Yvònne Joris

nai010 uitgevers/publishers Design Museum Den Bosch

Twee kerncollecties van het / Two main collectiions of the Design Museum Den Bosch

Show Yourself Benno Premsela & Yvònne Joris 9 789492 058065

nos mosamus earundistia im nimi, officiasi tem enimill aborerescium rerum diciisciet ate percient ad qui qui nulluptates corrvitopdeviis voluptate sapis re volut provid ma cusa solorerovit, volut fugiael pliquis lupt isquidellfaut vollorpor simsint venet volesstiat dolupta tinsvelesti sit officipsam, net liquo bea pliquis seque.

ISBN 978-90-78088-72-1

Necte sequam autae laboribus corem. Nam, aut rae dofrryuo etur magnam rerempore necab ipis sinto ipsant labore ipicid magnis ipsum sit ut arunt hariam solutem aditasdtati re veriati sintoblabor sa ni cor aborerrum eture neorpor ant. Suntid minvelit, qui nobissi suntur as intiatu rions sinto edissi ut volupta illorsde quidest, que

Necte sequam autae laboribus corem. Nam, aut rae doo etur magnam rerempore necab ipis sinto ipsant labore ipicid magnis ipsum sit ut arunt hariam solutem aditasdtati re vella everiati sintoblabor sa ni cor aborerrum eture nemporporpor ant. Suntid minvelit, qui nobistiassi suntur as intiatu rions sinto edissi ut volupta illorsde quidest, que nos mosamus earundistia im nimi, officiasi tem enimill aborerescium rerum diciisciet ate percient ad qui qui nulluptates corrvitiis voluptate sapis re volut provid ma cusa solorerovit, volut fugia vel pliquis lupt isquidellfaut vollorpor simsint venet volesstiat dolupta tinsvelesti sit officipsam, net liquo bea pliquis seque.

Titus M. Eliëns

nai010 uitgevers/publishers Design Museum Den Bosch

Yvònne Joris Pionier & Terriër Pioneer & Terrier

Inhoud Contents

4 / 5 Voorwoord / Foreword Timo de Rijk

72 Het doek valt The Curtain Falls

6 / 7 Inleiding / Introduction

84 Het Museumkwartier komt weer in beeld The Museum Quarter Back in the Picture

8 Jan van Haaren: een academiedirecteur met museale aspiraties Jan van Haaren: An Art School Director with Museum-Making Aspirations 20 Van Gemeentelijke Tentoonstellingsdienst naar Dienst Beeldende Kunst From Municipal Exhibitions Department to Visual Arts Department 36 Keramiek als speerpunt Ceramics as the Spearhead 41 Op zoek naar een nieuwe locatie In Search of a New Home 44 De tentoonstelling ‘Memphis-Design’, een nieuwe loot aan het expositiebeleid The ‘Memphis Design’ Exhibition, a New Branch of Exhibition Policy 54 Discussies over de toekomstige koers, Yvònne Joris wordt de nieuwe directeur Disputes About the Future Direction of the Museum, Yvònne Joris Appointed Director 63 ‘De Verzonken Stad’ van Bořek Šípek Bořek Šípek’s ‘Sunken City’

Yvònne Joris, 1996 Oorsieraad/earrings p. 110 Ring, p. 111

100 Een ‘unieke, met passie en expertise samengebrachte collectie toegepaste kunst’ A ‘Unique Applied Arts Collection, Assembled with Passion and Expertise’ 102 Een bevlogen directeur An Inspired Director 106 Noten / Notes 117 Personenregister Index of Names 118 Tentoonstellingen 1956 – 2010 Chronological List of Exhibitions and Venues 1956 – 2010 124 Colofon / Credits

Voorwoord Als er aan ons museum één naam is verbonden, dan is dat wel die van Yvònne Joris. Toen ik in de jaren tachtig studeerde, had ik al van haar gehoord en van het roemruchte Kruithuis in Den Bosch, waarvan zij een interessante speler in de wereld van kunst en design had gemaakt.

Ik kon toen natuurlijk niet vermoeden dat ik me ooit haar opvolger zou mogen noemen.

Eenmaal hier in het museum, zoveel jaar later, zeven jaar na haar pensioen en drie jaar na haar vroeg­tijdig overlijden, zong nog steeds de naam van Yvònne Joris rond. Toch waren het vooral de oudere medewerkers die haar nog gedachten en we realiseerden ons dat met het ver­ strijken van de tijd ook Yvònne Joris’ geschiedenis met al haar verdiensten zou verbleken, net zoals dat met haar voorgangers was gebeurd. Het is misschien wel het lot van een insti­tuut dat vaak is verhuisd, en ook een paar keer van naam is veranderd, dat de eigen geschiedenis bijna niet lijkt te bestaan. Tegelijkertijd is het een merkwaardige paradox dat bij vele musea de herkomst van de eigen instelling soms nauwelijks is te vinden. Voor het aanstaande Design Museum Den Bosch, de laatste en hopelijk definitieve naam van wat eens Het Kruithuis was, leek mij dat bijzonder onverkieslijk. Tenslotte zijn de huidige ont­wik­kelingen van naams- en koerswijziging een consequentie van wat al in de jaren zeventig en tachtig van de twintigste eeuw begon. Vandaar dat het hoog tijd werd om de geschiedenis van Het Kruithuis en de rol die Yvònne daarin heeft gespeeld nader te onderzoeken. Directe aan­leiding vormde de schen­ king van haar collectie sieraden door haar man Pieter Joris, een collectie die een ge­wel­di­ge aan­vulling vormt op de verzameling sieraden die zij voor het museum heeft opgebouwd.

In de voorliggende publicatie Yvònne Joris. Pionier & Terriër is het Titus M. Eliëns gelukt om niet alleen het levenswerk van Yvònne Joris nauwgezet en genuan­ ceerd in kaart te brengen, maar daar ook de geschiedenis van ons museum aan te verbinden.

