., σελ. 61 44

διακρίνονται από μία ιδιαίτερη ατμόσφαιρα, με χαμηλά ύψη, αυλές και την αίσθηση της γειτονιάς, προσφέρουν κάτι διαφορετικό από το υπόλοιπο ωσμανικό Παρίσι ή τις νεόδμητες γειτονιές του 13ου. Το ιδιαίτερο οικιστικό απόθεμα σε συνδυασμό με μία πληθώρα νέων μπιστρό και καφενείων καθιστά την περιοχή της Butte-aux-Cailles ένα μεγάλο πόλο έλξης, για τα μεσαία και ανώτερα στρώματα. Εδώ παρατηρείται ένα πιο ήπιας μορφής gentrification, με έμφαση στην αποκατάσταση και επανάχρηση, κρατώντας τον ιστορικό χαρακτήρα της γειτονιάς ως σκηνικό.

1.4|Παρατηρήσεις

Με βάσει τα παραπάνω παραδείγματα και σύμφωνα με τη θεωρία του gentrification που αναλύσαμε προβήκαμε στην καταγραφή κάποιων παρατηρήσεων. Αρχικά το φαινόμενο εμφανίζεται σε κεντρικές περιοχές ή γειτονικές συνοικίες του κέντρου πόλεων, περιοχές δηλαδή που εκτός των άλλων συγκεντρώνουν λειτουργίες κυρίως τριτογενούς τομέα, καθώς όμως και σε περιοχές όπου εμφανίζουν σημαντικό πολιτισμικό κεφάλαιο και ιστορία. Οι πιο συνηθισμένες μορφές gentrification, και αυτές που συναντάμε ως επί το πλείστον στις ευρωπαϊκές πόλεις, έπονται μεταβατικών περιόδων μετασχηματισμού των πόλεων, όπου το Δημόσιο επεμβαίνει σε κεντρικές περιοχές, με στόχο την “αναβάθμισή” τους, με έργα μικρής κλίμακας, όπως 47

δενδροφυτεύσεις, πεζοδρομήσεις, δημιουργία ποδηλατοδρόμων. Οι πιο βίαιες μορφές gentrification, είναι μεγαλύτερης κλίμακας παρεμβάσεις είτε δημόσιων είτε ιδιωτικών επενδύσεων, ή, ακόμη, μέσω συνεργασίας και των δύο, όπως οι “επιχειρήσεις-σκούπα”, κατεδαφίσεις, ανεγέρσεις μεγάλων συγκροτημάτων κατοικίας, εργασίας, εμπορίου ή εστίασης και ψυχαγωγίας. Όμως, και στις δύο περιπτώσεις – ήπιας ή βίαιης μορφής – και πριν ξεκινήσουν να διαμορφώνονται προτάσεις αστικής ανάπλασης, ο κυρίαρχος λόγος ενεργοποιεί φοβικά σύνδρομα, χαρακτηρίζοντας αρνητικά τις περιοχές αυτές ως υποβαθμισμένες, πόλους εγκληματικότητας, ανομίας και παραβατικής συμπεριφοράς.14 Ως συνέπεια των παραπάνω, οι αναπλάσεις εμφανίζονται σαν λύση, δρώντας “λυτρωτικά” για την αναζωογόνηση της περιοχής μέσω της επιστροφής των χρήσεων κατοικίας, ώστε να αποκατασταθεί το αίσθημα ασφάλειας για τους νέους, πλέον, κατοίκους. Σε αυτό το σημείο ο ρόλος του κράτους είναι καίριος. Όπως αναφέρει η Sharon Zukin15, παρόλο που το gentrification είναι μία ιδιωτικά χρηματοδοτούμενη διαδικασία, αυτή προϋποθέτει την κυβερνητική στήριξη, σε εθνικό ή τοπικό επίπεδο. Ουσιαστικά, το κράτος δρα περιορίζοντας τους κινδύνους των κτηματομεσιτικών επενδύσεων, ευνοώντας, έτσι, την ελεύθερη κίνηση του ιδιωτικού κεφαλαίου16. Το κράτος, δηλαδή, είναι αυτό που επίσημα πολεοδομεί και ορίζει τις στοχεύσεις της πολεοδομικής επέμβασης, τις ειδικές χρήσεις στις περιοχές, τους όρους δόμησης και εκμετάλλευσης της γης καθώς και τα περιθώρια κέρδους και τα πλαίσια δραστηριοποίησης των ιδιωτών. Είναι ακόμα υπεύθυνο για τις διαδικασίες που οδηγούν σε επιλεκτική εγκατάλειψη, καταστροφή, παραγωγή ή επαναξιοποίηση τμημάτων του αστικού χώρου, με στόχο την αποδοτική λειτουργία της αγοράς ακινήτων, ώστε να είναι δυνατή η πραγματοποίηση πολύ υψηλών γαιοπροσόδων και κερδών.»17. Με αυτόν τον τρόπο, ο όρος του gentrification, αποκτά την έννοια της συνειδητής απαξίωσης της γης και την εκμετάλλευση αυτού του χάσματος της γαιοπροσόδου από το κράτος ή τους ιδιώτες. Αυτό, όμως, που καθορίζει και το βαθμό στον οποίο το ιδιωτικό κεφάλαιο μπορεί να παρέμβει στις 14 https://akea2011.com/2016/10/29/tofenomenogentrification/ 15 Sharon Zukin, Gentrification: Culture and Capital in the Urban Core, Annual Review of Sociology, vol. 13, pp. 129-147, 1987 16 https://akea2011.com/2016/10/29/tofenomenogentrification/ 17 (Βαΐου – Μαντουβάλου – Μαυρίδου 2004,16)Παπασπύρου, Β 2008, Μετασχηματισμοί-Σχεδιασμοί Κεντρικών Περιοχών: Το παράδειγμα του Μεταξουργείου, Τομέας Πολεοδομίας Χωροταξίας, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΕΜΠ, αδημοσίευτη σπουδαστική μεταπτυχιακή εργασία 48

πολιτικές που διαμορφώνουν τον αστικό χώρο είναι η παρουσία ή μη ενός δυνατού κοινωνικού κράτους. Στην Ευρώπη, όπου το κοινωνικό κράτος, που διαμορφώθηκε μέσα από κοινωνικούς αγώνες, είναι, αν και αποδυναμωμένο, ακόμη υπαρκτό, το ζήτημα της κοινωνικής κατοικίας δεν μπορεί να αποκλειστεί εξολοκλήρου από την οπτική της ανάπλασης. Αντίθετα, στις ΗΠΑ, όπου το κοινωνικό κράτος είναι αδύναμο, οι αναπλάσεις και τα φαινόμενα gentrification εμφανίζονται με μεγαλύτερη συχνότητα, αλλά και με πιο βίαιη μορφή οδηγώντας πολλές φορές στον βίαιο εκτοπισμό των χαμηλότερων στρωμάτων. Παράλληλα,όπως προαναφέρθηκε, το κράτος είναι υπεύθυνο για το χαρακτήρα των αναπλάσεων, αλλά ακόμα και την αξιοποίηση του κτιριακού αποθέματος και την αλλαγή χρήσεων του. Έτσι, ενώ η παραγωγή της κατοικίας(και κυρίως κοινωνικής) αποτελούσε πάγια τακτική των σχεδίων αναπλάσεων των προηγούμενων περιόδων, πλέον έχει δώσει τη θέση της σε άλλες που την “ντύνουν” κατάλληλα, ως προς τους νέους κατοίκους (μεσαίων και ανώτερων στρωμάτων), όπως εστιατόρια, κέντρα διασκέδασης, αναψυχής και πολιτισμού. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με την ανερχόμενη σημασία της κτηματομεσιτικής δραστηριότητας ως βασικό συστατικό της παραγωγικής οικονομίας των πόλεων, εντάσσονται σε μία γενικότερη προσπάθεια μεγέθυνσης του βαθμού ελκυστικότητας (για επενδύσεις) και άρα ανταγωνιστικότητας της κάθε πόλης, με στόχο τη μεγαλύτερη συσσώρευση κεφαλαίου. Προς αυτή την κατεύθυνση της ανταγωνιστικότητας, εντάσσεται πλέον και ο αστικός χώρος. Αυτός επιφορτίζεται με ένα νέο ρόλο, του να προσελκύει όσο το δυνατόν περισσότερους «χρήστες», λειτουργώντας και ο ίδιος σαν εμπόρευμα. Η εμπορευματοποίηση αυτή δημιουργεί ένα ανταγωνισμό μεταξύ των πόλεων σε διεθνή επίπεδο, ο οποίος ενισχύεται από τον πολιτισμό. Καθώς η συγκέντρωση πολιτιστικού κεφαλαίου σε μια περιοχή προσελκύει νέες επιχειρήσεις και εταιρικές ελίτ, αυτή αποκτά ανταγωνιστικό πλεονέκτημα έναντι των άλλων. Σε αυτά τα πλαίσια ο πολιτισμός έχει την ικανότητα όχι μόνο να διευκολύνει την αποφυγή από τη συζήτηση σχετικά με δύσκολα ζητήματα της κοινωνίας και της οικονομικής ανισότητας αλλά επίσης έχει την ικανότητα να αναπαράγει τις διαφορές που συνδέονται με αυτά τα προβλήματα. Ένας άλλος πολύ σημαντικός παράγοντας που καθιστά τη θέση του κράτους κρίσιμη στην ενεργοποίηση διαδικασιών gentrification αποτελεί το γεγονός ότι μέσω τον κρατικών πολιτικών μπορεί να αλλάξει και το καθεστώς ιδιοκτησίας. Πιο συγκεκριμένα για να επενδύσει κερδοφόρα το κεφάλαιο σε μια περιοχή, πρέπει να υπάρχει μεγάλη συγκέντρωση κτιριακού αποθέματος. Σε αυτή την περίπτωση περιοχές με μεγάλο ποσοστό ιδιοκατοίκησης είναι δύσκολο να δεχτούν gentrification 49

1.5| το φαινομενο στην Ελλάδα

και τα χαμηλά στρώματα να μετατοπιστούν. Αν όμως το κράτος αυξήσει το φόρο στην κατοικία, τότε τα ασθενέστερα οικονομικά στρώματα δεν θα μπορέσουν να συντηρήσουν την ιδιοκτησία τους, με αποτέλεσμα την πώληση σε χαμηλές τιμές στις κτηματομεσιτικές. Έτσι αλλάζει το καθεστώς ιδιοκτησίας και από τους μικροϊδιοκτήτες μεταφέρεται στους μεγάλους επενδυτές. Επιπλέον θεωρείται σκόπιμο να επισημανθεί, ότι και η έλλειψη μελέτης των επιπτώσεων που έχει η ανάπλαση μιας περιοχής με κύρια τον εκτοπισμό των κατοίκων και η αδιαφορία επίλυσής τους, αλλά και τα κίνητρα που συνήθως δίνονται κατά κύριο λόγο στους επενδυτές και όχι στην μέριμνα για τα χαμηλά στρώματα που πλήττονται άμεσα, θεωρείται ότι είναι πολιτικές επιλογές δείχνοντας τις στοχεύσεις των πολιτικών που εφαρμόζονται και όχι τυχαία γεγονότα. Όταν όμως οι πολιτικές επιλογές είναι τέτοιες που λαμβάνουν υπόψιν τους τις ανάγκες και τα ιδιαίτερα κοινωνικά χαρακτηριστικά τις περιοχής τότε οι αναπλάσεις μπορούν να έχουν θετικές επιδράσεις στα κέντρα των πόλεων .Κάποιες από αυτές είναι η αναβίωση της περιοχής και η επανένταξή της στον ιστό της πόλης, η μείωση της εγκληματικότητας, η αύξηση της κοινωνικής ποικιλομορφίας, η μείωση των τάσεων εξάπλωσης της πόλης προς τα προάστια, καθώς και η ενθάρρυνση εγχειρημάτων για περαιτέρω ανάπτυξη. Το σημαντικό σε όλη αυτή τη διαδικασία των αναπλάσεων των κέντρων των πόλεων είναι η θέση του κράτους και των επιλογών του ώστε να μπορέσει να αναπτύξει τους κατάλληλους μηχανισμούς εκείνους που θα εξομαλύνουν οποιοδήποτε χάσμα κοινωνικό ή οικονομικό προκύψει ως αποτέλεσμα της ανάπλασης. 51

Το gentrification είναι η συνέπεια της συνεχούς μετακίνησης του κεφαλαίου στην αναζήτησή του για κέρδος, μετακίνηση που εγγράφεται στους αέναους κύκλους της αναβάθμισης / υποβάθμισης / επανα -αναβάθμισης, που τροφοδοτούν τη χωρική διάκριση.18 Κάθε τόπος, όμως, εμφανίζει διαφορές ως προς την παραγωγή του αστικού χώρου, αλλά και των πολιτικών παρέμβασης σε αυτόν, με αποτέλεσμα το gentrification να διαφέρει από χώρα σε χώρα και από πόλη σε πόλη. Όπως αναφέρει ο N. Smith: Καθώς το gentrification είναι έκφραση ευρύτερων κοινωνικών, οικονομικών και πολιτικών σχέσεων, σε κάθε πόλη θα εκφράσει τις ιδιαιτερότητες του τόπου και την κατασκευή του αστικού του χώρου.19 Έχοντας, λοιπόν, υπόψιν τα παραδείγματα εφαρμογής του μηχανισμού του gentrification που προαναφέραμε και προκειμένου να αναζητήσουμε πιθανές ομοιότητες με τα ελληνικά δεδομένα προβήκαμε στην ανάλυση των αλλαγών που συντελούνται τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα όσον αφορά τις κοινωνικές, πολεοδομικές και οικονομικές δομές. Στις αρχές του 21ου αι. , η Αθήνα υφίσταται, αφομοιώνει, αντιδρά και μεταλλάσσει τις ποικίλες επιδράσεις μιας συνεχώς εντεινόμενης παγκοσμιοποίησης, ενώ η κοινωνία της παλεύει να αμβλύνει τις επιπτώσεις, αλλά και να αδράξει τις όποιες ευκαιρίες στο πλαίσιο ενός όλο και λιγότερο προστατευτικού περιβάλλοντος και αναπτυσσόμενου φιλελευθερισμού. Νέοι καταναγκασμοί, νέες ανάγκες αλλά και νέοι στόχοι οδηγούν σε ιδιόμορφα αστικά μορφώματα αλλά και σύνθετες νέες στάσεις και πρακτικές στο εσωτερικό των οποίων παλαιές σταθερές κοινωνικής και οικογενειακής οργάνωσης συνυφαίνονται με στοιχεία εκμοντερνισμού. Το μέλλον της κοινωνικής διαστρωμάτωσης που διαμορφώθηκε στην μεταπολίτευση παρουσιάζεται έωλο, καθώς οι πιέσεις αυξάνονται στα μεσαία στρώματα, οι ευπαθείς ομάδες των χαμηλότερων εισοδημάτων υφίστανται πρώτες τα αποτελέσματα της παγκόσμιας κρίσης και τα εργατικά στρώματα διευρύνονται και αναδιαρθρώνονται δύο σχεδόν δεκαετίες από τη μετατροπή της Ελλάδας σε χώρα υποδοχής μεταναστών. Παρ αυτά οι μεταβολές που παρατηρούνται στην Αθήνα δεν μοιάζουν να ακολουθούν τις τάσεις που οι μελέτες του αστικού χώρου αποκαλύπτουν για τις περισσότερες μεγάλες πόλεις του Δυτικού κόσμου. Δεν έχει υποστεί σοβαρά πλήγματα στα χαρακτηριστικά και τη φυσιογνωμία της, αλλά ούτε παρουσιάζει έντονες κοινωνικές ανισότητες τέτοιες που να εκτοπίζονται πλήρως, μέχρι στιγμής τουλάχιστον, οι ντόπιοι από τις περιοχές κατοίκισής τους. Η απουσία ή έστω η μικρότερη ένταση των 18 Anne Clerval, Paris sans le peuple. La gentrification de la capitale, εκδ. La Découverte, Παρίσι, 2013, σελ. 9. ΕΔΩhttps://akea2011.com/2016/10/29/tofenomenogentrification/ 19 κομπρεσέρ, τεύχος 4, 13.11.2012, σελ. 65 52

αρνητικών κοινωνικών επιπτώσεων στην Αθήνα συνδέεται κυρίως με τις οικονομικές δομές και με τη μορφή ανάπτυξης της βιομηχανίας που δεν οδήγησε σε δραματικές καταστάσεις αποβιομηχάνισης. Παράλληλα σημαντικό ρόλο προς την ίδια κατεύθυνση έπαιξε και η οικιστική δομή της πόλης, σε συνδυασμό με τους τρόπους απόκτησης κατοικίας, το υψηλό ποσοστό ιδιοκατοίκησης και τη χαμηλή στεγαστική κινητικότητα, η οποία με διάφορους τρόπους εμποδίζει το στεγαστικό διαχωρισμό ακόμη και των νέων μεταναστών. Προς την ίδια κατεύθυνση επίσης, λειτούργησε και η οικογειο-κεντρική οργάνωση της ελληνικής κοινωνίας απορροφώντας σημαντικό μέρος των κραδασμών από πιέσεις όπως η ανεργία των νέων ή από την έλλειψη κοινωνικών υπηρεσιών, όπως οι παιδικοί σταθμοί και οι διάφορες μορφές προστασίας ηλικιωμένων. Η Αθήνα προστατεύτηκε συνεπώς από εντονότερες αρνητικές κοινωνικές συνέπειες όχι μέσω πολιτικών δράσεων για την αντιμετώπισή τους αλλά λόγω παραδοσιακών οικονομικών κοινωνικών και πολεοδομικών δομών, οι οποίες έδρασαν ανασχετικά σύμφωνα με τη συγκεκριμένη φυσιογνωμία τους. Οι δομές αυτές όμως δεν είναι ούτε άφθαρτες ούτε μπορεί να θεωρηθεί ότι θα λειτουργούν με τον ίδιο θετικό τρόπο κάτω υπό οποιεσδήποτε συνθήκες.

