ბოლშევიკების თვალით დანახული საქართველოს ოკუპაცია (1921) by name

ბოლშევიკების თვალით დანახული საქართველოს ოკუპაცია (1921)

თბილისი 2016

რეცენზენტი – ომარ თუშურაშვილი რუსულიდან ქართულად თარგმანი – დავით ალავერდაშვილი ქართული ტექსტის კორექტურა – ირმა ლაღიძე ქართულიდან რუსულად თარგმანი – ვლადიმერ ლუარსაბიშვილი რუსული ტექსტის კორექტურა და კომპიუტერული უზრუნველყოფა – ვიქტორია ხავთასი ქართულიდან ინგლისურად თარგმანი – ნანა გრიგალაშვილი ინგლისური ტექსტის კორექტურა – ტიმოთი ბლაუველთი დაკაბადონება – მერი ბარბაქაძე Рецензент – Омар Тушурашвили Перевод русского текста на грузинский язык – Давид Алавердашвили Корректура грузинского текста – Ирма Лагидзе Перевод текста на русский язык – Владимир Луарсабишвили Корректура русского текста и компьютерное обеспечение – Виктория Хавтаси Перевод текста на английский язык – Нана Григалашвили Корректура английского текста – Тимати Блаувелт Верстка – Мери Барбакадзе Reviewer – Omar Tushurashvili Translating Georgian texts – Davit Alaverdashvili Editing and proof reading of Georgian texts – Irma Laghidze Translating Russian texts – Vladimer Luarsabishvili Editing and proof reading of Russian texts and computer support – Victoria Khavtasi Translating English texts – Nana Grigalashvili Editing and proof reading of English text – Timothy Blauvelt Imprint – Mary Barbakadze

საქართველოს შინაგან საქმეთა სამინისტროს არქივი Архив министерства внутренних дел Грузии Archive of Ministry of Internal Affairs of Georgia

„აწმყო, შობილი წარსულისგან, არის მშობელი მომავლისა” ლაიბნიცი

წინასიტყვაობა მიუხედავად იმისა, რომ კარგად ვაცნობიერებთ, თუ თანამედროვე მკითხველისათვის რაოდენ გამაღიზიანებელი შეიძლება აღმოჩნდეს „საუკეთესო” საბჭოთა პროპაგანდისტული ტრადიციების მიხედვით შექმნილი ბოლშევიკრევოლუციონერთა მოგონებების წინამდებარე ფრაგმენტული კრებული, მაინც ვფიქრობთ, რომ შსს არქივში დაცული ფაქტობრივი მასალების საფუძველზე, უახლოესი წარსული გამოცდილების კიდევ ერთხელ, თანამედროვე გადმოსახე დიდან გააზრება და დაშვებული შეცდომების გაანალიზება (მიუხედავად ისტო რიის სპირალური ხასიათისა და განმეორებადი ბუნებისა), უკეთესი მომავლის პერსპექტიული დაგეგმარების საუკეთესო თეორიულ პლაცდარმსა და მეთოდო ლოგიურ ემპირიულ წანამძღვარს წარმოადგენს. ისტორიულად, მოგონებების ჟანრი ხანგრძლივი და საინტერესო ტრადიციის მქონეა. იგი ფართოდ იყო გავრცელებული საფრანგეთში, ქვეყანაში, სადაც ეს ლიტერატურული გამოცდილება სათავეს იღებს ჯერ კიდევ ლუი XIV-ის მმართვე ლობის ხანიდან. რაც შეეხება ტერმინს ავტობიოგრაფია, იგი წარმოადგენს პირდაპირ თარგმანს ინგლისური შესატყვისიდან “autubiography”, 1884 წელს იქნა გამოყენებული ბენჯამინ ფრანკლინის ამავე სახელწოდების მქონე წიგნის სათა ურად. თუმცა, ეს ორი ტერმინი განსხვავებული მნიშვნელობითაც გამოიყენება. როგორც ჯორჯ მეი აღნიშნავდა, მოგონებები არის ის, რაც ადამიანმა საკუთარი ცხოვრების განმავლობაში ნახა, ან გაიგო, ხოლო ავტობიოგრაფია კი ის, რაც მას თავს გადახდა. ამგვარად, მოგონებები არის ავტობიოგრაფიის ჟანრის შემადგე ნელი, თუმცა მისგან განსხვავებული მახასიათებლების მქონეა. დოკუმენტის გამოქვეყნებისა და თარგმანის შესრულების დროს ავტორი სეული სტილი დაცულია.

. Franklin, B. (1884):The Autobiography, London, George Bell & Sons. . May, G. (1982): La autobiografía, México, FCE, p. 121.

დავით ალავერდაშვილი

ივანე ზოლოტოვის მოგონებები (98-ე მსროლელთა ბრიგადის 292-ე პოლკის მეთაურის მოგონებანი მამისონის უღელტეხილის გადალახვის, ქუთაისისა და ბათუმის აღების და აჭარისტანში საბჭოთა ხელისუფლების დამყარების შესახებ)

მოკლე ბიოგრაფიული ცნობები: – ივანე ნიკიტას ძე ზოლოტოვი; – დაიბადა რუსეთში, 1890 წლის 25 მაისს; – სოციალური მდგომარეობა: გლეხი; – სამუშაო ადგილი (იმ დროისათვის – 1933 წ.): საგარეუბნო მეურნეობათა დირექტორი; – განათლება: ა) დაწყებითი – 2 კლასი (1907 წ.); ბ) ხიდების გამაგრების საინჟინრო კურსები (ბათუმი, 1916 წ.); – პარტიული კუთვნილება: უპარტიო. წითელ არმიაში სამსახურის გავლა: წითელი გვარდიის რიგებში ჩაირიცხა 1918 წლის 13 იანვარს, ქ. პიატიგორსკში. სხვადასხვა დროს მსახურობდა დივიზიის, პოლკის, ბატალიონის, ბრიგადისა და შტაბის ხელმძღვანელ თანამდებობებზე. იბრძოდა პოლონეთის, ასტრახანის, დონის, სამხრეთ და ჩრდილოეთ კავკასიის ფრონტებზე გენერლების – დენიკინის, კორნილოვის, შკუროს და სხვათა წინააღმდეგ. . შენიშვნა: ბიოგრაფიული ცნობები და სამსახურის გავლის შესახებ მონაცემები აღებულია ესენდუკის (ტერსკის ოლქი) რევოლუციური სამხედრო კომენდატურის მიერ გაცემული სამხედროსააღრიცხვო ბილეთიდან (ფონდი № 93, აღწერა №2, საქმე №368).

1921 წელს, ჩრდილოეთ კავკასიასა და საქართველოში აჯანყებული გლეხებისა და მშრომელების დასახმარებლად, 292-ე პოლკის მეთაურის რანგში ურთულეს პირობებში გადალახა მამისონის უღელტეხილი და ონის, ქუთაისისა და სამტრედიის აღების შემდეგ ბრძოლით ჩავიდა ქ. ბათუმამდე, სადაც, მიუხედ ავად მენშევიკური მთავრობის მიერ დასახმარებლად მოხმობილი ავანტიურისტი კიაზილ-ბეის გააფთრებული წინააღმდეგობისა, აიღო და საბჭოთა წყობილება დაამყარა აჭარისტანის დედაქალაქშიც. მიღებული აქვს განსხვავებული სიმძიმისა და სირთულის მრავალი საბრძოლო ჭრილობა. სამხედრო დამსახურებებისა და წარმატებებისათვის, არაერთხელ იქნა დაჯილდოებული სხვადასხვა რანგის სიგელებით, მედლებით, ორდენებითა და სახე ლობითი იარაღით.

მოგონებები

...1921 წლის 18 თებერვალი დგას... ქარიანი, თოვლიანი და მსუსხავი თებერვალი... წითელი არმია, ყველა დაბრკოლების მიუხედავად, მედგრად და შეუპოვრად მიიწევს წინ, ოქტომბრის რევოლუციის მიღწევათა განსამტკიცებლად. წითელი არმიის მებრძოლნო! რამდენი ოფლი, შრომა და არნახული გმირობაა თქვენს მხრებზე! ყველა მათგანი, დიდიდან პატარამდე, ალფადან ომეგამდე, ჯარისკა ციდან გენერლამდე განმსჭვალულია ერთიანი მიზნით – განვამტკიცოთ დიდი ოქტომბრის მიღწევები. წითელარმიელებთან უნისონში მღერიან კომუნარების, ჟანდარმთა მეგობ რების, კერენსკების, გეგეჭკორების და სხვა კლასობრივი მტრების უღელქვეშ ჩაგრული და გაღატაკებული მშრომელებისა და გლეხების მშფოთვარე გულებიც. აქა-იქ უკვე გაიგონებთ შაშხანებისა და ბერდენკების კანტიკუნტ გასროლებს. ეს სწორედ მათი პარტიზანული დანაყოფები ესალმებიან წითელარმიელებს, რომლებმაც საკუთარ ტყავზე განიცადეს მეფის რუსეთისა და მენშევიკური მთავრობების მთელი სუსხი, სისასტიკე და ულმობლობა. ქართველი პროლეტარების აჯანყება იწყება! აჯანყებული გლეხებისა და მუშების თანდათანობით გახშირებულ გასროლებს მისასალმებელი და გასამხნევებელი სროლებითვე პასუხობს წითელი არმია. მძიმეა ამბოხებულთა ხვედრი. გაცილებით უკეთეს მდგომარეობაშია საქარ თველოს მენშევიკური მთავრობა და რატომაც არა?! იგი აჯანყებულთა წინააღ მდეგობას სასტიკად ახშობს მეფის რუსეთის არმიისაგან მემკვიდრეობით მიღე ბული ან ნაძარცვი მძიმე შეიარაღებითა და საჭურვლით – ჯავშანმატარებლებით, ტყვიამფრქვევებითა და ტანკებით. ძალთა აბსოლუტური უთანასწორობაა. ფაქტობრივად, ამბოხებულთა ერთადერთ იარაღს მხოლოდ მენშევიკური მთავრობის მხურვალე და გულწრფელი სიძულვილი წარმოადგენს. არადა, ენერგიის უკანასკნელი მარაგიც იწურება. მასთან ერთად ინავლება იმედის სხივიც. მუშათა კლასი და გლეხობა სისხლისაგან იცლება.

ერთადერთი ხსნა ისევ წითელი არმიაა. ძმური ხალხის რსფსრ-ს მთავრობისადმი ვედრება, ცხადია, გამოხმაურების გარეშე არ დარჩენილა. მათ დაუყოვნებლივ გამოუწოდეს დახმარების ხელი და აჯანყებულებს მშრომელთა კლასის უფლებებისათვის ბრძოლაში გამობრძმე დილი საუკეთესო შვილები გამოუგზავნეს. შვილები, რომლებიც შიშის ზარს სცემდნენ ინტერვენტებსა და ვრანგელის ბანდიტურ ფორმირებებს, შვილები, რომელთაც კუდით ქვა ასროლინეს დენიკინისა და კოლჩაკის ბოევიკებს. საქართველოს ამბოხებული გლეხებისა და მუშების დახმარების სურვილით ანთებულმა წითელმა არმიამ კი ქვეყნიერების ყველა სტრატეგი განაცვიფრა და მორიგი სასწაული ჩაიდინა. განახორციელა რა აქამომდე ყველა მათგანის მიერ მიუწვდომლად და მიუდგომლად აღიარებული მამისონის უღელტეხილის გადავლა, იგი ქარიშხალივით დაატყდა მენშევიკურ არმიას თავს და როგორც ვრანგელის მებრძოლთა ნარჩენები შავ ზღვაში, ისინიც ზეაღმართული კლდეების გადაღმა გადაისროლა. ერთ-ერთი პირველთაგანი, ვინც ჩემი მეთაურობით აჯანყებულთა დასახმა რებლად მოგვევლინა, 98-ე მსროლელი ბრიგადის 292-ე წითელი პოლკი გახლდათ, რომელსაც ბრძანებით დაეკისრა ამ ურთულესი საბრძოლო ამოცანის შესრულება და მამისონის უღელტეხილის თებერვლის თვეში, ანუ მომატებული ყინვების, თოვლიანი ზვავებისა და ქარბუქების პერიოდში გადალახვა. არადა, ადგილობრივების მიერ არაერთხელაა შესწავლილი და დამტკიცე ბული, რომ დასახელებულ დროს უღელტეხილი ადამიანისთვის პრაქტიკულად გაუვალია. თუმცაღა, მათი გამოცდილება და არაერთგზის გაფრთხილება აინუნშიაც არ ჩაგვიგდია. ჩვენს უპირველეს მიზანს ხომ საბრძოლო ამოცანის სასწრაფოდ შესრულება და საქართველოს აჯანყებული გლეხებისა და მუშები სათვის დახმარების ხელის დაუყოვნებლივ გაწოდება წარმოადგენდა. შედეგად, 1921 წლის 19 თებერვალს მინერალურ წყლებში განთავსებული 98-ე ბრიგადის 292-ე მსროლელი პოლკი ადგილიდან დაიძრა. მაშ ასე, წინ სამხრეთ კავკასიისაკენ! პოლკის ოპერატიული ჩანაწერების დღიურის მიხედვით, 20 თებერვალს იგი უკვე სადგურ დარ-კოხზე, ხოლო 21-22 თებერვალს კი სადგურ ალაგირსკაზეა დისლოცირებული. 24 თებერვლის შემდგომი გაჩერება სოფელი ზემო უნალი და ხუტორი წმინდა ნიკოლოზია. 25 თებერვალს მებრძოლებმა სოფელ ტიბს მიაღწიეს, სადაც უღელტეხილის გადასასვლელად ძირეული მზადება დაიწყო. წინმსწრები სამუშაოების დასრუ

ლების შემდეგ, 27 თებერვლის დღის 3 საათზე, პოლკმა მსვლელობა განაგრძო ლიფისა და კამანჩხუს, ხოლო საბოლოოდ კი მამისონის უღელტეხილისაკენ, რომლის წარმოუდგენლად რთულ პირობებში გადალახვის შემდეგაც, იმავე საღამოს 8 საათისათვის, ღამის გასათევად დასახლება გლოლაში დაბანაკდა. თუმცაღა, ეს მხოლოდ ფაქტების მშრალი ქრონოლოგიაა. ამ შემთხვევაში, თვით ფორმალისტურმა დღიურმაც კი ადამიანურობა და შინაარსი შეიძინა და ემოციურად აღწერა ამ ენით გამოუთქმელი გმირობის სირთულე და პერიპე ტიები: და მაინც, რაში გამოიხატებოდა წითელი არმიის ჰეროიზმი? ამბავი იყო ასე – 24 თებერვლის ზამთრის სუსხიანი ღამე იდგა. ქარი ფანტე ებს აქეთ-იქით ფანტავდა და დათოვლილ მთებს კიდევ უფრო მეტი სითეთრით ლ მოსავდა. 292-ე მსროლელი პოლკი, ჩემი მეთაურობით, მდინარე არდონის გასწვრივ ფრთხილად მიიკვლევდა გზას. გზა ერქვა, თორემ სინამდვილეში კლდეებსა და ხრამებს შორის ჩაკარგული ერთი ვიწრო ბილიკი იყო, რომელიც სადგურ ალაგირსკადან ჩრდილოეთ ოსეთის სოფლების, ზემო და ქვემო უნალისა და ხუტორ წმინდა ნიკოლოზის გავლით, უღელტეხილისაკენ მძიმედ მიიზლაზნე ბოდა და სადღაც შორეთში იკარგებოდა. 40-გრადუსიანი ყინვა ავად იკბინებოდა. კლდოვან მთაგრეხილებს შორის, თოვლსა და ნამქერში ვიკვალავდით გზას და როგორც იქნა სოფელ ტიბს მივაღ წიეთ, სადაც ღია ცის ქვეშ მოგვიხდა ღამის გათევა. გათოშილი მებრძოლები მდუღარე ჩაითა და გაყინული საკვების ნარჩენებით ოდნავ მოსულიერდნენ. და დაიწყო გზით განაწამები ადამიანების ბრძოლა სტიქიონთან – ყინულად ქცეულ ბუნებრივ მთებსა თუ ქარბუქის მონახვეტ-მონაბერით წამოყელყელა ვებულ თოვლის უზარმაზარ დროებით გორაკებს შორის, ნაბიჯ-ნაბიჯ უნდა გვეძებნა უღელტეხილისკენ მიმავალი ბილიკები. სახიფათო, საშიში და საყურადღებო იყო ბუნებრივი მთების დროებითისაგან გარჩევაც, ვინაიდან, მასზე შეცდომით გადავლისას, იგი სიმძიმეს ვერ გაუძლებდა და ყველანი უძირო წყვდიადის საკბილონი გავხდებოდით. ამაზე გვაფრთხილებდნენ კიდეც ადგილობრივები, რომ ამ პერიოდში მამი სონის გადავლა არა თუ უბრალოდ გაუმართლებელ რისკს, არამედ გარანტი რებულ სიკვდილზე წასვლას ნიშნავდა. თუმცაღა, ეს ოდნავადაც ვერ ანელებდა წითელი არმიის თავგანწირვას, რომელიც ჩაგრულთა დასახსნელად და დასახმა რებლად მიიჩქაროდა. და აი, 27 თებერვალს, პირველმა ბატალიონმა წარმოუდგენელი გმირობის ფასად, ჩემი მეთაურობით გადალახა ყველა წინაღობა, მოსინჯა ყველა შესაძლო

მიმართულება და ფორთხვით, ხოხვით, წვალებით, ნაბიჯ-ნაბიჯ გაიკვლია გზა მამისონის უღელტეხილის მრისხანე და გაუვალი მწვერვალისკენ და მიაღწია საქართველოსა და ოსეთის საზღვარს. თუმცა, სტიქიაც არ თმობდა. ქარბუქი თანდათან ქარიშხლად გადაიქცა, ყინვაც გაძლიერდა. მეწინავეთა ნაკვალევს მოჰყვებოდნენ დარჩენილი ნაწი ლებიც და მძიმედ, სვენებ-სვენებით გვიახლოვდებოდნენ. მაგრამ ამინდი კიდევ უფრო უარესდებოდა, ქარი თოვლს ცხვირ-პირში გვაყრიდა, სუნთქვა ჭირდა, ნისლი თვალთ ბინდივით გვეკვროდა – ღამე მწვერვალზე დარჩენა გარდაუვალ დაღუპვას ნიშნავდა. არჩევანი ორი იყო – ან მთის წვერზე გარანტირებული სიკვდილი, ან ირგვლივ გამეფებულ წყვდიადში ქვემოთ, პირდაფჩენილი უფსკრულის ხახისკენ ღვთის ანაბარად დაშვების მცდელობა. პოლკი, სდექ! თითოეული ჯარისკაცის ყურადღება ჩემკენაა მოპყრობილი და სულგანაბული ელოდებიან ბრძანებას, რომელმაც ან ხსნა და ან უცილობელი სიკვდილი უნდა მოუტანოთ. და გადაწყვეტილება მიღებულია – ვეშვებით! ბრმად, ხელის ცეცებით, ალალბედზე, მაგრამ ვეშვებით. შაშხანებზე დამაგრე ბული ხიშტებით ჩვენ წინ თითოეულ გოჯ მიწას ვამოწმებთ და მათზე დაყრდნობით ნელ-ნელა, გაუბედავად მივიკვლევთ გზას. პირველი ისევ მე ვარ. ჩემი მაგალითი ჯარისკაცებს მომენტალურად მატებთ მხნეობას და უკვე ზურგს უკან ვგრძნობ მათ გახშირებულ სუნთქვასა და გულის ცემას. ნაბიჯი, კიდევ ნაბიჯი... და უცებ, საშინელი გრუხუნი, ქვევითკენ თავბრუდამხვევი სიჩქარით ქროლვა და ისევ წყვდიადი... ნუთუ დამთავრდა?!... გონს რომელიღაც თხრილში მოვედით. ირგვლივ სამარისებური სიჩუმეა – ქარიშხლის კვალიც აღარ იგრძნობა, მხოლოდ მშვიდი ნიავი გველამუნება სახეებზე. სადღაც შორს, მთის კენწეროზე უკვე განთიადის სხივი კიაფობს, ელვარე მაცოცხლებელი დისკოც ამოიწვერა და მზის შარავანდედი ოქროსფრად აბრჭყვიალდა, თანდათანობით სამხრეთული სითბო ეფინება მიდამოს... პოლკი გადარჩა!