Voor het eerst kunnen we nu lezen hoe de relatie was tussen Academie en Tentoonstellings­ dienst, welke grote architecten gevraagd zijn een museumgebouw in Den Bosch te ont­ werpen en hoe de politiek en het openbaar bestuur van de stad dingen mogelijk en soms ook onmogelijk maakten. En hoe Yvònne Joris, met een vooruitziende blik en doortastend gedrag, van de collecties keramiek en sieraden internationaal belangrijke verzamelingen maakte, en daarbij even zo spraakmakende tentoonstellingen organiseerde. Titus Eliëns heeft bijzonder werk verricht door veel en soms ondoordringbaar archiefmateriaal te selecteren en analy­seren en over een behoorlijke tijdspanne van ruim een halve eeuw een evenwichtige geschiedenis met een heleboel gebeurtenissen en nog meer spelers samen te stellen. Hij deed dat natuurlijk niet alleen. Marte Rodenburg stond hem met raad en daad ter zijde, met informatie en beeldmateriaal over de door Pieter Joris geschonken stukken, waarvan een deel in deze publicatie is afgebeeld. De fotografie was in goede handen van Sander Vermeer en Thea Sterken vervulde een onmisbare rol als immer betrouwbare projectcoördinator. Janey Tucker stond garant voor de mooie Engelse vertaling van deze publicatie.

Eliëns’ werk zou echter bijna onmogelijk zijn geweest zonder de toe­ gewijde inspanningen van onze informatiespecialist Wil van Gils. Zowel het eigen archief als vele stukken van Erfgoed ʼs-Hertogenbosch gingen door haar handen en wist zij naar waarde te schatten. Veel van wat haar onder ogen kwam, had zij zelf direct of indirect mee­gemaakt en door haar jarenlange ervaring en betrokkenheid wist zij keer op keer de belangrijke stukken uit de eindeloze archiefmappen en -dozen voor deze publicatie ter beschikking te stellen.

Ik bedank hier iedereen en ik vertrouw erop dat ik dit boek namens alle medewerkers mag opdragen aan de nagedachtenis van onze bijzondere museum­directeur Yvònne Joris.

Timo de Rijk directeur Design Museum Den Bosch

Foreword Mention our museum and the name that inevitably springs to mind is that of Yvònne Joris. Even as a student in the long-ago 1980s, I had already heard about her and how she had turned Den Bosch’s illustrious Kruithuis museum into a significant player in the world of art and design. I never imagined then, of course, that I would one day succeed her as director. When I eventually did, seven years after her retirement and three years after her premature death, the name of Yvònne Joris was still very much in the air. But it was mainly the older members of staff who talked about her and we realized that, as time passed, people would gradually forget Yvònne Joris and all that she had done for the museum, just as they had forgotten her predecessors.

Perhaps any institution that frequently changes its location (and even occa­sionally its name) is fated to lose touch with its own history. At the same time, it is a curious paradox that so many museums find their own origins almost impossible to trace. In the case of the new Design Museum Den Bosch (the latest and hopefully final incarnation of the institution once known as Het Kruithuis), this seemed to me particularly undesirable.

After all, the current changes in the museum’s name and direction are a consequence of develop­ments rooted in the events of the 1970s and 80s. For that reason, I felt it was high time for a detailed study of the history of Het Kruithuis and of Yvònne Joris’s role in it.

The project was finally triggered when her husband, Pieter Joris, donated Yvònne’s private jewellery collection to the museum – a tremendous enrichment of the in-house collection that she herself had created.

In this book, Yvònne Joris: Pioneer & Terrier, Titus M. Eliëns has man­aged not only to provide a precise and carefully nuanced account of Yvònne Joris’s work, but also to set her achievements in the context of the whole history of the museum. For the first time ever, we can now read how the city’s Art Academy and Exhibitions Depart­ment related to each other over time, which major architects were approached to design a new museum for Den Bosch, and how the actions of the city’s politicians and administrators facilitated developments – or had the opposite effect. We can also see how Yvònne Joris’s

foresight and audacity enabled her not only to turn the museum’s small holdings of ceramics and jewellery into collections of international importance, but at the same time to mount equally spectacular exhibitions.

Titus Eliëns has done an extraordinarily good job of selecting evidence from the masses of sometimes impenetrable archive material, analyzing events over a period of more than half a century, and producing a balanced historical account of the many vicissitudes and innumerable actors involved. Fortunately, of course, he was not obliged to work alone.

Marte Rodenburg was always there to advise and assist with information and image material relating to the items donated by Pieter Joris, some of which are illustrated in the book. The photography was in the safe hands of Sander Vermeer, while Thea Sterken proved herself indispensable as an unfail­ ingly reliable project coordinator. Finally, Janey Tucker supplied an elegant English translation of the publication.

Even so, Eliëns’ work would have been almost impossible without the devoted efforts of the museum’s information specialist, Wil van Gils. It was she who examined and expertly appraised both our own in-house archival holdings and a host of documents from the city’s Heritage Department. Much of the material she viewed and inspected related to events that she had herself more or less directly wit­nessed and her many years of experience and professional involvement enabled her time and again to supply key documents from the endless files and boxes in the archives.

I would like to take this oppor­ tunity to thank all concerned and, on behalf of the entire staff of the museum, to dedicate this book to the memory of our unforgettable former director, Yvònne Joris.

Timo de Rijk Director Design Museum Den Bosch

Jan van Haaren: een academiedirecteur met museale aspiraties De basis van het huidige Design Museum Den Bosch wordt in 1955 gelegd wanneer op instigatie van Jan van Haaren, directeur van de Koninklijke School voor Kunst en Kunst­nijver­heid (de latere Academie voor Kunst en Vormgeving) de Gemeentelijke Tentoonstellingsdienst in het leven wordt geroepen. Zijn belangrijkste drijfveer is ‘de Akademie als pedagogisch milieu’ voor potentiële studenten aantrekkelijker te maken door het organiseren van ten­toon­ stellingen van eigentijdse kunst en vormgeving en door het aanleggen van een kunst­collectie.1 Dit initiatief past in zijn vernieuwende opvattingen over het kunst- en kunst­nij­ver­heids­ onderwijs, waarin hij de studenten niet zozeer wil opleiden tot ‘brave’ ambachts­lieden als wel tot creatieve geesten die een bijdrage kunnen leveren aan de vormgeving van het dagelijkse leven. Omdat de Academie op dat moment nog niet over een geschikte tentoonstellings­ locatie beschikt, worden de exposities de eerste jaren gehouden in het Provinciaal Museum, het tegenwoordige Noordbrabants Museum, De Moriaan en het Theatercafé van het Casino.