Οι βασικές διαδικασίες μεταλλαγής που παρατηρούνται στην Αθήνα πηγάζουν κυρίως από την ανάγκη προβολής της προς τον διεθνή χώρο, καθώς προσανατολίζεται πια στον τουρισμό και την αναψυχή. Το κέντρο αποκτά νέες χρήσεις που θα επαναπροσδιορίσουν τις σχέσεις των κατοίκων και θα αποτρέψουν τη συνεχή επέκταση της ήδη εκτεταμένης πόλης.20 Πιο συγκεκριμένα στα αστικά κέντρα το ζήτημα της παραγωγής υποδομών και κτιρίων γίνεται κεντρικό, ενώ οι επαναχρήσεις- αναπλάσεις κυριολεκτικά αλλάζουν εξολοκλήρου το χαρακτήρα ολόκληρων περιοχών, ο δημόσιος χώρος φαίνεται να αλλάζει χαρακτηριστικά και ταυτόχρονα να συρρικνώνεται, διάφορες λειτουργίες του να περνούν ολοένα και περισσότερο στη σφαίρα του ιδιωτικού , ενώ η περιφέρεια και οι εξωαστικές περιοχές, και η σχέση τους με την πόλη μεταλλάσσεται ριζικά, ακολουθώντας τη γενικότερη τάση ανάπτυξης που αντιμετωπίζει και την ύπαιθρο ως πεδίο επενδυτικών δραστηριοτήτων. Προς αυτή την κατεύθυνση λειτούργησε και το σύστημα της αντιπαροχής21, το οποίο σε συνδυασμό με την μικροϊδιοκτησία και τις διαρκείς πιέσεις για εισαγωγή νέων περιοχών στο σχέδιο πόλης, οδήγησε σε μια ριζική αλλαγή του οικιστικού περιβάλλοντος της Αθήνας και σ’ αυτή οφείλεται κατά ένα μεγάλο βαθμό η σημερινή της μορφή. Η κερδοσκοπική θεώρηση της γης τόσο από τους εύπορους όσο και από τους μικροϊδιοκτήτες, επέφερε την υποβάθμιση του αστικού περιβάλλοντος, οδηγώντας σε μια αστική διαμόρφωση από την οποία απουσιάζουν αδόμητοι και ελεύθεροι χώροι. Σημαντικό σημείο για την αναδιαμόρφωση της πόλης της Αθήνας, υπήρξαν οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 2004. Η πολιτική που εφαρμόστηκε ήταν η ενίσχυση του μεγάλου κατασκευαστικού κεφαλαίου μέσω νέων επενδυτικών ευκαιριών μεγάλης κλίμακας, στο πλαίσιο βελτίωσης του διεθνούς ρόλου και του γοήτρου της Αθήνας ως μητρόπολης, ως τόπου διεθνούς τουριστικού προορισμού και επιχειρηματικού ενδιαφέροντος. Παράλληλα, πραγματοποιήθηκαν σημειακές αναπλάσεις με την δημιουργία ολυμπιακών εγκαταστάσεων σε αδόμητες εκτάσεις, οι οποίες ήταν πολύτιμες για την ανασύσταση της κατακερματισμένης και υπερφορτισμένης πόλης. Με αυτές τις παρεμβάσεις 20 Παπασπύρου, Β 2008, Μετασχηματισμοί-Σχεδιασμοί Κεντρικών Περιοχών: Το παράδειγμα του Μεταξουργείου, Τομέας Πολεοδομίας Χωροταξίας, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΕΜΠ, αδημοσίευτη σπουδαστική μεταπτυχιακή εργασία 21 [Ως αντιπαροχή ορίζεται η παράδοση οικοπέδων σε εργολάβους για οικιστική εκμετάλλευση όπου ο ιδιοκτήτης δεν λαμβάνει χρήματα για το οικόπεδο που παραχωρεί αλλά πληρώνεται σε είδος, δηλαδή με διαμέρισμα στην νεοανεγερθείσα πολυκατοικία. Βασικές προϋποθέσεις για τη λειτουργία της αντιπαροχής είναι ο κατάλληλος συνδυασμός τιμής οικοπέδου, επιφανειών που μπορούν να κτιστούν και ζήτησης. (Μαντουβάλου και Μαυρίδου, 1993] 54

ουσιαστικά, αναδομήθηκε ο χάρτης των χρονοαποστάσεων στην πόλη, δημιουργήθηκαν κινήσεις προς τις νέες ευνοικές θέσεις και κατά συνέπεια επήλθαν σημαντικές αλλαγές στη χωρική δομή των τιμών γης. Όλοι οι πιο πάνω παράγοντες φέρνουν τη συζήτηση για την πόλη και τον σχεδιασμό στο προσκήνιο του ενδιαφέροντος. Για μια ακόμη φορά αναδεικνύονται οι σύνθετες σχέσεις ανάμεσα στα μεγάλα, οικουμενικής εμβέλειας, γεγονότα και πολιτικές και στις μυριάδες επί μέρους επιπτώσεις, που αντανακλώνται ανάμεσα σε τόπους και κοινωνικές ομάδες. Τώρα η Αθήνα επιχειρείται να διεκδικήσει μια θέση στον παγκόσμιο ανταγωνισμό των πόλεων, γεγονός το οποίο εξηγεί την άγρια εκμετάλλευση της πόλης και των ανθρώπων από τις επενδύσεις και την αγορά και γενικά την αδιαφορία για τα αποτελέσματα στο κοινωνικό σύνολο.1

1 Κατσαούνη Σταυρούλα, 2014, Remap: Όταν η πλατφόρμα σύγχρονης τέχνης γίνεται πλατφόρμα εκτοπισμού και «εξευγενισμού». Μια διερεύνηση διαδικασιών gentrification μέσα από το παράδειγμα του Μεταξουργείου, Πολυτεχνείο Κρήτης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ερευνητική εργασία 55

|κεφάλαιο 2

[2.1|το ιστορικό

κέντρο της Αθήνας

]

Η Αθήνα χωρίζεται σε εφτά διοικητικά διαμερίσματα. Πυρήνας του δήμου αποτελεί το πρώτο διοικητικό διαμέρισμα, το επονομαζόμενο και «Ιστορικό Κέντρο» των Αθηνών. Στο ιστορικό κέντρο περιλαμβάνεται η Πλάκα, το Εμπορικό Τρίγωνο, το Θησείο, το Κολωνάκι, του Ψυρρή, τα Εξάρχεια, το Μεταξουργείο και ο Κεραμεικός. Ορίστηκε ως πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους και δομήθηκε το 1833 με το ρυθμιστικό σχέδιο των Κλεάνθη και Schaubert κατά το οποίο το ιστορικό κέντρο αποτέλεσε την πρώτη μορφή πολεοδομικού σχεδιασμού της πρωτεύουσας. Στη βασική τους λειτουργική συγκρότηση, το σχέδιο αυτό προέβλεπε: •Διοικητικό Κέντρο, στη σημερινή πλατεία Ομονοίας, με τα Ανάκτορα, τα υπουργικά κτίρια και τα συναφή δημόσια κτίρια τριγύρω. •Πνευματικό Κέντρο, γύρω από μια κυκλική πλατεία, περίπου στη θέση της σημερινής πλατείας Συντάγματος, με Βιβλιοθήκη, Ακαδημία και Μητρόπολη. •Εμπορικό Κέντρο, σε γραμμική ανάπτυξη, σε μια επιφάνεια που ορίζουν οι σημερινές οδοί Λυκούργου, Αιόλου, Ευριπίδου, Σωκράτους. Έναν χρόνο μετά την έγκριση του σχεδίου Κλεάνθους-Schaubert, αποφασίστηκε η τροποποίηση του, η οποία ανατέθηκε, από τον βασιλιά Λουδοβίκο Α’, στον Γερμανό αρχιτέκτονα του κλασικισμού, Leon von Klenze. Το πολεοδομικό σχέδιο του Klenze το 1834, που αποτελούσε αναθεώρηση της προηγούμενης πρότασης, στόχευε στην μείωση της έκτασης της νέας πόλης, στην μεταφορά των ανακτόρων και συνεπώς όλου του διοικητικού κέντρου βάρους της πόλης από την πλατεία Ομονοίας στον Κεραμεικό.22

Κ. Μπίρης,1933, Τα πρώτα σχέδια των Αθηνών, Αθήνα 59

Οι αλλαγές που προτάθηκαν με το νέο σχέδιο περιελάμβαναν: •Περιορισμό στα πλάτη των δρόμων •Τροποποιήσεις της μορφής των πλατειών •Αλλαγές χάραξης δρόμων •Χωροθετήσεις δημόσιων κτιρίων Έτσι, το ιστορικό κέντρο συγκέντρωνε όλες τις βασικές δραστηριότητες της πόλης. Παρ, όλα αυτά δεν ακολουθήθηκε πιστά η σχεδιαστική πρόταση του Klenze. Αυτό οφείλεται αρχικά στο γεγονός ότι το 1836, η θέση των Ανακτόρων οριστικοποιήθηκε, από τον πατέρα του Όθωνα, σε μια άλλη, τρίτη θέση στη σημερινή πλατεία Συντάγματος23 και στο γεγονός ότι στο διάστημα που είχε παρέλθει μεταξύ της έγκρισης του πρώτου σχεδίου και της υποβολής του δεύτερου είχαν ήδη ξεκινήσει αρκετές εργασίες ρυμοτόμησης. Από τον 19ο αιώνα οι υποπεριοχές του ιστορικού κέντρου της Αθήνας είχαν αποκτήσει τη δική τους κοινωνικοοικονομική ταυτότητα. Ανατολικά, εκτός από τα ανάκτορα, είχαν τοποθετηθεί και οι κατοικίες των πλούσιων Αθηναίων, έτσι οι περιοχές του Κολωνακίου και της Πλάκας αποτελούσαν περιοχές κατοικίας των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων. Δυτικά, δηλαδή στις περιοχές Γκάζι και Μεταξουργείο, εγκαταστάθηκαν οι εργατικές τάξεις, κυρίως λόγω των εργοστασίων αεριόφωτος και μεταξιού αντίστοιχα, και έτσι κρίθηκαν “υποβαθμισμένες” λαϊκές και εργατικές συνοικίες, με τους κατοίκους τους να είναι κυρίως μετανάστες. Στο κέντρο βρίσκεται το Εμπορικό Τρίγωνο, το οποίο αποτελούσε και εξακολουθεί να αποτελεί εμπορικό επίκεντρο της πόλης, και η γειτονιά του Ψυρρή όπου αναπτύχθηκαν χρήσεις μεταποίησης και βιοτεχνίες δέρματος και υποδηματοποιίας Το διάστημα 1880-1922 θεωρείται ως εποχή μεταβατική από μια αγροτική σε μία βιομηχανική κοινωνία. Έτσι η βιομηχανική ανάπτυξη στην Αθήνα, συνέβαλλε στον μετασχηματισμό της από κέντρο υπηρεσιών σε βιομηχανικό κέντρο. Εκείνη την περίοδο πληθυσμοί μεταναστεύουν από την ελληνική ύπαιθρο προκαλώντας οξύτητα του στεγαστικού προβλήματος, με αποτέλεσμα το 1907, να απαγορευθεί η επέκταση σχεδίου Αθηνών για 15 χρόνια.24 Η κατανομή του οικιστικού χώρου δημιουργεί 3 επιμέρους διαφοροποιημένες οικιστικές καταστάσεις της εργατικής τάξης στην ελληνική πρωτεύουσα: τους ενοίκους των βιομηχανικών οικισμών, τους ιδιοκατοικούντες σε λαϊκές γειτονιές αυτοστέγασης, ιδίως αυθαίρετης (Αναφιώτικα) και τους ενοικιαστές στο οικιστικό απόθεμα της ιδιωτικής αγοράς. Οι 23 Καρύδης Δημήτρης Ν. , 2006 , “Τα επτά βιβλία της πολεοδομίας” ,Εκδόσεις: Παπασωτηρίου,| σελ. 29-37 24 Λεοντίδου, Λ., 2001, Πόλεις της σιωπής, Αθήνα 60

τελευταίοι είναι και οι πολυπληθέστεροι και σφραγίζουν τη δομή της μεταβατικής πόλης.25 Το 1913-1923 έφθασαν στην Ελλάδα αλλεπάλληλα κύματα προσφύγων με αποκορύφωμα τους πληθυσμούς της Μικρασιατικής καταστροφής. Ο πληθυσμός της Αθήνας έφτασε στο ένα εκατομμύριο και το μοντέλο αστικής ανάπτυξης μετασχηματιζόταν ριζικά. Η στεγαστική αποκατάσταση των προσφύγων είχε πολλαπλές επιπτώσεις στην κοινωνική γεωγραφία της Αθήνας, δημιουργώντας αμιγείς λαϊκές και εργατικές περιοχές και παρατηρήθηκε αποκλεισμός και γεωγραφικός διαχωρισμός των προσφύγων. Τις δεκαετίες του ’50 και του ’60 με την έκρηξη της εσωτερικής μετανάστευσης στην Αθήνα ασκήθηκαν περαιτέρω οικιστικές πιέσεις. Η οργάνωση των προσφυγικών οικισμών εξαντλείται συνήθως σε πολεοδομικές χαράξεις με ταπεινά σπίτια στοιχειωδών ανέσεων αλλά όσο προχωράμε στη δεκαετία του ’30, η ανέγερση κτιρίων συμπίπτει με την άνθηση της πολυκατοικίας και του Μοντέρνου Κινήματος, η οποία συνεχίζεται και μεταπολεμικά, προσδίδοντας σταδιακά στο κέντρο της Αθήνας την εικόνα που παρουσίαζε περί τα τέλη της δεκαετίας του ’70.26 Η σημερινή εικόνα του κέντρου έχει αλλάξει ριζικά τις τελευταίες δεκαετίες και παρατηρείται εισροή νέου πληθυσμού και επεμβάσεις σε αυτές τις πρώην βιομηχανικές γειτονιές.

25 26

|το ρυθμιστικό σχέδιο των Κλεάνθη και Schauber

| το πολεοδομικό σχέδιο του Klenze

Λεοντίδου, Λ., 2001, Πόλεις της σιωπής, Αθήνα Κωνσταντίνος Κουρκάκης,2008 61

| ο χάρτης μετα τις τροποποιήσεις

2.2|Σχέδια αναπλάσεων στην Αθήνα Η Αθήνα είναι μια πόλη που, λόγω της ιδιόμορφης ιστορικής εξέλιξης της, διαφοροποιείται από τις χώρες της Ευρώπης και του υπόλοιπου κόσμου όσον αφορά τις πολιτικές αστικού σχεδιασμού. Το 1997 με την ανάθεση των Ολυμπιακών Αγώνων 2004, το κράτος άρχισε να αντιμετωπίζει το ζήτημα αυτό πιο στρατηγικά. Παρ’ όλα αυτά, επειδή η πλειοψηφία των έργων πραγματοποιήθηκαν στα προάστια δεν παρατηρήθηκε σημαντική ανανέωση του κέντρου της Αθήνας. Τα μοναδικά έργα που έγιναν είχαν στόχο τη δημιουργία μιας ’λαμπερής’ αίσθησης προς τους επισκέπτες με εργαλείο την ανάδειξη των αρχαιολογικών χώρων. Η κατάσταση μετά τους ολυμπιακούς αγώνες χαρακτηρίζεται από πληθώρα κενών και εγκαταλελειμμένων κτηρίων, γεγονός που επιδεινώθηκε ακόμη περισσότερο με την απομάκρυνση υπουργείων και κεντρικών υπηρεσιών από το κέντρο, αφήνοντας έτσι χώρο σε ιδιώτες να προβούν σε μαζικές αγορές με τη προσμονή μελλοντικών υψηλών αποδόσεων. 27 Τον τελευταίο καιρό αυξάνεται ολοένα και περισσότερο το ενδιαφέρον για το μέλλον του κέντρου της πρωτεύουσας. Ακούγονται δεσμεύσεις, κατατίθενται μελέτες και προκηρύσσονται διαγωνισμοί που μας καλούν να ‘’ξανασκεφτούμε την Αθήνα’’. Στο μικροσκόπιο βρίσκεται η περιοχή του Εμπορικού Τριγώνου, για το οποίο προτείνεται η επανακατοίκησή του μέσω μιας σειράς διευκολύνσεων των κατοίκων όπως φορολογικές ελαφρύνσεις, πεζοδρομήσεις κ.α. Επιπλέον, γίνεται λόγος για πεζοδρόμηση της Πανεπιστημίου, δηλαδή μιας κεντρικής κυκλοφοριακής αρτηρίας, στην κατεύθυνση της επαναφοράς του κέντρου στους κατοίκους του και όχι στους διερχόμενους αυτοκινητιστές. Το κέντρο μοιάζει να αλλάζει και να αποκτά νέα ταυτότητα. 27

Κωστής Χατζημηχάλης, 2011, Σύγχρονα ελληνικά τοπία,Μέλισσα, 63

‘’Από το 2004 και μετά, καταγράφεται μια τραγική έλλειψη οραματικού σχεδίου για την ανάπτυξη της Πρωτεύουσας, αλλά και της περιφέρειας Αττικής γενικότερα. Η Αθήνα όχι μόνο χάνει το διεθνή βηματισμό της, αλλά γνωρίζει μια πρωτοφανή κρίση σε όλα τα επίπεδα : οικονομικός μαρασμός των επιχειρήσεων, εκδίωξη της κατοικίας, ραγδαία υποβάθμιση του περιβάλλοντος, καταπάτηση του δημοσίου χώρου, συγκέντρωση - χωρίς καμία πρόνοια - μεταναστών και άλλων ευπαθών κοινωνικά ομάδων, γκετοποίηση περιοχών του ιστορικού της κέντρου, εκτίναξη της εγκληματικότητας’’.28 Πρόγραμμα «Ενοποίησης των Αρχαιολογικών Χώρων των Αθηνών» Οι μελέτες του Προγράμματος Ανάπλασης29 άρχισαν το 1978. Έτσι εκδόθηκε μια σειρά Προεδρικών διαταγμάτων, που ρύθμιζαν τις κινήσεις πεζών και οχημάτων, καθόριζαν τις ειδικές χρήσεις γης για την περιοχή της Πλάκας, με στόχο τη αναβίωση της κατοικίας, τη δημιουργία της απαραίτητης κοινωνικής και πολιτιστικής υποδομής και την οργάνωση της οικονομικής ανάπτυξης της περιοχής. Το 1985 ψηφίσθηκε, το Ρυθμιστικό Σχέδιο και το Πρόγραμμα για την Περιβαλλοντική Προστασία της Ευρύτερης Περιοχής των Αθηνών (Ν. 1515/85) 30 Οι γενικοί στόχοι και κατευθύνσεις του Σχεδίου αυτού αναφέρονται στο Άρθρο 3 του νόμου αυτού και συνδέονται με το Πρόγραμμα «Ενοποίησης των Αρχαιολογικών Χώρων των Αθηνών». Το 1997 δημιουργήθηκε ένας ευέλικτος οργανισμός για να αναλάβει την ευθύνη της υλοποίησης του προγράμματος και της δημιουργίας ενός από τα μεγαλύτερα και σημαντικότερα ανοιχτά μουσεία του κόσμου προς όφελος των κατοίκων και των επισκεπτών της πόλης: η «Ενοποίηση των Αρχαιολογικών 28 Τεύχος Παρουσίασης του Ρυθμιστικού Σχεδίου Αθήνας / Αττικής 2021, Ιούνιος 2011 29 αστική ανάπλαση: το σύνολο των παρεμβάσεων και διαδικασιών πολεοδομικού κοινωνικού οικονομικού αστικού και αρχιτεκτονικού χαρακτήρα με σκοπό την βελτίωση των όρων διαβίωσης των κατοίκων και την προστασία και την ανάδειξη του χαρακτήρα της περιοχής. Τα προγράμματα ανάπλασης που σχεδιάζονται σε ιστορικά κέντρα ή οικισμούς εμπεριέχουν εξ αρχής τον στόχο της προστασίας, αποκατάστασης και ανάδειξης των στοιχείων που συγκροτούν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα, την αξία και ποιότητα του ιστορικού συνόλου. Σε κάθε περίπτωση μελετών ή επεμβάσεων σε ένα οικιστικό σύνολο, ο φυσικός και δομημένος χώρος, θα πρέπει να αντιμετωπίζονται σαν μία αδιαίρετη ενότητα, δεδομένου ότι το ανθρωπογενές περιβάλλον δεν νοείται να θεωρηθεί ποτέ, ανεξάρτητα από το φυσικό χώρο ανάπτυξής του. 30