პირველი საბრძოლო დავალება შესრულებულია! ვაგრძელებთ! დაუყოვნებლივ გაიცა ბრძანება მიდამოს სიღრმისეული დაზვერვისა და ადგილმდებარეობის განსაზღვრის შესახებ, რომლის მონაცემებითაც დადგინდა, რომ ვიმყოფებოდით მამისონის უღელტეხილის ძირში, სამხრეთით, მდინარე ჩაპლიკას შესართავთან. მალევე, მენშევიკური არმიის პირველ ქართულ პოსტსაც მივაგენით და პირველი ტყვეებიც ავიყვანეთ. პოლკს საბრძოლო სული და შემართება უბრუნდებოდა! აღარ დაველოდეთ დარჩენილი ძალების, სურსათ-სანოვაგისა და საჭურვლის მოახლოებას და ნაწილობრივი დანაკარგებით, ზოგ შემთხვევაში ამუნიციისა და ფეხსაცმლის გარეშეც კი განვაგრძეთ გზა და უკვე 28 თებერვალს შეტევა წამოვიწყეთ სოფლების – კისლოტის, გრუშევოს, კუტისა და გლოლას მიმართუ ლებით, სადაც დავიპყარით იქ გამაგრებული მენშევიკური არმიის დანაყოფები. ამრიგად, რეგულარული ჯარების მიერ მამისონის უღელტეხილის ზამთრის პერიოდში აქამდე არნახულმა გადალახვამ, ერთის მხრივ, კიდევ ერთხელ დაამ ტკიცა, რომ წითელი არმიისთვის არ არსებობს დაუძლეველი წინააღმდეგობები, ხოლო მეორეს მხრივ, მოულოდნელობისაგან პრაქტიკულად შოკში ჩააგდო საზღვარზე განთავსებული ქართული არმიის ნაწილები. წითლების გამოჩენას გლეხებიც გაოგნებულები ადევნებდნენ თვალყურს. ვერავინ წარმოიდგენდა, რომ თებერვლის თვეში ვინმე გაუვალი მთაგორიანი გზის გავლას შეძლებდა. თუმცაღა, ისინი ვერ აცნობიერებდნენ, რომ წითელი არმია არაფერს ეპუება და ნებისმიერი სახის დაბრკოლების მიუხედავად, ყოველთვის და ყველგან მიილტვის, რათა ისმინოს ჩაგრული მასების ხმა და საერთო საქმისათვის, დიდი ოქტომბრის მონაპოვარის განსამტკიცებლად, დახმარების ძმური ხელი გაუწ ოდოს მათ. მაშ ასე, კვლავ წინ მივიწევთ! ღამე გლოლაში და კუტში გავათიეთ და მეორე დილიდანვე რიონის ფორსი რება დავიწყეთ. რამდენიმე საათიც და მდინარე გადალახულია. უკვე 2 მარტია. თბილა. სამხრეთის მზემ თავისი გაიტანა. ჯარისკაცებს ამდენი ხნის ნატანჯი და შეციებული ძვლები გაუთბო, სისხლი აუჩქროლა, ახალი ხალისი შემატა. ისინიც მხნედ და თავაწეულნი მიაბიჯებენ დასახული მიზნისკენ – წინ სოფელი უწერაა, თავისი ცნობილი მჟავე წყლებით, პატარა ამქვეყნიური სამოთხე. 10

აქ ფეხის გაშლაც შეიძლება. ბიჭებს ცოტა სულის მოთქმის საშუალება მიეცათ. 24-საათიანი დასვენების შემდეგ პოლკი ონის მიმართულებით დაიძრა. წინასწარ გაგზავნილმა სადაზვერვო ჯგუფმა ტერიტორიის სიღრმისეული დათვალიერება განახორციელა და გზადაგზა მოწინააღმდეგის მცირე დაჯგუფე ბებსაც გადააწყდა. პირველ მათგანს სოფელ ნოგაეთში, პირველადი შემოვლითი სამუშაოების დაწყებისთანავე მივაგენით. მეორე მენშევიკური პოსტი, რომელმაც წინააღმდეგობის გაწევა სცადა, სოფელ ლოგოვარესთან დაგვიხვდა, თუმცა წითელი არმიის მებრძოლთა შეუპოვრობამ თავისი გაიტანა – ბლოკ-პოსტი აღებულ იქნა, ხოლო მტრის ასეულის ნარჩენები კი დატყვევებული. შეუბინსა და სალაში გამაგრებული მენშევიკური ასეული, ჩვენი მოულოდ ნელი გამოჩენით იმდენად განცვიფრებული და დეზორგანიზებული დაგვხვდა, რომ სოფლები უდანაკარგოდ, მარშით ავიღეთ და მათი ცოცხალი ძალაც სრული შემადგენლობით ტყვედ ავიყვანეთ. ფაქტობრივად, ონის მისადგომებს ვუახლოვდებოდით. ღამითვე დავამყარეთ კონტროლი ხიდებსა და გადასასვლელებზე და შეტევი სათვის ძალების კონცენტრაცია დავიწყეთ. 3 მარტის 3 საათზე გაიცა ბრძანება სოფლებზე – წამინდაურსა და წლოლაზე შტურმის დაწყების შესახებ, რომელთა აღებაც 2 საათში მოვახერხეთ, რაც ონის მიმართულებით გადამწყვეტი იერიშის დაწყებას ნიშნავდა. ბრძოლა საღამომდე გაგრძელდა. ძირითად წინააღმდეგობას სასაზღვრო ცხენოსანი ბრიგადა გვიწევდა, თუმცა შებინდებისას უკვე ქალაქში ვიყავით, სადაც ახალი ტყვეები, აღჭურვილობა და სხვა სახის ტროფეები გველოდა. დრო რომ არ დაგვეკარგა, სასწრაფოდვე ჩამოვაყალიბეთ რევოლუციური კომიტეტი და გაქცეული მტრის დევნის ოპერაცია წამოვიწყეთ. სოფლების – სომინოს, სურგუთოს და თუნდას ძირეული დაზვერვის შემდეგ, ღამის გასათევად ბინა სოფელ სორაში დავიდეთ. ვინაიდან, ამასობაში უკვე 293-ე და 294-ე პოლკებიც წამოგვეწივნენ, 4 მარტისთვის ქალაქი მათ სრულად გადავაბარეთ და ჩემი 292-ე პოლკის მთელი შემადგენლობით გაქცეულების დევნა განვაგრძეთ. მოძრაობა უზარმაზარ კლდოვან მასივებს შორის გვიწევდა. გზადაგზა მოწინა აღმდეგის მცირე ჯგუფები გვხვდებოდნენ, რომელთაც ლოკალური ბრძოლებით ადგილზევე ვანადგურებდით და შეუჩერებლად მივიწევდით წინ, ხვანჭკარისკენ. მალევე აზარაღეულის, ჭალისა და გუხრას მიმართულებით გაგზავნილმა 11

ქვეითმა სადაზვერვო ასეულმა შეგვატყობინა, რომ მტრის ძალების კონცენ ტრაცია სოფელ ჭალაში შეინიშნებოდა. ბიჭები ჩვენს მისვლას აღარ დაელოდნენ და შტურმი დაიწყეს. მოწინააღმდე გენი სოფელ ხვანჭკარაში გამაგრებას შეეცადნენ, თუმცა ჩვენი მებრძოლები ჯიქურ ეკვეთნენ და სასტიკი ბრძოლა გაუმართეს. საბოლოოდ, ასეულის სიმა მაცემ და მის მისაშველებლად გაგზავნილმა დამხმარე ძალამ თავისი გაიტანა, მტერი ისევ გაიქცა. ხვანჭკარა ჩვენია! თუმცა მენშევიკები არ ნებდებიან. შემდეგი ზღუდეები ჩრდილოეთით, ტონშინას, სავავისა და ფცას მიდამოებში აღმართეს. სასწრაფოდ მივაშველეთ დამხმარე ძალა და ბრძოლაში უკვე ძირითადი ნაწილები ჩავრთეთ. კვაცხუშასა და ხალენგთან მოწინააღმდეგემ ისევ პირი იბრუნა და სოფელ ჩელეგალისთან ჩაგვისაფრდა. შეტევა ორ ფრონტად გავშალეთ. მარცხენა მხარეს, სოფელ ნიკორწმინდასთან, მტერმა გამოიყენა რა რიცხობრივი უპირატესობა, იძალა. ჩვენმა ბიჭებმა ქვარაწ მინდასა და მოწმორისაკენ დაიხიეს. მათ მისახმარებლად მარჯვენა მხრიდან სასწრაფოდ მოვხსენით მეტყვიამფრქვევეთა ასეული, რომელმაც გატეხა კიდეც წინააღმდეგობა. ჩელეგალი და ნიკორწმინდა აღებულია. მენშევიკების გადარჩე ნილი ნაწილები კვლავ გარბიან. 6 მარტს ტალასა და ჭვიშის მიმართულებით ვიწყებთ გადაადგილებას, რომელთაც პოლკის ძირითადი ნაწილების მისვლამდე, ჩვენივე ქვეითი დაზვერვა იკავებს ბრძოლით. წინსვლას ვაგრძელებთ და ლეილაშთან მორიგ ჩასაფრებას ვაწყდებით. კვლავ ბრძოლა და სოფელი აღებულია. ამასობაში, ჩვენმა მეწინავე სადაზვერვო ჯგუფებმა, შემოვლითი გზებით მიაღ წიეს სოფელ ღვერიშასთან, რომელიც მოწინააღმდეგის ბატარეის განადგურების შემდეგ უდანაკარგოდ დაიკავეს. დასახლება ჭვიშის გასამაგრებლად ოთხი ოცეული გავაგზავნეთ, რომელთაც მიმდებარე სოფლების – ალნანისა და წეგორის დაზვერვისას შენიღბული მოწინა აღმდეგე აღმოაჩინეს. მათ, ჩვენი შეცდომაში შეყვანის მიზნით, წითელი დროშები გამოკიდეს, ბიჭები სასროლ მანძილზე მიიტყუეს და ტყვიამფრქვევების ქარიშ ხალი დაატეხეს თავს. ძლიერი ცეცხლის ქვეშ მოქცეული და მიწაზე გართხმული წითელარმიელები მტრის პოზიციების შორიახლოს გაირინდნენ და დაბნელე ბასთან ერთად სოფელ ჭვიშისკენ დაიხიეს, ხოლო შეღამებულზე უკვე ხვანჭკა რასკენ ჩამოინაცვლეს და პოლკს შემოუერთდნენ. 12

იმავე ღამეს დაზვერვამ ამბავი მოიტანა, რომ მოწინააღმდეგის ძალები გადამწყვეტი შეტევის მოსამზადებლად მდინარე რიონისა და ლიჟაურის შენაკა დებთან და სოფელ ოჩარაში, საირმესა და ცაგერში იყრიდნენ თავს. გამთენიას, 3 საათზე მე-2 ბატალიონს დაევალა – დაესწრო და პირველს მიეტანა იერიში ოჩარასა და საირმეზე, თუმცა, მტრის მასირებულმა საარტი ლერიო ცეცხლმა მათ წინსვლის საშუალება არ მისცა და იძულებულნი გახდნენ, რიჟრაჟამდე კლდის ნაპრალებისთვის შეეფარებინათ თავი. გახსნილი ცეცხლის ინტენსივობა თავშესაფრიდან ცხვირის გამოყოფის საშუალებასაც არ იძლეოდა. პარალელურად, ბრიგადაში მოსული ბრძანების თანახმად, ბატალიონს დაევალა ნებისმიერ ფასად მოეჭრა გასაქცევი სამხედრო-ოსური გზით უკან დახეული მოწინააღმდეგისათვის. აღნიშნული ამოცანის შესასრულებლად პოლკმა პირველი ბატალიონი და ქვეითი სადაზვერვო ჯგუფი გამოყო, რომელთაც უნდა აეღოთ სოფლები – ცეგარი, ორხოვა და ჯანრისა – იმის გათვალისწინებით, რომ სპიდგორის, ლაიშ კეტის, ცარველის და ციკურამშას მიდამოებში უკვე მოქმედებდა 293-ე პოლკი, რომლის ნაწილებსაც დაკავებული ჰქონდათ სოფელი აჩვაც. მიუხედავად მდინარეზე გადასასვლელების არქონისა და თოვლის ფენით დაფარული 1,20 მეტრი სიღრმის მქონე რიონის ყინულივით ცივი წყლისა, მებრძოლებმა პირდაპირი გზით დაიწყეს მისი ფორსირება და უკვე 8 მარტს, დილის 5 საათზე დაიკავეს სოფელი ცაგერი და სვლა განაგრძეს ორხოვოს მიმართულებით. ამასთან, 293-ე პოლკის დისლოკაციის შესახებ ცნობების მიღებისთანავე, ლამის 2 დღე-ღამის განმავლობაში კლდის ნაპრალებისათვის თავშეფარებულ მეორე ბატალიონის წევრებსაც მიეცათ საირმესა და ოჩარასთან გადამწყვეტ იერიშზე გადასვლის ბრძანება. დასახელებული ურთულესი დავალება გმირულად იქნა შესრულებული. ბატა ლიონმა უმძიმეს ბრძოლაში გაანადგურა მტერი, გაამაგრა პოზიციები და ხელთ ჩაიგდო უამრავი ალაფი – ცოცხალი ძალის, აღჭურვილობა-ეკიპირებისა და ამუნ იციის სახით. მოწინააღმდეგის მთავარი ძალები სოფელ ლახევასკენ იხევდნენ უკან. წარმატებით ვითარდებოდა შეტევა პირველი მიმართულებითაც, სადაც, 9 მარტის მდგომარეობით, ბატალიონმა შეძლო სოფლების – ორხოვოსა და დღნორისას დაკავება. მაშინ, როდესაც 293-ე პოლკის სამიზნე აპეშარა, ლაგენათა და ვანა იყო, მარცხენა კოლონის პირველი ბატალიონი და ქვეითი დაზვერვა იერიშს სოფელ 13

დერგასკენ აგრძელებდა, ხოლო საბოლოოდ კი – მიქვენას აღებით წრედი ბოლომდე უნდა შეეკრათ, რათა მოწინააღმდეგისათვის უკანდასახევი ყველა გზა მოჭრილიყო. იმავდროულად, მე-2 და მე-3 ბატალიონებმა სამხედრო-ოსური გზისკენ შეტე ვისა და სოფელ ლახანის ნებისმიერ ფასად აღების ბრძანება მიიღეს. დილის 7 საათისათვის, 292-ე პოლკის პირველი კოლონისა და 293-ე პოლკის ნაწილების მიერ ტვაშთან, მიქვანასთან და ვანასთან რკალი შეკრულ იქნა. მტერი ხაფანგშია და უკანასკნელი ძალებით იბრძვის თავის დასაღწევად. თუმცაღა, მათმა თავგანწირვამ წითელი არმია ვერ გატეხა. პირიქით, ალყის ყულფი სულ უფრო დავავიწროვეთ და პანიკაში ჩავარდნილი მოწინააღმდეგე პრაქტიკულად სრულად გავანადგურეთ. მათ დაკარგეს მთელი პირადი შემად გენლობა და ტექნიკა – ჯავშანავტომობილები, ტყვიამფრქვევები, ყუმბარმტყორ ცნები... მხოლოდ დატყვევებულთა რაოდენობამ 6 000 (ექვსი ათასი) შეადგინა. საქართველოს ჩრდილოეთ საზღვრის კარიბჭე, სამხედრო-ოსური გზა წითელი არმიის ხელში გადავიდა. აღნიშნულმა უპირობო გამარჯვებამ ქუთაისისკენ გაგვიხსნა გზა. პოლკი ღამის გასათევად მიქვენასა და დეპგაში დაბანაკდა. უკვე საგრძნობლად დათბა. გაზაფხულის სურნელი თანდათან ძლიერდებოდა. გამარჯვებებით აღტყინებული წითელარმიელები ისედაც მხნედ გამოიყურებ ოდნენ, თუმცა ქართველი გლეხების მათდამი დამოკიდებულება კიდევ უფრო მეტ სიხალისეს მატებდათ. ჯარისკაცთა რიგებში მკაცრი სამხედრო დისციპლინა იყო დამყარებული. ნებისმიერი ადგილობრივის ნებისმიერი გზით წყენინება უშეღავ ათოდ ისჯებოდა. შედეგად, ქართველი და ოსი გლეხები წითელარმიელებს, როგორც მხსნელებს, ისე ხვდებოდნენ და თავადვე ხედავდნენ, რომ ბოლშევიკების ჯარების სისასტი კესა და დაუნდობლობაზე გავრცელებული ხმები მხოლოდ ჭორი, გამონაგონი და ბინძური ტყუილი იყო. უფრო მეტიც, ისინი უმალ რწმუნდებოდნენ, რომ წითელ არმიას მათთვის მშვიდობა, დამოუკიდებლობა და მენშევიკური უღლისაგან გათა ვისუფლება მოჰქონდა. ხალხის კეთილგანწყობითა და სტუმართმოყვარეობით ფრთაშესხმულმა პოლკმა ახალი დავალებაც მიიღო. წინ, ქუთაისისკენ! 10 მარტისთვის მივაღწიეთ ჟენიშს, ზარისა და ჯევარილას, სადაც ღამის გასა თევად დავბანაკდით. 14