In 1972 is de Tentoonstellingsdienst onder directoraat van Van Haaren inmiddels zo volwassen geworden dat de dienst een eigen gebouw krijgt, het Kruithuis aan de Citadellaan, en ook een eigen directeur, Alfred Olderaan, waardoor deze kunst­instelling feitelijk los komt te staan van de Academie. Olderaan volgt in september van dat jaar Van Haaren op, die vanwege gezondheidsklachten van zowel de Academie als de dienst afscheid heeft moeten nemen. Helaas heeft Olderaan zijn functie slechts vier jaar kunnen bekleden door zijn vroegtijdige overlijden in 1976. Tot zijn opvolger werd Koos van Duinen benoemd.

Al tien jaar eerder, in 1962, heeft Van Haaren een voorstel gedaan voor een eigen tentoon­stellingsruimte in de vorm van een expositie­hal, waarvoor de bekende Nederlandse architect Gerrit Rietveld de ontwerpopdracht krijgt. Het nieuwe gebouw, op

8 J an van Haaren: An Art School Director with Museum-Making Aspirations

Noordbrabants Museum, in a medieval house called De Moriaan, or in the café at the Casino theatre.

The foundation for today’s Design Museum By 1972 the Exhibitions Den Bosch was laid in 1955, when a Municipal Depart­ment had developed sufficiently to Exhibitions Department (Gemeentelijke be awarded its own premises: the Kruithuis Tentoonstellingsdienst) was established in (a seventeenth-century gunpowder store) ’s-Hertogenbosch at the instigation of in Citadellaan. In September of that year Jan van Haaren, director of the city’s Royal it also gained its own director, making it inde­ Academy of Art and Design (Koninklijke pen­dent of the Academy. The new director, Academie voor Kunst en Vormgeving). His Alfred Olderaan, succeeded Van Haaren main motive was to make the art school when the latter retired from both the Academy a more attractive ‘learning environment’ for and the Exhibitions Department due to ill future students by holding exhibitions of health. Unfortunately, Olderaan would occupy contemporary art and design and by forming the post for only four years before his own an art collection.1 The initiative was con­sis­ premature death in 1976, when he was suc­ tent with his inno­vative approach to edu­ca­tion ceeded by Koos van Duinen. in the fine and applied arts: he wanted to Van Haaren had already pro­posed train students to be not so much ‘traditional’ creating an in-house exhibition space for craftsmen as cre­ative minds with the ability the Academy a whole decade earlier, in 1962. to contribute to the design of everyday life.

The renowned Dutch architect Gerrit Rietveld In the absence of a suitable exhibition space had been commissioned to design it. The at the Academy, the exhibitions were held new building was to be sited on Bastion for the first few years in what is now the Baselaer (part of the old fortifications), with

Ontwerper onbekend/Unknown designer Broche, jaren 1990, kostuumsieraad, metaal, glas Brooch, 1990s, costume jewellery, metal, glass

tentoonstellingen over vormgeving en vormentaal. Een ander argument is het gegeven dat nog nergens in Nederland gericht sieraden worden verzameld en dat de beeldende ontwik­ keling van het sieraad bij het publiek nauwelijks of niet bekend is. ‘Al met al’, zo vat directeur Van Duinen samen, ‘[geeft] het verzamelen van sieraden en vooral het eksposeren hiervan in een semi-permanente opstelling binnen de kontekst van het aktuele kunstgebeuren, (…) de mogelijkheid een groter publiek te informeren over datgene waarvan wij vinden dat het de “maatschappelijke funktie van de kunst” is.’15 Incidenteel heeft de Tentoonstellingsdienst in het verleden al enige aandacht aan sieraden geschonken, bijvoorbeeld in 1978 aan de jong overleden kunstenares Françoise van den Bosch, die tot de voorhoede behoort van de ontwerpers van het moderne Nederlandse sieraad. Het spreekt om die reden voor zich dat, wanneer in 1981 Joris ter ore komt dat de sieradencollectie van deze ontwerpster te koop zal worden aangeboden, zij stappen onder­neemt om te weten te komen wat de omvang en de vraagprijs van deze ver­ zameling is, een actie die overigens niet tot de verwerving van deze collectie heeft geleid, omdat van het collectioneren van sieraden dan nog geen sprake is.16 Ondanks de enthousiaste toon van de notitie zal het nog een aantal jaren duren voordat het verzamelen van sieraden definitief in de beleidsplannen wordt veran­ kerd. Intern is namelijk niet iedereen ervan overtuigd dat het collectiebeleid met dit nieuwe verzamelgebied moet worden uitgebreid. Hierbij spelen zowel inhoudelijke als financiële argumenten een rol. De initiator van dit plan, Yvònne Joris, ziet echter geen enkel probleem en is graag bereid haar functie met deze taken uit te breiden.17 Niet toevallig heeft zij dat jaar de eerste museale expositie samengesteld over LAM de Wolf, waarmee zij bewijst over een goed gevoel te beschikken voor het eigentijdse sieraad, aangezien De Wolf tegenwoordig als een van de eerste representanten van het moderne sieraad in Nederland wordt beschouwd.

26 public were largely or completely unaware of artistic developments in the jewellery field.

‘All in all,’ director Koos Van Duinen concluded, ‘collecting jewellery and, more particularly, exhibiting it in a semi-permanent manner in the context of current developments in art, [would make it possible] to inform the wider public of what we consider the “social function of art”.’15 The Exhibitions Department had in fact already shown some occasional interest in jewellery. It did so in 1978, with an exhibition of work by artist Françoise van den Bosch, a pioneer of modern Dutch jewellery design who had died prematurely in 1977. And when in 1981 her collection was about to come up for a sale, Joris took steps to discover the size and asking price of the collection, but then dropped the matter since the museum had at that time no firm policy of collecting jewellery.16 Indeed, despite the enthusiastic tone of the memorandum, it was to be some years before the museum finally included

the collecting of jewellery in its policy plans.

