Reuzenarbeid

Het Ned van de 1 erland zoals u h9e eeuw et eerder z nooit ag!

Reuzenarbeid brengt op unieke wijze de geschiedenis van de bouw van het moderne Nederland in de periode 1861 – 1918 in beeld.

Historicus Willem van der Ham ontdekte deze foto’s en nam het initiatief voor het project.

De foto’s liggen verspreid in archieven en museumdepots. Een belangrijke doelstelling is deze collectie te behouden en weer compleet te krijgen. De foto’s zijn gemaakt door de beste fotografen uit die tijd. De eerste foto’s dateren uit 1861. Ze behoren tot de eerste landschaps­ foto’s van Nederland. In 1869 besloot de minister dat de bouw en aanleg van alle openbare werken van het Rijk moesten worden gedocumenteerd. Het zijn getuigenissen uit het nabije verleden die de enorme schaal van de ingrijpende veranderingen en de noeste arbeid van mens en machine laten zien die Nederland heeft gemaakt tot wat zij nu is.

Met een boek, website, app en verschillende tentoonstellingen kan iedereen kennis nemen van de grote water- en infrastructurele werken waarmee de rijksoverheid Nederland in de 19e eeuw klaar maakte voor de toekomst.

Overal in het land gonsde het van de bouw­ activiteiten en kwamen nieuwe kanalen, spoorwegen, sluizen en bruggen tot stand. De aanleg van het Noordzeekanaal verbond Amsterdam rechtstreeks met de zee. Ook Rotterdam kreeg een Nieuwe Waterweg. De IJmuider sluis werd de grootste sluis van de wereld en de brug bij Kuilenburg Europa’s grootste spoorbrug. Er werd reuzenarbeid verricht. En het bijzondere was: dat werd allemaal gefotografeerd! Duizenden foto’s getuigen ervan hoe Nederland op de schop ging.

Ook nu staat Nederland voor grote uitdagingen door de klimaatsverandering en stijging van de zeespiegel. Reuzenarbeid is daarmee een ongekende kennis- en inspiratiebron voor iedereen die zich met de inrichting van het toekomstige Nederland bezighoudt.

2

Waarom nu?

→ Het project is een spiegel voor de hedendaagse opgave → 2021: Ode aan het Nederlandse landschap, themajaar van het NBTC → 2021 is het Jaar van de Waterbouw, uitgeroepen door de Vereniging van Waterbouwers → 2021 is het European Year of Rail, uitgeroepen door de Europese Unie → Het project bestaat uit een boek, website app en tentoonstellingen, binnen en buiten (corona-proof) → Het is 150 jaar geleden dat Nederland op de schop ging en veel bruggen, sluizen en sporen vieren in 2021 een jubileum → Het is 160 jaar geleden dat de eerste landschapsfoto in Nederland werd gemaakt

3

4

“Dankzij 17e-eeuwse kunstenaars als Jacob van Ruisdael en Jan van Goyen staat het landschap van die tijd op ons netvlies gegrift. Voor de schilders van de Haagse School uit de 19e-eeuw is het niet veel anders.

Ook zij lieten zich inspireren door het Hollands landschap en benadrukten weer andere zaken, zoals de kwaliteit van de verschillende soorten licht en het atmosferische.

Maar nergens brachten de schilders van de negentiende eeuw het moderne Nederland in beeld. Dát kwam vooral van de beoefenaren van een nieuwe kunst: de fotografie.”

Mattie Boom curator fotografie Rijksmuseum Amsterdam

5

DE BOUW VAN MODERN NEDERLAND Schaalvergroting, nieuwe toegangen tot de zee, grotere havens, nieuwe verbindingen met het achterland, spoorwegaanleg, bruggenbouw, rivierverbetering, kustverdediging, droogmaking, landaanwinning, ontginning van woeste gronden.