მეორე დღეს, სისხამზე, ნაქარალის მთის დასაზვერად მარცხენა კოლონამ ასეული გამოყო, ხოლო თვითონ, ძირითადი ძალებით ბასლავას, კოკას, კალუ ბანის, გელათისა და მოწამეთას მიმართულებით დაიძრა. პარალელურად, მე-2 ბატალიონი და ცხენოსანი დაზვერვა კვილიშარის, ხამუ ლისა და ბანოჯასკენ გაემართა. სადგურ რიონთან მიახლოებისთანავე, სრულ პანიკაში მყოფმა მტერმა წინა აღმდეგობა შეწყვიტა და ჯავშანმატარებლით, სამტრედიის მიმართულებით დატოვა ტერიტორია. თანაც ისე, რომ მთელი ეშელონებით, ხელუხლებლად დაგვი ტოვა უამრავი სახის შეიარაღება, რომელთა აფეთქებაც სიჩქარეში ვერ მოასწრო. ადგილებზე რჩებოდნენ მხოლოდ მცირერიცხოვანი შემაკავებელი ჯგუფები, რომლებიც ჩვენი გამოჩენისთანავე ტყვედ ბარდებოდნენ. იმავე დღის დილის 10 საათზე ქუთაისი აღებული იყო. ქალაქში პირველად სწორედ მარჯვენა კოლონის მე-2 ბატალიონი და ცხენო სანი მზვერავები შევიდნენ. მათ ადგილობრივები ოვაციებით ხვდებოდნენ და სხვადასხვა საჩუქრებით აჯილდოებდნენ. მაშინათვე ჩამოვაყალიბეთ რევოლუციური კომიტეტი და გავათავისუფლეთ პოლიტიკური პატიმრები. ასევე, ყველა საჭირო ზომა იქნა მიღებული ქალაქში წესრიგის დასაცავად. 12-13 მარტს პოლკის მებრძოლებს ძალების აღდგენის საშუალება მივეცით. პარალელურად, დაზვერვით სამუშაოებს ვაწარმოებდით ქუთაისის მიმართუ ლებით. ორდღიანი დასვენების შემდეგ კვლავ დავიძარით და 14 მარტს, ღამის გასა თევად ფარცხანაყანებთან შევჩერდით. ამინდი ფუჭდებოდა – ცა იქუფრებოდა და გულის გამაწვრილებელი თოვლჭყაპი მოდიოდა. სადგურ კოპიტნარის მიმართულებით გაგზავნილმა სადაზვერვო ჯგუფმა ადგი ლობრივებზე დაყრდნობით დაადგინა, რომ მოწინააღმდეგის მთავარი ძალები ბათუმის დასაცავად მიიჩქაროდნენ და მხოლოდ სამტრედიასთან ჰქონდათ მეტნაკლებად მოზრდილი შემაკავებელი დანაყოფი დატოვებული. პოლკი, პრაქტიკულად, შეუფერხებლად გადაადგილდებოდა. მტრის მცირე რიცხოვანი რაზმები ჩვენი გამოჩენისთანავე გვნებდებოდნენ ან გარბოდნენ. სამტრედია, ფაქტობრივად, წინააღმდეგობის გარეშე იქნა აღებული, თუმცა უკანდა ხევისას მტერმა მდინარე რიონზე გადებული ხიდის აფეთქება მაინც მოასწრო. ჩვენი ჯარების ავანგარდი უკვე ქალაქშია. მოსახლეობა კვლავ აღტაცებით 15

გვხვდება და მენშევიკური ნაწილების პანიკური გაქცევის შესახებ მოგვითხრობს. ღამემ მშვიდად ჩაიარა, თუ არ ჩავთვლით რიონის გაღმიდან კანტიკუნტ სროლებს. დილიდანვე, რამდენჯერმე გვქონდა მდინარის გადალახვის მცდელობა, თუმცა მოწინააღმდეგემ ტყვიამფრქვევების ძლიერი ცეცხლი დაგვიშინა. 16 მარტს, 5 საათზე გავეცი ბრძანება, რათა აფეთქებული ხიდის დეტალური დათვალიერება განეხორციელებინათ. ამ მიზნით, რიონის სამხრეთ მიმართუ ლების მძლავრი საარტილერიო დამუშავება წამოვიწყეთ. მოწინააღმდეგემ ვერ გაუძლო და დიდი დანაკარგებით დაიხია უკან. შედეგად, მდინარის გაღმა ნაპირი სწრაფად დავიკავეთ, აღვადგინეთ ნავების მიმოსვლა და დავიწყეთ ხიდის სარეს ტავრაციო სამუშაოები. ადგილობრივ ხელისუფლებას ამისათვის საჭირო სამუშაო ძალის სწრაფად მობილიზების განკარგულება მიეცა და მუშაობაც გახურდა. მალევე, ხიდი ნაწილობრივ მომზადებულ იქნა ქვეითი და ცხენოსანი ჯარების გადასასვლელად. 18 მარტისთვის პოლკმა სრული შემადგენლობით გადალახა მდინარე და განაგრძო სვლა. სადგურ საჯავახომდე ნახევარი ვერსტის მანძილიღა გვაკლდა, როდესაც მესამე ქართული არმიის ნაწილები შემოგვხვდნენ, რომელთა ადიუტანტმაც დროებითი ზავი და მოლაპარაკება შემოგვთავაზა. თუმცაღა, მათმა წარმოგზავ ნილმა დესპანებმა გვაცნობეს, რომ შტაბი აღნიშნულთან დაკავშირებით მითი თებებს არ ფლობდა. ისინი სასწრაფოდ დავაკავეთ, პოლკი საბრძოლო მზადყოფ ნაში მოვიყვანეთ და სანაცვლო მოლაპარაკებაზე ჩვენი წარმომადგენლები გავაგ ზავნეთ, რომელთაც დაბრუნებისას შეგვატყობინეს, რომ მოწინააღმდეგე დანე ბებას დათანხმდა და წითელარმიელები შეუფერხებლად განაგრძობდნენ სვლას. იმავე დღეს, სრული შემადგენლობით ჩავიტვირთეთ ეშელონებში და ბათუმის მიმართულებით გავწიეთ. 19 მარტს, დღის 3 საათზე, ჩვენმა მეწინავე ნაწილებმა სადგურ ქობულე თამდე მიაღწიეს, სადაც შეჩერებულ იქნენ კიაზილ-ბეისადმი დაქვემდებარებული თურქული გარნიზონის მიერ. ჩემი განკარგულებით მათი პოსტი ავიღეთ, ქობულეთის რკინიგზის სადგური დავიკავეთ და მეტყვიამფრქვევეთა ასეულები გავაგზავნეთ ჩაქვისა და მახინჯა ურის სადგურების მიმართულებით. 45 წუთის შემდეგ სადაზვერვო ჯგუფი დაბრუნდა და გვაცნობა, რომ ჩაქვი აღებულია, ხოლო მდინარე ჩაქვისწყალზე ჩვენი წარგზავნილები უკვე ბრძოლას აწარმოებდნენ თურქულ შენაერთებთან. 16

ბატალიონს დავალება მიეცა – ეშელონით, დაუყოვნებლივ გამგზავრებულიყო სადგურ ჩაქვზე და შეტევა მიეტანა კიაზიმ-ბეის საჯარისო ქვედანაყოფებზე. ამასობაში, ჩვენი დანარჩენი ძალებით დატვირთული შემადგენლობებიც მოგვადგნენ. მეორე ბატალიონმა სადგურ ქობულეთში მხოლოდ ცხენოსანი დაზვერვა დატოვა და თვითონ შეუჩერებლად გაემართა ბრძოლის ველისაკენ. მესამე ბატალიონი ქობულეთთან დარჩა და სამების, ბობოყვათის, ხაჩუასა და უკრ-ნატეკის მიმართულებათა დაზვერვა წამოიწყო. ამასობაში, წითელარმიელთა დაწინაურებულმა ასეულმა გადალახა ჩაქვის წყალი და მტერზე პირველი ინტენსიური იერიში მიიტანა. მოწინააღმდეგემ პანი კური უკანდახევა დაიწყო. იგი შეეცადა მწვანე კონცხის გვირაბთან გამაგრებას, მაგრამ შეტევის მძლავრმა ტალღამ ამის საშუალება არ მისცა. თურქების დევნას მეწინავე ბატალიონი განაგრძობდა, თუმცა თამართან კვლავ გადავაწყდით ჩასაფრებულ მეტყვიამფრქვევეთა ცეცხლს. ტყვიები წვიმასავით მოდიოდა. პატარა სამების მხრიდან გრუხუნებდა მტრის არტილერიაც. ამავე დროს შავ ზღვაზე გამოჩნდა ფრანგული დროშის ქვეშ მცურავი ნაღმო სანი სამხედრო ხომალდი, რომელიც ტყვიამფრქვევის სასროლ მანძილზე მოგვი ახლოვდა და ჩვენი ნაწილების მისამართით ცეცხლი გახსნა. უმძიმესი ბრძოლა დაიწყო! ამასობაში, ჩემი უშუალო ხელმძღვანელობით, მეორე ბატალიონი უკვე შემოვ ლითი გზით, მცირე და დიდ სამებას შორის გამაგრებული ჩრდილოეთ საფორტი ფიკაციო ხაზის გასწვრივ, ბარცხანას გვერდის ავლით, კარა-დარესა და ბათუმის მიმართულებით მიემართებოდა. ჩვენს პირველ ბატალიონთან ბრძოლაში ჩაბმულმა მოწინააღმდეგემ მეორე ბატალიონის მიმართ ყურადღება მოადუნა. ამით დაუყოვნებლივ ვისარგებლეთ, ზურგიდან მოვუარეთ და მოულოდნელი დარტყმით გავაცამტვერეთ მცირე სამების ფორტში გამაგრებული მტრის ნაწი ლები, რომლებიც აქამდე დაუნდობლად ბომბავდნენ ჩვენი პირველი ბატალიონის მებრძოლებს. ამდენად, მოწინააღმდეგის ჯარები ალყაში აღმოჩნდნენ და პანიკურად დაიწყეს ბარცხანის მიმართულებით უკან დახევა, სადაც თავიანთი ყაზარმები და ბატარეა ეგულებოდათ. თუმცაღა, წითელარმიელთა ორი ბატალიონის ერთობლივმა დაწოლამ მალევე გამოიღო შედეგი. 17

ბარცხანის ბაზა ჩვენი კონტროლის ქვეშ გადმოვიდა. კიაზილ-ბეის ნაწილები სრულად იქნა განადგურებულ, ხოლო ჯარის ნარჩე ნები კი ტყვედ ავიყვანეთ. მათ შორის მოხვდა ფორტ ბარცხანასა და მცირე სამებას შორის გამაგრებულ რაიონში მდებარე თურქული შტაბის მეთაურთა მთელი შემადგენლობაც. აღსანიშნავია, რომ ბრძოლების დროს, კიაზიმ-ბეის ნაწილები ბათუმის მთების მხრიდანაც გვესროდნენ, თუმცა ყაზარმებისა და ფორტების დაკავებისთანავე, დასახელებული მიმართულებიდან შემოტევა შეწყდა. შეტაკებების დასრულებისთანავე, ამხანაგ გობელიას ხელმძღვანელობით, ჩვენთან მოსალაპარაკებლად ბათუმელთა დელეგაცია გამოემართა. მანამდე, მათ თავი ქალაქის ახალ ხელისუფლებად, ანუ სამხედრო-რევოლუციურ საბჭოდ გამოაცხადეს. აღნიშნულიდან ცოტა ხანში, წითელარმიელთა შესახვედრად გენერალ მაზნი ევისადმი დაქვემდებარებული მენშევიკური ნაწილებიც დაიძრნენ. გენერალმა რევკომსა და პირადად მე უპირობო დასტური განგვიცხადა ქალაქის ჩაბარებასა და მენშევიკური არმიის რევოლუციური კომიტეტის დაქვემდებარე ბაში გადასვლასთან დაკავშირებით. ამასთან ერთად, მაზნიევმა ქ. ბათუმის ხელში ჩაგდების მოსურნე ანგორას მთავრობისა და კიაზიმ-ბეის წინააღმდეგ შემდგომი ბრძოლების ერთობლივად წარმოებისათვის სრული მზადყოფნა გამოხატა. ყველა საკომუნიკაციო დაწესებულება – ფოსტა, ტელეგრაფი, რადიო-ტელეგ რაფი, ბანკი, სადგური, პორტი, კახაბერის, კაიადიბასა და სტეპანოვკის ციხესიმაგრეები, შავი ზღვის ბატარეა, ბარცხანის ყაზარმა, დიდი და მცირე სამების საფორტიფიკაციო ზღუდენი – ეს ყველაფერი უკვე ჩვენს ხელშია. კიაზიმ-ბეის წინადადება მიეცა, 2 საათის განმავლობაში გაეთავისუფლებინა და სამხედრო რევოლუციური საბჭოსათვის გადაეცა მის მიერ დაკავებული სხვა სახელმწიფო უწყებები. აღნიშნულთან დაკავშირებული სატელეფონო მოლაპარაკებები უშუალოდ გობელიასა და კიაზიმ-ბეის შორის გაიმართა. ამ უკანასკნელმა ბათუმის ჩაბარება კატეგორიულად გააპროტესტა და განაცხადა, რომ იგი ქალაქ ანგორას მთავრობის დაქვემდებარებაში არ გადას ცემდა. კიაზიმ-ბეი ყველა ხერხით ცდილობდა ჩაბარების გადავადებას და ვითომდა შესაძლო ექსცესების თავიდან ასაცილებლად, წესრიგის დამცველი ერთობლივი ჯგუფების ფორმირებას გვთავაზობდა. 18

ი. ზოლოტოვი

წარწერა ფოტოზე – ამხანაგ ზოლოტოვს, მამისონის უღელტეხილის გადასვლისას მღელვარე, რთული, მაგრამ სასიამოვნო დღეების სამახსოვროდ 10/IV-21

წარწერა ფოტოზე – ამხანაგ ზოლოტოვისგან 19

ამის შემდეგ, ბათუმის რევოლუციურმა საბჭომ მას უკვე ულტიმატუმი წაუყენა, რომლის ვადის გასვლამდეც კიაზიმ-ბეიმ თავისი პოსტები ჯერ კიდევ მის ხელთ დარჩენილი ყველა სახელმწიფო ორგანოდან უმალვე მოხსნა. 292-ე პოლკს ქალაქში შესვლის განკარგულება მიეცა. 19 მარტის 18:00 საათზე, 33-ე დივიზიის 98-ე ბრიგადის 292-ე პოლკმა ბათუმი მარშით დაიკავა! მოსახლეობა განსაკუთრებული აღტაცებით გვხვდებოდა. ქალაქი უცებ გადასხვაფერდა და საზეიმოდ მოიკაზმა. ყველა კუთხეში წითელი დროშები იყო გამოფენილი. სადაც არ უნდა გამოვჩენილიყავით, ხალხი ცოცხალი ყვავილებით გვამკობდა. მშრომელთა მქუხარე ოვაციებს ბოლო არ უჩანდა. ასეთია ბათუმის აღებისა და სრულიად აჭარისტანში საბჭოთა ხელისუფლების დამყარების ისტორია. გაუმარჯოს წითელ, საბჭოთა აჭარისტანს! 33-ე დივიზიის 292-ე პოლკის ყოფილი მეთაური ი. ზოლოტოვი

. შენიშვნა: შედგენილია 33-ე დივიზიის 292-ე პოლკის საბრძოლო მოქმედებათა დღიურების საფუძველზე. შინაარსის ნამდვილობა დადასტურებულია წითელარმიელთა და წითელ პარტიზანთა აფხაზეთის სამხარეო კომიტეტის მიერ.