Not everybody on the staff was convinced of the desirability of the change. There were financial and other arguments against it.

However, the plan’s initiator, Yvònne Joris, saw no problem whatsoever and was happy to add the associated tasks to her job descrip­tion.17 It is no accident that, in the same year, she curated the Netherlands’ first museum exhibition of work by LAM de Wolf.

The choice of artist demonstrates Joris’s affinity with the contemporary jewellery field, since De Wolf is nowadays regarded as one of the earliest representatives of modern jewellery in the Netherlands.

In 1987, when Joris assumed final responsibility for the museum’s policies, one of her first actions was to make jewellery an official area of collecting. As in the case of ceramics, the museum focused its acqui­ sitions on the period between 1945 and the present. Joris felt that pieces of jewellery from that period were easily obtainable, not only through purchase but also as loans.

Rhonda Zwillinger Broche, 1989, kunststof, glas, metaal Brooch, 1989, plastic, glass, metal

Jean Cocteau Halssieraad, 1962, goud Pendant, 1962, gold

Jan Tempelman Ring, z.j, ijzer, goud Ring, n.d., iron, gold

met een aantal werken dat zij speciaal voor deze gelegenheid bij het Keramisch Werkcentrum vervaardigt 8 . Inmiddels is de discussie over een vergaande samenwerking met het Noordbrabants Museum (voorlopig) afgesloten, zodat Het Kruithuis zijn positie als zelfstandig museum met een eigen identiteit behoudt.

Op verzamelgebied wordt in 1988 gestart met de opbouw van de collec­tie sieraden, waarbij het museum zich, aldus het jaarverslag, laat leiden door ver­ nieuwende ontwikkelingen, veranderende stijlopvattingen, coherente thematiek of disciplineover­schrijd­ende experimenten. In retrospectief wordt er werk verworven van Nederlandse sieraden­ont­wer­pers als Hans Appenzeller, Gijs Bakker, Onno Boekhoudt, Paul Derrez, Beppe Kessler, Emmy van Leersum, Lous Martin en LAM de Wolf. In navolging van de kunste­ naarskeramiek wordt tevens de basis gelegd voor een collectie kunstenaars­sieraden met ontwerpen van Keith Haring, Hans Hollein 9 , Meret Oppenheim 10 , Ettore Sottsass jr. en Angus Suttie. Ook worden er enige sieraden verworven van de mode­ontwerpers Christian Dior en Nina Ricci. Om de opbouw van de collectie conform de geformuleerde uitgangspunten gestalte te kunnen geven, wordt een Sieraden Kommissie ingesteld, bestaande uit Joris en Poodt en de externe leden publicist Gert Staal, Evert van Straaten en Marjan Unger, docent Gerrit Rietveld Academie Amsterdam.

Op kleine schaal wordt er beeldende kunst aangekocht in de lijn van de collectie hedendaagse kunst, die grotendeels bestaat uit werk afkomstig van de BKR-verzameling en de collectie van de kunstuitleen. Het startsein hiertoe vormt de tentoon­stelling ‘Reprise’ in de zomer van 1987, die een keuze laat zien uit de collectie beeldende kunst. Deze expositie is enerzijds bedoeld om een balans op te maken van dertig jaar gemeen­telijke aankopen, anderzijds is de tentoonstelling een warm pleidooi voor een revitalisering van het aankoopbeleid op het gebied van de eigentijdse kunst, zodat

56 On the collecting front, the museum started in 1988 to construct its jewellery collection. According to its annual report, the collection was to be based on innovative developments, changing stylistic ideas, coherent themes and cross-disciplinary experiments. Acquisitions included earlier work by Dutch jewellery designers like Hans Appenzeller, Gijs Bakker, Onno Boekhoudt, Paul Derrez, Beppe Kessler, Emmy van Leersum, Lous Martin and LAM de Wolf. As a counterpart to the collection of artists’ ceramics, work was also done to establish a collection of jewellery designed by artists like Keith Haring, Hans Hollein 9 , Meret Oppenheim 10 , Ettore Sottsass Jr. and Angus Suttie. Pieces by fashion designers Christian Dior and Nina Ricci were also acquired. To ensure that the collection would reflect the principles formulated for its establish­ment, a Jewellery Committee was appointed. In addition to Joris and Poodt, it included several external members: publicist Gert Staal, Evert van Straaten and Marjan

Unger (a teacher at the Gerrit Rietveld Academy in Amsterdam).

There were also small-scale acqui­sitions in the fine art field. These com­ ple­mented the museum’s contemporary art col­lec­tion, consisting largely of work from the BKR collection and the collection of the Art Lending Foundation. The starting signal for the acquisitions was the ‘Reprise’ exhibition held in the summer of 1987, which presented a selec­tion of works from the in-house col­lec­tion.

The show was intended both as a way of tak­ ing stock of the results of 30 years of mu­nic­i­pal art purchases and as a plea for a revitali­zation of acquisitions policy in the con­tem­porary art field, so that the city could continue to expand its collection. Poodt said at the time that the purpose of this art pur­chasing policy was to create a small core col­lection of Dutch art, intended to be a reflec­tion of the institution’s exhibitions policy.31 After just a couple of years, however, the policy was abandoned when it was realized that a serious collection could never be achieved in that way.

aardewerk/Pistol Packing Mama, 1989, earthenware

11

etsy King, drietal broches en twee halssieraden, B 1988 –1989, verschillende (on)edele materialen/ three brooches and two necklaces, 1988 –1989, various precious and non-precious materials

uitvoering 1970, goud/pendant La Jolie, design 1961, execution 1970, gold

Vase bleu aux femmes, 1934, earthenware

Hans Hollein, ring, 1986, goud, rozenkwarts en lapis lazuli/

ring, 1986, gold, rose quartz and lapis lazuli

Man Ray, hanger La Jolie, ontwerp 1961, 13

Rhonda Zwillinger, Pistol Packing Mama, 1989, 8 eret Oppenheim, broche Gedeckter Tisch, M ontwerp 1936 –1940, uitvoering 1985, zilver en goud/ Gedeckter Tisch brooch, design 1936 –1940, execution 1985, silver and gold

Raoul Dufy, Vase blue aux femmes, 1934, aardewerk/ 12

10

9

Een bevlogen directeur Wanneer we de ruim dertig jaar overzien waarin Yvònne Joris aan het SM’s verbonden is geweest, het merendeel van de jaren als directeur, lijkt de rode draad het zoeken naar een nieuwe locatie voor haar museum te zijn geweest. Niets is echter minder waar.