ΦΕΚ 467Δ,7.9.1979 | ΦΕΚ 561Δ,23.11.1982 | ΦΕΚ 875Δ,25.9.1986 | ΦΕΚ 1329Δ,7.10.1993

Χώρων της Αθήνας, Α.Ε.».31 Όταν άρχισε η υλοποίηση του Προγράμματος οι αρχαιολογικοί χώροι της Αθήνας ήταν διάσπαρτοι μέσα στον αστικό ιστό της πόλης και ασύνδετοι μεταξύ τους, χωρίς να έχουν ενσωματωθεί στις καθημερινές δραστηριότητες των χρηστών. Ταυτόχρονα ήταν εκτεθειμένοι στην περιβαλλοντική ρύπανση της Αθήνας. Έτσι μια σοβαρή συνέπεια αυτής της κατάστασης ήταν η σταδιακή απώλεια της ιστορικής φυσιογνωμίας της πόλης και η διάβρωση των μνημείων της. Οι αρχαιολογικοί χώροι της Αθήνας αποτελούν το κύριο στοιχείο της πολιτιστικής της κληρονομιάς, και η «ενοποίησή» τους υπήρξε επί δεκαετίες το όνειρο αρχιτεκτόνων, πολεοδόμων και κατοίκων. Πρόκειται για την δημιουργία ενός ενιαίου δικτύου από μνημεία και αρχαιολογικούς χώρους, ενσωματωμένα με χώρους πρασίνου, χώρους πολιτιστικών δραστηριοτήτων, χώρους αναψυχής καθώς και κοινωφελείς εγκαταστάσεις εξ’ αιτίας της γειτνίασης του δικτύου αρχαιολογικών χώρων με το δίκτυο κεντρικών λειτουργιών της πόλης, το πρόγραμμα στόχευε στην αυθόρμητη διέλευση των πεζών σε αυτή την «ενοποιημένη ζώνη» ούτως ώστε να προκύπτει όχι μόνο μετά από συνειδητή επιλογή, αλλά και ως αυτόματη συνέπεια της γενικότερης χρήσης και διακίνησης στον αστικό χώρο. Το πρόγραμμα ενοποίησης αποσκοπούσε επίσης στην αποκατάσταση της ιστορικής συνέχειας της πόλης και στη δημιουργία πόλων έλξης για τους Αθηναίους, διασφαλίζοντας ταυτοχρόνως, μια καλύτερη ποιότητα ζωής σε ένα περιβαλλοντικά, λειτουργικά και πολιτιστικά αναβαθμισμένο χώρο. Η ευρύτερη περιοχή του ιστορικού κέντρου με το “Προγράμματος Ενοποίησης των Αρχαιολογικών Χώρων της Αθήνας” πραγματοποιήθηκε με αφορμή τη διοργάνωση των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004. Το έργο αυτό στόχευε στην στροφή της παγκόσμιας προσοχής στον μνημειακό πλούτο των Αθηνών, καθιερώνοντας την πόλη της Αθήνας ως ένα από τα σημαντικότερα πολιτιστικά κέντρα της Ευρώπης. Κατ’ επέκταση, οι περιοχές που γειτνιάζουν με την “παλιά πόλη” αποτέλεσαν τα τελευταία χρόνια πεδίο εντατικού μετασχηματισμού στην κατεύθυνση της μετατροπής τους σε θεματικούς πολιτιστικούς και τουριστικούς πόλους. Η επιλογή των περιοχών γύρω από την οδό Πειραιώς ως κατάλληλες να συμμετάσχουν στο εγχείρημα οφείλεται στην κεντρικότητα και ιστορικότητα που τις χαρακτηρίζει, στο σημαντικό ανεκμετάλλευτο κτιριακό δυναμικό λόγω πρόσφατης αποβιομηχάνισης και στη χαμηλή αξία γης. Αναλυτικότερα οι στόχοι του προγράμματος ήταν οι εξής: - Αποκατάσταση και συντήρηση μνημείων και εξωραϊσμό κτηρίων (ανανέωση προσόψεων, αισθητική αποκατάσταση, καθαίρεση διαφημιστικών πινακίδων κλπ.). - Θεσμοθέτηση χρήσεων γης και διατύπωση κανονισμών συμβατών με τη φιλοσοφία και τους 31

(ΦΕΚ 909/Β/15.10.1997) 65

στόχους της όλης παρέμβασης. - Μείωση της πυκνότητας και του Σ.Δ. σε περιοχές οι οποίες επηρεάζουν το χαρακτήρα των υπό ενοποίηση ζωνών. - Εφαρμογή κυκλοφοριακών ρυθμίσεων σχετικών με τα Μέσα Μαζικής Μεταφοράς (ΜΜΜ) και την κυκλοφορία και δημιουργία χώρων στάθμευσης σε αντιστοιχία με το σύστημα ΜΜΜ (ενδεχομένως και εκτός ιστορικού κέντρου για τα τουριστικά λεωφορεία). - Ανάκτηση της ιστορικής φυσιογνωμίας της πόλης - Οργάνωση και αναβάθμιση των αρχαιολογικών χώρων. - Δημιουργία ενιαίου δικτύου πεζοδρόμων το οποίο θα συνδέει τις αρχαιολογικές ζώνες και θα αποκαθιστά μερικώς τις αρχαίες διαδρομές. Το δίκτυο αυτό θα περιλαμβάνει τους ήδη πεζοδρομημένους σημαντικούς άξονες της Διονυσίου Αρεοπαγίτου, Απ. Παύλου, Ερμού, καθώς και πολλούς άλλους λιγότερο σημαντικούς δρόμους στις παλαιές συνοικίες της Πλάκας, του Ψυρρή, του Μεταξουργείου, του Θησείου, κλπ. - Δημιουργία περιοχών πρασίνου και ελευθέρων χώρων οι οποίοι θα “διατρέχουν” ολόκληρη την περιοχή. Το έργο έχει εξασφαλίσει σημαντική αύξηση των ελευθέρων χώρων πρασίνου σε συνδυασμό με νέες δενδροφυτεύσεις στο δίκτυο πεζοδρόμων που υλοποιήθηκε αλλά και θα συμπληρωθεί σταδιακά ώστε να αποτελέσει ολοκληρωμένη παρέμβαση. Περιοχές εφαρμογής ΠΕΡΙΟΧΗ 1:Θησείο, Κεραμεικός, Παλαιό Δημοτικό Εργοστάσιο Φυσικού Αερίου (Γκάζι), οδός Πειραιώς, Ιερά οδός. ΠΕΡΙΟΧΗ 2:Αρχαία και Ρωμαϊκή Αγορά, Βιβλιοθήκη του Αδριανού, Συνοικία της Πλάκας. ΠΕΡΙΟΧΗ 3:Ακρόπολις, οδός Διονυσίου Αρεοπαγίτου και οδός Αποστόλου Παύλου, παλαιά συνοικία του Μακρυγιάννη, Λόφος Φιλοπάππου. ΠΕΡΙΟΧΗ 4:Συνοικίες Ψυρρή, Μεταξουργείου, Ακαδημία Πλάτωνος. ΠΕΡΙΟΧΗ 5:Εμπορικό Κέντρο (δηλ. το τρίγωνο που σχηματίζεται από τις οδούς Σταδίου, Μητροπόλεως και Αθηνάς), Μοναστηράκι (αγορά). 67

ΠΕΡΙΟΧΗ 6:Λόφος Αρδηττού, Στάδιο, Ζάππειο, Ολυμπιείο, Λεωφ. Αμαλίας. Οι περιοχές που αποτελούν τον ενοποιημένο αρχαιολογικό χώρο ενσωματώνουν 6 από τους σημαντικότερους αρχαιολογικούς χώρους της Ελλάδος: 1. Τον Κεραμεικό, το αρχαίο νεκροταφείο (Περιοχή 1) 2. Την Αρχαία Αγορά, αρχαίο διοικητικό και πολιτειακό κέντρο (Περιοχή 2) 3. Τη Ρωμαϊκή Αγορά (Περιοχή 2) 4. Την Ακρόπολη (Περιοχή 3) 5. Το Λόφο του Φιλοπάππου (Περιοχή 3) 6. Το Ολυμπιείο (Περιοχή 4)

ΠΛΑΚΑ

ΨΥΡΡΗΣ 70

2.3|Ανάλυση επιμέρους περιοχών ΜΕΤΑΞΟΥΡΓΕΙΟ

[2.3.1|Πλάκα]

Πρόκειται για μια συνοικία στο κέντρο της Αθήνας, η όποια εκτείνεται στους πρόποδες του βράχου της Ακρόπολης και συνορεύει νότια με την συνοικία Μακρυγιάννη, ανατολικά με το Ζάππειο, βόρεια με το εμπορικό τρίγωνο και δυτικά με το Μοναστηράκι. Χωρίζεται σε τρεις ενότητες: την Κάτω Πλάκα, την Άνω Πλάκα και τα Αναφιώτικα. Στην Άνω Πλάκα βρίσκονται οι παλιές κατοικίες και λειτουργίες ψυχαγωγίας και αναψυχής, ενώ στην Κάτω κυριαρχεί η εμπορική δραστηριότητα. Η έντονη κλίση, το βραχώδες έδαφος, οι χαμηλές ιδιοκτησίες και τα γραφικά σοκάκια, συνθέτουν μια από τις σημαντικότερες και πιο πολυσύχναστες γειτονιές του ιστορικού κέντρου. Στην ουσία πρόκειται για την αρχαιότερη κατοικημένη περιοχή της Αθήνας, η οποία αποτέλεσε τον πυρήνα της πρωτεύουσας του ελληνικού κράτους. Τον 19ο αιώνα μετά την ελληνική επανάσταση, παράλληλα με την γενικότερη σταδιακή ανάπτυξη της Αθήνας και τον ορισμό της ως πρωτεύουσα του κράτους, αρχίζει να να αναπτύσσεται και η περιοχή της Πλάκας ούτως ώστε να κατοικηθεί από την αστική τάξη, δηλαδή από εμπόρους, καλλιτέχνες και βετεράνους της ελληνικής επανάστασης, οι οποίοι θα αναλάμβαναν βοηθητικούς ρόλους στη διακυβέρνηση του κράτους. Έτσι οικοδομήθηκαν νεοκλασικές κατοικίες συμβάλλοντας στον μετασχηματισμό της Αθήνας σε μία ευρωπαϊκή πρωτεύουσα και στην ολοκληρωτική διαγραφή της οθωμανικής παρουσίας. Κατά μια έννοια θα μπορούσαμε να ορίσουμε την διαδικασία κατοίκισης της Πλάκας ως μια διαδικασία με στοιχεία εξευγενισμού, παρόλο που ο όρος δεν είχε εμφανιστεί στην έως τότε βιβλιογραφία, μιας και με κρατική απόφαση η περιοχή κατοικήθηκε από ανωτέρα κοινωνικά στρωματά. Την ίδια περίοδο τεχνίτες και οικοδόμοι από τις Κυκλάδες, κυρίως Ανάφη και Σαντορίνη, μετεγκαταστάθηκαν στην Αθήνα ώστε να εργαστούν στην ανοικοδόμηση της νέας πρωτεύουσας, στις αρχαιολογικές ανασκαφές και στις εργασίες καθαρισμού και αναστήλωσης του Παρθενώνα. 73

Οι Αναφιώτες, εξ αιτίας των ολοένα και αυξανόμενων τιμών στην υπόλοιπη Αθήνα, στράφηκαν στον βράχο της Ακρόπολης και άρχισαν να χτίζουν κρυφά , κατά τις νυχτερινές ώρες, εκμεταλλευόμενοι τον ισχύοντα νόμο που παρεμπόδιζε την κατεδάφιση σπιτιού με στέγη. Έτσι δημιουργήθηκε ένας γραφικός οικισμός μικρής κλίμακας,ο οποίος πήρε το όνομα “Αναφιώτικα” λόγω της καταγωγής των κατοίκων του. Κατά συνέπεια ο οικισμός αυτός χαρακτηρίστηκε ως αυθαίρετος και προσβλητικός προς το αρχαίο κάλλος και οι κάτοικοί του καταπατητές.32 Έτσι οι κάτοικοι του οικισμού, από την ίδρυση του, ξεκίνησαν να αντιμετωπίζουν έναν αγώνα για “νομιμοποίηση” της ύπαρξής του. Συνεχώς εμφανίζονταν σενάρια απαλλοτριώσεων και κατεδαφίσεων και αντιπαραθέσεις μεταξύ κατοίκων και κρατικών φορέων. Από τις αρχές του 20ου αιώνα ο κοινωνικός ιστός και ο χαρακτήρας της περιοχής άρχισε να αλλάζει ριζικά και ο πληθυσμός της, να μειώνεται ραγδαία. Οι γραφικοί ιστορικοί δρόμοι μετατράπηκαν σε στέκι με θορυβώδη νυχτερινά κέντρα και οίκους ανοχής. Τα παραδοσιακά κτίρια άρχισαν 32Ρωξάνη Λ. Καυταντζόγλου, 2001, “Στη σκιά του ιερού βράχου, τόπος και μνήμη στα Αναφιώτικα”, ελληνικά γράμματα, 74

να υποβαθμίζονται, τόσο από άποψη παροχής ανέσεων στους κατοίκους τους, όσο και από άποψη αλλοιώσεων που είχαν υποστεί από τις νέες χρήσεις αναψυχής, τουρισμού και βιοτεχνίας που είχαν εισβάλλει στην περιοχή φτάνοντας στο σημείο να έχουν παραμορφώσει την παραδοσιακή αυτή συνοικία της Αθήνας. Η κυκλοφορία και η στάθμευση των οχημάτων στους στενούς και δαιδαλώδεις της δρόμους επιδείνωναν ακόμα περισσότερο την κατάσταση. Ως αποτέλεσμα η περιοχή υποβαθμίστηκε και άρχισε να προσελκύει πληθυσμούς χαμηλού κοινωνικού και οικονομικού επιπέδου, ενώ παρατηρήθηκε μια έντονα επιταχυνόμενη φυγή της αστικής τάξης, η οποία άρχισε να εγκαθίσταται σε περιοχές όπως το Κολωνάκι και επιλεγμένα προάστια. Παρ΄όλα αυτά η περιοχή εξακολουθούσε να διατηρεί τον παραδοσιακό της χαρακτήρα και κρίθηκε από τους αρμόδιους άξια να προστατευτεί, για να αποφευχθεί η ολοκληρωτική της καταστροφή. Ο Δήμος Αθηνών την δεκαετία του 1960, στην προσπάθεια του να επιλύσει το πρόβλημα της υποβάθμισης της Πλάκας διοργάνωνε δημόσιες συζητήσεις πάνω σε αυτό το ζήτημα. Σε αυτές τις

συζητήσεις διατυπώθηκαν διαφορετικές απόψεις. Χαρακτηριστική ήταν αυτή του αρχιτέκτονα Γ. Μπόγδανο που υποστήριζε την διατήρηση μόνο των αξιόλογων κτισμάτων και την κατεδάφιση των υπολοίπων ούτως ώστε να γίνουν ανασκαφές και παράλληλη φύτευση των κενών χώρων που θα προέκυπταν. Ο αρχιτέκτονας Κ. Λάσκαρης αντίθετα υποστήριζε την πλήρη κατεδάφιση και ανασκαφή όλης της περιοχής, ενώ η Υπηρεσία Οικισμού την ανοικοδόμηση της περιοχής ως διεθνής συνοικία καλλιτεχνών. Υπήρξαν όμως και τοποθετήσεις με σκοπό την προστασία του οικισμού όπως αυτή του Δοξιάδη που υποστήριζε την εκσκαφή “κάτω από τα σπίτια και τους δρόμους”, και μετά την ανάδειξη των ευρημάτων, η περιοχή να ξαναχτιζόταν όπως ήταν33. Γίνεται αντιληπτό ότι οι δημόσιες συζητήσεις του ΄60, αποτέλεσαν αποκορύφωμα των αντιπαραθέσεων μεταξύ των κατοίκων της Πλάκας και των κρατικών φορέων, που προαναφέρθηκαν. Τελική απόφαση αυτών των συζητήσεων ήταν η απαλλοτρίωση του οικισμού για να πραγματοποιηθούν ανασκαφές, σενάριο που τελικά ναυάγησε λόγω εμποδίων στην αποτίμηση των ακινήτων. Το 1973 ανατέθηκε στον Δ. Ζήβα η σύνταξη της μελέτης “Παλαιά Πόλις των Αθηνών” με σκοπό την διατήρηση και την προστασία της Πλάκας μέσα από πραγματοποιήσιμες προτάσεις για την διατήρηση του χαρακτήρα και την ανάδειξη των αρχαιολογικών μνημείων της περιοχής. Το 1978, ο υφυπουργός Δημοσίων Έργων, ανέθεσε ξανά στον Δ. Ζήβα και τους συνεργάτες του τη «Μελέτη αντιμετωπίσεως προβλημάτων Πλάκας», με στόχο την εφαρμογή της προηγούμενης μελέτης, δηλαδή την ανάδειξη του ιστορικού χαρακτήρα της Πλάκας στο σύνολό της και την επαναφορά της κατοικίας ως κύριας χρήσης.34 33 Γ. Καρατζάς, 2008, “Το φαινόμενο του εξευγενισμού: μελέτη περίπτωσης, η Πλάκα”, Μεταπτυχιακή εργασία στο ΔΠΜΣ ΕΜΠ,

η ανάπλαση θεσμοθετήθηκε με τα Π.Δ 4.8.78 “περί 77

Η επέμβαση ξεκίνησε το 1979 και ολοκληρώθηκε το 1983 με την έκδοση του Π.Δ. “ Καθορισμός ειδικών χρήσεων γης στην περιοχή της Πλάκας του ρυμοτομικού σχεδίου Αθηνών”35 όπου καθορίζονταν οι επιτρεπόμενες χρήσεις γης της περιοχής. Η μελέτη αυτή κατέληξε σε μια σειρά προτάσεων με στόχο την διατήρηση της πολεοδομικής μορφής της περιοχής, τη αρμονική ένταξη των μνημείων και των αρχαιολογικών χώρων στο σύνολο της και την ένταξη νέων λειτουργιών που απευθύνονται στην σύγχρονη πόλη και θα της επιτρέψουν να παραμείνει ζωντανός οργανισμός και στο μέλλον. Οι βασικές παρεμβάσεις περιελάμβαναν στοχευμένες ανασκαφές, αποκατάσταση νεοκλασικών και λαϊκών κτιρίων, δημιουργία δικτύου πεζοδρόμων και εφαρμογή μικτής χρήσης γης, με κατοικία, υπηρεσίες και εμπόριο. Παράλληλα ο περιορισμός της χρήσης αναψυχής μετρίασε την ηχορύπανση συμβάλλοντας στο να αλλάξει χαρακτήρα η συνοικία. Μέσα από απαλλοτριώσεις και κατεδαφίσεις οικιών, οι κάτοικοι χαμηλότερων οικονομικών στρωμάτων εκδιώχθηκαν, αποδεχόμενοι αυτήν την διαδικασία εξ’ αιτίας του κακού κτιριακού αποθέματος. Αντιθέτως, οι κάτοικοι που προέρχονταν από την αστική τάξη, είχαν μετοικίσει οικειοθελώς, σε άλλες πιο αναβαθμισμένες περιοχές τις προηγούμενες δεκαετίες, όταν η συνοικία υποβαθμίστηκε. Έτσι ο πληθυσμός της περιοχής είχε μειωθεί ραγδαία. Το υπουργείο Πολιτισμού έχοντας στην κατοχή του έναν σημαντικό αριθμό ακινήτων αποφάσισε να τα διαθέσει προς κατοίκηση σε συγκεκριμένες πληθυσμιακές ομάδες, αναφέροντας χαρακτηριστικά σε ανακοίνωση του ότι “οι επίδοξοι Πλακιώτες καλό θα ήταν να προέρχονται από τον χώρο των εφαρμογής μελετών αναπλάσεων ελεύθερων κοινόχρηστων χώρων, οικισμών ή περιοχών αυτών και καθορισμού των υποχρεώσεων των παροδικών ιδιοκτητών” (ΦΕΚ 423 Δ΄, 19.8.78) , και Π.Δ 13.2.81 “περί τροποποιήσεως του από 4.8.78 Π.Δ. ..(ο.π)..” (ΦΕΚ 118 Δ΄, 2.3.81 35

ΦΕΚ 561Δ/23.11.1982

τεχνών”36 . Οι ενέργειες που πραγματοποιήθηκαν συνέβαλαν σημαντικά στην αισθητική αναβάθμιση και στην ανάδειξη του ιστορικού χαρακτήρα της συνοικίας, παρ όλα αυτά η επέμβαση είχε και αρκετές ανεπιθύμητες συνέπειες. Οι υπηρεσίες που είχαν τοποθετηθεί στην κάτω Πλάκα δημιουργούσαν μια νεκρή ζώνη κατά τις απογευματινές και βραδινές ώρες, μιας και η χρήση τους περιοριζόταν στις πρωινές ώρες. Οι νέοι χρήστες ήταν κατά κύριο λόγο τουρίστες μιας και τόσο το εμπόριο όσο και η ψυχαγωγία απευθύνονταν αποκλειστικά σε αυτούς. Έτσι η αναλογία κατοικίας και αναψυχής δεν επαρκούσε ούτως ώστε να αποκτήσει η περιοχή χαρακτήρα γειτονίας. Όσον αφορά τον θόρυβο μπορεί η μετατόπιση των οχλουσών χρήσεων όπως η βιοτεχνία να επέφερε αποτέλεσμα, ωστόσο το πρόβλημα δεν επιλύθηκε αλλά μετατοπίστηκε σε άλλες γειτονιές. Η ψυχαγωγία και η τουριστική βιομηχανία που κυριαρχούσε στην περιοχή, δημιουργούσε ηχορύπανση και προκαλούσε αλλοιώσεις στον παραδοσιακό χαρακτήρα καταλύπτωντας το μεγαλύτερο μέρος των δρόμων με τραπεζοκαθίσματα. Τέλος οι πεζοδρομήσεις προκάλεσαν 36 Λυουδιας, Μαϊστρου, Σουμπερτ, Σουμελιδου, Τζοβαρης 1988:6 79