ლია კერესელიძე

ნაწყვეტი ქართველი წითელარმიელის მოგონებიდან

1921 წლის თებერვალში საქართველოში “ზარ-ზეიმით” შემოსულ წითელ არმიაში ბევრი ქართველი მსახურობდა. ერთ-ერთი მათგანი იყო სტალინის სახე ლობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის (ახლანდელი ივანე ჯავახიშ ვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი) პოლიტიკური ეკონომიის კათედრის გამგე 1950-იან წლებში, პროფესორი სერგო ლეონტის ძე ბერაძე (დაიბადა 1900 წელს ქუთაისის მაზრის სოფ. პატრიკეთში, ხელმოკლე გლეხის ოჯახში. დაწყებითი სკოლის დამთავრების შემდეგ, უსახსრობის გამო გიმნაზიაში სწავლა ვერ გააგრძელა, ქუთაისში წავიდა და მუშაობა დაიწყო სხვადასხვა საწარ მოში, ჩვიდმეტი წლიდან კი აქტიურ ბოლშევიკურ საქმიანობას მიჰყო ხელი). საკუ თარი მოღვაწეობა დაწვრილებით აღწერა 1957 წელს დაწერილ თხზულებაში – “მოკლე მოგონება საბჭოთა ხელისუფლებისათვის 1917-1921 წლებში ბრძოლის პერიოდიდან”. გთავაზობთ ნაწყვეტს, რომელშიც ავტორი იხსენებს წითელი არმიის შემოსვლას საქართველოში (სტილი დაცულია): ,,...ჩემი სურვილით, 1920 წლის სექტემბრის დამდეგს შევედი წითელ არმიაში, სახელდობრ, მეთერთმეტე წითელი არმიის ბაქოს მეთაურთა კურსებზე, სადაც ინტენსიურ საკლასო და სამხედრო მეცადინეობას, წვრთნას და ამავე დროს საგარნიზო სამხედრო სამსახურს ვეწეოდით... კურსების უფროსი იყო ლობა ნოვსკი, მისი მოადგილე პოლივანოვი, სატყვიამფრქვევო განყოფილების ანუ გუნდის უფროსი – მატვეევი... ჩემს გარდა მეტყვიამფრქვევე ქართველი კურსან ტები იყვნენ შალვა ვლადიმერის ძე ცაგარეიშვილი (იგი დოცენტია, სახელმწიფო ცენტრალური არქივის დირექტორი), ბორის გვარამაძე, ბესო სტურუა, ევგენი ჭელიძე (იგი ცხენოსანთა განყოფილებაში – ესკადრონში იყო, ეხლა მაიორია, ომგადახდილი, პენსიონერი და ცხოვრობს თბილისში). 1921 წლის 19 თებერვალს, ღამე ატყდა განგაში, სადაც ხუთ წუთში უკვე ჩაცმული ვართ, ხოლო პირის დაბანამ გააჭივრა საქმე, პირსაბანიდან საპირფა რეშოში რიგია, ყველა ჩქარობს. ეს სამხედრო კურსებია, ყოველი მოქმედება, მოძრაობა წუთებშია გაანგარიშებული. კიდევ ცოტა ხანი და ნაწილები, ჩვენი დანა 21

ყოფები ეზოშია გამოსული და სამხედრო წესითაა განწყობილი. კურსები მთელი პირადი შემადგენლობით და ქონებით დაიძრა, გავიდა ქუჩაში, ნაშუაღამევია, ხვალ ოცი თებერვალია, მივდივართ ჩქარა, მაგრამ სად? არავინ იცის. განგაში წინათაც გვქონია, შეჩვეული ვართ, მაგრამ ეს განსხვავდება, კურსების მთელი შემადგენლობა მიდის, თან მიაქვს მთელი ქონება, ე.ი. გავეცალედ იქაურობას, სადღაც ახალ ადგილზე მივდივართ, შეიძლება სადმე ბრძოლის ველზე, ჩვენც ეს გვინდა, სამხედრო კურსანტები ვართ და ფრონტის არ გვეშინია. რაღაც ახალგაზ რდული აღტაცებაა. აჰა, რკინიგზის სადგურზე მიგვიყვანეს, გასაგებია, ბაქოს ვემშვიდობებით, სადღაც მივდივართ, მაგრამ არ ვიცით სად. ეს კია, ცხოვრებაში ახალი სტრიქონი ჩაიწერება. სანამ მატარებელი ჩამოდგებოდეს და იქ დავბინავდებოდეთ, ჯერ კიდევაა დრო, გაიმართა სიმღერა, იგი შეცვალა გახურებულმა ცეკვა-თამაშმა... ვაგონებში ჩასხედით! გაისმა მეთაურთა ხმა. კიდევ იყვნენ ბიჭები საცეკვაოდ გამზადებული და თავის ჯერს ელოდნენ... მაგრამ ეს შემდეგ... უკვე ვაგონებში ვართ... მიჰქრის მატარებელი, მივდივართ სადღაც... ჩაგვეძინა ტკბილად. მეორე დღეს, ოც თებერვალს დავინახეთ, რომ ჩვენი ეშელონი დასავლეთისაკენ, მაშასა დამე, საქართველოსაკენ მიჰქრის. უკვე კიროვაბადში ვართ (მას ჰქვიოდა მაშინ განჯა). კიდევ რამდენიმე საათი... და აქსტაფაც გამოჩნდა. აქსტაფაში მატარებ ლიდან ჩამოგვსვეს. ჩვენთვის ნათელი გახდა, რომ მივდივართ ომში, ქართველი მენშევიკების ხელისუფლების წინააღმდეგ ქართველი მშრომელი ხალხის განთა ვისუფლებისათვის, მათ დასახმარებლად. ომის პირველი ნიშნებიც უკვე სახეზე იყო. პირველი, მენშევიკური ხელისუფლების დამცველებს აუფეთქებიათ ფოილოს ხიდი და იქ მატარებლით გასვლა აღარ შეიძლებოდა. მეორე, აქსტაფაში საკმაო ბლომად იყვნენ ქართველი ტყვე ჯარისკაცები, რომლებიც წითელარმიელების ბადრაგობით ელოდნენ მატარებლით წაყვანას ზურგის სიღრმეში. ჩვენი ნაწილი, ე.ი. ჩვენი კურსები აქსტაფიდან დაუყოვნებლივ ფეხით წავიდა ყაზახისაკენ. ღამე ყაზახში გავათიეთ. მეორე დღეს, 21 თებერვალს, დილით ადრე დაიძრა ჩვენი ნაწილი, ფეხით გადაიარა წითელი ხიდი, ე.ი. საქართველოს საზღვარზე შევიდა ბორჩალოში და საღამო ჟამს მიაღწია სოფელ კოდს, ე.ი. ბორჩა ლოდან კოჯრის მისადგომებს. შტაბიც იქ დაბანაკდა. ღამე იქ გავათიეთ. სწორედ ამ ადგილებში ჰქონდა ადგილი ბრძოლებს ჯერ კიდევ ჩვენი ნაწილის მისვლამდეც. ჯერ ერთი, გზაზე, აქსტაფიდან დაწყებული სოფელ კოდამდე, ხშირად გვხვდებოდა ტყვედ ჩავარდნილ თუ ნებაყოფლობით გადასულ ქართველ ჯარისკაცთა დიდი რაოდენობა, რომელიც მიყავდა წითელარმიელთა ბადრაგს ზურგში, აზერბაიჯანში. ქართველი ჯარისკაცები ცუდად იყვნენ ჩაცმული, ფერადი ქეჩის ფარაჯის მაგვარი მოკლე რაღაცა ეცვათ. იკვებებოდნენ ტაფაში გამომცხვარი 22

სიმინდის ფქვილის გამხმარი მჭადით. შიმშილობდნენ. ბევრ მათგანს ემჩნეოდა უკმაყოფილება მენშევიკურ ხელისუფლების მიმართ. ჩვენ ფრონტზე მივდიოდით, ქართველ ჯარისკაცთა ტყვეები კი იმავე გზაზე წინ გვხვდებოდნენ და აზერბაიჯ ანში მიდიოდნენ. მსხვერპლი იყო ორივე მხარეზე. 22 თებერვალს, 23 თებერვალს, 24 თებერვალს ადგილი ჰქონდა ბრძოლებს, თუმცა 24 თებერვალს, როცა დილით ადრე შემოვლითი მანევრი გააკეთა ჩვენმა ნაწილმა და ბრძოლისათვის უფრო ხელსაყრელი მაღლობი ადგილები დაიკავა, მოწინააღმდეგე უკვე აღარ ჩანდა. მან დასცალა პოზიციები. პანიკურად დაიხია უკან (ეს ცხადია, შედეგია იმისა, რომ ამ დროისათვის ფოილოს ხიდი უკვე აღდგენილი ყოფილა და ყარაიაზიდან პირდაპირ თბილისისაკენ შეუჩერებლივ მოემართებოდნენ XI წითელი არმიის სხვა ნაწილებიც). 24 თებერვალს ჩვენი ნაწილი უკვე კოჯორში იყო. მოვდიოდით ფეხით. საღამოს მივაღწიეთ სოფელ ოქროყანას. თბილისში რომ შემოვედით, უკვე ღამე იყო. მოსახლეობა ხალისით გვხვდებოდა, გვაწვდიდნენ თამბაქოს და სხვადასხვა რამეებს, მაგრამ არავინ ჩვენთაგანი არაფერს არ კიდებდა ხელს. ეს არც შეიძლებოდა. აკრძალული იყო და არც გვჭირდებოდა. მივედით გვიან ღამე პლეხანოვის ქუჩაზე სამხედრო სკოლის ყაზარმებში და იქ დავბანაკდით. უკვე მალე გათენდა. მაგრამ ეს ახალნაირი გათენება იყო. საქართველოს ცაზე მზის ახალი სხივები ბრწყინავდა, რაც ახალი ცხოვრების დაწყებას აშუქებდა. დაიწყო ახალი ერა. გათენდა ახალი დღე – 25 თებერვალი. საერთოდ, საქართველოში საბჭოთა ხელისუფლებისათვის ბრძოლის ისტო რიაში ჩვეულებრივ წერენ, რომ საქართველოში მენშევიკური ხელისუფლების წინააღმდეგ 1921 წლის თებერვალში აჯანყებულ მუშებს და გლეხებს, თანახმად მათი თხოვნისა, დაეხმარა წითელი არმია. ეს სავსებით სწორია. მაგრამ რატომღაც ჩვენი ისტორიკოსები დუმილით უვლიან გვერდს და არ მოიხსენიებენ იმ ფაქტს, რომ თვით წითელ არმიაში საკმაო ბლომად იყვნენ ქართველები, რომლებიც იბრძოდნენ საქართველოში საბჭოთა ხელისუფლების გამარჯვებისათვის. მე მხოლოდ XI წითელი არმიის ერთი სამხედრო ნაწილის ფაქტი მოვიყვანე, სადაც ხუთი (და შესაძლოა მეტიც) ქართველი ვიყავით. ერთად ვიბრძოდით ფრონტზე და შემოვედით თბილისში. წითელ არმიაში ასეთი ნაწილები რამდენიმე იყო? ამ ნაწილებში მებრძოლი ქართველებიდან შეიძლება მთელი რაზმები შემდგარიყო, რომლებიც მტრები იყვნენ მენშევიკებისა. ამის გარკვევა საჭირო და საინტე რესოა. სამართლიანი იქნებოდა აღნიშვნა იმ ფაქტისა, რომ ქართველ აჯანყებულ მუშებისა და გლეხების დამხმარე წითელი არმიის რიგებში ცოტა როდი იყვნენ ქართველები, რომლებიც ქართველ მშრომელთა განუყრელ ნაწილს წარმოად გენდნენ და ამით კიდევ მეტად გამოჩნდება ქართველ მშრომელთა შინაგანი 23

სამხედრო რევოლუციური ძალა, მიმართული ქართველი მენშევიკების კონტრრე ვოლუციური ხელისუფლების წინააღმდეგ. მე 1921 წლის 25 თებერვლის შემდეგაც წითელი არმიის იმავე ნაწილში განვაგ რძობდი სამსახურს. 1921 წლის აგვისტოს მეორე ნახევარში, მამის გარდაცვალების გამო, ჩვენი ნაწილის უფროსის ნებართვით, წავედი ჩემს სოფელში 10 დღის ვადით. იქ მამის დასაფლავების შემდეგ, ერთი კვირაც არ იქნებოდა გასული, რომ ერთ კვირა დღეს პატრიკეთის პარტორგანიზაციის ხელმძღვანელებმა ერთი პარტიული დავალების შესრულება მთხოვეს. სახელდობრ, პატრიკეთის თემის კომუნისტე ბისაგან კომუნართა განსაკუთრებული რაზმის შედგენა ანუ შედგენა ჩონისა (Часть особого назначения). საქართველოში საბჭოთა ხელისუფლების დამყა რების პირველ წლებში თითქმის ყველგან იყო კომუნისტებისაგან შემდგარი ასეთი ჩონები. მათ ჰქონდათ იარაღი და კვირაში ერთხელ ან ორხელ ეწეოდნენ სამხედრო მეცადინეობას. აი, ასეთი ჩონი უნდა შემდგარიყო პატრიკეთშიც და სწორედ მისი შედგენა, ჩამოყალიბება დამავალეს მე, როგორც საქმის მცოდნეს, მათთვის ცნობილ სანდო პიროვნებას. მე მივიღე ეს დავალება. აი, სწორედ ჩემს სოფელ პატრიკეთში, 1921 წლის აგვისტოს დამლევს, ერთ კვირა დილას, როცა ვასრულებდი პარტიულ დავალებას, ეს იყო სკოლის შენობაში, სადაც თავშეყ რილი იყო ამ თემის ყველა კომუნისტი, მე ვაყალიბებდი, ე.ი. ვადგენდი ჩონს. სკოლის აივანზე მქონდა მაგიდა და იქ ვადგენდი ჯერ სათანადო სიებს. ამ წერის დროს ერთ-ერთ პიროვნებას შემთხვევით გაუვარდა რევოლვერი. ტყვია მომხვდა მე გულმკერდში, ფილტვებში. წავიქეცი უგრძნობოდ. მაშინვე ექიმი მოუყვანიათ და მისი თანხლებით, სასწრაფოდ, საკაცურით სისხლიდან დაცლილი, მკვდარცოცხალი წამიღეს კომუნისტებმა, დიდძალი ხალხის თანდასწრებით, ქუთაისის საავადმყოფოში. იქ გადამარჩინეს სიკვდილს სასწრაფო ზომებისა და ხანგრძლივი მკურნალობის შედეგად. მაგრამ შემდეგ დაიწყო ტუბერკულოზის პროცესი ტყვიით გაგლეჯილ ფილტვში. დავკარგე ჯანმრთელობა. საავადმყოფოდან გამოწერის შემდეგ გამოვცხადდი ქუთაისის სამხედრო კომი სარიატში, გამატარეს საექიმო კომისიაზე და სამხედრო სამსახურში ჩემი უვარ გისობის შესახებ ცნობა გაუგზავნეს თბილისში იმ ნაწილს, სადაც ვმსახურობდი. ამით დამთავრდა ჩემი სამსახური წითელ არმიაში. ე.ი. წითელ არმიაში ვმსახუ რობდი 1920 წლის სექტემბრიდან 1921 წლის სექტემბრამდე...”

. საქართველოს შსს არქივი, (II), ფ. №18, აღწ. №2, ს. №22, ფურც. 21

ნინო ყიფშიძე

რუსი ჯარისკაცის მემუარი ჩვენი ერთგული მკითხველისათვის უკვე ნათელია, რომ საქართველოს შინაგან საქმეთა სამინისტროს არქივში ინახება უამრავი საინტერესო და მრავალფერო ვანი დოკუმენტი, პირადი ჩანაწერი, წერილი თუ ფოტო. ამჯერად თქვენს ყურადღებას ერთ პატარა საქმეზე შევაჩერებთ, რომელიც რუსი ჯარისკაცის მემუარი გახლავთ და 1920 წლით თარიღდება. ეს მოკლე ბიოგრაფიული ნარკვევი, როგორც მას თავად ავტორი უწოდებს, ეხება წითელი არმიის მიერ ჩრდილოეთ კავკასიაში განხორციელებულ საომარ ოპერაციას და მოგვითხრობს, როგორი მარცხი აწვნიეს კაზაკებმა რუსის ჯარს და როგორ მოუწიათ რუს ჯარისკაცებს კავკასიიდან გაქცევა საქართველოს გავლით. აღნიშნული საქმე იმით არის საყურადღებო, რომ კარგად ჩანს, თუ როგორი განწყობა სუფევდა იმ პერიოდში მთელ კავკასიაში რუსეთის მიმართ; იგი მოევ ლინა მეზობელ ქვეყნებს არა როგორც დამხმარე და გადამრჩენი, არამედ როგორც დამპყრობელი. ამიტომაც რუსის ჯარს განთქმული კავკასიური სტუმარმასპინძლობით, ცხელი საჭმლითა და თბილი მოსასვენებლით არავინ ხვდება, რაც გულუბრყვილოდ უკვირს რიგით ჯარისკაცს. თითქმის სრული სახით და შეულამაზებლად გთავაზობთ წითელარმიელის ჩანაწერს. მოკლე ბიოგრაფიული ნარკვევი ჩრდილოეთ კავკასიაში საომარი ოპერაციის და ვლადიკავკაზის ტერიტორიიდან წითელი არმიის უკან დახევის შესახებ... „1919 წლის 1 თებერვალი პირველი თებერვლის დღე მშვიდად გადის. ცოტაა მოსეირნე ადამიანი, ყველას შეიძლება მხიარული განწყობა შეამჩნიო. ღამის 12 საათისთვის კი მოდის ტელეფონოგრამები, რომლებიც კაზაკების მოახლოებას იტყობინებიან. ტელეფო ნოგრამების კვალდაკვალ მივიღეთ საიდუმლო პაკეტები ბრძანებით ფრონტზე სასწრაფოდ გასვლის შესახებ. თეთრების ნაწილები იმ დროისათვის ძალიან ცოტა იყო, ხოლო კაზაკების, 25