Met een niet te stuiten energie en bevlogenheid heeft zij daarnaast, samen met haar conservatoren Wim van Bergen en Jos Poodt, gewerkt aan een in het oog springend tentoon­ stellingsbeleid op het gebied van de vormgeving en beeldende kunst en aan de opbouw van een keramiek- en sieradencollectie die het museum internationale faam heeft bezorgd.

De unieke positie die het middelgrote SM’s in museaal Nederland heeft verworven, is niet zonder slag of stoot tot stand gekomen. Zoals al eerder gesteld, heeft Joris in haar enthousiasme vooral in de Bossche politiek soms mensen voor het hoofd gestoten, iets wat nooit haar bedoeling is ge­weest. Het enige wat zij wilde, was dat anderen in haar enthousiasme werden mee­gesleurd en dat zij de kwaliteiten van haar ideeën deelden.

Vandaar dat zij in 1997 een vliegtuig charterde dat burgemeester Rombouts, wethouder van Cultuur Rottier en de fondateurs van haar museum linea recta naar Praag vloog om te laten zien welke grootse werken Šípek daar aan de Burcht aan het verrichten was. Dat dit charme­ offensief uiteindelijk niet tot het gewenste resultaat heeft geleid, is overigens niet aan de inzittenden van dit vliegtuig te wijten. Geheel onterecht is Joris wel eens verweten arrogant te zijn, een eigenschap die mensen die haar beter kennen geenszins herkennen. Als de evenknie in het Zuiden van de onortho­doxe Frans Haks van het Groninger Museum heeft zij als een Jeanne d’Arc voor haar zaak gestreden. Hiermee heeft zij, niet in het laatst door haar oprechte houding en visionaire kijk op kunst, zowel in binnen- als buitenland talrijke collega’s, galeriehouders en verzamelaars aan zich weten te binden. Er is wel eens gezegd

102 An Inspired Director Looking back over the three decades of Yvònne Joris’s work at the SM’s (most of that time as director), the main theme may appear to have been the search for a new home for her museum. But nothing could be less true.

With unstoppable energy and enthusiasm, she was always busy, together with her cu­ra­ tors Wim van Bergen and Jos Poodt, work­ing simultaneously on vibrant and striking exhibitions in the art and design fields and on the construction of the ceramics and jewellery collections that have brought the museum international fame. The unique position that the SM’s now occupies within the Dutch museum world, despite its relatively small size, was not achieved without effort.

As already mentioned, Joris’s enthusiasm sometimes led her to alienate or offend people, especially in the local political world of Den Bosch, but it was always done unintentionally.

The only thing she wanted was to carry people with her and convince them of the

merits of her ideas. That was why, in 1997, she chartered a plane to fly the city’s mayor and culture chairman, as well as the founders of her museum, directly to Prague to show them the extraordinary work that Šípek was doing on the city’s Castle. And the eventual failure of this charm offensive to produce the desired result was not due to any of the passengers in the aircraft. Joris has some­ times been accused of arrogance. This is entirely mistaken, as anyone who really knew her will attest. As the southern Dutch equiv­ alent of Frans Haks, the unorthodox director of the Groninger Museum in the north of the Netherlands, she fought for her cause like some latter-day Joan of Arc. By doing so, she won the support of countless colleagues, gallery holders and collectors in the Netherlands and abroad, not least through her honesty and her visionary outlook on art.

The SM’s has sometimes been said to be world-famous outside the Netherlands, but unknown in Den Bosch. Criticism tends to be remembered, while praise is forgotten.

Yvònne Joris, ca./c. 1995 Broche/brooch, p. 31 Oorsieraad/earrings, p. 110

Jewels of Fantasy: modesieraden van de 20e eeuw (‘Jewels of Fantasy: 20th-century costume jewellery’ – Kruithuis, Citadellaan Mode & Sieraad: 8 koppels van Nederlandse mode- en sieraadontwerpers (‘Fashion & Jewellery: 8 pairs of Dutch fashion and jewellery designers’) – Kruithuis, Citadellaan 1995 Items for Ever: recente aan­winsten (‘Items for Ever: recent acquisitions’) – Kruithuis, Citadellaan Juxtaposed: schilderijen van Eldridge Rawls en Herbert Warmuth (‘Juxtaposed: paintings by Eldridge Rawls and Herbert Warmuth’) – Kruithuis, Citadellaan Angus Suttie 1946 –1993: een retrospectief (‘Angus Suttie 1946–1993: a retrospective’) – Kruithuis, Citadellaan ‘T is plastic!: vormgeving in kleur en kunststof (‘It’s Plastic!: design in colour and plastic’) – Kruithuis, Citadellaan Time Exposed: Hiroshi Sugimoto – Kruithuis, Citadellaan Françoise van den Bosch: sieraden (‘Françoise van den Bosch: jewellery’) – Kruithuis, Citadellaan Multiple Choice: kunst en design in oplage (‘Multiple Choice: serial art and design’) – Kruithuis, Citadellaan Ettore Sottsass Jr.: Biografie in Keramiek (‘Ettore Sottsass Jr.: Biography in Ceramics’) – Kruithuis, Citadellaan 1996 Bořek Šípek: totaalontwerper (‘Bořek Šípek: all-round designer’) – Kruithuis, Citadellaan Luchtspiegels (Artists’ kites) – Kruithuis, Citadellaan The Unexpected, Artists’ Ceramics of the 20th Century – reizend (touring exhibition) Droog: Design der Lage Landen (‘Droog: Design from the Low Countries‘) – Hekellaan 2 1997 Stephan Balkenhol: sculptuur en tekeningen (‘Stephan Balkenhol: sculpture and drawings’) – Hekellaan 2 In Beauty I Walk: L.J.A.D. Creyghton – fotografie (‘In Beauty I Walk: L.J.A.D. Creyghton – photography ‘) – Hekellaan 2 Garderobe van onsterfelijkheid: kleding ontworpen door Fong Leng voor Mathilde Willink (‘Clothed for Immortality: Fong Leng designs for Mathilde Willink’) – Hekellaan 2 Chi ha paura…? (Wie is er bang voor…?): hedendaagse sieraden (‘Chi ha paura…? (‘Who’s afraid of…?’):