κυκλοφοριακά προβλήματα και προβλήματα στάθμευσης στις γειτονικές περιοχές μιας και δεν μελετήθηκαν σε επίπεδο πόλης. Το 2001, όλα αυτά τα ζητήματα οδήγησαν στη σύνταξη της τρίτης μελέτης, με αντικείμενο την «Αναγνώριση και προτάσεις παρεμβάσεων για την περιοχή της Πλάκας», που ουσιαστικά αποτελεί την καταγραφή των αποτελεσμάτων της εφαρμογής της δεύτερης μελέτης. Η μελέτη αποσκοπούσε σε πρόσθετες παρεμβάσεις, η ανάγκη για τις οποίες προέκυψε από τα νέα δεδομένα της εποχής και τις παραλήψεις της δεύτερης, για την αποκατάσταση του ιστορικού πυρήνα και την αναβάθμιση της ποιότητας ζωής των κατοίκων. Έτσι πραγματοποιήθηκαν επιπλέον αποκαταστάσεις κτηρίων και διαμορφώσεις αρχαιολογικών χώρων δρόμων και πλατειών σύμφωνα με το πρόγραμμα “ενοποίησης αρχαιολογικών χώρων”. Το ισχύον Προεδρικό Διάταγμα, που καθορίζει τις χρήσεις γης στην Πλάκα και ισχύει από το 1982, δεν ανταποκρίνεται στις ανάγκες της σύγχρονης πραγματικότητας και οδηγεί σε συνεχείς ρήξεις μεταξύ των κατοίκων και των καταστηματαρχών. Οι καταστηματάρχες, ιδίως στον τομέα της αναψυχής, με το ισχύον καθεστώς αδυνατούν να πραγματοποιήσουν οποιαδήποτε εργασία αναβάθμισης η επισκευής των επιχειρήσεων τους, οποιαδήποτε επέκταση καθ’ ύψος ή μεταβίβαση τους. Έτσι πολλές επιχειρήσεις οδηγούνται στο κλείσιμο λόγω έλλειψης ευελιξίας και προσαρμοστικότητας στις νέες συνθήκες της σημερινής εποχής.37Από την άλλη 37 «Με το ισχύον καθεστώς δεν μπορούμε να φτιάξουμε ούτε τις τουαλέτες. Εμείς ζητάμε να βρεθεί η “χρυσή τομή” ώστε να μπορέσουμε να αναβαθμίσουμε τα καταστήματά μας, ενώ θέλουμε 81

οι κάτοικοι, στην προσπάθεια τους να προστατέψουν την περιοχή και να διατηρήσουν τον παραδοσιακό και οικιστικό της χαρακτήρα, έρχονται σε αντιπαράθεση με τα αιτήματα για επανεξέταση των ρυθμίσεων φοβούμενοι πως τα γεγονότα του ‘60 θα επαναληφθούν38. Η ανάπλαση της Πλάκας, αποτέλεσε καινοτόμα κίνηση για τα ελληνικά δεδομένα, και το έναυσμα για περαιτέρω ενέργειες προστασίας ιστορικών συνόλων. Επιδίωξε να εξισορροπήσει δυο αντικρουόμενες τάσεις: την κοινωνική επανάκτηση του υποβαθμισμένου ιστορικού κέντρου και την οικονομική αξιοποίηση του μέσω του τουρισμού. Μπορεί να θεωρηθεί ένα επιτυχημένο παράδειγμα ανάπλασης ως προς τη στοχοθέτηση του φορέα. Παρόλα αυτά, δεν διατήρησε τον υπάρχον πληθυσμό, ο οποίος εκδιώχθηκε, ενώ παράλληλα μετατόπισε τα προβλήματα της περιοχής στις γειτονικές συνοικίες και τους δημιούργησε νέα. Αποδείχθηκε, έτσι, πως η αναβίωση μιας περιοχής δεν πρέπει να είναι μια σειρά μεμονωμένων κινήσεων αλλά μια οργανωμένη συνολική παρέμβαση μελετημένη σε επίπεδο πόλης. όπου δεν υπάρχει κατοικία, να επεκταθούμε στους κοινόχρηστους χώρους των κτιρίων μας πληρώντας τους όρους ασφάλειας», «Ήδη, με την κατάσταση που επικρατεί πολλά μαγαζιά έχουν κλείσει». Νίκος Στασινόπουλος, ταμίας του Συλλόγου Καταστηματαρχών Υγειονομικού Ενδιαφέροντος Πλάκας «Με το καθεστώς που ισχύει σήμερα, δεν μπορούμε να καρφώσουμε στα καταστήματά μας ούτε μια πρόκα χωρίς να έχουμε πάρει έγκριση», «Ο κόσμος έρχεται στην Πλάκα για τις ταβέρνες και όχι για να βλέπει τις πισίνες των πλουσίων που έχουν φτιάξει στις ταράτσες των νεοκλασικών. Εμείς δεν θέλουμε να γίνει η περιοχή ένα νέο Ψυρή, αλλά ορισμένα πράγματα πρέπει να αλλάξουν. Για παράδειγμα, δεν μπορούμε να μεταβιβάσουμε την περιουσία μας ούτε να επεκταθούμε και στους επάνω ορόφους. Έτσι, είμαστε καταδικασμένοι σε μαρασμό», Χρήστος Ζαφειρόπουλος, ιδιοκτήτης ταβέρνας στην Πλάκα εφημεριδα “τα νεα”,23/08/2008 http://www.tanea.gr/news/greece/article/82880/?iid=2 38 «η περιοχή είναι ιδανική για να μεγαλώνεις παιδιά. Βγαίνεις από το σπίτι σου και σε κάθε γωνιά έχεις διαφορετικές παραστάσεις. Έχεις τα πάντα στα πόδια σου και το μοναδικό, ας το πούμε... πρόβλημα είναι ότι πρέπει να περπατήσεις λίγο παραπάνω για να βρεις σούπερ μάρκετ», «Μέχρι και τη δεκαετία του ΄50, η Πλάκα ήταν μια όμορφη συνοικία της Αθήνας με πολλή φτώχεια αλλά και πλούτο. Τα παλιά πλακιώτικα σπίτια ήταν γνωστά για την αυλή που είχαν στη μέση και τα δωμάτια γύρω γύρω. Σε κάθε δωμάτιο έμενε και μια οικογένεια δίπλα στα πλουσιόσπιτα», «Τα βράδια ακούγονταν καντάδες με κιθάρες και μαντολίνα. Το μπουζούκι έκανε την εμφάνισή του στα μέσα της δεκαετίας του ΄60. Τη δεκαετία αυτή αρχισε σιγά σιγά η περιοχή να μετατρέπεται σε Κόλαση. Δεν μπορούσες να κλείσεις μάτι, από τα μεγάφωνα που έπαιζαν δυνατή μουσική. Από τους 4.500 μόνιμους κατοίκους, μείναμε τελικά λιγότεροι από 2.000», Σπύρος Φασούλας, κάτοικος Πλάκας εφημεριδα “τα νεα”,23/08/2008 (http://www.tanea.gr/news/greece/article/82880/?iid=2) 82

[2.3.2|Ψυρρής]

Η γειτονιά του Ψυρρή ορίζεται από τις οδούς Ερμού, Αθηνάς, Ευριπίδου, και Σαρρή. Πρόκειται για μια από τις παλαιότερες συνοικίες της Αθήνας, κατέχοντας σημαντική γεωγραφική θέση, μιας και βρίσκεται σε άμεση επαφή με περιοχές,μεγάλης σημασίας, που περιλαμβάνουν λειτουργίες υπερτονικού χαρακτήρα. Συνορεύει με την Πλάκα που είναι τόπος προσέλκυσης τουρισμού, το εμπορικό τρίγωνο που συγκεντρώνει τις διοικητικές και οικονομικές υπηρεσίες της Αθήνας, το Γκάζι που διακρίνεται από χρήσεις πολιτισμού, και τις 3 σημαντικότερες πλατείες της Αθήνας (Ομόνοια-ΣύνταγμαΜοναστηράκι). Συγχρόνως κατέχει πολύ εξέχουσα θέση για τον τουρισμό, καθώς βρίσκεται δίπλα σε σημαντικά αρχαιολογικά μνημεία. Ονοματοδοτήθηκε από κάποιον επ΄ονόματι Ψυρρή, που είχε στην ιδιοκτησία του πολλά οικόπεδα στην περιοχή. Σύμφωνα με τον Κ. Μπίρη, το όνομα Ψυρρής αναφέρεται σε γεωγραφική καταγωγή και υποδηλώνει κάτοικο της νήσου των Ψαρρών, τα οποία ονομάζονταν Ψύρρα ή Ψυρρή.39 Στην περιοχή παραμένει αναλλοίωτος ο πολεοδομικός ιστός από τη εποχή της Τουρκοκρατίας με στενούς και δαιδαλώδες δρόμους οι οποίοι με κέντρο την πλατεία Ηρώων καταλήγουν στους περιμετρικούς κύριους άξονες. Κατά τον 19ο αιώνα, ήταν μια πυκνοδομημένη λαϊκή και υποβαθμισμένη γειτονιά με χαμηλή δόμηση και βιοτεχνικό χαρακτήρα. Αποτελούσε έναν από τους σημαντικότερους οικιστικούς πυρήνες της Αθήνας με περίπου 1800 κατοίκους, όταν ο συνολικός πληθυσμός της Αθήνας ήταν 9640 κάτοικοι. Το 1836, η απόφαση για την τοποθέτηση των ανακτόρων, 39 Κωνσταντίνος Μπίρης, Αι τοπωνυμίαι της πόλεως και των περιχώρων των Αθηνών, 1971 85

στα ανατολικά, στη σημερινή πλατεία Συντάγματος, έθεσε τις βάσεις για τη συγκέντρωση όλων των διοικητικών και κρατικών λειτουργιών στην ανατολική πλευρά και των παραγωγικών δραστηριοτήτων στη δυτική. Έτσι η οδός Αθηνάς αποτέλεσε τον άξονα διαχωρισμού της προνομιούχου ανατολικής πλευράς όπου κατοικούσαν οι μεγαλοαστoί, από τη δυτική περιοχή χαμηλής εισοδηματικής τάξης. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με τον εργατικό - λαϊκό χαρακτήρα που διατηρούσε η περιοχή του Ψυρρή, συνέβαλαν στην παγίωση αυτής της διάκρισης, που αποτέλεσε τη βάση πάνω στην οποία εξελίχθηκε η πόλη τα επόμενα χρόνια.40 Από το 1870 άρχισε να μετατρέπεται σε μια από τις πιο επικίνδυνες περιοχές της Αθήνας λόγω εγκληματικότητας. Ομάδες οπλισμένων ανδρών, οι οποίοι προκαλούσαν εκβιασμούς, ξυλοδαρμούς και δολοφονίες, κατέστησαν την περιοχή άνδρο και ορμητήριο τους, προκαλώντας προβλήματα στην κοινωνική ζωή της Αθήνας. Το φαινόμενο αυτό εξαλείφθηκε το 1896, με αφορμή τους Ολυμπιακούς Αγώνες που διοργανώθηκαν τότε στην Αθήνα. Κατά τον 20ο αιώνα, η βιοτεχνία άκμασε ακόμα περισσότερο και χαρακτηρίστηκε από ειδίκευση στην επεξεργασία δέρματος (δηλαδή βιοτεχνίες ενδυμάτων και υποδημάτων). Το 1922, με την μικρασιατική καταστροφή και την μαζική εισροή των προσφύγων στην Αθήνα, πολλοί ξεριζωμένοι πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στου Ψυρρή, καλύπτοντας την ανάγκη της στέγασης με το χαμηλότερο δυνατό κόστος παράλληλα με την εργασία στις διάφορες βιοτεχνίες της περιοχής. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την εντονότερη άνθηση της βιοτεχνίας στην περιοχή Κατά δεκαετία του 70 η περιοχή ξεκινάει να υποβαθμίζεται ολοένα και περισσότερο, εξ αιτίας της όχλησης, της μόλυνσης και της έλλειψης πολεοδομικού σχεδιασμού. Ο κρατικός μηχανισμός φαίνεται να είχε ξεχασμένη αυτή τη συνοικία του κέντρου, η οποία διακρινόταν από πλήρη απουσία κοινωνικού εξοπλισμού και ερειπωμένα κελύφη παλιών κτιρίων. Όλα αυτά, είχαν ως αποτέλεσμα, οι κάτοικοι να αρχίζουν να εγκαταλείπουν την περιοχή. Η εγκατάλειψη αυτή, από τα μεσαία κοινωνικά στρώματα προς αναζήτηση ενός καλύτερου βιοτικού επιπέδου είχε σαν συνέπεια την συνεχόμενη πτώση των τιμών γης και ενοικίων. Από την δεκαετία του 1980 και μετά, η κοινωνική φυσιογνωμία της συνοικίας του Ψυρρή άλλαξε ριζικά. Εξ αιτίας της πτώσης της αξίας γης και ενοικίων άρχισε να εμφανίζεται ένας νέος οικονομικός κλάδος, αυτός της αναψυχής. Εστιατόρια, μπαρ και καφενεία ξεκίνησαν να χτίζουν την καινούρια 40 Σκαρούλη Ρομίνα-Νίνα, “ Μεταξουργείο-Γκάζι-Κεραμεικός, Τρεις περιοχές ή μία;Η ιστορία των περιοχών Μεταξουργείου, Γκαζοχωρίου και Κεραμεικού και προτάσεις για πολεοδομική, κοινωνική και πολιτιστική ενοποίησή τους”, Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας, διάλεξη, ΕΜΠ 2012-13 87

εικόνα της συνοικίας. Στα τέλη του 20ου αιώνα (το 1999) το ΥΠΕΧΩΔΕ αποφάσισε την αναβάθμιση του Ψυρρή. Η εν λόγω ανάπλαση στόχευε στην πολεοδομική αναβάθμιση της περιοχής μέσω της οργάνωσης των υφιστάμενων χρήσεων γης και της θέσπισης νέων, την αναβίωση της κατοικίας, την ανάδειξη και την διατήρηση του αρχιτεκτονικού πλούτου και του αστικού ιστού της και την οικονομική βιωσιμότητα της. Περιελάμβανε: _Μετατροπή δρόμων σε πεζόδρομους και σε δρόμους ήπιας κυκλοφορίας _Διαπλάτυνση πεζοδρόμων _Αναδιαμόρφωση των πλατειών και _Δενδροφυτεύσεις Κατά τον 21ο αιώνα, Μετά την ανάπλαση η περιοχή έχασε τον βιοτεχνικό της χαρακτήρα και απέκτησε νέα ταυτότητα. Στην αρχή υπήρξε άνθηση των τεχνών της ψυχαγωγίας και του πολιτισμού. Εκτός από καφετέριες, bars, clubs, μαγαζιά με ζωντανή μουσική, ταβέρνες και εστιατόρια τα οποία καταλαμβάνουν τους ισόγειους χώρους των κτηρίων της περιοχής, στους ορόφους παρατηρήθηκε ανάπτυξη πολιτιστικών δραστηριοτήτων (όπως θέατρα, γκαλερί, γραφεία γραφιστών και design, διάφορα εργαστήρια κα). Ταυτόχρονα όμως παρέμεινε στην περιοχή ένας μεγάλος αριθμός παραδοσιακών βιοτεχνών επεξεργασίας, ραφής και πώλησης δερμάτινων ειδών, χειροτεχνικών σιδηροκατασκευών, χειροποίητου επίπλου, ξυλογλυπτικής και χειροποίητων κοσμημάτων. Η ασυδοσία όμως των ιδιοκτήτων κέντρων διασκέδασης και αναψυχής όσον αφορά τα τραπεζοκαθίσματα και τη φασαρία που παρεμπόδιζαν την ομαλή διεξαγωγή της εμπορικής χρήσης αλλά ενοχλούσαν και τους κατοίκους, καθώς και ο κορεσμός της ψυχαγωγίας και τον επαγγελμάτων έφεραν αρνητικά αποτελέσματα. Οι αυθαιρεσίες που προκλήθηκαν στην περιοχή, ενθαρρύνθηκαν από την ίδια την Πολιτεία με σχετικά θεσμικά και νομοθετικά πλαίσια και δημιούργησαν εντονότερη σύγχυση. Η περιοχή έχασε τον χαρακτήρα της και τις ιστορικές της αναφορές και οδηγήθηκε στην εγκατάλειψη τόσο από τους κατοίκους, όσο και από τους επαγγελματίες και ιδιοκτήτες κέντρων αναψυχής. Η εγκατάλειψη της περιοχής από τα μεσαία κοινωνικά στρώματα προς αναζήτηση ενός καλύτερου βιοτικού επιπέδου είχε σαν συνέπεια την συνεχόμενη πτώση των τιμών γης και ενοικίων και την έντονη εισροή μεταναστών νόμιμων ή μη. Οι επιμέρους εθνικότητες δημιουργούν το δικό τους λιανικό εμπόριο και υπηρεσίες οι οποίες απευθύνονται κυρίως στην ίδια την κοινότητα παρά στον κοινό αγοραστή. Η κήρυξη διατηρητέων κτιρίων στην περιοχή στην προσπάθεια να διατηρηθεί το κτιριακό απόθεμα που παρουσίαζε αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον, υπήρξε και αυτός ένας σημαντικός παράγοντας 88

που οδήγησε στην ερήμωση του Ψυρρή. Η πλειοψηφία των ιδιοκτητών τέτοιων οικημάτων αδυνατώντας να τα επισκευάσουν κατέφευγαν στην λύση της εγκατάλειψης. Φυσικό επακόλουθο λοιπόν, είναι η σημερινή εικόνα που έχει διαμορφωθεί, με τα πολυώροφα άκομψα κτίρια δίπλα σε μισογκρεμισμένα, εγκαταλελειμμένα νεοκλασικά και παραδοσιακά. Καταγράφοντας τους ανοικτούς χώρους της περιοχής παρατηρείται πως υπάρχει μια έλλειψη ελεύθερων χώρων σε σχέση με το ποσοστό του κτισμένου. Συγχρόνως παρατηρείται πως δεν πληρούν τις προϋποθέσεις έτσι ώστε να τους καθιστά αυτόματα λειτουργικούς. Συναντάμε μονό την πλατεία Ηρώων (κεντρική πλατεία Ψυρρή) και την πλατεία Αγ. Ανάργυρων οι οποίες κατακλύζονται από τραπεζοκαθίσματα και ο σχεδιασμός τους, τις μετατρέπει από χώρο στάσης σε χώρο κίνησης. Αυτό το μοντέλο ανάπτυξης απέτυχε εξ αιτίας της απουσίας συγκεκριμένου πλάνου ανάπτυξης και της δυσαρμονίας μεταξύ ψυχαγωγίας - βιοτεχνίας - κατοικίας. Το ίδιο σχέδιο χαρακτηρίζει του Ψυρρή ως παραδοσιακή γειτονιά και όχι ως βιοτεχνικό κέντρο, αγνοώντας ουσιαστικά την πραγματική ταυτότητα της περιοχής με την πολύπλοκη και ξεχωριστή διάρθρωση της. Έτσι η περιοχή έχασε την ταυτότητα της και τις ιστορικές της αναφορές και οδηγήθηκε στην εγκατάλειψη. Το σκηνικό που δημιουργήθηκε εν τέλη στην περιοχή, δίνει την εντύπωση ότι, φιλοξενεί διαφορετικές παραστάσεις. Θα μπορούσαμε να πούμε πως αν κάποιοι το επισκεπτόντουσαν σε δύο διαφορετικές χρονικές στιγμές θα σχημάτιζαν δύο τελείως αντίθετες απόψεις. Κατά την διάρκεια της ημέρας, παρατηρείται τις πρώτες πρωινές ώρες μια γενική ερήμωση της περιοχής. Οι άδειοι χώροι που πλαισιώνουν τους δρόμους σε συνδυασμό με τα κέντρα αναψυχής τα οποία παραμένουν κλειστά μέχρι τις πρώτες απογευματινές ώρες προκαλούν ένα αίσθημα νοσταλγίας και θλίψης για την τροπή της κατάστασης. Η χρήση εμπορίου που εντοπίζεται περιμετρικά της περιοχής, έρχεται να αντισταθμίσει αυτή την κατάσταση, παρέχοντας στον χρήστη την χαμένη ζωντάνια και κινητικότητα που αποζητάει ο τόπος. Τις βραδινές ώρες ανατρέπεται ολοκληρωτικά η κατάσταση στου Ψυρρή, καθώς τα ταβερνάκια και τα κέντρα νυχτερινής διασκέδασης που βρίσκονται στο μεγαλύτερο κομμάτι του παλαιού ιστού “ζωντανεύουν” δημιουργώντας μία πλασματική γειτονιά, που έλκει κάθε ηλικία. Οι δρόμοι είναι γεμάτοι από άτομα προς αναζήτηση διασκέδασης, η μουσική ακούγεται από κάθε κατεύθυνση και τα τραπεζοκαθίσματα των καταστημάτων επεκτείνονται στα πεζοδρόμια ανακαλώντας στη μνήμη τα καφενεία που υπήρχαν στην περιοχή δημιουργώντας ένα φαινομενικό αίσθημα οικειοποίησης του δημόσιου χώρου. 91