პირიქით, ბევრად მეტი. წითელარმიელთა ნაწილები ვლადიკავკაზის გარშემო იყვნენ გამაგრებული. ქვეითმა ჯარმა სანგრები დაიკავა, სამხედრო ბატარეები მარჯვედ იდგნენ. ასე ველოდით “ყუბანელ არწივებს”... 2 თებერვალს დილის ოთხი საათისთვის კაზაკებმა პირველად შემოგვიტიეს, რაც მათი დიდი დანაკარგით დასრულდა. მთვრალი, გამხეცებული კაზაკები შეტე ვაზე გადმოდიოდნენ ყოველდღე, დღეში ოთხჯერ. მცირერიცხოვანი რაზმით გავძელით ცხრა დღე, კაზაკები კი გვიტევდნენ: სამი ქვეითი დივიზიით, კავალე რიის ერთი დივიზიით, აგრეთვე ცალკეული სადამსჯელო რაზმებით, რომლებიც ყოველგვარი სასამართლოს და გამოძიების გარეშე ხოცავდნენ და სახრჩობელაზე ჰკიდებდნენ მშრომელებს. გარდა სადამსჯელო რაზმებისა შეიმჩნეოდნენ ოსების ასეულები, რომლებიც ტანმორჩილ ცხენებზე ამხედრებულნი დანავარდობდნენ. მათი მრავალრიცხოვნობის მიუხედავად ჩვენი წითელი მეომრები მედგრად იდგნენ. ჩვენი სიმტკიცით გამხეცებული კაზაკები გვიტევდნენ ახალ-ახალი ძალით, რაც კარგ სამიზნეს წარმოადგენდა ჩვენთვის. ასე გავძელით ცხრა დღე, მეათე დღეს კი უკან დავიხიეთ. უკანდახევის მიზეზი იყო ვაზნების და ჭურვების უკმარისობა, აგრეთვე ინგუშების გულგრილობა, ჩვენ მოვწყდით გარე სამყაროს. ასეთ გამოუვალ მდგომარეობაში მყოფნი იძულებულნი გავხდით, რომ დაგვეხია დარიალის ხეობისკენ. გავჩერდით სოფელ ბალთაში. ყაზბეგში გავგზავნეთ დელე გაცია თხოვნით, რომ საზღვარზე გავეშვით. გაიცა ბრძანება, რომ გზა გაგვეგრძე ლებინა, აღალი აღალს მისდევდა, ნაწილები დაიძრნენ. ახალი და ძველი ლარსის გავლისას გაგვაჩერეს, ნახევარ გზაზე ვიყავით ლარსსა და დარიალის ხიდს შორის. ოთხი დღე-ღამის განმავლობაში მშივრები და გაყინულები ღია ხეობაში მოუთ მენლად ველოდით საზღვარზე გადასვლის ნებართვას. როგორც იქნა, მეხუთე დღე-ღამის შემდეგ, დაგვრთეს საზღვარზე გადასვლის ნება და განვაგრძეთ გზა. დარიალის ხიდთან ჩახმახები ჩამოგვართვეს და დაგვპირდნენ, რომ ყაზბეგში თბილი საჭმლით გაგვიმასპინძლდებოდნენ. ყაზბეგამდე მივაღწიეთ, მაგრამ გაურკვეველმა პირებმა ჩვენი ქონება ელვის სისწრაფით დაიტაცეს. წაიღეს ყველაფერი, ხოლო ცხელი საჭმლის მაგივრად ჭუჭყიან საჯინიბოში შეგვიშვეს. სიცივისა და შიმშილის გამო მთელი ღამე თვალი არ მოგვიხუჭავს. ბევრისთვის ამ საბედისწერო ღამის შემდეგ (ეს ღამე თითოეულს მწარედ დაამახსოვრდა) ერთ მწკრივად დაგვაყენეს და თითოს 150 რუბლი მოგვცეს. ასორმოცდაათი რუბლი იმ გზის საფასურად, სადაც ლამის ტყავი გაგვაძვრეს. ოთხმოცდაათ რუბლს გვართმევდნენ გირვანქა სიმინდში. საჭმელსა და პირველადი მოხმა რების ნივთებს ცეცხლის ფასი დაადეს. ამის შემდეგ კი გაურკვეველი პირები გამოჩნდნენ, რომლებმაც იარაღი მოგვთხოვეს და ყველაფერი წაგვართვეს, რაც კი მოეწონათ, ჯიბეში გროშიც არ დაგვიტოვეს. ტანჯვა-წამებას მიჩვეული წითე 26

ლარმიელები გზას განაგრძობდნენ. ვფიქრობდით, თბილისს რაც უფრო მივუახ ლოვდებოდით, თბილად მიგვიღებდნენ. კობს მივაღწიეთ იმ იმედით, რომ იქ მაინც მოგვცემდნენ თბილ მოსასვენებელს და გვაჭმევდნენ რამეს. თუმცა ამაოდ, ისევ მწარე იმედგაცრუება. კობის სადგურის კომენდატის გულგრილობის გამო კვლავ ღია ცის ქვეშ აღმოვჩნდით. თბილი მოსასვენებლის ძიებაში ველური მგლებივით დავძრწოდით, მაგრამ, სამწუხაროდ, ყველგან ერთ პასუხს ვიღებდით – არ შეიძ ლება! ეს ველური მხეცები (მხეცებში ოსებს ვგულისხმობ) დაგვცინოდნენ. შუაღამემდე ხეტიალით დაღლილმა, მშიერმა და სიცივით გათოშილმა თორმეტი საათისთვის გადავწყვიტე, კიდევ ერთხელ მეცადა ბედი და თავშესა ფარი მეთხოვა. ერთი სახლის კარზე დავაკაკუნე. კარი 60 წლის ოსმა მოხუცმა კაცმა გამიღო. ვთხოვე, სახლში შევეშვი, მოხუცმა მომიგო, მხოლოდ იმ შემთხვე ვაში, თუ თბილ წამოსასხამს მომცემ, ხოლო წინააღმდეგ შემთხვევაში არ შემოგიშ ვებო. ასეთ მდგომარეობაში მყოფს უარის თქმის თავი არ მქონდა და დავთანხმდი, დავრჩი გიმნასტურის ამარა. წამოსასხამის გარდა მასპინძელმა დამატებით 25 რუბლიც მომთხოვა. დილით ადრე ჩვენი პარტია ისევ გაუდგა გზას ჯვრის უღელტეხილით. ამინდი გვწყალობდა. სოფელ მლეთასთან მისულებს ძალზე არამეგობრულად შეგვხვდნენ. უკმაყოფილებას გამოხედვაშიც კი შეამჩნევდი ხალხს, მაგრამ ამისთვის ნამდვილად არ გვეცალა. როგორც იქნა, მოვძებნეთ კეთილი მასპინ ძელი და თბილადაც მოვეწყეთ ღამის გასათევად. თუმცა ბედნიერებამ დიდხანს არ გასტანა. ღამის 9 საათისთვის მილიციელები გამოჩნდნენ, მათ თან ორი ოფიცერი ახლდათ. გვიბრძანეს, რომ ყველანი ეზოში გავსულიყავით და მოვწყო ბილიყავით. ორ მწკრივად დაყოფილებს დაგვპირდნენ, რომ რამდენიმე პარტიად გადაგვანაწილებდნენ ბინებში, მოსასვენებლად. ბედნიერი იყო ის, ვინც პირველ რიგში მოხვდა, ხოლო ბოლოებს მძიმე ხვედრი გვერგო წილად, რადგან 2 საათის განმავლობაში გაუნძრევლად ერთ ადგილზე ყოფნა მოგვიწია. ამის შემდეგ ჩვენც წაგვიყვანეს. შევდივართ ყაზარმაში, რომელსაც არც ფანჯარა აქვს, არც კარი და შიგ ხალხის მთელი ჯგროა. მთელი ღამე ვისხედით და თვალი არ მოგვიხუჭავს. დილით კი ისევ გავუდექით გზას. ანანურის სადგურთან პირველად ვნახეთ ინგლისელები, რომლებიც ძვირფას მუნდირებში იყვნენ გამოწყობილნი. უკვე ღამე იყო, მაგრამ ინგლისელებმა არ მოგვცეს უფლება, ღამე ანანურში გაგვეთია. ამან ძალიან გაგვაკვირვა. ქართვე ლების მიწაზე განკარგულებას ინგლისელები იძლეოდნენ. მკაცრად გვიბრძანეს, სასწრაფოდ დაგვეტოვებინა ეს ტერიტორია. გამოჩნდნენ ბადრაგები და გაგვყარეს სიტყვებით: სამი ვერსის მოშორებით არის თბილი ყაზარმა, სადაც მშვენივრად მოეწყობითო. დაპირებული თბილი ყაზარმის ნაცვლად ბინძურ 27

“სარაიაში” ამოვყავით თავი მორჩილი ცხვრებივით. ამის შემდეგ კი გაცხოველე ბული ძარცვა წავიდა, გვართმევდნენ შინელებს, ჩექმებს, ფულსა თუ ბეჭდებს, ყველაფერს, რაც მოეწონებოდათ, ხოლო სანამ უფროსობას მივმართავდით, ეს პირები გაქრნენ. ისინი დემოკრატიული რესპუბლიკის ჯარისკაცები იყვნენ, თუ ჯარისკაცის ნიღაბს ამოფარებული ყაჩაღები, რთული გამოსაცნობია, მაგრამ ფაქტი ერთია, მძარცველები ჯარისკაცის ნაცრისფერ შინელებში იყვნენ. კომენდანტის მიერ დაპირებული თბილი საჭმელი ჩვენ ვერც დუშეთში მივიღეთ. ასე, მშიერი კუჭით ვიარეთ მცხეთამდე. მცხეთაში კი, როგორც იქნა, გვიწყალობეს თითო გირვანქა პური. მცხეთიდან თბილისამდე ჩავედით საბარგო მატარებლით, სადაც თავშესაფარი მოგვცეს. გადატანილი ტანჯვა-წამების შემდეგ ჩვენი ცხოვრება გაგრძელდა ჩვეული რიტმით. ამით ვასრულებ ჩემს ნარკვევს, რადგან ტიფი შემეყარა და საავადმყოფოში გამაქანეს. ჩრდილოეთკავკასიელი წითელარმიელი. 1920 წლის 5 ივლისი” .

. საქართველოს შსს არქივი, (II), ს. № 501, ფურც. 5

ვლ. ლუარსაბიშვილი

მიხეილ პავლეს ძე შრეიდერის მოგონებები წინამდებარე სტატიის სახით, მკითხველს ვთავაზობთ ბელორუსიის საგანგებო კომისიის ოპერატიული კომისრის, მიხეილ შრეიდერის მოგონებებს, რომელშიც აღწერილია „ჩეკისტების” როლი საქართველოს გასაბჭოების პროცესში. აღნიშ ნული დოკუმენტი მეტად მნიშვნელოვანია თანამედროვე ისტორიული პროცე სების აღდგენის თვალსაზრისით, რამეთუ მასში გადმოცემულია ის განწყობა და ფანატიკური შეუპოვრობა, რომლითაც პროფესიონალი ბოლშევიკები ოპერატიულ დავალებებს ასრულებდნენ. ამასთან, ტექსტში დაწვრილებითაა მოთხრობილი იმ პერიოდის თბილისის ეკონომიკურ-სოციალური ყოფა, აღწერილია ვაჭრებთან ბრძოლის მეთოდები და თავდასხმა ალექსანდრე გეგეჭკორზე. „სანიმუშოდ” განვლილი გზის მიუხედავად, ისევე როგორც „ჩეკისტთა” მთელი თაობა, ვერც ამ მოგონებების ავტორი გადაურჩა რეპრესიებს და დაპატიმრებული იქნა 1938 წლის 16 ივნისს. მიესაჯა თავისუფლების აღკვეთა შრომა-გასწორების ბანაკში 10 წლის ვადით. მან შეძლო სიცოცხლის შენარჩუნება და დაწერა წინამდებარე მოგო ნებები, რომელიც, ვფიქრობთ, საინტერესო იქნება როგორც მსგავსი საკითხებით დაინტერესებულ მკვლევართათვის, ისე მკითხველთა ფართო წრისთვის. საქართველოში საბჭოთა ხელისუფლების დამყარების 40 წლისთავთან დაკავშირებით 1921 წლის იანვრის შუა რიცხვებში, როდესაც ბელორუსიის „ჩეკაში” (ქ. მინსკი) ოპერატიულ კომისრად ვმუშაობდი, „ჩეკას” თავმჯდომარე როტენბერგმა დაგვი ბარა ამხანაგების ჯგუფი, რომელთაგან მახსოვს ამხ. ტომჩინი ცოლით, ამხ. შოსტაკი (ვიტებსკიდან) და ამხ. შუმახერი ბელორუსიის „ჩეკას” ცენტრალური აპარატიდან, დანარჩენი ამხანაგების გვარები არ მახსოვს. მახსოვს ის, რომ ჯგუფი სულ 8-10 ადამიანისგან შედგებოდა. როტენბერგმა გვაცნობა, რომ ამხ. ძერჟინსკის ბრძანებაა მუშაკთა ჯგუფის მივლი ნება ქ. მოსკოვში, საკავშირო საგანგებო კომისიის („ვეჩეკას”) განკარგულებაში. ორი დღის შემდეგ ჩვენი ჯგუფი გაემგზავრა მოსკოვში და გამოცხადდა 29

„ვეჩეკას” ადმინისტრაციული განყოფილების უფროს ამხ. ფლექსერთან (ამხ. ა. პ. ფლექსერი − ძველი ბოლშევიკი, პერსონალური პენსიონერი. ცხოვრობს ქ. მოსკოვში, ვარსანოფის შეს. სახლი 4, ტელ. Б.3-94-12). ჩვენთან ერთად „ვეჩეკას” განკარგულებაში რსფსრ-ის სხვა ქალაქებიდანაც ჩამოვიდნენ მუშაკები. ამხ. ფლექსერმა გვაცნობა, რომ გაგვესაუბრებოდა ფელიქს ედმუნდის ძე ძერჟინსკი, მანამდე კი თავისუფლები ვიყავით. ყველას დაგვირიგა მოსკოვის სხვადასხვა თეატრის ბილეთები. მე და ტომჩინი მოსკოვის მეორე სამხატვრო თეატრში, დღის სპექტაკლზე ვიყავით. მანამდე მოსკოვში არ ვყოფილვარ. არ მახსოვს, რა სპექტაკლი ვნახეთ, მაგრამ მსახიობთა თამაშმა, განსაკუთრებით კი ჩეხოვმა, დიდი შთაბეჭდილება მოახდინა ჩვენზე. 1921 წლის თებერვალში მოსკოვი მძიმე სანახაობას წარმოადგენდა – სიცივე, შიმშილი, ჭუჭყიანი ქვაფენილები, განათება თითქმის არ იყო. მაგრამ, ამ მძიმე მდგომარეობის მიუხედავად, მაინც იგრძნობოდა ჩვენი ქვეყნის – რომელმაც ახლახან დაასრულა სამოქალაქო ომი და რომელიც ჯერ კიდევ განაგრძობდა ბრძოლას ცალკეული ბანდების წინააღმდეგ, უმძიმეს ბრძოლას შიმშილისა და ნგრევის წინააღმდეგ – ახალი ცხოვრების მძლავრი პულსი. დაგვაბინავეს „ვეჩეკას” საერთო საცხოვრებელში, დიდ ლუბიანკაზე (ამჟამად ძერჟინსკის ქ. №11). რამდენიმე დღის შემდეგ გამოგვიძახა ამხ. ფლექსერმა და ამხ. ძერჟინსკის მისაღებში მიგვიყვანა. იქ, როგორც შემდეგ შევიტყვეთ, მისი მდივანი ამხ. გერსონი და საგანგებო რწმუნებული (დაცვის საკითხებში) ამხ. ბელენკი იმყოფებოდნენ. მდივნის კაბინეტში კარადა იდგა. ძალიან გავოცდით, როდესაც კარადის კარი გაიღო და იქიდან უცებ ამხ. ძერჟინსკი გამოვიდა (ეს კარადა, როგორც აღმოჩნდა, შენიღბული ტამბური იყო ამხ. ძერჟინსკის კართან). ფელიქს ედმუნდის ძე თავის კაბინეტში შეგვიძღვა და მეგობრულ, თბილ საუბ არში გვითხრა, რომ მივლინებულნი ვართ ამიერკავკასიაში, განსაკუთრებული მნიშვნელობის საბრძოლო დავალების შესასრულებლად, „ვეჩეკას” სრულუფლე ბიანი წარმომადგენლის – ამხ. რუსანოვის განკარგულებაში. ამასთან გაგვაფ რთხილა, რომ ამიერკავკასიაში სპეციფიკური პირობებია და ჩვენი ვალია, რომ მოვიქცეთ ღირსეულად და უნაკლოდ, მზად ვიყოთ ნებისმიერი საფრთხისთვის. ფელიქს ედმუნდის ძემ განსაკუთრებული ხაზგასმით აღნიშნა, რომ ჩვენ, შესაძლოა, წავაწყდეთ სხვადასხვა, იმ დროს ჯერ კიდევ ჩამორჩენილი ეროვ ნების ადამიანებს, რომლებსაც ჯერ არ ესმით დიდი ოქტომბრის სოციალისტური 30

რევოლუციის მნიშვნელობა და ჩვენ, ჩვენი ქცევითა და მოქმედებებით მათ უნდა ვაჩვენოთ კომუნისტი „ჩეკისტის” მორალური სახე. გვისურვა რა მშვიდობიანი მგზავრობა, ის დაინტერესდა, მომარაგებულნი ვართ თუ არა საკვები პროდუქტებით და როდესაც გაიგო, რომ ყველაფერი, რაც გვეკუთვნოდა, უკვე მიღებული გვქონდა, სიცილით თქვა: – რა თქმა უნდა, ამხანაგებო, ეს ძალიან ბევრი არ არის, მაგრამ ახლო მომა ვალში ქვეყანა უკეთ იცხოვრებს და შვებას ვიგრძნობთ. ამის შემდეგ ფელიქს ედმუნდის ძე თბილად დაგვემშვიდობა და თითოეულ ჩვენგანს ხელი ჩამოგვართვა. ხელის ჩამორთმევაში ვიგრძენით მისი მამობრივი, მეგობრული სითბო. ჩვენი ჯგუფიდან მოსკოვში ამხ. ტომჩინი დატოვეს მეუღლითურთ, ვინაიდან ეს უკანასკნელი ფეხმძიმედ იყო. მეორე დღეს სპეცმატარებლით გავემგზავრეთ როსტოვში. სპეციალური იყო იმიტომ, რომ ამ მატარებლით მიემგზავრებოდა რსფსრ-ის შრომისა და დაცვის საბჭოს წევრი ამხ. ეიდუკი. უნდა ითქვას, რომ როსტოვამდე ძალიან დიდხანს ვიმგზავრეთ. ამხ. ეიდუკის თანმხლები რაზმი, თოვლისაგან გზის გასაწმენდად და ორთქლმავლისთვის შეშის მოსაგროვებლად, ყველა მგზავრს „გარეთ ყრიდა”, მათ შორის ჩვენც. მოკლედ რომ ვთქვათ, როსტოვამდე მგზავრობას ერთ კვირამდე მოვუნდით. ჩავედით როსტოვში. შესანიშნავი მზიანი დღე იდგა, ჰაერში გაზაფხულის სუნი ტრიალებდა (თუმცა თებერვალი იყო). მკვირცხლი სპეკულანტები შებოლილ თევზს და თეთრ ფუნთუშებს ყიდდნენ. ჩვენ, მშიერი რუსეთიდან ჩასულები, სიხა რულით გაოგნებულები ვიყავით და როგორც არ უნდა გვრცხვენოდეს ახლა ამის აღიარება, რადგან ყოველივე ამის საყიდლად ფული არ გვყოფნიდა, ბევრმა, მათ შორის მეც, პროდუქტებზე გავცვალეთ ტანსაცმლის ნაწილი, თეთრეული და სხვ. მსურს სპეციალურად ჩვენი თანამედროვე ახალგაზრდობისთვის ხაზი გავუსვა, რომ იმ დროს ყველა ჩვენგანს როდი ჰქონდა მეორე ხელი თეთრეული. როსტოვში „ჩეკას” კლუბში მოგვათავსეს. მიგვიღო სრულუფლებიანი წარმო მადგენლის მოადგილემ, ამხ. სედერაკ ნიკოლოზის ძე მარქარიანმა. ეს გახლდათ მომხიბლავი ახალგაზრდა, სიცოცხლით სავსე ადამიანი, გრუზა ხუჭუჭი თმით. მაშინ ის 23-24 წლის იყო. მან მიგვიღო არა როგორც დიდმა უფროსმა, არამედ როგორც ნამდვილმა, უბრალო ამხანაგმა. უპირველეს ყოვლისა ის დაინტერესდა, მშივრები ხომ არ ვიყავით. ყველამ 31