contemporary jewellery’) – Hekellaan 2 Quadrifoglio en andere sieraden: Annelies Planteijdt (‘Quadrifoglio and other jewellery: Annelies Planteijdt’) – Hekellaan 2 Bethlehem…Bethlehem: fotografisch werk van Jan Bogaerts en Marcus Peters (‘Bethlehem…Bethlehem: photographic work by Jan Bogaerts and Marcus Peters’) – Hekellaan 2 1998 Fabric Corrections: schilderijen van Arjan van Arendonk (‘Fabric Corrections: paintings

by Arjan van Arendonk’) – Hekellaan 2 Sieraden van Theo Smeets (‘Jewellery by Theo Smeets’) – Hekellaan 2 ’s-Hertogenbosch bouwt (‘Den Bosch builds’) – Hekellaan 2 Beth Galí: Architecture and Design 1966 –1998 – Hekellaan 2 Ontwerpen aan Brabant: stedenbouw, architectuur, interieur en vormgeving (‘Designing Brabant: town planning, architecture, interiors and design’) – Hekellaan 2 Uit het EKWC (‘From the EKWC’) – Hekellaan 2 Brooching it Diplomatically: A Tribute to Madeleine K. Albright, Secretary of State of the United States of America – Hekellaan 2 Terra Incognita: De Architect als Vormgever (‘Terra Incognita: The Architect as Designer’) – Hekellaan 2 Arjenne Fakkel: houtdrukken en boekjes (‘Arjenne Fakkel: woodcuts and books’) – Hekellaan 2 1999 Ik zie, ik zie wat jij ook ziet (‘I spy, you spy’) – Hekellaan 2 Poëzie in beeld (‘Poetry in the Picture’) – Hekellaan 2 Cityscapes – ’s-Hertogenbosch – Hekellaan 2 Wanders Wonders: Design for a New Age – Hekellaan 2 Pioneers and Terriers: Colenbrander, Ohr and USA Clay Today – Gemeente­ museum Den Haag Good Luck to You – Hekellaan 2 Tony Cragg – Hekellaan 2 Floating Time: keramiek­sculp­tu­ren langs de Groote Stroom in ’s-Hertogenbosch (‘Floating Time: ceramic sculptures on the banks of the Groote Stroom in ’s-Hertogenbosch’) – Hekellaan 2 Face the Portrait: Reflect your Mind – Hekellaan 2 Vaas voor de Gelegenheid (‘Vase for the Occasion’) – Hekellaan 2 2000 Au début du Siècle: Tafel van de 21e eeuw (‘Au début du

Siècle: 21st-century tables’) – Hekellaan 2 Exposed!: actuele mediakunst (‘Exposed!: media art today’) – Hekellaan 2 3d tekeningen: keramische objecten van Diet Wiegman (‘3D drawings: ceramic objects by Diet Wiegman’) – Hekellaan 2 Fongmular: Ho Wai Fong – Hekellaan 2 Floating Time 2000: keramiek­ sculpturen langs de Groote Stroom in ’s-Hertogenbosch (‘Floating Time 2000: ceramic sculptures on the banks of the Groote Stroom in ’s-Hertogenbosch’) – Hekellaan 2 Jewels of Mind and Mentality – reizend (touring) Oh My Dear!: Amerikaanse sieraden uit de collectie van Museum Het Kruithuis (‘Oh My Dear!: American jewellery from the collection of Het Kruithuis’) – Hekellaan 2 Museum Het Kruithuis: Definitief ontwerp nieuwbouw (‘Het Kruithuis: Final design for the new museum’) – Hekellaan 2 2001 ‘Click op oneindig’: over reizen in de beeldende kunst (‘“Click on never-ending”’: on travel in the visual arts’ – Hekellaan 2 Floating Time 2001: Bizar Realisme (‘Floating Time 2001: Bizarre Realism’) – Hekellaan 2 Floating Time 2001: Garden of Earthly Delights – Hekellaan 2 Floating Time 2001: Geënt op Bosch (‘Floating Time 2001: Based on Bosch’) – Hekellaan 2 Met een knipoog van de camera: over waarheid en fictie in de hedendaagse fotografie (‘With a nod and a wink from the camera: on truth and fiction in contemporary photography’) – Hekellaan 2 2002 21 diademen voor Máxima (‘21 Tiaras for Máxima’) – Hekellaan 2 Floating Time 2002: 21 diademen voor Máxima (‘Floating Time 2002: 21 Tiaras for Máxima’) – Hekellaan 2 Clay & Beyond – Hekellaan 2 Chine de commande – Hekellaan 2 Pictures@Eternity – Hekellaan 2 Moving magic: animatie in beweging (‘Moving magic: animation in motion’) – Hekellaan 2 2003 Floating Time 2003: Lethe, rivier der vergetelheid (‘Floating Time 2003: Lethe, River of Forgetfulness’) – Hekellaan 2 Hans Waanders in search of blue: één kunstenaarsoeuvre op vier locaties in één stad