[2.3.3|Μεταξουργείο]

Ως «Μεταξουργείο» ορίζεται η περιοχή του ρυμοτομικού σχεδίου της Αθήνας που περικλείεται από τις οδούς: Πειραιώς, Ιερά Οδός, Κωνσταντινουπόλεως, Ανδροµάχης, ∆εληγιάννη, Πλατεία Καραϊσκάκη, Αγίου Κωνσταντίνου και Πλατεία Οµονοίας41. Είναι μια συνοικία στο βορειοδυτικό τμήμα του Ιστορικού Κέντρου της Αθήνας, η ονομασία της οποίας οφείλεται στο εργοστάσιο επεξεργασίας μεταξιού που λειτουργούσε στην περιοχή στα χρόνια του Όθωνα, με την επωνυμία «Σηρική Εταιρεία της Ελλάδος Αθανάσιος Δουρούτης & Σία».42 Η περιοχή του Μεταξουργείου κατέχει μια κομβική θέση στο ευρύ τόξο αρχαιολογικών χώρων, το οποίο ξεκινάει από τη σημερινή περιοχή του Χίλτον και καταλήγει στην Ακαδημία Πλάτωνος. Στην περιοχή υπάρχει ο αρχαιολογικός χώρος του Κεραμεικού που αποτελεί συνέχεια των άλλων μεγάλων αρχαιολογικών χώρων της Αθήνας, ο αρχαίος άξονας της Ιεράς οδού και η ζώνη του Δημοσίου Σήματος.43 41 Π.Δ. 23.7.98 42 Πάνος Τσινάρης,2005, Οι αναπλάσεις στο Μεταξουργείο και ο κοινωνικός χώρος των μεταναστών, Αρχιτεκτονική-Σχεδιασμός του χώρου, Κατεύθυνση Β, ΔΠΜΣ ΕΜΠ 43 Εκεί, ενταφιάζονταν δημόσια πρόσωπα και πεσόντες πολέμων. Η περιοχή που καταλαμβάνει, είναι από τη σημερινή οδό Πειραιώς μέχρι και την οδό Σπύρου Πάτση. Το Δημόσιο αυτό νεκροταφείο, συνδεόμενο με την άνοδο της Δημοκρατίας, είχε ιδρυθεί κατά την κλασική περίοδο στην ΒΔ. παρυφή της πόλεως. Η θέση του εντοπίζεται κατά μήκος της αρχαίας οδού που συνέδεε μέσω του άστεως τον Κεραμεικό με την Ακαδημία Πλάτωνος και εκεί είχαν ενταφιασθεί, δημοσίας δαπάνης, επιφανείς άνδρες, αλλά και οι πεσόντες στους πολυάριθμους πολέμους των Αθηναίων, ώστε το 93

Μετά την εγκατάσταση της πρωτεύουσας στην Αθήνα και τις προτάσεις τόσο του Κλεάνθη-Σάουμπερτ όσο και Κλέντσε, για ανέγερση των βασιλικών ανακτόρων στην ευρύτερη περιοχή του Κεραμεικού, ήταν πάρα πολύ φυσικό να δημιουργηθεί ενδιαφέρον στους εύπορους Αθηναίους να αποκτήσουν γη κοντά στην περιοχή που θα γίνονταν τα ανάκτορα. Η τελική όμως απόφαση του 1836 για την ανέγερση των ανακτόρων στο Σύνταγμα, πάγωσε τις εξελίξεις στην περιοχή που έμεινε πλέον με ασαφείς προσανατολισμούς,44 καθώς είχαν χτιστεί ήδη μεγάλες κατοικίες (οι περισσότερες από τις οποίες εγκαταλείφθηκαν από τους αρχικούς ιδιοκτήτες τους στο διάστημα της επόμενης εικοσαετίας). Με παρόμοιο ασαφή προσανατολισμό έμεινε για αρκετά χρόνια και το μεγάλο αστικό συγκρότημα που είχε αγοράσει ο Γεώργιος Καντακουζηνός, το 1834, ώστε να λειτουργήσει ως εμπορικό κέντρο, μένοντας τελικά ημιτελές. Το 1852 το μεγάλο αστικό ακίνητο πουλήθηκε στην εταιρεία A.Wrampe & Co η οποία το μετέτρεψε και το εξόπλισε για να λειτουργήσει ως μεταξουργείο. Το εργοστάσιο δεν λειτούργησε και το 1854 πουλήθηκε σε μια ομάδα Ελλήνων επιχειρηματιών οι οποίοι δημιούργησαν τη «Σηρική Εταιρεία» με πρόεδρο τον Αθανάσιο Δουρούτη. Έτσι από το 1855 μέχρι το 1875 (που έκλεισε λόγω σοβαρών οικονομικών προβλημάτων) λειτούργησε το Μεταξουργείο, δίνοντας το τοπωνύμιο στην περιοχή.45 Το 1892 τμήματα του άρχισαν να μετατρέπονται σε συγκρότημα κατοικιών. Με την ίδρυση του εργοστασίου του Μεταξουργείου, η περιοχή εντάχθηκε στην παραγωγική ζώνη της πόλης, συγκεντρώνοντας ανάλογες χρήσεις όπως βιοτεχνίες και κατοικία. Παράλληλα η εγκατάσταση των εργαστηρίων (ραπτικής, υποδηματοποιίας,σιδηρουργείο) που ίδρυσε το ορφανοτροφείο Χατζηκώνστα(1856)46, η εγκατάσταση του εργοστασίου του φωταερίου(1859-1861) στην ευρύτερη Δημόσιον Σήμα να προσομοιάζεται με στρατιωτικό νεκροταφείο. Σύμφωνα με τον Πάτριο Νόμο, οι νεκροί των πολέμων, αφού αποτεφρώνονταν, μεταφέρονταν από τα μακρινά πεδία των μαχών για τιμητικό ενταφιασμό. (http://odysseus.culture.gr/h/3/gh351.jsp?obj_id=20844) 44 Αγριαντώνη Χρ., 1995, σελ. 159 (ΕΔΩ:Πάνος Τσινάρης,2005, Οι αναπλάσεις στο Μεταξουργείο και ο κοινωνικός χώρος των μεταναστών, Αρχιτεκτονική-Σχεδιασμός του χώρου, Κατεύθυνση Β, ΔΠΜΣ) 45 Πάνος Τσινάρης,2005, Οι αναπλάσεις στο Μεταξουργείο και ο κοινωνικός χώρος των μεταναστών, Αρχιτεκτονική-Σχεδιασμός του χώρου, Κατεύθυνση Β, ΔΠΜΣ 46 Συστήθηκε με διάταγμα του Όθωνα το 1853 και χρηματοδοτήθηκε από την δωρεά του Γεωργίου Χατζηκώστα. Παρείχε εξατάξια εκπαίδευση και τεχνικό προπαρασκευαστικό τμήμα των επαγγελμάτων της ραπτικής και υποδηματοποιΐας, της λεπτο-ξυλουργίας και της σιδηρουργικής, ενώ προετοίμαζε και για το πολυτεχνείο. Κτίσθηκε το 1856 και αρχικά λειτούργησε σαν ορφανοτροφείο αρρένων. (https:// el.wikipedia.org/wiki/%CE%9F%CF%81%CF%86%CE%B1%CE%BD%CE%BF%CF%84%CF%81%CE%BF%CF%86%CE%B5%CE%AF%CE%BF_%CE%A7%CE%B1%CF%84%CE%B6%CE%B7%CE%BA%CF%8E%CE%B94

περιοχή καθώς και η σταδιακή μεταφορά των αμαξοποιείων στη δυτική πλευρά της οδού Πειραιώς, έθεσαν τα θεμέλια για την υποβάθμιση της περιοχής. Αυτές οι ενέργειες αποτέλεσαν και το πρώτο βήμα για τη μεταμόρφωση της οδού Αθηνών-Πειραιώς στον μεγάλο άξονα παραγωγικών αλλά οχλουσών χρήσεων. Λόγω των οχλουσών και σχετιζόμενων με την παραγωγή λειτουργιών η περιοχή από τότε χαρακτηριζόταν ανθυγιεινή και υποβαθμισμένη. Γι αυτό το λόγο και σε συνδυασμό με τη μετατροπή της σε ζώνη παραγωγικών λειτουργιών επέρχεται και η αντικατάσταση της προηγούμενης (μεγαλο) αστικής τάξης από την εργατική. Η εξάπλωση της Αθήνας προς τα δυτικά, λόγω της αύξησης του πληθυσμού και της ανάγκης στέγασής του, τη δεκαετία 1875-1885, προκαλεί την ανάπτυξη του οικιστικού χαρακτήρα στην περιοχή. Με την εργατική τάξη να αποτελεί την πλειοψηφία του πληθυσμού, η φυσιογνωμία της διαμορφώνεται ως μια λαϊκή-μικροαστική συνοικία με μικτές χρήσεις (κατοικία, εμπόριο και παραγωγή) διάχυτες στον ιστό της (Αγριαντώνη–Χατζηιωάννου,1995). Η κατοικία παραμένει κυρίαρχη και κατά το μεσοπόλεμο (1930 και έπειτα). Η περιοχή με την δημιουργία των σιδηροδρομικών σταθμών γίνεται είσοδος για την πόλη ενώ παράλληλα μετατρέπεται από γειτονιά των λαϊκών στρωμάτων σε πόλο έλξης για τη διασκέδαση των αστών, λόγω της εγκατάστασης στη γειτονιά πολλών θεάτρων. D%CF%83%CF%84%CE%B1)

Παρολ’ αυτά τη δεκαετία 1949-1960 η αύξηση της χρήσης των οδών όπως η Λένορμαν και Αχιλλέως, προσελκύουν δραστηριότητες μη συμβατές με την κατοικία, όπως συνεργεία αυτοκινήτων, αποθήκες, βιομηχανικές εγκαταστάσεις κ.ά. Το γεγονός αυτό οδήγησε στην απομάκρυνση πολλών κατοίκων, με μείωση της αξίας των ακινήτων και την ερείπωση πολλών, λόγω της δυσκολίας εκμετάλλευσής τους. Στο γεγονός αυτό της απομάκρυνσης της χρήσης της κατοικίας από την περιοχή συνέβαλε και η αδυναμία αξιοποίησης του συστήματος της αντιπαροχής που άνθισε κατά την περίοδο ‘50-70. Η αδυναμία αυτή οφειλόταν σε διάφορους παράγοντες κάποιοι από τους οποίους είναι η έντονη κατάτμηση, των ιδιοκτησιών, τα πλάτη των δρόμων, το ενδεχόμενο ανεύρεσης αρχαιολογικών λειψάνων αλλά και η περιβαλλοντική υποβάθμιση και ο λαϊκός χαρακτήρας της γειτονιάς.47 Έτσι διακόπτεται η συνοικιακή ζωή της γειτονιάς του Μεταξουργείου, οδηγώντας στην έντονη υποβάθμιση του οικοδομικού αποθέματος και του δημόσιου χώρου. (Χατζιώτης, 1999). Επίσης ένα μεγάλο ποσοστό του κτιριακού αποθέματος απαξιώθηκε εξαιτίας της δυσκολίας των κατοίκων,οι οποίοι ήταν εργάτες στην πλειοψηφία τους, να πάρουν χαμηλότοκα δάνεια για επισκευή των σπιτιών τους ή για ανέγερση νέων, όπως έγινε σε άλλες περιοχές της Αθήνας. Βέβαια χτίστηκε ένας αριθμός πολυκατοικιών, οι οποίες σε συνδυασμό με το προηγούμενο κτιριακό απόθεμα (λαϊκά σπίτια, νεοκλασικές κατοικίες και κελύφη παραγωγικών δραστηριοτήτων) διαμόρφωσαν μια περιοχή με ποικιλία στην κλίμακα του χτισμένου χώρου.(Μαρμαράς,1991) Καθοριστικός παράγοντας για την ιστορία της περιοχής, υπήρξε η ένταξή της στο ιστορικό κέντρο της Αθήνας με το Π.Δ. της 21.9.197948 . Το διάταγμα στοχεύοντας την εξυγίανση του επιβαρυμένου περιβάλλοντος, απαγορεύει την αύξηση της ιπποδύναμης των βιομηχανιών και την ίδρυση νέων. Έτσι, από τη δεκαετία του ‘80, η παραγωγική βάση της περιοχής πλήττεται. Ταυτόχρονα πολλά κτίρια κατεδαφίζονται, λόγω της αδυναμίας συντήρησής τους και το φόβο κήρυξης τους ως διατηρητέα.

47 Δημητριάδης Ι. 1993, Μεταξoυργείο - Μελέτη Αναβάθμισης, Γ φάση, Αθήνα , σελ. 12(ΕΔΩ:Ντούρα Μαγδαληνή Παπαδάκη-Μαραγκού Ήρα , Κοινωνική δυναμική και χωρικές μεταλλάξεις: το παράδειγμα του Μεταξουργείου, ΕΜΠ 2012-2013) 48 ΦΕΚ 567Δ/13.10.79 97

Προς το τέλος της δεκαετίας του ’80 και μέχρι σήμερα, υπάρχουν πολλά εγκαταλελειμμένα κτίρια που εναλλάσσονται με κενά οικόπεδα. Η κτιριακή υποβάθμιση αυτή ευνόησε την εγκατάσταση κοινωνικών ομάδων με περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες όπως άστεγους και γυναίκες που λειτουργούσαν οίκους ανοχής, οικονομικούς μετανάστες και πρόσφυγες. Το ’80 μετεγκαθίστανται στην περιοχή μουσουλμάνοι της Θράκης, ενώ την επόμενη δεκαετία, η προσφορά κατοικιών με φτηνό ενοίκιο και η πληθώρα εγκαταλελειμμένων σπιτιών, παρέχουν καταφύγιο σε μετανάστες και πρόσφυγες. Αυτοί εν τέλη σταθεροποιούν σ’ αυτή την περίοδο τον πληθυσμό της περιοχής. Αργότερα το 1998 με νέο Π.Δ. τίθενται ο στόχος προστασίας της κατοικίας στην περιοχή με παράλληλο περιορισμό των οχλουσών παραγωγικών χρήσεων και ανάπτυξη των χρήσεων αναψυχής, ενώ το Π.Δ. του 2003 έρχεται να χαμηλώσει το Σ.Δ. Οι αλλαγές αυτές στις χρήσεις γης οδήγησαν στην απομάκρυνση πολλών παραγωγικών χρήσεων, οι οποίες όμως αποτελούσαν βασική πηγή απασχόλησης των κατοίκων. Το κλείσιμο 300 βιοτεχνιών δημιούργησε ένα μεγάλο κενό κτιριακό απόθεμα, το οποίο σε συνδυασμό με τη γειτνίασή του με περιοχές στις οποίες έχει προηγηθεί η μετάλλαξή τους σε περιοχές αναψυχής δημιουργούν μια τάση στα τέλη της δεκαετίας του ’90 για ένταξη νέων χρήσεων που αφορούν κυρίως ψυχαγωγία και διασκέδαση. Παράλληλα, όμως, με το κλείσιμο των βιοτεχνιών συντελέστηκε και η εκδίωξη 2000 περίπου ατόμων από τις επαγγελματικές τους εστίες, χωρίς προηγουμένως να έχει σχεδιαστεί η μετεγκατάστασή τους αλλού,γεγονός το οποίο διατάραξε τη σχέση εργασίας-κατοικίας των κατοίκων. 49 Σήμερα η ταυτότητα της περιοχής χαρακτηρίζεται από πολυπολιτισμικότητα, ενώ η μίξη χρήσεων είναι κάτι χαρακτηριστικό. Συνεργεία, καφενεία, μικρομάγαζα επιπέδου γειτονίας, μαζί με θεατρικά εργαστήρια και νυχτερινά κέντρα, τοπικές χρήσεις και υπερτοπικές, κατοικίες μαζί με βιοτεχνίες, συνυπάρχουν στο Μεταξουργείο. Στενοί δρόμοι και πεζόδρομοι δημιουργούν ένα κλίμα γειτονίας που σε συνδυασμό με τα χαμηλά ύψη κτιρίων ευνοούν τον ηλιασμό και τον αερισμό των κτιρίων. Οι ελεύθεροι χώροι ελλείπεις όπως και στο υπόλοιπο τμήμα του κέντρου, ενώ σε επίπεδο σχεδιασμού, πέρα από κάποιες πεζοδρομήσεις και περιορισμούς όρων δόμησης έχει παραδοθεί στις εξελίξεις που γνώρισε τα τελευταία χρόνια. Λόγω των προβλημάτων που είχαν προκύψει από τον τρόπο παραγωγής αστικής γης και της ιδιοποίησης του οικιστικού προϊόντος, το 1990,σε ένα συνολικό πλαίσιο αναβάθμισης του κέντρου 49 Σκαρούλη Ρομίνα-Νίνα, Μεταξουργείο-Γκάζι-Κεραμεικός, Τρεις περιοχές ή μία; Η ιστορία των περιοχών Μεταξουργείου, Γκαζοχωρίου και Κεραμεικού και προτάσεις για πολεοδομική, κοινωνική και πολιτιστική ενοποίησή τους., Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας, ΕΜΠ 2012-13, προπτυχιακή εργασία 98

έγινε η εκπόνηση του πρώτου από τα προγράμματα ανάπλασης.50 (Αραβαντινός, 1997). Η ανάθεση της μελέτης του Μεταξουργείου δόθηκε σε ιδιώτες (Εταιρία Μελετών Περιβάλλοντος ΕΠΕ, Ι. Δ. Δημητριάδης και Συνεργάτες) στα πλαίσια της εφαρμογής των κατευθύνσεων του Ρυθμιστικού Σχεδίου της Αθήνας και του Προγράμματος Στρατηγικών Παρεμβάσεων του δήμου Αθηναίων. Με βάσει τους στόχους της μελέτης, κύρια προτεραιότητα δίνεται στην ενίσχυση και διατήρηση της χρήσης της κατοικίας. Αυτή επιδιώκεται σε παραλληλία με την ανάδειξη της παραδοσιακής δομής της γειτονιάς, μέσω της προστασίας του εναπομένοντος κτιριακού πλούτου και του αρχικού πολεοδομικού ιστού. Μεγάλο βάρος δίνεται και στην ανάδειξη της ιστορικής και/ή 50 Κάποιες από αυτές ήταν:Η Τρίτη πλατεία της Αθήνας,Μελέτη αναβάθμισης Μεταξουργείου (μελέτη Ι.Δημητριάδη, 1993) ,Μελέτη Ανάπλασης και Ανάδειξης της Ταυτότητας της οδού Πειραιώς (Υ.ΠΕ.ΧΩ.ΔΕ, 1995), Πολεοδομική Μελέτη Αναβάθμισης (μελετη Θ.Πάνζαρη, 1996), Ενοποίηση αρχαιολογικών χώρων Αθήνας(1996) 100