მოვახსენეთ, რომ წავიხემსეთ სპეკულანტებთან შეძენილი პროდუქტებით. მან მაშინვე გასცა განკარგულება და ყველა „ჩეკისტების” სასადილოს მიგვამაგრეს. როსტოვში სამი დღე დავყავით. უნდა ითქვას, რომ როსტოველი „ჩეკისტები” შესანიშნავი მასპინძლები გამოდგნენ. ჩვენთან კლუბში დროდადრო მოდიოდნენ „ჩეკისტი” გოგონები, ინტერესდებოდნენ, რამე ხომ არ გვიჭირდა. სასადილოში ვიკვებებოდით როსტოვის „ჩეკას” თანამშრომლებივით. აქ, იმ დროისთვის, მოსკოვთან შედარებით, კვება გაცილებით უკეთესი იყო. როსტოვში კატლეტიც კი ვჭამეთ – იმდროისთვის არნახული ფუფუნება (მართალია, ცხენის ხორცის). მთელ ჩვენს ჯგუფს შეხვდა ამხ. რუსანოვი, რომელიც მოკლედ გაეცნო, თუ ვინ იყო თითოეული ჩვენგანი. შემდეგ გვაცნობა, რომ მივემგზავრებით ქ. ვლადი კავკაზში, თერგის „ჩეკას” თავმჯდომარის, ამხ. ცინცაძის განკარგულებაში. ამხ. რუსანოვმა ასევე ხაზი გაუსვა, რომ ჩვენ მივემგზავრებით განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი საბრძოლო დავალების შესასრულებლად და რომ მთებში სრული სიმშვიდე არ არის – იქ მოქმედებენ ცალკეული ნაციონალისტური ბანდები, მუდმივი მზადყოფნაა საჭირო, მზად უნდა ვიყოთ ნებისმიერი ხიფათისთვის და, მთავარია, არ უნდა შევბღალოთ საბჭოთა რუსეთის წარგზავნილის, კომუნისტ„ჩეკისტის” სახელი. და აი, მატარებლით გავემგზავრეთ ვლადიკავკაზში. ქ. ვლადიკავკაზმა ჩვენზე გამაოგნებელი შთაბეჭდილება მოახდინა. უპირვე ლესად თვალში მოგვხვდა სამხედრო პირთა დიდი რაოდენობა. ქუჩებში სიცოცხლე დუღდა. ბევრმა ჩვენგანმა პირველად მოისმინა კავკასიური საცეკვაო (შამილის ცეკვა, ლეკური და ა.შ.) მუსიკა. სამხედრო ორკესტრები უკრავდნენ ბაღებში და ღია ესტრადებზე (თუმცა, საკმაოდ გრილოდა). შორიდან, შიგადაშიგ ისმოდა არტილერიული სროლის ხმა. ვერ გავიგონეთ, საიდან მოდიოდა ეს ხმები. გუბერნიის „ჩეკაში” გვითხრეს, რომ სადღაც მთებში ებრძოდნენ ადგილობრივ ბანდიტებს. დარწმუნებულნი ვიყავით, რომ ჩვენ სწორედ ამ ბანდებთან ბრძოლაში დასახმარებლად გამოგვგზავნეს. აღსანიშნავია, რომ არც ამხ. ძერჟინსკის, არც ამხ. რუსანოვს და არც ამხ. ცინცაძეს ჩვენთვის არ უთქვამთ, თუ კონკრეტულად რა მიზნით ჩამოვედით. ამხ. კოტე ცინცაძემ მეტად გულთბილად მიგვიღო. ის ახლაც ცოცხლად მიდგას თვალწინ. ოდნავ წითური, საკმაოდ მკვრივი (იმ დროს ჯერ კიდევ არ ვიცოდით, რომ ის მძიმედ იყო დაავადებული ტუბერკულოზით). სამწუხაროდ, შემდგომში გავიგე, რომ ცინცაძე პარტიული დისკუსიისას მიემხრო ტროცკისტებს. მაგრამ იმ დროს ის იყო მებრძოლი „ჩეკისტი”, კომუნისტი-ინტერნაციონალი და იმ ნაცი ონალისტური ელემენტების ფონზე, რომლებმაც შეაღწია „ჩეკაში”, ის ყველა 32

ჩვენგანისთვის ამხანაგური უბრალოებისა და ინტერნაციონალური დამოკიდებულების ნიმუში გახლდათ. მისგან განსხვავებით, გუბერნიის „ჩეკას” კოლეგიის მდივანმა იაშვილმა, პირწავარდნილი ნაციონალიზმითა და ადგილობრივი შოვინიზმით, ჩვენზე უარყო ფითი შთაბეჭილება დატოვა. ჩვენ, რუსეთიდან ჩასულებს, ზემოდან და აშკარად მტრულად გვიყურებდა, როგორც ვლადიკავკაზში, ასევე ტფილისშიც, სადაც ის საქართველოს „ჩეკას” კოლეგიის მდივანი იყო. ყოველთვის ცდილობდა ხაზი გაესვა, რომ ჩვენ საქართველოში ვიმყოფებოდით და არა რუსეთში, გვაგრძნო ბინებდა თავის – როგორც ქართველის – უპირატესობას ჩვენთან, რუსებთან შედარებით. შემდგომში, იაშვილის მხრიდან შარიანობის და აღმაშფოთებელი დამოკიდებულების გამო, ბევრი ჩვენგანი იძულებული გახდა, ეთხოვა, კვლავ რსფსრ-ში გაეწვიათ და დაეტოვებინა საქართველო; ხოლო ზოგიერთი, „ჩეკას” არცთუ ურიგო მუშაკი იძულებული გახდა, სულაც წასულიყო ორგანოებიდან და საქართველოს საგარეო საქმეთა სახალხო კომისარიატის ვიზის მიღების შემდეგ, გაემგზავრა რსფსრ-ში, რათა იქ, მოსკოვში, აღედგინა თავი სამუშაოზე. საჭიროდ მიმაჩნია აღვნიშნო, რომ ხსენებული იაშვილი წარმოადგენდა გამონაკლისს, რადგან მთლიანობაში საქართველოს „ჩეკისტთა” აპარატი შედგებოდა ამიერკავკასიის სხვადასხვა ეროვნების წარმომადგენლებისგან, აგრეთვე ნაწილობრივ რუსეთის სხვადასხვა მხარის ხელმძღვანელებისგან, რომლებიც შეერწყნენ აპარატს. და ჩვენ ყველა, ქართველებიც და რუსებიც, თავს ვგრძნობდით, როგორც ძმები. ვლადიკავკაზში რამდენიმე დღე დავყავით. ერთ საღამოს ჩვენი, მოსკოვიდან ჩამოსული ჯგუფი, ამხ. ცინცაძის კაბინეტში გამოიძახეს, სადაც, გარკვეული დროის შემდეგ შემოვიდა ჯარისკაცის ფარაჯაში გამოწყობილი ამხანაგი, საშუ ალოზე მაღალი, რომელიც თბილად მოგვესალმა, ხელი ჩამოგვართვა და თავი წარმოგვიდგინა: − კიროვი! ამხ. ცინცაძემ გაგვაცნო ამხ. კიროვი, როგორც თერგის ბოლშევიკების ხელმძღვანელი და მე-11 არმიის სამხედრო საბჭოს წევრი. მხოლოდ აქ, ამხ. კიროვისგან შევიტყვეთ ამიერკავკასიაში ჩვენი მივლინების მიზანი. ამხ. კიროვმა გასაგები, სულშიჩამწვდომი სიტყვებით გვიამბო, რომ საქართვე ლოში დაიწყო მუშებისა და გლეხების აჯანყება მენშევიკური მთავრობისა და ინგლის-საფრანგეთის იმპერიალიზმის აგენტების წინააღმდეგ; რომ ქართველმა ხალხმა დახმარებისთვის მიმართა მოძმე რუს ხალხს და რომ მე-11 არმია უკვე ეხმარება ქართველ ხალხს. 33

მან გვითხრა, რომ ჩვენი, „ჩეკისტების” წინაშე დგას უდიდესი ამოცანა, რადგან საქართველოში, როგორც ჩანს, დატოვებენ მზვერავებს, დივერსანტებს, მენშევიკებს ზურგში დარტყმის განსახორციელებლად. და აქ ჩვენ, მუშათა კლასზე დაყრდნობით, ქართველ ამხანაგებთან ერთად, უნდა გამოვამჟღავნოთ სიფხიზლისა და ენერგიის მაქსიმუმი და დაუნდობლად უნდა გავუსწორდეთ კონტრრევოლუციას. ამხანაგმა კიროვმა ხაზი გაუსვა სპეციფიკურ ვითარებას საქართველოში, სადაც დიდხანს მოქმედებდნენ ბურჟუაზიული ნაციონალისტები, რომლებიც პროპაგანდას ეწეოდნენ ბოლშევიზმის წინააღმდეგ, ამიტომ ჩვენი საქციელით, თავდაჭერილობითა და ტაქტით უნდა დაგვერწმუნებინა ქართველი ხალხი მენშე ვიკური პროპაგანდის სიცრუეში. კიროვმა ასევე გაგვაფრთხილა, არ გაგვკვირვებოდა საქართველოში კერძო მაღაზიების არსებობა. ის გრძნობდა, რომ ეს (კერძო ვაჭრობა, კერძო რესტორ ნები და სხვა), შესაძლოა, უცხო ყოფილიყო ჩვენთვის. სამწუხაროდ, ორმოცი წელი, რომელიც იმ დროიდან გავიდა, არ მაძლევს საშუ ალებას, დაწვრილებით აღვიდგინო ამხ. კიროვის საუბარი, მაგრამ ის კი კარგად მახსოვს, რომ მასთან საუბრის შემდეგ ყველას გვქონდა ერთი სურვილი – შეგვეს რულებინა ნებისმიერი დავალება და თუ საჭირო იქნებოდა, სიცოცხლე შეგვეწირა ჩვენი გამარჯვებისთვის. ასეთი იყო სერგი მირონის ძე კიროვის რწმენის ძალა. შემდგომში არაერთხელ მომისმენია ამხ. კიროვის გამოსვლა, რამდენჯერმე პირადად შევხვედრივარ და მისაუბრია მასთან ლენინგრადის შინაგან საქმეთა სახალხო კომისარიატსა და ხიბინოგორსკში მუშაობის დროს; მასთან ურთიერ თობის შემდეგ ყოველთვის ვგრძნობდი ენერგიის კოლოსალურ მოზღვავებას, სურვილს – შემესრულებინა მისი ნებისმიერი დავალება რაც შეიძლება უკეთ და რაც შეიძლება სწრაფად. მეორე დღეს ჩამოყალიბდა „ჩეკისტების” ორი რაზმი (მხედველობაში მაქვს საკავშირო საგანგებო კომისიის საგანგებო დანიშნულების ჯარის რაზმებიც). ერთი გაემართა საქართველოს სამხედრო გზით, ფეხით, მეორე კი მატარებლით, ბაქოს გავლით – თბილისში. მე პირველ რაზმში მოვხვდი. უნდა ითქვას, რომ ამ დროს დაიწყო ძლიერი ქარბუქი. ჩვენ კი არ გვქონდა არც სპეციალური მთის ტანსაცმელი, არც ფეხსაც მელი, არც თბილი ჩასაცმელი. მარში საქართველოს სამხედრო გზაზე ძალიან მძიმე პირობებში გვიხდებოდა. გაჭირვებით მივაღწიეთ უღელტეხილს. ბევრ ჩვენგანს ფეხები მოეყინა. რაზმში შევქმენით დაზვერვა, მზვერავებს შორის მეც ვიყავი. დასახული 34

გვქონდა ამოცანა, რომ აღმოგვეჩინა კლდეებსა და მთებში შენიღბული მტრული საგუშაგოები. აუცილებლობის შემთხვევაში, უნდა ჩავბმულიყავით მათთან ბრძოლაში. საბედნიეროდ, დიდ ბრძოლებს ადგილი არ ჰქონია. მთელ გზაზე ადგილობრივი ბანდიტების ჯგუფებთან ორი მცირე შეტაკება მოხდა, რომელთა ნაწილი მოვსპეთ, ნაწილმა კი გაქცევით უშველა თავს. უნდა აღინიშნოს, რომ ჩვენ მიერ მოკლულ ბანდიტებს ინგლისური იარაღი აღმოაჩნდათ. ძნელი აღსაწერია, როგორი ძნელი იყო უღელტეხილის გადალახვა. წარმო ვიდგინოთ: თებერვალი, ძლიერი ყინვები, თოვლი, ცუდად ჩაცმული მეომრები, რომელთაც არ გააჩნიათ მთებში სიარულის არავითარი გამოცდილება. ძალიან გავიხარეთ, როდესაც, ბოლოს და ბოლოს, გადავლახეთ უკანასკნელი ზღუდე და, თითქოს უცებ, სულ სხვა პოლუსზე მოვხვდით. უღელტეხილს იქით თბილი, მზიანი ამინდი იდგა. ადგილობრივ მცხოვრებლებს ლამის ზაფხულის ტანსაცმელი ეცვათ. მენშევიკების ანტისაბჭოთა პროპაგანდის მიუხედავად, მთის სოფლების ქართველი მოქალაქეები გვეგებებოდნენ სიხარულით, ქართველი ხალხისთვის დამახასიათებელი სტუმართმოყვარეობით. ხანგრძლივი გაჩერებების დრო არ გვქონდა, ფორსირებული მარშით უნდა გვევლო საქართველოს დედაქალაქის მშრომელთა დასახმარებლად. და აი, 1921 წლის 25 თებერვალს, დავძლიეთ რა მენშევიკი ბანდიტების მცირე შეტაკებები, ბოლოს და ბოლოს, მივაღწიეთ ქალაქ ტფილისს, რომელშიც იმავე დღეს, მეორე მხრიდან, ჩვენამდე რამდენიმე საათით ადრე, შევიდნენ კავკასიის მე-11 წითელი არმიის რეგულარული ნაწილები (არ მახსოვს, ვინ ხელმძღვანე ლობდა მაშინ ამ არმიას, ვგონებ, ამხ. ეგოროვი ან ლევანდოვსკი). მე-11 არმიის საგანგებო განყოფილების უფროსი იყო პანკრატოვი, შემდგომში აქტიური ტროცკისტი. ტფილისში „ჩეკა” განთავსებული იყო პეტრე დიდი ქუჩაზე, №22-ში. მე დამნიშნეს აქტიური ნაწილის ოპერატიულ კომისრად და ვასრულებდი ცალკეულ დავალებებს საქართველოს სახალხო კომისარიატებთან კავშირის დასამყარებლად. კერძოდ, ამხ. კოტე ცინცაძის − საქართველოს „ჩეკას” თავმჯდომარის და ოპერატიული სამმართველოს მდივნის − ნოვიცკის დავალებით, ორჯერ ვიყავი ამხ. ორახელაშვილთან. არ მახსოვს, რა პოსტი ეკავა მას მაშინ (მე ხომ მხოლოდ 19 წლისა ვიყავი, ხოლო ამხ. ორახელაშვილი ძველი ბოლშევიკი იყო და პარტიის გამოჩენილი მოღვაწე), მაგრამ მის უბრალოებას და ადამიანებთან თბილ ურთი 35

ერთობას დღემდე ვერ ვივიწყებ. ჩემზე უდიდესი შთაბეჭდილება დატოვა ამხ. მიხა ცხაკაიამ. მაშინ ის, ვგონებ, საქართველოს ცენტრალური აღმასრულებელი კომიტეტის თავმჯდომარე იყო. კარგად მახსოვს ლეგენდარული გმირი, ამხ. კამო (პეტროსიანი), რომელიც „ჩეკისტების” ხშირი სტუმარი იყო. ძალიან კარგად ვიცნობდი და სამსახურებრივი ურთიერთობა მქონდა შესა ნიშნავ ადამიანთან – საშა გეგეჭკორთან, რომელიც შემდგომ საქართველოს სახალხო კომისართა საბჭოს რწმუნებული იყო ქუთაისის გუბერნიაში. უნდა ითქვას, რომ საქართველოში, როგორც ეს სერგი მირონის ძე კიროვმა იწინასწარმეტყველა, უმძიმესი სამუშაო გველოდა. თითქმის არც ერთ ჩხრეკას და დაპატიმრებას არ ჩაუვლია ორმხრივი სროლის გარეშე. საქართველოს რომ ტოვებდნენ, თეთრების საგანგებო რაზმელებმა ციხეებში დახოცეს ბევრი კომუნისტი. ბევრი პატიმარი დაახრჩვეს საგანგებო რაზმის შენო ბაში, რადგან ეშინოდათ, რომ სროლისგან ხმაური არ გამოეწვიათ. ტფილისიდან წასვლისას მათ ბევრი ჯაშუში დატოვეს. გასათვალისწინებელია ისიც, რომ იმ დროს მოსახლეობის დიდი ნაწილი შეიარაღებული იყო ხანჯლებით, ბევრს ჰქონდა მაუზერი. იერუსალიმის ქუჩაზე, ბაზარში და ცხელ აბანოებთან თითქმის ღიად ვაჭრობდნენ იარაღით. აი, ასეთ პირობებში უხდებოდათ საქართველოს კომუნისტებსა და „ჩეკისტებს” თავდაუზოგავი ბრძოლა კონტრრევოლუციასა და სპეკულაციასთან, ანგარიშს არ უწევდნენ დროს, დაღლილობას, მუდმივად საფრთხეში აგდებდნენ საკუთარ სიცოცხლეს. უნდა ითქვას, რომ საქართველოს ახალგაზრდობის უმეტესობა და განსაკუთ რებით ტფილისის სარკინიგზო კვანძის სახელოვანი მშრომელები უდიდეს დახმა რებას გვიწევდნენ თეთრგვარდიელების გამოსავლენად და სპეკულანტებთან ბრძოლაში. იმ დროს ტფილისში შესაძლებელი იყო ნებისმიერი სამრეწველო საქონლის შოვნა. სამაგიეროდ არ იყო სურსათი, განსაკუთრებით პური, რითაც სარგებ ლობდნენ გადამყიდველები. აუცილებელი იყო დაუნდობელი დარტყმის მიყენება მოროდიორი სპეკულანტებისთვის. მახსოვს ერთხელ, ოპერატიულ თათბირზე გიორგი კონსტანტინეს ძე ორჯონი კიძე გამოვიდა მოწოდებით, გაძლიერებულიყო ბრძოლა თეთრგვარდიელებთან და სპეკულანტებთან. ზოგადად უნდა ითქვას, რომ იმ დროს ჩვენც კი, რიგითი მუშაკები, ვგრძნობდით 36