(‘Hans Waanders in search of blue: one artist’s oeuvre at four locations in a single town’) – Hekellaan 2 Crazy Table: lepels om op te eten en servies dat swingt (‘Crazy Table: spoons to eat and swinging table services’) – Hekellaan 2 Tafel Plezier: ontwerpen voor de tafel (‘Pleasures of the Table: designs for tableware’) – Hekellaan 2 2004 Hap, slik…kunst! (‘The art of eating’) – Hekellaan 2 Dutch Souvenirs – Hekellaan 2 Floating Time 2004 – Rik Delrue: Plezante mannekes (‘Floating Time 2004 – Rik Delrue: Funny little chaps’) – Hekellaan 2 2005 Stilleven 2005 (‘Still Life 2005’) – Hekellaan 2 De Chinezen: hedendaagse fotografie en video uit China (‘The Chinese: contemporary photography and video from China’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier Schilderen met vuur: de keramiek van Marc Chagall (‘Painting with Fire: the ceramics of Marc Chagall’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier Zes fascinaties (‘Six Fascinations’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier What’s Luxury – Magistratenlaan, Paleiskwartier Jota Castro: ‘Taking part’ – Magistratenlaan, Paleiskwartier Gijs Bakker and Jewelry – Magistratenlaan, Paleiskwartier Boven de Waal – tekeningen van Willem den Ouden (‘Over the Waal – drawings

by Willem den Ouden’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier Uitgelicht: Alexander Calder (‘Spotlight: Alexander Calder’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier Keuze uit de collecties (‘Selected items from the collections’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier Johan Tahon: Spheria – Magistratenlaan, Paleiskwartier 2006 Meret Oppenheim: bont en andere kleinigheden (‘Meret Oppenheim: fur and other trifles’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier Sterke verhalen (‘Tall Stories’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier AESOP’S PETS: een installatie van Vika Mitrichenka (‘AESOP’S PETS: an instal­ lation by Vika Mitrichenka’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier

Uitgelicht: Jeff Koons (‘Spotlight: Jeff Koons’) – Magistraten­ laan, Paleiskwartier Do the Right Bling – Magistratenlaan, Paleiskwartier Papieren en Notulen van de Asgrauwe: presentatie van Jan de Bie en Harry van Boxtel (‘De Asgrauwe: Papers and Minutes: presentation by Jan de Bie and Harry van Boxtel’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier Free Spirit: hedendaagse keramiek van IndiaansAmerikaanse origine (‘Free Spirit: contemporary Native American ceramics’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier Fragile – Magistratenlaan, Paleiskwartier Lokvogels en andere sieraden (‘Bait and Other Jewellery’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier Ready Mades – Magistratenlaan, Paleiskwartier Flora Keramiek: hoogtijdagen van een Nederlandse Aardewerkfabriek (‘Flora Ceramics: heyday of a Dutch pottery’ – Magistratenlaan, Paleiskwartier GHADA AMER: schilderijen en RFGA tekeningen (GHADA AMER: paintings and RFGA drawings’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier Avec Plaisir: keramiek van Pablo Picasso (‘Avec Plaisir: ceramics by Pablo Picasso’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier Post Horizon – Magistratenlaan, Paleiskwartier Matali Crasset: Spring Therapy – Magistratenlaan, Paleiskwartier 2007 Xenia, een topofonie: solo­ presentatie van Anna Lange (‘Xenia, a Topophony: solo show by Anna Lange’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier Uitgelicht: Karel Appel (‘Spotlight: Karel Appel’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier Metrosideros Robusta: sieraden van Karl Fritsch (‘Metrosideros Robusta: jewellery by Karl Fritsch’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier Keuze uit de collectie: Parels van Makkum – Alexander van Slobbe (‘Selected items from the collection: Pearls of Makkum – Alexander van Slobbe’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier Keuze uit de collectie: Marien Schouten (‘Selected items from the collection: Marien Schouten’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier

Aaron van Erp: tekeningen (‘Aaron van Erp: drawings’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier OFF OFF LIMIT: solopresentatie van Federico d’Orazio (‘OFF OFF LIMIT: solo show

by Federico d’Orazio’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier Comfort/Discomfort: de tekening als intiem verblijf (‘Comfort/Discomfort: the drawing as an intimate world’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier Centerpieces – Magistratenlaan, Paleiskwartier Rituals – Magistratenlaan, Paleiskwartier Summer Camp: Keuze uit de SM’s collectie Amerikaanse sieraden (‘Summer Camp: Selected items from the SM’s collection of American jewellery’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier Queen for a Day: sieraden voor de haute couture (‘Queen for a Day: jewellery for haute couture’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier Maastrichts aardewerk (‘Maastricht pottery’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier Uitgelicht: Kees van Dongen (‘Spotlight: Kees van Dongen’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier Nederclips: overzicht van Nederlandse videoclips (‘Netherclips: overview of Dutch videoclips’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier Keuze uit de collectie: Emmy van Leersum – Gebroken lijnen (‘Selected items from the collection: Emmy van Leersum – Broken Lines’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier Keuze uit de collectie: voorbij de Modern Movement (‘Selected items from the collection: beyond the Modern Movement’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier AKV / St. Joost: Lichting 2007 (‘AKV / St. Joost: Class of 2007’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier WW vs GRRRR: Wesley Willis (USA) / Ingo Giezendanner (CH) – Magistratenlaan, Paleiskwartier Lucio, are you crazy? keramiek van Lucio Fontana (‘Lucio, are you crazy?

Ceramics by Lucio Fontana’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier Born April 9th: Sadik Kwaish Alfraji – Magistratenlaan, Paleiskwartier Entity Identity: Beijing Series Westerse ontwerpers – Chinese ambachtslieden (‘Entity Identity: Beijing Series Western designers

– Chinese craftsmen’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier 2008 Uitgelicht: Raoul Dufy (‘Spotlight: Raoul Dufy’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier Zweitse Landsheer – Magistratenlaan, Paleiskwartier Frans Beerens: Het Laboratorium voor de Dingen (‘Frans Beerens: The Laboratory for Things’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier Jeroen Kooijmans: The fish pond song – Magistratenlaan, Paleiskwartier Multitasking – Magistratenlaan, Paleiskwartier Anne Wenzel: This is what you want…this is what you get – Magistratenlaan, Paleiskwartier Uit de collectie: Annelies Planteijdt (‘Selected items from the collection: Annelies Planteijdt’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier Uit de collectie: Dutch Design (‘Selected items from the collection: Dutch Design’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier Challenging the Châtelaine!