αρχαιολογικής σημασίας τμημάτων της περιοχής, η οποία θα δικτυώνεται με ανάλογες παρεμβάσεις που προτείνονται σε γειτονικές περιοχές. Συμπληρωματικά τίθενται η απομάκρυνση των «οχλουσών» χρήσεων και η αντιμετώπιση του κυκλοφοριακού προβλήματος, με σκοπό τον περιορισμό της διερχόμενης κυκλοφορίας. Γενικότερα δίνεται έμφαση στην αισθητική αναβάθμιση και τη βελτίωση του αστικού περιβάλλοντος51(Δημητριάδης,1993:2). Σε δεύτερο επίπεδο προτείνεται η δημιουργία ειδικών ζωνών οργανωμένης ανάπλασης (Ιερά οδός, Δημόσιο Σήμα, εργοστάσιο Δουρούτη) και ένα πλήθος σημειακών παρεμβάσεων (πλατείες, δημόσιοι ελεύθεροι χώροι), ενώ σε συνδυασμό με ειδικά προγράμματα πεζοδρομήσεων, τεχνικών υποδομών και διατήρησης κτιριακού αποθέματος η μελέτη αποβλέπει στην καλλιέργεια ενός πολιτιστικού προφίλ στην περιοχή. Για την επίτευξη του δεύτερου στόχου, επιχειρείται η προσέλκυση «καλλιτεχνών» και παραδοσιακών χειροτεχνών. 52 Γενικότερη επιδίωξη της μελέτης αποτελεί η «εισροή κατοίκων υψηλότερου οικονομικού επιπέδου» (Δημητριάδης, 1993: 86) ενώ θεωρείται ότι η αναβίωση του χαρακτήρα της παλιάς συνοικίας, θα εξομαλύνει και θα ομογενοποιήσει τον σημερινό ρευστό πληθυσμό της περιοχής, είτε μέσω της απομάκρυνσης μεγάλων τμημάτων κυρίως εξωτερικών μεταναστών είτε μέσω της αφομοίωσής τους 51 Συνοψίζοντας οι στόχοι της μελέτης, σύμφωνα με τις προδιαγραφές και τις κατευθύνσεις της Διευθύνουσας Υπηρεσίας (Δ/νση Σχεδίου Πόλεως), είναι: 1. Αναβάθμιση, στο βαθμό του δυνατού, της παραδοσιακής δομής της γειτονιάς του Μεταξουργείου και της ταυτόχρονης τόνωσης της κατοικίας. 2. Ανάδειξη της ιστορικής/αρχαιολογικής σημασίας τμημάτων της περιοχής, σε συνδυασμό με ανάλογες παρεμβάσεις που προτείνονται για γειτονικές περιοχές. 3. Ανάδειξη-προστασία του εναπομένοντος κτηριακού πλούτου και του αρχικού πολεοδομικού ιστού. 4. Απομάκρυνση των οχλουσών χρήσεων. 5. Αντιμετώπιση του κυκλοφοριακού προβλήματος με κύριο στόχο τον περιορισμό της διερχόμενης κυκλοφορίας. 6. Γενική βελτίωση του αστικού περιβάλλοντος με ιδιαίτερη προσοχή στην αισθητική αναβάθμιση. (Δημητριάδης 1993, 2) 52 Κατσαούνη Σταυρούλα, 2014, Remap: Όταν η πλατφόρμα σύγχρονης τέχνης γίνεται πλατφόρμα εκτοπισμού και «εξευγενισμού». Μια διερεύνηση διαδικασιών gentrification μέσα από το παράδειγμα του Μεταξουργείου, Πολυτεχνείο Κρήτης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ερευνητική εργασία 101

(Παπασπύρου, 2008). Το 2001, θα ανατεθεί από το ΥΠΕΧΩΔΕ μια άλλη μελέτη για την περιοχή στο μελετητικό γραφείο Α.Καρύδη με τίτλο «Αναγνώριση και προτάσεις παρεμβάσεων για την περιοχή του Μεταξουργείου». Μία μελέτη για τη διαχείριση του Ιστορικού Κέντρου της Αθήνας και την επανένωση των επί μέρους περιοχών του σε μια ενιαία δομή υπηρεσιών μητροπολιτικού κέντρου, με αναφορές στον ιστορικό και βιωμένο χώρο. Ιδιαίτερη σημασία δίνεται: 1. Στην αξία της χωροθέτησης στους σημαντικούς άξονες συσχέτισης με την παραγωγική ενδοχώρα, 2. Στην πύλη τεχνών ποικίλου φάσματος δημιουργών, 3. Στη λειτουργία ως μνημειακού δρόμου, 4. Στην αμεσότητα των προτύπων λαϊκής επιβίωσης και συλλογικής ζωής, στην ανθρώπινη κλίμακα, 5. Στη γειτνίαση και οπτική επαφή του χώρου με τα σύμβολα του δημιουργικού πνεύματος της πόλης. (Καρύδη 2001) Επιπλέον οι στόχοι της μελέτης είναι: 1. Επανένταξη του Μεταξουργείου στην αντιληπτική ενότητα του Ιστορικού Κέντρου της Αθήνας, με αποκατάσταση των προσπελάσεων των πεζών και ανάδειξη αναφορών και μνημείων. 2. Λειτουργική ενσωμάτωση σε μια ενιαία δομή υπηρεσιών μητροπολιτικού κέντρου, η οποία συνδυάζει και ενότητες κατοικίας με ειδικά χαρακτηριστικά. 3. Πρόκληση του παράλληλου ενδιαφέροντος από συλλογικούς και δημόσιους φορείς που να μπορούν να αναλάβουν επικουρικό ρόλο στην αναμόρφωση του περιεχομένου και του οικονομικού ρόλου της περιοχής, σύμμετρα προς το γεωμετρικό πλεονέκτημα της κεντρικότητας, μετέχοντας με επενδυτικά προγράμματα στην ανάπτυξή της. 4. Επισήμανση της ανάγκης οργανικά συσχετισμένων δράσεων προγραμματισμού για τις δημόσιες υποδομές και για το ρόλο τους στην ανάπλαση του κέντρου.

102

Ουσιαστικά λοιπόν αναφέρεται σε: «μια ανανέωση και επανάχρηση της περιοχής, μέσω του μηχανισμού της αγοράς, ώστε αυτός να ανταποκριθεί στο στόχο ανάδειξης της ιστορίας και της κεντρικότητας. … Σε μια ανταγωνιστικότητα που απαιτεί προβολή και κινητοποίηση από τους δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς. … Μια αναθέρμανση της αγοράς με νέες χρήσεις που εγγυώνται την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη.» (Καρύδη 2001) Αναφέρεται ότι το Μεταξουργείο από «φυτώριο μικρο-επιχειρηματικής δραστηριότητας» περιορίζεται να μετασχηματιστεί σε περιοχή κατοικίας και κεντρικών χρήσεων. «Η εμμονή στην επανάχρησή του ως τόπου κατοικίας δεν πρέπει να αποτελέσει μονοκαλλιέργεια». «Νέες υπηρεσίες – πόλοι έλξης νέας ζήτησης θα χρειαστεί να εγκατασταθούν προσβλέποντας σε μία κατ’ αρχήν υπερτοπική πελατεία.» Η είσοδος των θεάτρων επιτρέπει μια βάση επανοικίωσης των Αθηναίων με το συγκεκριμένο τόπο που έχει το πλεονέκτημα του «κέντρου – απόκεντρου». Το ζητούμενο δηλαδή είναι «η οργάνωση και η διαχείριση της εισόδου των νέων χρήσεων και όχι η αποτροπή τους». Παράλληλα, υποστηρίζεται η αναγκαιότητα κάποιου «προωθητή» στη διαχείριση της επανάχρησης μέσω της προβολής και ίσως της προώθησης του “marketing” της περιοχής για νέες επενδύσεις. Επιχειρώντας μια αξιολόγηση των μελετών παρατηρούμε ότι οι προτάσεις έχουν μια πολύ συγκεκριμένη κατεύθυνση πάνω στην οποία κινούνται και δεν επιδιώκουν την επίλυση των σοβαρών κοινωνικών ζητημάτων που πλήττουν τους κατοίκους της περιοχής. ο κύριος άξονας είναι η αναβίωση της μνήμης και της ιστορικότητας της γειτονιάς του Μεταξουργείου παραβλέποντας την κοινωνική του σύνθεση και της ανάγκες που προκύπτουν από αυτή. Φαίνεται με άλλα λόγια ότι κύρια επιδίωξη των μελετών είναι η σύνταξη προτάσεων που θα ακολουθούν τις επιταγές του διεθνούς ανταγωνισμού των πόλεων στοχεύοντας στη δημιουργία ενός πολιτιστικού προφίλ στην περιοχή και όχι η εύρεση ηπιότερων λύσεων που θα απορρέουν από τις ανάγκες και τις επιθυμίες των κατοίκων της περιοχής.

103

104

Οι επενδύσεις Παρολ’ αυτά κανένα από αυτά τα σχέδια δεν πραγματοποιήθηκε παρά μόνο κάποιες σημειακές παρεμβάσεις. Κάποιοι από τους λόγους που συνετέλεσαν σε αυτό ήταν τόσο η αδυναμία του κράτους να προσεγγίσει επενδύσεις όσο και η δύσκολη οικονομική κατάσταση της χώρας τα τελευταία χρόνια, που δεν επέτρεψαν την μεγάλης κλίμακας επεμβάσεις στην περιοχή.53 OLIAROS Αυτή η αναζήτηση για επενδύσεις έρχεται να καλυφθεί από την κτηματομεσιτική εταιρεία OLIAROS, η οποία το 2010 ανακοινώνει την πρόθεσή της για επενδύσεις στην περιοχή. Αφού έχει συγκεντρώσει στην κατοχή της ένα σημαντικό κτιριακό απόθεμα, η Oliaros, πριν ανακοινώσει τα επενδυτικά της σχέδια, προχωρά στην δημιουργία δύο ‘συμμαχιών’: του μη κερδοσκοπικού φορέα ReMap KM και του μη κερδοσκοπικού οργανισμού KM Πρότυπη Γειτονιά, ενώ παράλληλα επιχειρεί κινήσεις για την καθιέρωσή της στους αρχιτεκτονικούς κύκλους. Η πρώτη ‘συμμαχία’, ο φορέας ReMap KM, ιδρύθηκε το 2007 με σκοπό τη δημιουργία ενός πολιτιστικού προφίλ στην περιοχή του Κεραμεικού- Μεταξουργείου (ΚΜ). Αποτελεί μία διεθνή πλατφόρμα σύγχρονης τέχνης ανοιχτή για το κοινό η οποία πραγματοποιείται κάθε δυο χρόνια, παράλληλα με την Μπιενάλε της Αθήνας. Στόχος του συγκεκριμένου φορέα είναι «η προώθηση σύγχρονων πολιτιστικών δράσεων με έμφαση στη συνύπαρξη ελληνικής και διεθνούς τέχνης στο κέντρο της Αθήνας».54 Παρατηρούμε ,έτσι, τη σημασία που δόθηκε στην τέχνη για το μετασχηματισμό της περιοχής, καθώς η επένδυση στις καλλιτεχνικές δράσεις ήταν η πρώτη ενέργεια που πραγματοποίησε η εταιρεία. Στα πλαίσια της διοργάνωσης, διατηρητέα και κενά κτίρια της περιοχής μετατρέπονται σε χώρους εκθέσεων και διαφόρων εικαστικών εκδηλώσεων, ενώ σύμφωνα με την επίσημη ανακοίνωση των διοργανωτών, «Στόχος είναι να δημιουργηθούν διαφορετικές πιθανότητες σύνδεσης του απτού κόσμου των κτιρίων, δρόμων και αστικών χώρων με εφαρμογές σύγχρονης τέχνης, κοινωνικά δίκτυα και μέσα επικοινωνίας» 53 Κατσαούνη Σταυρούλα, 2014, Remap: Όταν η πλατφόρμα σύγχρονης τέχνης γίνεται πλατφόρμα εκτοπισμού και «εξευγενισμού». Μια διερεύνηση διαδικασιών gentrification μέσα από το παράδειγμα του Μεταξουργείου, Πολυτεχνείο Κρήτης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ερευνητική εργασία 54

Σύμφωνα με την επίσημη ανακοίνωση του προγράμματος, http://remapkm.org/main 105

106

Ωστόσο παρ’ όλη τη διαφαινόμενη προσπάθεια του προγράμματος για προώθηση της τέχνης δέχτηκε ιδιαίτερα επικριτικά σχόλια και καταγγελίες ως προς το κοινωνικό κόστος της διοργάνωσης. Και αυτό γιατί πολλά από τα κτίρια, στα οποία θα λάμβανε χώρα , βρίσκονταν υπό κατάληψη από μετανάστες και άλλες ευαίσθητες κοινωνικά ομάδες, οι οποίες και εκδιώχθηκαν βίαια, προκειμένου να εκθέσουν οι καλλιτέχνες τα έργα τους, ενώ παράλληλα αυξήθηκε και η αστυνομική επιτήρηση στην περιοχή. Ένας από τους συμμετέχοντες αναφέρει, «όταν πήγα να επισκεφθώ το χώρο που μου είχαν δώσει, είδα ότι μέσα έμενε μια οικογένεια μεταναστών. Την επόμενη μέρα, πήγα και το κτίριο ήταν άδειο»55 Τέλος, θα πρέπει να τονιστεί ότι το συγκεκριμένο πρόγραμμα απευθύνεται σε κοινωνικές ομάδες, ανώτερων οικονομικών και πολιτισμικών στρωμάτων, ξένων προς την κοινωνική διαστρωμάτωση της περιοχής. Απευθύνεται σε ένα κοινό που παρατηρεί την περιοχή «από έξω» και την αντιμετωπίζει σαν μια εικόνα, σαν ένα σκηνικό που συμπληρώνει την καλλιτεχνική δημιουργία.56 Όσον αφορά τη δεύτερη ‘συμμαχία’, τον οργανισμό KM Πρότυπη Γειτονιά, αποτελεί μια φυσική και εικονική κοινωνική πλατφόρμα, που σκοπό έχει την ανταλλαγή ιδεών, έρευνας και προτάσεων για την περιοχή αλλά και την άσκηση πιέσεων προς την πολιτεία, για την πραγματοποίησή τους. Ο μη κερδοσκοπικός οργανισμός KM Πρότυπη Γειτονιά, που φέρεται νομικά ως « ΚΜ Πρότυπη Γειτονιά Αστική Μη Κερδοσκοπική Εταιρεία», δημιουργήθηκε το 2008 στα πλαίσια της πολιτικής της εταιρίας Oliaros σε συνεργασία με επτά κατοίκους και επαγγελματίες της περιοχής. Σύμφωνα με την ιστοσελίδα της εταιρίας, πρόκειται για μια ανοιχτή πλατφόρμα επικοινωνίας, δράσης και προβληματισμού με σκοπό την αναβάθμιση της ποιότητας ζωής σ’ αυτή. Επίσης επιδίωξή του αποτελεί η συνεργασία με τους διάφορους φορείς που μπορούν να συμβάλλουν στην εξέλιξη της περιοχής, όπως Κυβερνητικοί και Δημοτικοί φορείς, τα ΜΜΕ, οι Εμπορικοί Σύλλογοι κ.λ.π.57

55 Τζιρτζιλάκη Ε. 2007, “Το «Remap KM» και ο εκτοπισμός των κατοίκων στην περιοχή Κεραμεικός Μεταξουργείο” 56 Ντούρα Μαγδαληνή Παπαδάκη-Μαραγκού Ήρα , Κοινωνική δυναμική και χωρικές μεταλλάξεις: το παράδειγμα του Μεταξουργείου, ΕΜΠ 2012-2013 57 http://www.oliarosblog.com/?lang=gr&p=about 107

108

Όσον αφορά τις δράσεις που πραγματοποιούν, αυτές αγγίζουν διάφορα επίπεδα. Περιλαμβάνουν κινήσεις τόσο για την αισθητική αναβάθμιση της περιοχής και την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων με δράσεις όπως η δημιουργία των ‘ΚΜ Προσωρινοί Κήποι’ όσο και για τη διεκδίκηση της αναβάθμισης και αστυνόμευσης της περιοχής μέσω πιέσεων προς την πολιτεία. Η ομάδα αυτή, βέβαια, όπως φαίνεται και από τη σύστασή της, δεν αποτελεί ουσιαστικά μια πρωτοβουλία γειτονιάς, παρά μια πρωτοβουλία επιχειρηματιών.58 Πρόκειται, δηλαδή, για μια σύσταση ατόμων τα συμφέροντα των οποίων έρχονται εκ των πραγμάτων σε αντίθεση με αυτά της πλειοψηφίας των κατοίκων της υπάρχουσας γειτονιάς. Παράλληλα με αυτές τις ενέργειες, η εταιρεία προβαίνει και σε κινήσεις για καθιέρωσή της στους αρχιτεκτονικούς κύκλους και την αρχιτεκτονική αναβάθμιση της περιοχής. Στα πλαίσια αυτής της πολιτικής η εταιρία αναπτύσσει το KM Properties , που είναι το επενδυτικό της σχέδιο για την περιοχή του Μεταξουργείου, προϊόν της συνεργασίας με δεκαεννιά Έλληνες και ξένους διακεκριμένους αρχιτέκτονες και το KM Research Projects, που σκοπό έχει την υποστήριξη μελετών και έρευνας για τον Κεραμεικό - Μεταξουργείο και ευρύτερα το κέντρο της Αθήνας. Παραδείγματα αυτών των μελετών αποτελούν οι κηρύξεις αρχιτεκτονικών διαγωνισμών,η ανάθεση κτιρίων σε γνωστά ελληνικά γραφεία και η χρηματοδότηση διαφόρων αρχιτεκτονικών project, η υποστήριξη και/ή χρηματοδότηση ακαδημαϊκών ερευνών για την περιοχή στο εξωτερικό (οι οποίες συνεργάστηκαν με μαθήματα αστικού σχεδιασμού ελληνικών σχολών αρχιτεκτονικής)κ.α. Έτσι σε συνεργασία με τους κατοίκους, επαγγελματίες και οργανώσεις του Μεταξουργείου συντάσσει ένα πλάνο δεκατριών κινήσεων με στόχο να πραγματοποιηθεί σε 12 μήνες για την ενεργοποίηση της περιοχής. Μέσα από τους 13 αυτούς στόχους που τίθενται χτίζεται ένα αρκετά σαφές προφίλ τόσο του χαρακτήρα που θέλει η εταιρεία να διαμορφώσει στη γειτονιά όσο και των χρηστών στους οποίους απευθύνεται. Άτομα ,λοιπόν, νεαρής ηλικίας (συγκεκριμένα όπως αναφέρεται φοιτητές και νεαρά ζευγάρια), καθώς και άτομα που ενδιαφέρονται να ιδρύσουν επιχειρήσεις δημιουργικού χαρακτήρα αποτελούν τους προτεινόμενους χρήστες της περιοχής σύμφωνα με το πλάνο της εταιρείας. Αν σε αυτά συνυπολογιστούν και η πρόθεση για περιορισμό της κινεζικής δραστηριότητας, των studio και των οίκων ανοχής (όσον αφορά της χρήσης γης της περιοχής), μπορούμε να συμπεράνουμε την 58 Κατσαούνη Σταυρούλα, 2014, Remap: Όταν η πλατφόρμα σύγχρονης τέχνης γίνεται πλατφόρμα εκτοπισμού και «εξευγενισμού». Μια διερεύνηση διαδικασιών gentrification μέσα από το παράδειγμα του Μεταξουργείου, Πολυτεχνείο Κρήτης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ερευνητική εργασία