47

20

34

45 19

41

48 1 3

18 37 4 36 2 49 17

42

53

54

15

52

51

5 38

25

6

30 24 23

7

8 40 43

44

39

29

13 14

16

32 33

26 12

31

28

46

9 21

11 10

50

6

27

22

1 Noordzeekanaal – havenhoofd en sluizen IJmuiden 2 Noordzeekanaal Oranjesluizen 3 Vissershaven Ijmuiden 4 Willemsluis, Amsterdam-Noord 5 Nieuwe Waterweg – Hoek van Holland 6 Gemaal Beijerinck – doormaking Kleine plassen van Schieland Capelle aan den IJssel 7 Schouwen, kustwerken 8 Kanaal door Walcheren 9 Kanaal door Zuid Beveland – Hansweert – Wemeldinge 10 Kanaal Gent-Terneuzen 11 Sluis Terneuzen 12 Bergse Maas – Heusden 13 Rivierwerken Hardinxveld-Giessendam 14 Sluis Gorinchem 15 Merwedekanaal – sluis Eiland Utrecht – Zederikkanaal 16 Rivierwerken Wijk bij Duurstede 17 Apeldoorns Kanaal 18 Waterweg van Zwolle naar Zee/Katerveer/Haven Zwolle 19 Drentse Hoofdvaart – Dieversluis 20 Haven van Harlingen 21 Sluis Meijel 22 Nieuwe Statenzijl 23 Spoorbrug Moerdijk 24 Spoorbrug Dordrecht 25 Spoorbrug Culemborg 26 Spoorbrug Zaltbommel 27 Spoorbrug Venlo 28 Spoorbrug Crevecoeur

29 Spoorbrug Zutphen 30 Spoorbrug Spijkenisse 31 Spoorbrug Westervoort 32 Spoorbrug Nederrijn Arnhem 33 Spoorbrug Nijmegen 34 Spoorlijn Groningen Winschoten 35 Spoorlijn Amsterdam-Den Helder 36 Hembrug 37 Amsterdam Centraal Station – viaduct Houttuinen 38 Spoorlijn RotterdamDordrecht- Moerdijk/ spoorburg Maas Rotterdam 39 Spoorlijn VlissingenBergen op Zoom/ Afdamming Sloe 40 Haven Vlissingen 41 Helderse zeewering Hondsbossche Zeewering 42 Haven van Scheveningen 43 Willem-Leopoldpolder (’t Zwin), 44 Schengepolder 45 Kolonievaart Veenhuizen 46 Dongepolder 47 Spoorlijn HarlingenLeeuwarden-GroningenBad Nieuwschans 48 Waterweg van Zwolle naar Zee/ brug Kampen 49 Amsterdam Centraal station 50 Zuid-Willemsvaart (Maastricht) 51 Sluis Mallegat Gouda 52 Hoornburg Rijswijk 53 Sluis Leidschendam 54 Sluis Leiden 55 Spoorbrug Baanhoek Sliedrecht

7

8

De problemen van toen

→ Economische achterstand → Verouderde infrastructuur → Gevaar van overstromingen door rivieren en zee → Woeste grond en slechte waterhuishouding De opgave van nu

→ Klimaatverandering → Zeespiegelstijging → Verdroging → Energietransitie → Goede balans mens en natuur → Verstedelijking 9

10

DOE MEE! Word projectpartner en draag bij aan het succes van Reuzenarbeid.

→ Door het project financieel te steunen met een donatie of subsidie → Door boeken af te nemen als relatiegeschenk → Door te participeren in het tentoonstellingsprogramma, zowel binnen als buiten op locatie → Door de fotocollectie compleet en digitaal beschikbaar te stellen als museum of archief Interesse? Neem contact op met Marcel Witvoet, nai010 uitgevers, marcel@nai010.com of Willem van der Ham, info@willemvanderham.nl

11

12

13

HET BOEK

DE WEBSITE EN DE APP

Willem van der Ham maakt een rijk geïllustreerd boek voor breed publiek over hoe het moderne Nederland 150 jaar geleden is ontstaan. Nooit eerder is de overgang van het lege land naar een land dat met grote infrastructurele projecten en waterwerken klaar wordt gemaakt voor de toekomst, zo inzichtelijk gemaakt. Van de enkele duizenden foto’s worden er ruim 200 foto’s in het boek opgenomen. Van der Hams verhaal gaat over ingenieurs en aannemers, over handarbeid en spierkracht, oude en nieuwe paarden­krachten en over de fotografen die dit vastlegden. Het is het verhaal van reusachtige kranen naast duizenden schoppen en

De website www.reuzenarbeid.nl is de database voor de complete 19e-eeuwse rijks fotocollectie van openbare werken. Zo wordt deze bijzondere maar zeer kwetsbare collectie foto’s voor het nageslacht behouden. Alle foto’s die zich in verscheidene archieven en museale collecties bevinden, worden voor het eerst bijeen gebracht en toegankelijk gemaakt voor breed publiek. De basis wordt gevormd door een digitale interactieve kaart waarop per project informatie en alle foto’s te vinden zijn. De website wordt gebouwd en beheerd door de TU Delft. Een routeapp ontsluit de projecten ter plekke en is gekoppeld aan de website.

krui­wagens, het verhaal van trots en feest naast dat van eindeloze ontberingen. Het boek verschijnt in het voorjaar van 2021 bij nai010 uitgevers, prijs: € 39,95.