უდიდეს ყურადღებას ქართველი ხალხისადმი, დიდ დახმარებას და ლენინურ ხელმძღვანელობას ცენტრალური კომიტეტის ჩრდილოეთ კავკასიის ბიუროს მხრიდან, პირადად ამხანაგი ორჯონიკიძისგან. ძალზე დასანანია, რომ მე, იმ დროს სრულიად ახალგაზრდა, არ ვფიქრობდი, რომ დღემდე ვიცოცხლებდი, ბევრ ფაქტს არ ვაქცევდი ყურადღებას და არ დავი მახსოვრე გამოჩენილი მოღვაწეების გამონათქვამები, რასაც დღეს დიდი მნიშვნე ლობა ექნებოდა საქართველოს ისტორიისთვის. იმ დროს გაგებული მქონდა ჩვენი პარტიის გამოჩენილი მოღვაწის, მიქოიანის შესახებ, მაგრამ, სამწუხაროდ, არაფერი ვიცოდი მისი საქმიანობის შესახებ. ჩვენ, „ჩეკისტები”, დღედაღამ დაკავებულები ვიყავით საქართველოს გაწმენდით მტრული, ჯაშუშური და სპეკულანტური ელემენტებისგან. იმ დროს ჩატარებული ოპერაციებიდან მახსოვს ხილით მოვაჭრის დაპატიმ რება, რომელსაც სარდაფში სურსათის უდიდესი რაოდენობა აღმოაჩნდა: ფქვილი, შაქარი, ცხიმი, სხვადასხვა უცხოური კონსერვი, აგრეთვე ღვინო. როდესაც ჩვენ მასთან მივედით (მისი სახლი ვორონცოვის ძეგლთან ახლოს იდგა), სახლის პატრონმა და მისმა შვილმა შეიარაღებული წინააღმდეგობა გაგვიწიეს. ორმხრივი სროლის დროს დაიჭრა ჩვენი ერთი ამხანაგი, ჩვენ კი დავჭერით სახლის პატრონის შვილი. ძველი სპეკულანტი დაგვნებდა. შემდგომში, საქართველოს „ჩეკას” კოლე გიის განაჩენით, ის დახვრიტეს. ახლა კონკრეტულად არ მახსოვს იმ თეთრგვარდიელთა გვარები, რომელთა დაჭერაშიც ვიღებდი მონაწილეობას, მაგრამ ისინი საკმაოდ ბევრნი იყვნენ და თითქმის ყოველი ოპერაცია ორმხრივი სროლით მიმდინარეობდა. ძალიან დამამახსოვრდა თბილისში 1921 წლის 18 მარტი, პარიზის კომუნის დღე. პარიზის კომუნის და საქართველოს სრული განთავისუფლების აღსანიშ ნავად ქალაქის მშრომელთა პირველი დემონსტრაცია ჩატარდა. მაშინ საქართველოს მთავრობას ეკავა საქართველოში მეფისნაცვლის, დიდი თავადის, ნიკოლოზ ნიკოლოზის ძის ყოფილი სასახლე, სასტუმრო „ორეანდას” მოპირდაპირე მხარეს, სადაც მე ვცხოვრობდი. მშრომელთა დემონსტრაცია უდიდეს ზეიმში გადაიზარდა. ქალაქის ყველა მშრომელი ყვავილების თაიგულით, სიმღერითა და ცეკვით მოაბიჯებდა. დემონ სტრაციამ ჩაუარა აივანს, სადაც საბჭოთა საქართველოს მთავრობა იმყოფე ბოდა. მე, სხვა „ჩეკისტებთან” ერთად, მთავრობის დაცვაში ვიყავი. დღემდე თვალწინ მიდგას ეს ნათელი, სიხარულით აღსავსე დემონსტრაცია. 37

ამავე დღეს მოეწყო დიდი სახალხო სეირნობა. განსაკუთრებით დამამახსოვრდა სეირნობა ბაღში, სადაც პუშკინის ძეგლი დგას. როგორც მახსოვს, მაშინ მას ალექსანდრეს ბაღი ერქვა. საღამოს ახალგაზრდების კლუბში, როგორც ძველი კომკავშირელი, ტფილისის ახალგაზრდების წინაშე სიტყვით გამოვედი. რამდენიმე დღის შემდეგ ამხანაგების ჯგუფი, მათ შორის მეც, გაგვაგზავნეს ქუთაისის გუბერნიის „ჩეკას” თავმჯდომარის, ლორთქიფანიძის განკარგულე ბაში. მე დავინიშნე რწმუნებულად ეკონომიკურ საკითხებში (ეკონომიკურ კონტრრევოლუციასთან საბრძოლველად). „ჩეკას” სხვა თანამშრომელთან, შოსტაკთან ერთად მივიღე ოთახი მსხვილი ვაჭრის, იაკობაშვილის სახლში. ქალაქში არ იშოვებოდა სურსათი, განსაკუთრებით ცუდი მდგომარეობა იყო პურის მხრივ. დასაწყისში ჩვენი ბინის პატრონი ყოველმხრივ თავს გვევლებოდა, კარგად გვკვებავდა. მისი ქალიშვილი გვეკეკლუცებოდა, რითაც აგიჟებდა თავის საქმროს, რომელიც, შეიარაღებულები რომ არ ვყოფილიყავით, ალბათ, მოგვკლავდა. 1 მაისი ქუთაისში ძალიან კარგად იზეიმეს. ყველა მშრომელმა მიიღო სადღესასწაულო ულუფა, რომელშიც შედიოდა ცხვრის ხორცი და ღვინოც კი. არ იყო მხოლოდ პური, რომელიც ქალაქში თითქმის არ იშოვებოდა. თვალშისაცემი იყო ის გარემოება, რომ ჩვენი პატრონი ყოველთვის გვიმას პინძლდებოდა შესანიშნავი თეთრი პურით, ორცხობილით, ტორტით და ა.შ. ჩვენ ფრთხილად, მაგრამ დაჟინებით დავინტერესდით, თუ სად შოულობდა ის ფქვილს. ბოლოს მე და შოსტაკმა დავადგინეთ, რომ ჩვენ, ხატოვნად რომ ვთქვათ, ფქვილზე „გვეძინა”. მოკლედ, იაკობაშვილის სახლის ქვეშ დიდი სარდაფი სავსე იყო ფქვილით. იქ იყო ასობით ტომარა. იაკობაშვილი წარსულში ფქვილით მსხვილი მოვაჭრე იყო. ამრიგად გამოაშკარავდა და დაპატიმრებული იყო ქუთა ისის პირველი მსხვილი სპეკულანტი. ამის შემდეგ ჩვენ დავიწყეთ სხვა სპეკულანტების გამოვლენაც. უნდა ითქვას, რომ იმ დროს ქუთაისში ძალიან აქტიურობდნენ მენშევიკები. ისინი ადგილობრივ თეატრშიც კი მართავდნენ ლეგალურ კრებებს. მაშინ იქ საქართველოს სახალხო კომისართა საბჭოს რწმუნებულის სახით ჩავიდა ამხ. გეგეჭკორი. არ მახსოვს, რა ვითარებაში და რატომ, მაგრამ ამხ. ლორთქიფანიძემ პირადად მე მიბრძანა, გავყოლოდი ამხ. გეგეჭკორს მის მანქანაში. ვფიქრობ, ეს გაკეთდა იმ მიზნით, რომ მე, როგორც რწმუნებული ეკონომიკურ საკითხებში უფრო თავი სუფალი ვიყავი, ვიდრე სხვა ოპერატიული მუშაკები. 38

და აი, ჩვენ მანქანაში ვართ. დღისით გავემგზავრეთ გუბერნიის რევოლუციურ კომიტეტში. წინ, მძღოლის გვერდით, ამხ. გეგეჭკორი იჯდა, უკან კი ვისხედით მე და კიდევ ერთი (ზუსტად არ მახსოვს), მაგრამ ვფიქრობ, რომ საგანგებო კომი სიის თანამშრომელი. ქუჩა რომ გავიარეთ, გაისმა აფეთქების ხმა. საბედნიეროდ, მანქანაში მსხდომთაგან არავინ დაშავებულა. როგორც შემდგომ გაირკვა, ეს მენშევიკებმა მოამზადეს ტერორისტული აქტი ამხ. გეგეჭკორის წინააღმდეგ. ამ შემთხვევის შემდეგ, ამხ. ლორთქიფანიძის ბრძანებით, დავიწყეთ იმ აქტიური მენშევიკების დაპატიმრება, რომლებიც იბრძოდნენ საბჭოთა ხელისუფ ლების წინააღმდეგ. უნდა ითქვას, რომ თითქმის ყველა დაპატიმრებულ მენშევიკს აღმოაჩნდა დიდი რაოდენობით იარაღი. როგორც გამოძიებამ დაადგინა, ისინი ქუთაისში შეიარაღებულ აჯანყებას ამზადებდნენ. ჩემი მოკრძალებული მოგონებების დასასრულს მსურს ხაზი გავუსვა იმ გარე მოებას, რომ საქართველოს თეთრგვარდიელებისა და მენშევიკებისგან გათავი სუფლების შემდეგ, ქართველი ერი, მცირე გამონაკლისის გარდა, საბჭოთა ხელი სუფლებას მიემხრო და მხარს უჭერდა წითელ არმიასა და საგანგებო კომისიას, ქმნიდა და ამტკიცებდა დღეისათვის უკვე გაბრწყინებულ, სამრეწველო საბჭოთა სოციალისტურ რესპუბლიკა საქართველოს. 1921 წლის ზაფხულში ქუთაისიდან მივლინებით თბილისში გავემგზავრე, საიდანაც, პირადი მიზეზებით, სამუშაოდ ბელორუსიის საგანგებო კომისიაში დავბრუნდი. 25 დეკემბერი, 1960 წელი.

Оккупация Грузии глазами большевиков (1921 год)

Тбилиси 2016

Настоящее, рожденное прошлым, чревато будущим. Лайбниц

Предисловие Несмотря на то, что хорошо осознаем, насколько раздражающим может оказаться для современного читателя предлагаемый труд, созданный по «лучшим» советским пропагандистским традициям, все же считаем, что осмысление хранящихся в Архиве Министерства внутренних дел Грузии фактических материалов современным взглядом на опыт недавнего прошлого и анализ допущенных ошибок (несмотря на спиралевидный характер и повторяющейся природы истории) является наилучшим теоретическим плацдармом и методологической эмпирической предпосылкой перспективного планирования лучшего будущего. Исторически, жанр воспоминаний имеет долгую и интересную традицию. Он был широко распространен во Франции, стране, где этот литературный опыт берет начало еще с эпохи правления Луи XIV. Что касается термина автобиография, он является прямым переводом соответствующего английского ,,autubiography“, был использован в 1884 году в качестве заглавия одноименной книги Бенджамина Франклина . Хотя эти два термина используются и в разных значениях. Как отмечал Джордж Мэй, воспоминания – это то, что видел, или слышал человек в течении собственной жизни, а автобиография – то, что приключилось с ним. Таким образом, воспоминания являются составным жанра автобиографии, хотя имеют и отличительные признаки. При переводе и публикации документа стиль автора сохранен.

. Franklin, B. (1884):The Autobiography, London, George Bell & Sons. . May, G. (1982):La autobiografía, México, FCE, p. 121.

Давид Алавердашвили

воспоминания Ивана Золотова

Краткие биографические сведения: – – – – –

Золотов Иван Никитич; родился 25 мая 1890 года в России; социальное положение: крестьянин; место работы (к тому времени – 1933 г.): директор пригородных хозяйств; образование: а) начальное – 2 класса (1907 г.); б) инженерные курсы укрепления мостов (Батуми, 1916 г.); – партийная принадлежность: беспартийный.

Служба в красной армии: В ряды Красной армии зачислен 13 января 1918 года, в г. Пятигорске. В разное время служил на руководящих должностях дивизии, полка, батальона, бригады и штаба. Воевал на Польском, Астраханском, Донском, Южном и Северокавказском фронтах против генералов – Деникина, Корнилова, Шкуро и других. В 1921 году, для оказания помощи восставшим крестьянам и трудящимся на Северном Кавказе и в Грузии, в ранге начальника 292-го полка в сложнейших условиях преодолел Мамиссонский перевал и после взятия Они, Кутаиси и Самтредия боями дошел до Батуми, где, несмотря на ожесточенное сопротивление авантюриста Кязил-бея, вызванного меньшевистским правительством для оказания помощи, овладел и столицей Аджаристана, установил советский строй. Имеет многократные боевые ранения разной тяжести и сложности. За военные заслуги и успехи неоднократно был награжден разными грамотами, медалями, орденами, а также именным оружием.

. Примечание: Биографические данньй и данные о прохождении службы взяты из военно-учетного билета, выданного револуционной военной комендатурой Есентуки (Терская область).

ВОСПОМИНАНИЯ О трудных днях перехода чрез Мамиссоновский перевал, взятие г. Кутаиса, Батума и установления Советской власти в Аджаристане командира 292 полка 98 стрелковой бригады Ивана Китича ЗОЛОТОВА

18, февраль 1921 года... Бурный, снежный, морозный февраль. Красная армия неудержимо рвется вперед, сметая на своем пути все преграды, твердо закрепляя все достижения октября. ... А сколько трудов, лишений, героических, порою сказочных подвигов совершено, положено Вами, герои Красной армии: Все это – от большого до малого, от Альфы до Омеги – все горели одной пронизывающей мыслью. – Закрепим и разовъем все достижения Великого Октября. В унисон, в такт Красной армии звучали сердца рабочих и крестьян, изнывавших под игом врагов коммунаров, друзей жандармов, Керенского, Гегечкори и им присных. То тут, то там Красная армия слышала далекие звуки выстрелов винтовок, самодельных берданок. То были приветствия Красной армии партизанских отрядов, твердой поступью пролагавших путь навстречу Красной армии. Партизанские отряды рабочих и крестьян Грузии также шли навстречу Красной армии. Рабочие и крестьяне Грузии, испытавшие, познавшие на своих головах и спинах весь ужас, все «прелести» царского меньшевитского правительства, доведенные до нищиты, голода, разорения – восстали. Выстрелы восставших рабочих и крестьян Грузии приветствиями встретила Красная армия. Восставшим было трудно. Меньшевитское правительство Грузии было куда в лучших условиях. Еще бы. У него против восставших рабочих и крестьян и пулеметы, и бронепоезда, и танки и все, что угодно. Все это – наследство царской армии, результат награбленного царской армией, бросившими фронт. И все это было брошено против восставших рабочих и крестьян Грузии. А у восставших рабочих и крестьян Грузии по существу кроме горячей ненависти к меньшевитскому правительству ничего не было. Силы были абсолютно не равны. Рабочие и крестьяне Грузии истекали кровью. Где искать помощь? Разумеется у Красной 44

армии. И они обратились за помощью РСФСР, к тому кто вырвал власть у капитала. Крик о помощи, братский призыв, разумеется, не остался без отклика. Правительство РСФСР послало на помощь восставшим своих лучших сынов, закаленных, испытанных в боях за дело рабочего класса, своих почти сказочных героев, отбивших не раз нападение интервентов, бросивших в море врангелевские банды, разбивших Деникина, Колчака. И здесь Красная армия, горя неудержимым желанием протянуть братскую руку восставшим рабочим и крестьянам Грузии, совершила новое чудо, изумившего всех стратегов мира. Красная армия бросилась на помощь восставшим. Красная армия совершила небывалый в истории переход чрез всеми и всегда считавшимися неприступные горы, чрез Мамиссоновский перевал прошла она. Ураганом налетела она тогда на меньшевитскую армию, ведшую бои с восставшими, и выбросила меньшевитских заправил также, как и Врангеля, в Черное море. Одним из полков Красной армии, первым пришедшим на помощь восставшим, был 292 красный полк, которым командовал я. Приказом по войскам Терской красной армии на долю 98-й стрелковой бригады 292 стрелкового полка выпала тяжелая, боевая, ответственная задача – перейти Мамиссоновский перевал в феврале месяце, в период бурь, снежных заносов, мороза. Местными жителями давно изучено, доказано, что Мамиссоновский перевал в это время непроходим. Для нас тогда весь опыт местных жителей, все их заверения были ничто. В центре, в мозгу у нас был боевой приказ: протянуть немедленную руку восставшим рабочим и крестьянам Грузии. И 19 февраля 1921 года 98 бригада 292 стрелкового полка во исполнение этого боевого приказа двинулась из Минеральных вод. И так...мы идем. 20 февраля полк уже на станции Дар-Кох. В дневнике боевых оперативных действий 292 стрелкового полка 98 стрелковой бригады так записаны эти исторические дни: 1921 г. 22-24 февраля. Полк был расположен в станице Алагирской. 24 февраля. Согласно приказа по бригаде полк выступил из станции Алагирской по направлению к сел. Верхний Унал и хутор свят. Николая, достиг последнего и расположился на ночлег. 25 февраля. Полк, продолжая походное движение, достиг сел. Тиб, откуда начинается подготовка к переходу чрез Мамиссоновский перевал. 27 февраля. В 3 часа полк выступил по направлению Лифи, Каманчху, Мамиссоновский перевал. При неимоверно трудных условиях полк перешел Мамиссоновский перевал и в 20 час. того же дня достиг селения Глола, где и расположился на ночлег. 45