109

πρόθεση της εταιρείας για τη δημιουργία ενός πολιτιστικού-καλλιτεχνικού προφίλ στη γειτονιά. «αυτή η περιοχή μου βγάζει μια ιδιαίτερη ενέργεια, έχει μια ανθρώπινη κλίμακα, μια ενδιαφέρουσα ρυμοτομία, μια ιστορικότητα, μια ιδιαίτερη κοινωνική διαστρωμάτωση και πολυχρωμία, και, πολύ βασικό, από τότε ήταν κατά ένα μεγάλο μέρος ακατοίκητη, το οποίο σήμαινε ότι κάτι καινούργιο μπορούσε να συμβεί»59 Στόχος της OLIAROS ήταν η επένδυση 100.000.000 ευρώ τα οποία θα χρησιμοποιούταν για αναπλάσεις σε παλαιά κτίρια και κοινόχρηστους χώρους που της ανήκαν στην περιοχή, αρκεί και η πολιτεία να εφάρμοζε κάποιες ευνοϊκές προς αυτό το σκοπό ρυθμίσεις. Αυτό που παρατηρείται όμως είναι ότι πέρα των φοροαπαλλαγών μέχρι και 80% στις ανακαινίσεις, το εντυπωσιακό ποσό που ανακοίνωσε η εταιρία για να επενδύσει, τελικά καλύπτεται στο μεγαλύτερο ποσοστό από κρατικά ή ευρωπαϊκά κονδύλια Ευνοϊκό ως προς αυτές τις προθέσεις της εταιρείας απετέλεσε το Σχέδιο Δράσης60 που ψηφίστηκε το 59 Ρηγόπουλος Δ., “Η αρχιτεκτονική σώζει το ιστορικό κέντρο; , Συνέντευξη του διευθύνοντα συμβούλου της «Oliaros»”, Ι. Τσάκωνα, Η Καθημερινή, 28-03-10 60 Όσον αφορά το Σχέδιο Δράσης, στρατηγικοί στόχοι ορίζονται:# _Η εξασφάλιση συνθηκών ασφαλούς διαβίωσης, η ενδυνάμωση του κοινωνικού ιστού και η πρόληψη της βίας. _Ο έλεγχος της υπερσυγκέντρωσης παράνομα διαμενόντων αλλοδαπών και βελτίωση των όρων κοινωνικής ένταξης των νόμιμων μεταναστών και των δικαιούχων διεθνούς προστασίας. _Η βελτίωση της ποιότητας του αστικού περιβάλλοντος. _Η αναζωογόνηση της οικονομικής δραστηριότητας. _Η επιστροφή των κατοίκων και η συγκράτηση επαγγελματιών. _Η ενίσχυση της πολιτιστικής ταυτότητας της πόλης και της αξίας της ως τουριστικός προορισμός. _Η βελτίωση παροχής κοινωνικών υπηρεσιών με σεβασμό στα δικαιώματα των ασθενέστερων. _Η διασφάλιση των όρων που θα επιτρέψουν την ανάκτηση του δημόσιου χώρου από τους πολίτες και την

110

2011 για την αντιμετώπιση των προβλημάτων του κέντρου της Αθήνας. Πολύ σημαντικός παράγοντας ο οποίος θα καθορίσει σε μεγάλο βαθμό τη φυσιογνωμία του κέντρου είναι η άνοδος της φορολογίας των ακινήτων, η οποία σε περιόδους κρίσης είναι δυσβάσταχτη για μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Αν σε αυτό υπολογίσουμε και τις κατασχέσεις ακινήτων λόγω χρεών από τις τράπεζες, τότε μιλάμε για μια δρομολογημένη μείωση της μικροϊδιοκτησίας, η οποία ήταν το τελευταίο οχυρό στην επέλαση των κεφαλαίων στον αστικό χώρο. Αν αυτό συνδυαστεί και με τις φοροαπαλλαγές στα επιχειρηματικά κίνητρα, τότε είναι ξεκάθαρο ότι ευνοείται η μεγάλη συγκέντρωση κτιριακού αποθέματος από τις μεγάλες επιχειρήσεις και πιο συγκεκριμένα η δημιουργία πρόσφορου εδάφους για την OLIAROS να πραγματοποιήσει τα επιχειρηματικά της σχέδια. Αυτό που εμφανίζει, όμως, ιδιαίτερο ενδιαφέρον στους στόχους του Σχεδίου Δράσης είναι κάποιοι ειδικοί όροι για το Μεταξουργείο. Μεταξύ άλλων άξιοι αναφοράς είναι η φοροαπαλλαγή για το κόστος αποκατάστασης των κατοικιών, η χορήγηση κινήτρου για τις αγοροπωλησίες που θα γίνουν στην περιοχή αυτή για χρονικό διάστημα 2 ετών, ενώ ανάλογες ρυθμίσεις ευνοούν τον εκσυγχρονισμό και την επανάχρηση διατηρητέων κτιρίων61. Με μια συνοπτική ματιά και λαμβάνοντας υπόψιν τους κοινωνική συμμετοχή στις γειτονιές. _Η ενθάρρυνση της δράσης και της δημιουργίας της κοινωνίας των πολιτών. http://government.gov.gr/wpcontent/uploads/2011/05/%CE%A3%CF%87%CE%AD%CE%B4%CE%B9% CE%BF-%CE%94%CF%81%CE%AC%CF%83%CE%B7%CF%82-%CE%B3%CE%B9%CE%B1%CF%84%CE%BF%CE%9A%CE%AD%CE%BD%CF%84%CF%81%CE%BF%CF%84%CE%B7%CF%82%CE%91%CE%B8%CE%AE% CE%BD%CE%B1%CF%82.pdf 61 Υπουργείο Οικονομικών, Γραφείο τύπου, Αθήνα, 16 Μαΐου 2011 Πηγή:https://www.google.gr/ url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0CC4QFjAA&url=http%3A%2F%2Fwww.ypeka.gr%2FLinkClick.aspx%3Ffileticket%3D0eMsKfzTN6I%253D%26tabid%3D367%26language%3DelGR&ei=sfz_Us2KJ4mN0AW1oGYBQ&usg=AFQjCNGetRVlw1cw6aumJes7TJSHzzt5MA&sig2=YaLJCTAMnHSp35iQNx3KMQ

111

112

στόχους της εταιρείας θα λέγαμε ότι αυτοί οι ειδικοί όροι αποτέλεσαν πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη των επιχειρηματικών της πλάνων, καθώς σε συνδυασμό με τις υπόλοιπες κινήσεις της έδρασαν ευνοϊκά στην καθιέρωσή της στους πολιτιστικούς και καλλιτεχνικούς κύκλους και την εξασφάλιση δημοσιότητας στην περιοχή. Με μια συνοπτική ματιά παρατηρούμε ότι η εταιρεία προκειμένου να επιτύχει τα επενδυτικά της πλάνα χρησιμοποιεί ως εργαλείο τον πολιτισμό. Αυτή είναι μια κίνηση που μπορεί εύκολα να βρει πρόσφορο έδαφος στην περιοχή του Μεταξουργείου, καθώς κατέχει έναν ήδη πλούσιο πολιτιστικό χαρακτήρα. Παράλληλα τα τελευταία χρόνια ανοίγουν γκαλερί, πολυχώροι, σχολές χορού ή ηθοποιίας, στούντιο ηχογράφησης ή φωτογραφίας καθώς και πολλά gay στέκια. Εκτός από αυτούς τους χώρους που διαμορφώνουν ένα έντονο καλλιτεχνικό και εναλλακτικό χαρακτήρα, δημιουργούνται πολιτιστικοί χώροι οι οποίοι θέλουν να δώσουν ένα μεγαλύτερης εμβέλειας πολιτιστικό προφίλ, τόσο για να προσελκύσουν επενδύσεις όσο και να συμβάλουν στη συνολική διαμόρφωση και ανάδειξη της Αθήνας, ως σύγχρονου μητροπολιτικού κέντρου. Πλήθος πολιτιστικών εκδηλώσεων και εκθέσεων τέχνης αρχίζει να διοργανώνεται στην περιοχή, όπως το outlook 2003, η biennale σύγχρονης τέχνης από το 2007 που όπως προαναφέραμε συνδιοργανώνεται με την καλλιτεχνική έκθεση ReMap κ.α. Η πρόθεση αυτή, υποδηλώνεται και από την μεγάλη παρουσία πολιτιστικών χώρων τόσο στην περιοχή όσο και γειτονικά της όπως «Τεχνόπολις» (1999), «Bios» το 2001, «Nixon» 2006, «Μεταξουργείο», Athinais Tower Loft, οι οποίοι είναι όλοι χώροι παλιών εργοστασίων. Ακόμα και στα πλαίσια ενίσχυσης της κατοικίας ένα νέο είδος κατοικίας έρχεται να προστεθεί στην περιοχή και αυτό δεν είναι άλλο από τα lofts. Χαρακτηριστικό παράδειγμα loft κατοικιών αποτελεί στο Μεταξουργείο η ανέγερση συγκροτήματος κατοικιών και καταστημάτων από την εταιρία ΓΕΚ Α.Ε. Συμμετοχών, Ακινήτων, Κατασκευών62.

Στο τετράγωνο που περικλείεται από τους δρόμους Μυλλέρου – Γερμανικού – Μαραθώνος- Λεωνίδου 113

114

Πρόκειται για κατασκευή ενός τετραώροφου συγκροτήματος με 41 διαμερίσματα , που κοστίζουν από 230.000 έως 850.000 ευρώ. Σύμφωνα με τα πρακτικά του διαγωνισμού που διεξήχθη για το σχεδιασμό του, το συγκρότημα «φιλοδοξεί να αποτελέσει θελκτική εκδοχή εναλλακτικής κατοίκησης στο κέντρο της Αθήνας για ανθρώπους δημιουργικούς και δραστήριους, που αναζητούν την καινοτομία και την ποιότητα» 63. Ένα άλλο επίσης πολυτελές συγκρότημα κατοικιών με θέα την Ακρόπολη, κοντά στην νέα πλατεία του Μεταξουργείο, που ονομάζεται «Μένω Μεταξουργείο», σύμφωνα με την ιστοσελίδα του « απευθύνεται κυρίως σε νέους ανθρώπους που ζουν και εργάζονται στην πόλη μας, που ρουφούν τη ζωή από το πρωί μέχρι αργά το βράδυ στη δουλειά, τις κοινωνικές σχέσεις, την διασκέδαση».64 Το ίδιο προφίλ κατοίκων επιχειρεί να προσελκύσει και ο πολυχώρος Athinais Tower Lofts, στα όριά της. Το εργοστάσιο μεταξιού «Αθηναΐδα» μετατράπηκε από τον όμιλο Μαμιδάκη σε συγκρότημα κατοικιών loft ( 72 διώροφες πολυτελείς κατοικίες, πάνω από 50 ιδιωτικές πισίνες), ο οποίος περιέχει και χώρους ψυχαγωγίας και διοργάνωσης πολιτιστικών εκδηλώσεων. Σύμφωνα με την ιστοσελίδα του «Το Athinais Tower Lofts δημιουργεί την ιδεατή κατοικία του σύγχρονου Αθηναίου, πρωταγωνιστή σε μια ζωή διαρκούς ροής όπου η εργασία, η ψυχαγωγία, ο έρωτας, η οικογένεια, η τεχνολογία, η άθληση, εναλλάσσονται συναρπαστικά και απαιτούν πλέον νέα δεδομένα στην αστική διαβίωση». 65 Σίγουρα είναι προφανές ότι στην περιοχή του Μεταξουργείου το απαξιωμένο κτιριακό απόθεμα, καθώς και ο ήδη έντονος πολιτιστικός χαρακτήρας της περιοχής έλκει τον επενδυτή, ώστε να επιχειρήσει εκεί την εφαρμογή των επενδυτικών του πλάνων. Αυτό που παρατηρείται, όμως, είναι η έλλειψη διάθεσης για προσαρμογή των πλάνων στις ιδιαίτερες απαιτήσεις της γειτονιάς και ο προσανατολισμός προς κινήσεις που θα κάνουν την περιοχή ανταγωνιστική και σύμφωνη με τα διεθνή πρότυπα. 63 Κατσαούνη Σταυρούλα, 2014, Remap: Όταν η πλατφόρμα σύγχρονης τέχνης γίνεται πλατφόρμα εκτοπισμού και «εξευγενισμού». Μια διερεύνηση διαδικασιών gentrification μέσα από το παράδειγμα του Μεταξουργείου, Πολυτεχνείο Κρήτης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ερευνητική εργασία 64 ο.σ.65 65 ο.σ.65 115

|κεφάλαιο 3

118

[3.1| Πορίσματα από τις υπό μελέτη περιπτώσεις ανάπλασης

]

Όπως γίνεται αντιληπτό από την παραπάνω ανάλυση, οι διαδικασίες που πραγματοποιήθηκαν στις επιμέρους περιοχές είχαν και στις τρεις βασικό κίνητρο την ιστορική και πολιτιστική ανάδειξη και την οικονομική αξιοποίηση τους. Ωστόσο οι τρεις αυτές αναπλάσεις διαφοροποιούνται ως προς τις αφορμές που τις ενεργοποίησαν, τη στρατηγική που ακολουθήθηκε, τον φορέα που τις υλοποίησε και την επίτευξη ή όχι των στόχων του εκάστοτε προγράμματος. Στην Πλάκα αφορμή στάθηκε η ολοένα και περισσότερη υποβάθμιση που είχε υποστεί η περιοχή, εξαιτίας, τόσο της απαξίωσης του κτιριακού της αποθέματος και του αστικού της περιβάλλοντος, όσο και της συγκέντρωσης χαμηλών κοινωνικών στρωμάτων και παράνομων επαγγελμάτων. Αντιθέτως, στου Ψυρρή και στο Μεταξουργείο, με αφορμή την διοργάνωση των ολυμπιακών αγώνων του 2004, πραγματοποιήθηκαν ενέργειες στο πλαίσιο μιας γενικότερης προσπάθειας ανάδειξης της ιστορικότητας για την δημιουργία μιας “λαμπερής πρωτεύουσας”, ικανής να ανταγωνιστεί τα διεθνή πρότυπα. Στις επιμέρους περιοχές που αναλύσαμε διακρίνονται δύο εμπλεκόμενοι φορείς: Το κράτος και το ιδιωτικό κεφάλαιο. Στην Πλάκα και του Ψυρρή κάθε ενέργεια που πραγματοποιήθηκε έγινε αποκλειστικά από κρατική παρέμβαση. Ενώ αντιθέτως στο μεταξουργείο παρατηρούμε την σύμπραξη κράτους και ιδιωτικού κεφαλαίου. Υπάρχουν, έτσι, αρκετές διαφορές ως προς τη στοχοθέτηση, τους χειρισμούς, τις προθέσεις, καθώς και τα προσδοκώμενα αποτελέσματα από τις εκάστοτε αναπλάσεις, γεγονός το οποίο εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το φορέα που εμπλέκεται στην κάθε περίπτωση. Παράλληλα παρατηρούμε διαφορετικές στρατηγικές ανάπλασης όσον αφορά την οργάνωση χρήσεων γης. Πιο συγκεκριμένα, στην Πλάκα και το Μεταξουργείο ιδιαίτερη βάση δόθηκε στην επαναφορά της κατοικίας. Στην Πλάκα το κράτος έθεσε προς χρήση τα οικοδομήματα που διέθετε, στοχεύοντας στην κατοίκηση τους από συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες του καλλιτεχνικού χώρου. Παράλληλα, μέσα από απαλλοτριώσεις εκδίωξε τους προγενέστερους κατοίκους, χωρίς να προβεί σε περαιτέρω ρυθμίσεις για γενικότερη ανάδειξη της χρήσης κατοικίας. Ανάλογη τακτική ακολουθήθηκε και στην περίπτωση του Μεταξουργείου, όπου με ιδιωτική πρωτοβουλία, πραγματοποιήθηκαν 119

επαναχρήσεις και ανεγέρσεις νέων κτιρίων με σκοπό να στεγάσουν ευκατάστατες κοινωνικές ομάδες με καλλιτεχνικές ενασχολήσεις. Παρατηρούμε έτσι πως τόσο το κράτος, όσο και η ιδιωτική πρωτοβουλία προσανατολίζουν τις επιλογές τους στη δημιουργία ενός πολιτιστικού προφίλ στις υπό μελέτη περιοχές, με την στοχευμένη προσέλκυση κατοίκων ανάλογων κοινωνικών χαρακτηριστικών. Στου Ψύρρη, αντιθέτως, ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στην ανάδειξη της αναψυχής ως κύρια χρήση της συνοικίας. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργήθηκε τεράστια ανισορροπία μεταξύ κατοικίας και αναψυχής, προκαλώντας την μετακίνηση των κατοίκων σε άλλες πιο αναβαθμισμένες γειτονιές ή τα προάστια. Έτσι, προκλήθηκε η ραγδαία μείωση της χρήσης της κατοικίας στην περιοχή και η απαξίωση της . Εκτός από τους φορείς μίας ανάπλασης και τη στοχοθέτηση που ορίζουν, σημαντικό στοιχείο που αξίζει να ερευνάται είναι ο τρόπος που αντιδρά το κοινωνικό σύνολο που επηρεάζεται, δηλαδή οι μόνιμοι κάτοικοι της περιοχής παρέμβασης, οι επαγγελματίες και οι θαμώνες. Η αντίδραση της τοπικής κοινωνίας στις εκάστοτε αναπλάσεις μπορούμε να αναφέρουμε ότι δεν ήταν ιδιαίτερα θετική. Οι κάτοικοι της Πλάκας έρχονται ακόμη και σήμερα τόσο σε αντιπαραθέσεις μεταξύ τους, όσο και σε ρήξεις με το κράτος. Τα ρυθμιστικά πλαίσια που ισχύουν δεν υποστηρίζουν τα συμφέροντα τους και διαρκώς ενυπάρχει ο φόβος επανάληψης όσων έγιναν τις προηγούμενες δεκαετίες. Στου Ψυρρή αρχικά υπήρχαν έντονες αντιπαραθέσεις μεταξύ των χρηστών (κάτοικοι, ιδιοκτήτες χώρων αναψυχής), μιας και δεν είχαν προβλεφθεί από τη μελέτη κατάλληλες ρυθμίσεις ώστε να εξασφαλιστεί η μεταξύ τους συνύπαρξη. Η κατάσταση εξομαλύνθηκε με την οικειοθελή φυγή των κατοίκων προς αναζήτηση μιας βιωσιμότερης γειτονιάς. Στο Μεταξουργείο σε αντίθεση με τις άλλες δυο περιοχές, παρατηρείται η ύπαρξη μιας προσπάθειας συμμετοχής των κατοίκων στις διαδικασίες ανασχεδιασμού της περιοχής. Ωστόσο αυτές οι διαδικασίες αποτελούσαν πρωτοβουλία ιδιωτικών φορέων με στόχο την εξυπηρέτηση των συμφερόντων τους, και όχι προσπάθεια για επίλυση των ζητημάτων του κοινωνικού συνόλου. Σε καμία όμως από τις τρεις περιπτώσεις δεν πραγματοποιήθηκαν ουσιαστικές συμμετοχικές διαδικασίες που να περιλαμβάνουν την άμεση εμπλοκή των πολιτών, ούτως ώστε η στάση τους να μην είναι παθητική και να κατέχουν ενεργό ρόλο στις διαδικασίες παρέμβασης. Μια ακόμη βασική αιτία της αποδοκιμασίας από τις τοπικές κοινωνίες απετέλεσε και η μονολειτουργηκότητα που επικράτησε στις περιοχές. Οι χρήσεις διασκέδασης ή εμπορίου, που κυριαρχούσαν δεν αρκούσαν για να αποτελέσουν κίνητρο για προσέλευση τόσο νέων κατοίκων, όσο και άλλων χρηστών . Επομένως, οι φορείς δεν πέτυχαν τον στόχο τους για επαναφορά της κατοικίας. Επιπλέον η μονολειτουργικότητα οδήγησε στην μερική χρήση των περιοχών κατά την 120