TENTOONSTELLINGEN BINNEN EN BUITEN Musea en bezoekerscentra nabij deze grote werken vormen ankerpunten in het project.

Meer dan tien musea, bezoekerscentra en gemeentelijke erfgoedinstellingen hebben zich al aangesloten, waaronder musea en erfgoed Zutphen, diverse Zeeuwse musea, het Hannemahuis in Harlingen, het Baggermuseum en het Gevangenismuseum te Veenhuizen.

Afhankelijk van de locatie worden landelijke of regionale thema’s belicht. Ook de bouwopgave voor de toekomst kan daar aan bod komen.

De foto’s worden metershoog (10 X 6 m) op billboards getoond in de buitenlucht bij bruggen, sluizen en andere grote openbare werken in alle delen van het land, in samenwerking met regionale musea. Op diverse plaatsen zijn routes uitgezet langs deze werken. Zo worden tal van onbekende plekken recreatief ontsloten.

14

15

“Thans zijn reeds twee rivierovergangen achter den rug, een half uur nadat de sneltrein ‘t station te Rotterdam verliet, en waar de baan een bogt maakt zien wij reeds de veertien getraliede halve cirkels der groote brug over het Hollandsch Diep als een fantastisch gevaarte boven de vlakke velden ter linkerzijde van den weg. Weldra rijden wij den langen tunnel van ijzeren netwerk binnen. Wat geweldige watermassa overspant deze reuzenbrug!�

Citaat in het boek Reuzenarbeid over de Moerdijkbrug, geopend 1 januari 1872

16

17

18

19

“Juist als we ons geconfronteerd zien met grote opgave met ruimtelijke consequenties is het van belang om ons begrip van de omvang van infrastructurele werken uit het verleden te actualiseren. Hierbij ligt het voor de hand om de huidige uitdagingen te zien in het licht van wat in eerdere eeuwen is gebeurd, met name de 19de eeuw en de 20ste eeuw.�

Maarten Hajer faculteitshoogleraar Urban Futures aan de Unversiteit van Utrecht

20

21

PROJECTORGANISATIE

COMITÉ VAN AANBEVELING

Willem van der Ham historicus en geograaf: www.willemvanderham.nl

Hans Renes Hoogleraar Erfgoed en Historische Geografie

Paul van Delft assistent projectleiding

Berno Strootman Rijksadviseur voor de Fysieke Leefomgeving

Anneke van Veen conservator fotografie bij het stadsarchief van Amsterdam Jules Schoonman beleidsmedewerker voor de presentatie van het academische erfgoed, TU Delft Library TU Delft/Tresor De TU Delft beschikt over een groot aantal foto’s die zullen worden gedigitaliseerd en de TU faciliteert de applicatie

Patrick Poelmann Oud-dijkgraaf Stichtse Rijnlanden, oudvoorzitter Schildhuisfonds, Oud-gedeputeerde Water van de Provincie Noord-Holland Bas Jonkman Hoogleraar waterbouw TU Delft, KIVI Mattie Boom Conservator fotografie Rijksmuseum

Bert Spaan zelfstandig ontwikkelaar, gespecialiseerd in (historische) digitale cartografie, linked data en crowd sourcing

Claire Lyons Conservator Getty Centre Los Angeles Petra van Dam Hoogleraar Waterstaatsgeschiedenis VU Amsterdam

Koehorst in ‘t Veld vormgevingsbureau met ruime ervaring in het ontwerpen van applicaties, boeken en tentoonstellingen: koehorstintveld.nl

Harry Lintsen Emeritus hoogleraar Techniek Geschiedenis TU Eindhoven

Stichting Toen Stichting Toeristische Ontsluiting Erfgoed Nederland: naartoen.nl nai010 toonaangevende uitgeverij op het gebied van kunst, architectuur en design: www.nai010.com PARTNERS Nationaal Archief, Koninklijk Huisarchief, TU Delft, Spoorwegmuseum Utrecht, Rijksmuseum, Zeeuws Archief, Stadsarchief Amsterdam, diverse regionale archieven en gemeenten, Rijkswaterstaat, Bureau Rijksbouw­ meester, Spoorbouwmeester en andere.

Maarten Hajer Faculteitshoogleraar Urban Futures aan de Universiteit van Utrecht, oud-directeur Planbureau voor de leefomgeving Han Meyer Emeritus hoogleraar Urban Design TU Delft/Deltastad Erik Luiten Hoogleraar Landscape architecture, TU Delft Spoorbouwmeester

22

EE! M K O O DOE A 11 N I G A P ZIE