– Magistratenlaan, Paleiskwartier Land of Milk and Money: Maria Roosen & Margriet Smulders – Magistratenlaan, Paleiskwartier Lichting 2008 (‘Class of 2008’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier Amar Kanwar: The Lightning Testimonies – Magistratenlaan, Paleiskwartier Uitgelicht: Betty Woodman (‘Spotlight: Betty Woodman’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier It’s a small world: Richard Deacon sculpture – Magistratenlaan, Paleiskwartier Solos expo: jongeren in woord en beeld (‘Solos expo: young people in words and pictures’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier Dropstuff.nl – Magistratenlaan, Paleiskwartier In den Beginne (‘In the beginning’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier Liam Gillick & Philippe Parreno / Briannnnnn & Ferryyyyyy – Magistratenlaan, Paleiskwartier Moving Stills: een installatie voor portretten en stemmen (‘Moving Stills: an installation for portraits and voices’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier A never ending start: Matthijs Bosman – Marjan Teeuwen – JCJ Vanderheyden – Magistratenlaan, Paleiskwartier

Ted Noten: Tedwalk – Magistratenlaan, Paleiskwartier Kimberly Clark: Hallucinations & Hallelujahs – Magistratenlaan, Paleiskwartier Studio Wieki Somers: thinking hands, speaking things – Magistratenlaan, Paleiskwartier 2009 The Unexpected – van Picasso tot Penck, van Appel tot Koons (‘The Unexpected – from Picasso to Penck, from Appel to Koons’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier The Chrysalides Trilogy – Patrick Bernatchez – Magistratenlaan, Paleiskwartier Bat Reel III – Magistratenlaan, Paleiskwartier Nadia Naveau – Beyond Baroque – Magistratenlaan, Paleiskwartier Repeat Please – Magistratenlaan, Paleiskwartier Uitgelicht: Atelier van Lieshout – Slave City Boardroom (‘Spotlight: Atelier van Lieshout – Slave City Boardroom’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier Upcycling – Magistratenlaan, Paleiskwartier Lichting 2009 AKV/St. Joost (‘AKV/St. Joost – Class of 2009’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier Transvoid: Roderik Henderson, 2009 – Magistratenlaan, Paleiskwartier Private Passion: de collectie kunstenaarssieraden van het SM’s (‘Private Passion: the SM’s artists’ jewellery collection’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier Uitgelicht: Peter Voulkos (‘Spotlight: Peter Voulkos’) – Magistratenlaan, Paleiskwartier California Dreamin’ – Magistratenlaan, Paleiskwartier

Colofon Credits

Fotoverantwoording / Photo Credits

© 2018 nai010 uitgevers, Rotterdam.

Deze publicatie verschijnt gelijktijdig met de tentoonstelling ‘Show Yourself – Collecties van Benno Premsela en Yvònne Joris’, 16 juni – 30 september 2018 in het Design Museum Den Bosch.

Design Museum Den Bosch, afb./ills. 2 – 5, 8, 11, 12, 14 –18, 19, 20 Design Museum Den Bosch, Peter Cox afb./ills. 6, 9, Design Museum Den Bosch, Frans Strous, afb./ills. 10, 13 Design Museum Den Bosch, Jan Verhoeff, foto’s van/photos of Yvonne Joris Het Nieuwe Instituut, archief G.Th. Rietveld, afb./ill. 1 Collectie/Collection Het Nieuwe Instituut/SOET inv.nr./no. 8306, afb./ill. 7 Joep Lennarts, afb./ill. 19 Sander Vermeer, foto’s sieraden/ photos jewellery

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveel­voudigd, opgeslagen in een geautoma­ti­ seerd gegevens­bestand, of open­ baar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektro­nisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Voor zover het maken van repro­ grafische verveel­voudi­gingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16 h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoe­ dingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl).

Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatie­werken (artikel 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie), Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro.

This book has been published to coincide with the exhibition ‘Show Yourself – Collections of Benno Premsela en Yvònne Joris’ 16 June – 30 September at the Design Museum Den Bosch.

Auteur / Author Titus M. Eliëns Tekstredactie / Copy editing Els Brinkman (NL) Michael Wachholz (EN) Beeldredactie / Photo editing Wil van Gils, Marte Rodenburg Vertaling / Translation Janey Tucker Ontwerp / Design Haller Brun ruk en lithografie / D Printing and lithography Die Keure, Brugge/Bruges (BE) Papier / Paper Fluweel 1.5, 120 g/m2; Clairefontaine Trophee, black, 120 g/m2; Opakal, 60 g/m2 Productie / Production Thea Sterken, Marte Rodenburg, Stella Nelissen Uitgever / Publisher Eelco van Welie, nai010 uitgevers Deze publicatie kwam mede tot stand dankzij een bijdrage van Stichting Zandstaete This publication was made possible, in part, by Zandstaete Foundation

Printed and bound in Belgium.

ISBN 978-94-6208-449-0

© 2018 nai010 publishers, Rotterdam.

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or other­ wise, without the prior written permission of the publisher.

Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij een CISAC-organisatie is het auteurs­ recht geregeld met Pictoright te Amsterdam © 2018, c/o Pictoright Amsterdam For works of visual artists affili­ ated with a CISAC-organization the copyrights have been settled with Pictoright in Amsterdam. © 2018, c/o Pictoright Amsterdam Niet alle rechthebbenden van de gebruikte illustraties konden worden achterhaald. Belang­ hebbenden wordt verzocht contact op te nemen met nai010 uitgevers, Mauritsweg 23, 3012 JR Rotterdam, info@nai010.com Although every effort was made to find the copyright holders for the illustrations used, it has not been possible to trace them all.

Interested parties are requested to contact nai010 publishers, Mauritsweg 23, 3012 JR Rotterdam, the Netherlands, info@nai010.com

nai010 uitgevers is een inter­ nationaal georiënteerde uitgever, gespecialiseerd in het ontwik­ kelen, produceren en distribu­eren van boeken op het gebied van architectuur, stedenbouw, kunst en design. www.nai010.com nai010 publishers is an inter­ nationally orientated publisher specialized in developing, producing and distributing books in the fields of architecture, urbanism, art and design. www.nai010.com nai010 books are available internationally at selected book­ stores and from the following distribution partners: North, Central and South America – Artbook | D.A.P., New York, USA, dap@dapinc.com Rest of the world – Idea Books, Amsterdam, the Netherlands, idea@ideabooks.nl For general questions, please contact nai010 publishers directly at sales@nai010.com or visit our website www.nai010.com for further information.