διάρκεια της μέρας, γεγονός το οποίο συνετέλεσε στην αύξηση της εγκληματικότητας της, και στην αίσθηση ερήμωσης κάποιες ώρες της ημέρας. Όλες αυτές οι μεταβολές που συμβαίνουν στο κέντρο της Αθήνας τα τελευταία χρόνια συνδέονται άμεσα με το φαινόμενο του εξευγενισμού (gentrification) εξαιτίας των στρατηγικών που αναπτύσσονται και των χαρακτηριστικών των περιοχών που επιλέγονται προς ανάπλαση. Παρατηρούμε,λοιπόν, πως λαϊκές περιοχές του κέντρου της πόλης με έντονο το βιοτεχνικό χαρακτήρα και πλούσιες σε κενό κτιριακό απόθεμα(Μεταξουργείο, Ψυρρή) γίνονται στόχος σχεδίων αναπλάσεων και πόλος έλξης κεφαλαίων και επενδύσεων. Εισάγεται με αυτόν τον τρόπο ο πρώτος παράγοντας ενεργοποίησης των διαδικασιών gentrification και αυτός είναι το χάσμα των ενοικίων το οποίο προκύπτει με τη συνειδητή απαξίωση της γης στις περιοχές αυτές. Παράλληλα παρατηρούμε ότι ένα ακόμα χαρακτηριστικό των υπό μελέτη περιοχών που τις κάνουν ευνοϊκές στην ανάπτυξη εξευγενιστικών τάσεων είναι η έντονη πολιτιστική ταυτότητα που διαθέτουν, η οποία στα πλαίσια του ανταγωνισμού των πόλεων αποτελεί βασικό μέσο προβολής τους. Αν σε αυτό συνυπολογιστούν η εγγύτητα που παρουσιάζουν σε διοικητικές- πολιτισμικές παροχές,η γειτνίαση με περιοχές με έντονο αρχαιολογικό ενδιαφέρον, καθώς και η πολυπλοκότητα της ταυτότητας τους (κυρίως του Μεταξουργείου και του Ψυρρή) μπορούμε να συμπεράνουμε το λόγο που οι υπό μελέτη περιοχές προσελκύουν το επιχειρηματικό ενδιαφέρον τόσο του κράτους όσο και ιδιωτικών φορέων. Αποτέλεσμα όλων αυτών των διαδικασιών είναι η εισροή νέων χρήσεων και κατοίκων στην περιοχή και ο σταδιακός εκτοπισμός των παλαιών με αποτέλεσμα την αλλοίωση της ταυτότητας και του ιδιαίτερου χαρακτήρα τους. Παρόλα Αυτά οι διαδικασίες που πραγματοποιήθηκαν στις κεντρικές περιοχές της Αθήνας τα τελευταία 20 χρόνια δεν μπορούν να συγκριθούν με τις διαδικασίες εξευγενισμού που συντελέστηκαν στις δυτικές χώρες και που αναλύθηκαν παραπάνω. Η επιρροή που είχαν τα αποτελέσματα των παρεμβάσεων σε περιοχές όπως το Harlem και το Παρίσι οδήγησαν στην ολική αναμόρφωση μεγάλης έκτασης του αστικού χώρου και στην αναδιάρθρωση της κοινωνικής συνοχής. Χαρακτηριστικό επίσης αυτών των παραδειγμάτων αποτελεί η ύπαρξη συντονισμένων και σχεδιασμένων πλάνων αναμόρφωσης των περιοχών που στοχεύουν στην εξυγίανση και την αναβάθμισή τους. Στην περίπτωση των υπό μελέτη περιοχών του κέντρου της Αθήνας παρατηρούμε ότι οι διαδικασίες ανάπλασης που συντελέστηκαν δεν διέθεταν τέτοια χαρακτηριστικά και σίγουρα δεν οδήγησαν στην ολική αναμόρφωση των περιοχών. Από αυτό προστατεύθηκαν εξαιτίας τόσο των νομοθετικών όσο και των κοινωνικών θεσμών που επικρατούν καθώς όμως και από την οικονομική αδυναμία για υποστήριξη μεγάλων έργων αναπλάσεων. 121

122

3.2 |Αντί επιλόγου

Η εργασία αυτή επιχειρεί να παρουσιάσει τις βασικές παραμέτρους που προκύπτουν από την ανάλυση αστικών μετασχηματισμών, που πραγματοποιήθηκαν στον ελλαδικό χώρο και πιο συγκεκριμένα στο ιστορικό κέντρο της Αθήνας, ώστε να πυροδοτήσει τον προβληματισμό σχετικά με τις κοινωνικές επιπτώσεις που επιφέρουν και να αναδείξει τα δεδομένα που πρέπει να λαμβάνονται υπ’ όψιν σε τυχόν μελλοντικές παρεμβάσεις. Όπως παρατηρήθηκε, στις περιπτώσεις όπου δεν επιχειρείται η ικανοποίηση των συμφερόντων του κοινωνικού συνόλου, επέρχονται προβληματικές καταστάσεις. Τα προγράμματα ανάπλασης οδηγούνται είτε σε αποτυχία της αρχικής στοχοθέτησης λόγω μη αποδοχής από την τοπική κοινωνία, είτε σε επιτυχία της, αλλά με παράλληλη εκδίωξη των προηγούμενων κατοίκων, επαγγελματιών ή θαμώνων, εξυπηρετώντας τα συμφέροντα των φορέων υλοποίησης. 123

124

Με διάθεση κριτικής ματιάς, προτείνεται η στοχοθέτησή τους να έχει κοινωνικό πρόσημο, το οποίο να υπερτερεί από τον κερδοσκοπικό χαρακτήρα των ιδιωτικών πρωτοβουλιών. Θα πρέπει να ρυθμίζονται τα συμφέροντα όλων των κοινωνικών τάξεων και οι χρήσεις να εντάσσονται στην καθημερινότητα των κατοίκων καλύπτοντας τις βασικές ανάγκες του μεγαλύτερου ποσοστού της τοπικής κοινωνίας. Με αυτόν τον τρόπο εξασφαλίζεται η κοινωνική συνοχή και αποφεύγεται η γκετοποίηση περιοχών. Συγχρόνως πρέπει να επιτρέπεται στους κατοίκους και τους χρήστες να συμμετέχουν στις διαδικασίες. Επιπλέον, οι ίδιοι οι κάτοικοι θα πρέπει να έχουν τα αντίστοιχα αντανακλαστικά όταν ενημερώνονται ή αντιλαμβάνονται την έναρξη διαδικασιών για την αναβίωση της συνοικίας τους, να συνεργάζονται και να δρουν σε συλλογικότητες, διεκδικώντας ισάξια δικαιώματα στην αξιοποίηση της ανάπλασης. Τέλος η πολυλειτουργικότητα, η οποία επιτυγχάνεται προσφέροντας ένα θεματικό πλαίσιο στην παρέμβαση, πραγματοποιείται συνήθως μέσω της ιστορικότητας της περιοχής ή μέσω πολιτιστικών δραστηριοτήτων. Η ανάδειξη της ιστορικής ταυτότητας μίας συνοικίας προκύπτει με τη μορφολογική αποκατάσταση αξιόλογων κτισμάτων, τα γραφικά σοκάκια, αρχαιολογικές ανασκαφές και νομοθετικές ρυθμίσεις διατήρησής τους. Η πολιτιστική θεματοποίηση μπορεί να περιλαμβάνει συνεργασία με καλλιτέχνες, εκδηλώσεις, εκθέσεις και χώρους για πολιτιστική προώθηση, όπως θέατρα, galleries, εκθεσιακά κέντρα και μουσεία. Όπως αναφέρει ο David Harvey, «oι βιομηχανίες της γνώσης και της πολιτιστικής κληρονομιάς, η ζωντάνια και η ζύμωση της πολιτιστικής παραγωγής, η χαρακτηριστική αρχιτεκτονική και η καλλιέργεια διακριτών αισθητικών απόψεων έχουν μετατραπεί σε ισχυρά συστατικά στοιχεία της πολιτικής της επιχειρηματικότητας των πόλεων.»66 Στην Αθήνα του σήμερα, οι προσπάθειες αναβάθμισης του κέντρου συνεχίζονται σε πολλές συνοικίες. Μια από αυτές είναι το εμπορικό τρίγωνο στο οποίο πραγματοποιούνται ολοένα και περισσότερο διαδικασίες επανασχεδιασμού του αστικού του χώρου. Σε μια περίοδο οικονομικής κρίσης φυσικό επακόλουθο είναι να εμπλέκονται στη χρηματοδότηση τέτοιων προγραμμάτων ιδιωτικοί φορείς. Το ζήτημα είναι όμως το κράτος να αναπτύσσει τους κατάλληλους μηχανισμούς ούτως ώστε να αποφεύγονται ανεπιθύμητες διαδικασίες και να επέρχονται τα επιθυμητά αποτελέσματα προς όφελος των πολιτών.

66 Harvey, D., 2013. Εξεγερμένες Πόλεις - Απο το Δικαίωμα στη Πόλη στην Επανάσταση της Πόλης. Αθήνα: ΚΨΜ. Σελ.197 125

Βιβλιογραφία Φοιτητικές εργασίες Βαδεβούλη Βασιλικη, Μοχιανάκη Καραμπατζάκη Μαριλενα, 2016, Η αναπλαση ως εργαλειο αναβιωσης αστικων περιοχων, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, ερευνητική εργασία Βάσιλα Αγγελική, 2009, Η Αθήνα ως μητρόπολη, τάσεις μετασχηματισμού, εμπορευματοποίηση της πόλης, ανακατατάξεις σε πολεοδομικό και κοινωνικό ιστό, ΕΜΠ, Τομέας Πολεοδομίας-Χωροταξίας, προπτυχιακή εργασία Δανιηλίδης Αλέξανδρος, 2011, Ο εξευγενισμός στα σύγχρονα αστικά κέντρα. Το παράδειγμα του Χάρλεμ, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, προπτυχιακή εργασία Δρίτσα Αθηνά, 2009, Αναπλάσεις αστικών περιοχών-Φαινόμενα gentrification, Το παράδειγμα του Μεταξουργείου, Τομέας Πολεοδομίας-Χωροταξίας, ΕΜΠ, ΔΠΜΣ Καούνη Δήμητρα,2009, Χωρική και κοινωνική προσέγγιση μιας πολυπολιτισμικής συνοικίας της Αθήνας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης, πτυχιακή εργασία Γ. Καρατζάς, 2008, “Το φαινόμενο του εξευγενισμού: μελέτη περίπτωσης, η Πλάκα”, Μεταπτυχιακή εργασία στο ΔΠΜΣ ΕΜΠ, Κατσαούνη Σταυρούλα, 2014, Remap: Όταν η πλατφόρμα σύγχρονης τέχνης γίνεται πλατφόρμα εκτοπισμού και «εξευγενισμού». Μια διερεύνηση διαδικασιών gentrification μέσα από το παράδειγμα του Μεταξουργείου, Πολυτεχνείο Κρήτης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ερευνητική εργασία Κουβελά Λένα, 2012, Επαναχρηση ιστορικων κέντρων απο το παραδειγμα του εξωτερικου στο παραδειγμα της Αθηνας, ΕΜΠ, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ερευνητική εργασία 126

Μπουρου Καρολίνα, Μερκουρης Αλεξανδρος, 2012, Τάσεις αστικού σχεδιασμού σε συνθηκες μεταπολιτικης: Η εριπτωση του κεντρου της Αθηνας, ΕΜΠ, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ερευνητική εργασία Σκαρούλη Ρομίνα-Νίνα, Μεταξουργείο-Γκάζι-Κεραμεικός, Τρεις περιοχές ή μία; Η ιστορία των περιοχών Μεταξουργείου, Γκαζοχωρίου και Κεραμεικού και προτάσεις για πολεοδομική, κοινωνική και πολιτιστική ενοποίησή τους, Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας, , ΕΜΠ 2012-13, πτυχιακή εργασία Πάνος Τσινάρης,2005,Οι αναπλάσεις στο Μεταξουργείο και ο κοινωνικός χώρος των μεταναστών, Τομέας Αρχιτεκτονική-Σχεδιασμός του χώρου, ΔΠΜΣ Βιβλία Harvey, D., 2013. Εξεγερμένες Πόλεις - Απο το Δικαίωμα στη Πόλη στην Επανάσταση της Πόλης. Αθήνα Ruth Glass, London: aspects of change, in Centre of Urban Studies (Report, τεύχος 3), 1964 εκδ. MacGibbon & Kee, Λονδίνο Saskia Sassen,1991,The Global City: New York, London, Tokyo, Paperback Smith, N. 1979, “Gentrification and capital: practice and ideology in Society Hill”, Antipode, Vol. 24-35 Smith, N. 1979, “Toward a theory of gentrification: a back to the city movement by capital not people”, Journal of the American Planners Association, vol. 45: 538-48 Smith, N. 1996, New Urban Frontier: Gentrification and the Revanchist City, London: Routledge Neil Smith, 2002, «New Globalism, New Urbanism: Gentrification as Global Urban Strategy», An127

tipode,τόμ. 34, τχ. 3, , σ. 427-450 Hamnett, C. 1991, “ The blind men and the elephant: the explanation of gentrification”, Transactions of the Institute of British Geographers, NS 16:173-89. Sharon Zukin, 1987, Gentrification: Culture and Capital in the Urban Core, Annual Review of Sociology, vol. 13, pp. 129-147, · Δ.Εμμανουήλ, Ε. Ζακοπούλου, Ρ.Καυταντζογλου, Θ. Μαλούτας, Α. Χατζηγιάννη, 2008, Κοινωνικοί και χωρικοί μετασχηματισμοί στην Αθήνα του 21ου αι., Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών Καρύδης Δημήτρης Ν. , 2006 , “Τα επτά βιβλία της πολεοδομίας” ,Εκδόσεις: Παπασωτηρίου Καιροφύλλας, Γ., 2000. Η ιστορία της συνοικίας του Ψυρρή. Αθήνα: Φιλιππότης. Ρωξάνη Λ. Καυταντζόγλου, 2001, “Στη σκιά του ιερού βράχου, τόπος και μνήμη στα Αναφιώτικα”, ελληνικά γράμματα, Λεοντίδου, Λ., 2001, Πόλεις της σιωπής, Αθήνα Κ. Μπίρης,1933, Τα πρώτα σχέδια των Αθηνών, Αθήνα Κωνσταντίνος Μπίρης, 1971, Αι τοπωνυμίαι της πόλεως και των περιχώρων των Αθηνών, Κωστής Χατζημηχάλης, 2011, Σύγχρονα ελληνικά τοπία,Μέλισσα Υπουργείο Περιβάλλοντος, Χωροταξίας & Δημοσίων Έργων, Υπουργείο Πολιτισμού, Ενοποίηση αρχαιολογικών χώρων Αθήνας Α.Ε., 2004. Η αισθητική των πόλεων & η πολιτική των παρεμβάσεων_ συμβολή στην αναγέννηση του αστικού χώρου. Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου (Αθήνα, 13-14 Οκτωβρίου 2003). Αθήνα: 128

Ενοποίηση αρχαιολογικών χώρων Αθήνας Διαδικτυακοί τόποι http://kompreser.espivblogs.net/2012/11/14/rethink-gentrification/ http://kompreser.espivblogs.net/2012/11/13/neil-smith-nea-poleodomia-gentrification/ https://kompreser.espivblogs.net/2011/04/02/enantiastilithi-metaksourgeio/ http://kompreser.espivblogs.net/2014/06/06/remaprethink-athens/ https://www.citybranding.gr/2014/03/real-estate.html · Αλκηστη Πρέπη ΄Το φαινόμενο gentrification: ερμηνεία και ανάλυση΄ https://akea2011.com/2016/10/29/tofenomenogentrification/ http://urbandesignlab.columbia.edu/?pid=cultural_destination · Liz Alderman , 2014,Across Athens, Graffiti worth a thousand words of malaise, International New York Times, April 15 · Τήνα Μανδηλάρα, Ο επενδυτής που θέλει να μεταμορφώσει τον Κεραμεικό, εφημερίδα Πρώτο Θέμα, 16-02-14 http://www.kathimerini.gr/796515/article/politismos/polh/h-plaka-apeileitai-3ana-35-xronia-metathn-anagennhsh-ths https://metaxourgeio.wordpress.com/category/%CE%B5%CF%81%CE%B5%CF%85%CE%BD%CE% B1-%CE%B3%CE%B9%CE%B1-%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CF%80%CE%B5%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%87%CE%B7/page/2/ · https://metaxourgeio.wordpress.com/tag/gentrification/ 129

http://www.kathimerini.gr/923118/article/epikairothta/ellada/h-nea-megalh-eykairia-ths-a8hnas http://www.lifo.gr/mag/features/241 http://www.lifo.gr/articles/athens_articles/113824 http://www.lifo.gr/team/u46014/50019 http://www.kathimerini.gr/796515/article/politismos/polh/h-plaka-apeileitai-3ana-35-xronia-metathn-anagennhsh-ths https://www.vice.com/gr/article/mb74gn/to-gentrification-eftase-sto-meta3oyrgeio-dipla-stoys-oikoys-anoxhs-kai-se-diamerismata-me-singles http://www.athenssocialatlas.gr/%CE%AC%CF%81%CE%B8%CF%81%CE%BF/%CE%BA%CE%AC%C E%B8%CE%B5%CF%84%CE%BF%CF%82-%CE%B4%CE%B9%CE%B1%CF%87%CF%89%CF%81%CE%B9% CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82/ http://www.athensvoice.gr/politics/12554_afieroma-gkazi-votanikos-metaxoyrgeio-keraueikos http://www.tovima.gr/vimagazino/views/article/?aid=531623 https://www.youtube.com/watch?v=po8usez4alI http://www.oliaros.com/?lang=gr&p=272 http://www.tanea.gr/news/greece/article/82880/?iid=2 https://repository.kallipos.gr/bitstream/11419/2925/1/02_chapter_7.pdf https://istorikokentro.gr/xarths-tou-istorikoy-kentrou/ 130

πηγές εικόνων http_%2F%2Fcdn.cnn.com%2Fcnnnext%2Fdam%2Fassets%2F170420103825-westin-chosun Αλκηστη Πρέπη ΄Το φαινόμενο gentrification: ερμηνεία και ανάλυση΄ https://akea2011.com/2016/10/29/tofenomenogentrification/ http://kompreser.espivblogs.net/2012/11/14/rethink-gentrification/ https://www.oliaros.com/?lang=en&p=396&title=ReMap-4-Online-Benefit-Auction-is-on-until-October-11-2013 https://www.oliaros.com/kerameikos-metaxourgeio/proposition/ http://www.athenssocialatlas.gr/%CE%AC%CF%81%CE%B8%CF%81%CE%BF/%CE%BA%CE%AC%C E%B8%CE%B5%CF%84%CE%BF%CF%82-%CE%B4%CE%B9%CE%B1%CF%87%CF%89%CF%81%CE%B9% CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82/ Κατσαούνη Σταυρούλα, 2014, Remap: Όταν η πλατφόρμα σύγχρονης τέχνης γίνεται πλατφόρμα εκτοπισμού και «εξευγενισμού». Μια διερεύνηση διαδικασιών gentrification μέσα από το παράδειγμα του Μεταξουργείου, Πολυτεχνείο Κρήτης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ερευνητική εργασία Δανιηλίδης Αλέξανδρος, 2011, Ο εξευγενισμός στα σύγχρονα αστικά κέντρα. Το παράδειγμα του Χάρλεμ, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, προπτυχιακή εργασία http://kompreser.espivblogs.net/2014/06/06/remaprethink-athens/ https://www.google.gr/search?q=1122633-giortes-athina-680&rlz=1C1GGRV_enGR751GR752&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwj0647Dp67bAhXqLcAKHer-AksQ_AUICygC&biw=1485&bih=675#imgrc=bBn21EgDhPxXMM: και προσωπικό αρχείο φοιτητών

131