И так даже дневник, официальный дневник, обычно холодно фиксирующий те или иные моменты, на этот раз должен был отступить от своего обычного положения и заявить: При неимоверно трудных условиях полк перешел Мамиссоновский перевал. В чем же выразились эти неимоверно трудные условия? Дело было так. Погода была снежная. Шел снег с небольшой метелью. Рано утром 24 февраля на основании приказа по бригаде вверенный мне 292 стрелковый полк выступал на станции Алагирской и потянулся по узкой тропинке, между ущелий и скал, по течению бурной реки Ардона, к хуторам и селам Северной Осетии, Верхнему и Нижнему Уналу, хутору свят. Николая. Придя туда, мы там расположились на ночлег под открытым небом /помещений нет там и палаток не было у нас/, в трескучий мороз 40°. Кипяток и чай согревали нас тогда на снегу, в трескучий мороз. Продвигаясь между скал, снегов, сугробов – полк достиг сел. Тиби. И вот здесь – измученный тяжелым походом полк тогда начал очищать дорогу от снега и сугробов, искать дорогу к Мамиссоновскому перевалу. Три дня продолжалась эта борьба за дорогу, борьба со снегом, сугробами. Борьба эта отягчалась особенно тем, что наряду с ледниковыми горами стояли временные горы, созданные в период снегов и морозов и высотой своей не уступавшие природным горам. Нужно было удесятеренное внимание, чтобы различать временную гору от природной. Ошибка здесь – и все пошло бы прахом, в бездну. Попади мы на временную гору, снег не выдержал бы тяжести и бездна проглотила бы нас. Об этом то жители нам и говорили, считая, что переход Мамиссоновского перевала в феврале, в период снегов и бурь, не только рискованное дело, но и безумное, верная обеспеченная гибель. 27 февраля первый батальон во главе со мной, преодолевая неимоверные затруднения в снегах, не имея решительно никаких следов к дороге, пробивая свои тропинки, достиг, наконец, вершины непроходимого снежного хребта – грозного великана Мамиссонского перевала и границ Осетии и Грузии. Снежная метель перешла в бурю. Мороз усилился. Остальные части полка тянулись за ушедшим вперед батальоном и, достигнув вершины, останавливались тут на ночлег. Метель не прекращалась, развиваясь все сильнее, все грознее. Полку грозила гибель. Выход был один: или погибнуть здесь на вершине хребта или броситься вниз, в бездну, в тьму. И когда я решил: броситься вниз в тьму, в бездну – все как будто ближе к намеченной цели. Вопрос решен. Отдан приказ по полку – взять винтовки между ног и на винтовке спуститься вниз. Первым на винтовке бросился вниз я. Мой пример увлек бойцов и комсостав. И вот 46

полк катится на винтовках вниз, в тьму, в пропасть. Очнулись внизу в какой то канаве, в каком то ручейке. Метель прекратилась. Понизилось зарево. Повеяло теплом юга. Полк ожил. Был дан приказ – произвести глубокую разведку и выяснить место расположения. Разведка установила, что мы находимся у подножия южной стороны Мамиссоновского перевала, у истока реки Чаплыка. Сообщая об этом, батальон прислал часть пленных захваченного поста грузинской меньшевитской армии. Полк воспрянул духом. Боевой приказ выполнен. Не дожидаясь подхода продовольствия и других частей, оборвавшись, без обмундирования и обуви, потеряв частично снаряжение и бойцов, преодолевая неимоверные затруднения, терпя лишения, страдая от голода, морозов, снежных заносов, перенося на себе пулеметы, патроны, оставив весь обоз перед перевалом, полк перешел снеговой хребет и тут же двинулся дальше, в наступление и 28 февраля вступил в сел. Кислот, Кут и Глола, захватив роты меньшевитских частей. Переход Мамиссоновского перевала зимой – небывалый в истории переход регулярных войск. Этот переход еще раз доказал, что для Красной армии нет преград для достижения поставленной задачи. Переход Мамиссоновского перевала красными частями в зимний период был для грузинской армии , охранявшей границы, настолько неожиданным, что и военные части и крестьянские были ошеломлены появлением красных. Когда мы были за перевалом, грузинская армия чувствовала себя спокойно. Она никогда не могла предположить, что красные рискнут на такой переход, а если и рискнут, то гибель неизбежна. Она знала, что этот переход зимой невозможен. Не знала она только того, что Красная армия, не считаясь ни с какими затруднениями, всегда придет на зов рабочих, всегда протянет братскую руку помощи в борьбе за общее дело, за достижения Октября. И так мы идем. Полк уже ночует в сел. Глола и Кут. Переправа через реку Рион занята нами. Произвели проверку наличного состава полка, приняли строгие охранения. Так прошла ночь 1 марта, а утром 3 марта показалось солнышко и своим теплом обогрело исстрадавшихся бойцов, влило им вновь силы и полк вновь пошел вперед к намеченной цели, сбивая и захватывая на пути бегущего противника. Вот мы уже в сел. Уцери. Полк тут немного отдыхает. А ночью, в 24 часа, полк вновь двинулся вперед по направлению к городу Они. Разведка, посланная в направление города Они, произвела глубокое обследование, успешно продвигалась вперед, захватывая дорогой мелкие части противника. В Ногаате, мы, после небольшой стычки захватили остатки меньшевитского взвода, охранявшего границу перевала. В Логоваре был снят меньшевитский пост, пытавшийся оказать сопротивление. 47

Быстрота и решительность красных бойцов быстро сломили это сопротивление. Пост был разбит и остатки его взяты в плен. В Шеубани и Сала меньшевитские части были настолько неподготовлены, что наше появление для них было неожиданным и мы их захватили буквально в расплох. Почти роту мы тогда забрали. Мы уже на подступах к городу Они. переправы и мосты на Они захвачены были нами ночью. 3 марта в 3 часа был дан приказ по полку перейти в наступление на гор. Они обходным движением на селение Гори, Цаминдаури, Цлола. Забрав эти селения, полк в 5 часов перешел в решительное наступление. Начался бой, длившийся два часа. Левая обходная колонна, шедшая на Цлола, решила судьбу города Они. Город Они взят. Полк вступил в город Они, забрав пленных, снаряжение, много разных трофеев, разбив пограничную конную бригаду. Не теряя времени, мы быстро организовали в г. Они Ревком, а сами пошли дальше преследовать бегущего противника и 3 марта достигли сел. Сора. Штаб полка оставался пока в гор. Они. Глубокие разведки по направлению Сомино, Сургуто и Тунда дали нам возможность остановиться там на ночлег. 4 марта части 293 и 294 полка 98 бригады подошли к гор. Они и остались там. Мой же 292 полк двинулся в поход дальше. Стояла тихая, ясная погода. Чуть-чуть дышал ветерок, принося с собой запах серы, пробегавших здесь по ущельям гор, миниральных источников. Мы двигались все время между скал. Наш путь был на Хванчкара. Дорогой мы сбивали мелкие части противника. Рота с пешей разведкой, высланная нами в направление Азарагеулы, Чала и Гухра – установила, что противник группируется в районе Чала. Решительность нашей роты быстро опрокинула противника. Мы захватили пленных. Противник все же пытался было задержаться в Хванчкара, но опять стремительность той же роты, высланная поддержка – быстро сделали свое дело. Противник вновь сбит, вновь бежит. Хванчкара с боем занята нами. Покинув Хванчкара, противник вновь пытается задержаться в северной стороне, в районе селений Тоньшина, Сававы, Пца, но вновь мы посылаем подкрепление, переходим в наступление на сел. Квацкуша и Халенги и противник опять бежит и останавливается в с. Челегали. Правая колонна ведя наступление на с. Челегали и Никорцминда, благодаря превосходству сил противника, отступила к с. Кварвацминда и Моцмори. Для поддержки левой колонны полка мы выслали роту с пулеметами, которая и повела решительное 48

наступление на сел. Челегали и Никорцминда. Противник опять сбит. Мы берем пленных, занимаем сел. Челегали и Никорцминда. В Хванчкара полк остается до 5 марта. 6-го марта мы высылаем пешую разведку по направлению сел. Тала и Чвиши. Забрав с боем эти селения, двигаемся дальше в сел. Лейляши. Вновь бой. Сняв две заставы, забрав пленных, мы останавливаемся в сел. Лейляши. Увлекаясь обходным движением наша разведка 7 марта достигла сел. Гвериши, захватила там пленных, разогнала прикрытые батареи противника. Преодолев все это, наша разведка вернулась обратно не потеряв никого. Для закрепления селения Чвиши мы выслали 4 роту с задачей произвести тщательную разведку в сел. Алнани и Цегори. 4 рота, выслав небольшую часть, направила ее в разведку на сел. Алнани. Здесь противник притаился, маскируясь. Он выкинул даже красный флаг пытаясь обмануть, подпустить дозоры на близкое расстояние, а затем открыть ураганный и пулеметный огонь по близкой цели. Наши дозоры, пролежав до наступления темноты против позиции противника, отступили под сильным обстрелом противника в сел. Чвиши. Рота, оставив заставы, отошла в с. Хванчкара, в расположение полка. Тогда же нашей наступательной ротой было выяснено, что противник сосредоточился в устьях реки Лиджаури и Риона, в сел. Очара, Саирмо и Цагери, намериваясь дать решительный бой. В три часа утра было дано распоряжение 2-му батальону повести наступление на сел. Саирмо и Очара. Сильный артиллерийский огонь противника остановил движение батальона и ему пришлось висеть на скалах до самых сумерок. Артиллерийский огонь противника не давал возможности бойцам поднять голову. Далее, на основании полученного распоряжения по бригаде, полку было задание во чтобы то ни стало отрезать путь противнику, отступающему по Военно – Осетинской дороге, в районе Алнани. Чтобы выполнить эту задачу полк выделил левую колонну в составе 1 батальона и пешей разведки по направлению сел. Цегари, Орхова и Джнариса с предупреждением, что в районе сел. Спидгори, Лайшкеты, Царвели и Цикурамша действует 293 полк, передние части которого уже заняли сел. Ачва. Батальон и пешая разведка двинулась. Не имея переправ, батальон вброд прошел реку Рион, не обращая внимания на то, что Рион был глубиною до 1 м. 20 с. и покрыт снежной шережью. 8 марта в 5 часов мы заняли сел. Цогери и двинулись дальше по направлению Орхово. Получив сообщение о нахождении 293 полка и о движении левой колонны 1 батальона 292 полка, было дано распоряжение 1-му батальону, провисевшему на скалах в течении 49

полутора суток, перейти в решительное наступление на сел. Саирмо, Очара. Эта тяжелая задача была выполнена успешно. Второй батальон разбил противника, забрав много пленных, пулеметы, много снаряжения и остановился на ночлег в сел. Саирмо, закрепив за собою позиции. Главные силы противника отступали по направлению с. Лахеви. По донесению левой колонны сел. Орхово также было занято и к тому же выслан сильный разведочный отряд в сел. Дгнориса, которое 9 марта также было занято. Левой колонне – первому батальону и пешей разведке было дано распоряжение занять сел. Дерга, при чем в это время 293 полк занимал сел. Апежара, Лагената и двигался по направлению Вана, и обрушиться на сел. Меквена, забрать это селение, закрепить за собою, отрезать путь противнику, разбить его. 2 и 3 батальоны полка получили приказ повести наступление по военно –осетинской дороге на сел. Лаханы, не считаясь ни с какими сопротивлениями. В 7 часов утра противник был отрезан левой колонной 292 полка и частями 293 полка в районе селений Тваши, Вана, Меквена. Противник, отступая, дал решительный бой частям левой колонны 292 полка и частям 293 полка. Однако, наша решительность сломила упорство противника. Противник был разбит и в панике побежал, попав в наше кольцо. Так был на голову разбит противник на военно–осетинской дороге, защищавшей границы Северной Грузии. Противник был разбит здесь на голову. Они потеряли весь свой состав. Одних пленных мы захватили тогда 6 тыс. человек. Броневые автомобили, батареи, пулеметы, масса снаряжения и вооружения попало в наши руки. Это поражение противника открыло нам дорогу на Кутаис. Полк расположился на ночлег в с. Меквена, Депга. Стояла теплая, весенняя погода. Красные бойцы, увлеченные победами, выглядели бодро. Отношение крестьян Грузии еще больше ободрило красных бойцов. В рядах красных бойцов была строгая дисциплина. Особенно строго каралась даже самая малейшая обида красноармейцем того или иного крестьянина. Крестьяне Грузии и Осетии встретили красных бойцов ласково, приветливо, гостеприимно, сразу убеждаясь в том, что все, нелестные отзывы о красноармейце сплошной вымысел, гнусная ложь. Крестьяне Грузии и Осетии сразу убеждались, что Красная армия несет им независимость, свободу, избавление от ненавистного им меньшевитского ига. Полк получил приказ двигаться на гор. Кутаис. 10 марта полк достиг сел. Жениш, Зараи, левая колонна с. Джеварила, где и располо50

жилась на ночлег. 11 марта левой колонне был дан приказ выделить одну роту и отправить ее к горе Накарал и произвести там глубокую разведку. 2-ой батальон и конная разведка отправилась по направлению сел. Квилишари, Хамули, Бонджа, левая колонна по направлению сел. Баслава, Кока, Калубани, Велати, Моцамети, где ожидать подхода главных сил. 11 марта в 10 часов утра гор. Кутаис был взят. Первым в город вошла правая колонна 2 батальона и конная разведка. Когда мы подошли к ст. Рион, противник перестал оказывать сопротивление и в панике бежал. Противник оставлял только мелкие заградительные части, которые при нашем появлении немедленно сдавались в плен. Когда мы подходили к ст. Рион броневик противника быстро ушел по направлению ст. Самтреди, оставив на станции много снаряжения, вооружения – целые эшелоны, не успев даже их взорвать. Вступление красных гор. Кутаис встретил овациями. Население награждало красноармецев всевозможными подарками. В городе был организован Ревком, все политические были освобождены. Были приняты самые строгие меры к охране и соблюдению порядка в городе. 12 и 13 марта полк стоял на отдыхе в Кутаисе, ведя разведки по направлению Самтреди. В 10 часов утра 14 марта полк вышел из Кутаиса и достиг сел. Пирцханакиневи, где и расположился на ночлег. Погода была пасмурная. Шел снег. Высланная по направлению к ст. Копичнаури наша разведка установила, что противника нет и что он по сведениям местных крестьян главные части спешат на Батум и что в Самтреди оставлена противником сильная застава. Полк шел свободно. Мелкие части противника при нашем появлении быстро отступали, попросту бежали. Мы почти без сопротивления заняли ст. Самтреди. Противник отступил, взорвав мост чрез реку Рион. При вступлении нашего авангарда в Самтреди его радостно встретили рабочие, сообщившие о паническом бегстве меньшевитских частей. Ночь прошла спокойно. С южной стороны Риона противник время от времени стрелял. Наша попытка перейти на южный берег реки Риона была встречена сильным пулеметным огнем. 16 марта в 5 часов был дан приказ произвести тщательную разведку взорванного противником моста через реку Рион. Для этой цели был открыт по южному берегу ураганный артиллерийский и пулеметный огонь. Противник не выдержал и в панике бежал. 51

Иван Золотов

Подпись под фотографией – Тов. Золотову В память трудных, но милых дней, в память тревог перехода через Мамиссоновский перевал 10/IV-21г.

Подпись под фотографией – от тов. Золотова 52

Мы занили южный берег, закрепили его за собой, восстановили лодочное сообщение. Началась подготовка к восстановлению взорванного моста. 17 марта было дано распоряжение местным властям, рабочим депо о немедленной организации рабочих сил для восстановления моста. Под моим наблюдением закипела работа. Скоро первая часть взорванного пролета была подготовлена для перехода пеших и конных частей. 18 марта полк получил приказ немедленно переправиться на южный берег и пойти дальше. Усилиями полка и комсостава мост был восстановлен в 25 минут. Мы перешли на южную сторону реки Риона. Батальон выступил на ст. Саджевахо. Не доходя версты ½ до станции Саджевахо, батальон был встречен грузинскими войсками. Во главе грузинских войск был адъютант 3 грузинской армии, отдавший приказ не стрелять по батальону и предложить ему двигаться дальше. Выслали парламентеров. Объявили перемирие. По приезде парламентеров выяснилось, что в Штабе 3-й Грузармии никаких распоряжений о пропуске красного батальона нет и что ведутся только переговоры с Комгруппой Батумского направления и штабом Грузармии. Полк принял боевой порядок. Парламентеры были задержаны. Мы выслали своих парламентеров в штаб Грузармии. Часа чрез 1 ½ наши парламентеры вернулись. Вопрос был решен так: части грузармии сдаются нам, полк идет свободно дальше. Вагоны поданы. Полк уже погрузился. Красные эшелоны отправились в Батум. 19 марта в 3 часа первый эшелон достиг ст. Кобулеты, где и был задержан постом турецких частей, представителем Кязил беем. Моим распоряжением этот пост был снят, вагоны и эшелон вошли на ст. Кобулеты. На ст. Кобулеты была выделена одна рота с пулеметами, при чем она была отправлена на ст. Чаква и Махинджаури для обследования. Минут чрез 45 задний паровоз с разведкой вернулся и сообщил, что ст. Чаква занята, а на реке Чаквицкали большая турецкая застава ведет бой с нашей ротой. Было дано распоряжение эшелону двинуться немедленно на ст. Чаква, где, выгрузившись, повести наступление на турецкие части – Кязим-бея. 2-й эшелон направился также на ст. Чаква, 2-й батальон, выгрузив на ст. Кобулеты конную разведку тоже пошел на ст. Чаква. Третий батальон остался в Кобулетах, ведя разведки в направлениях Самеба, Бовеквити, Хачуа, Укр-Натек. Первая рота, перейдя реку Чаквицхали в брод, повела решительное наступление. Стремительным натиском набросилась она на противника, разбила его, забрала пленных. 53

Противник в панике отступал. Пытался было он задержаться у входа в тоннель Зеленого мыса, но, благодаря быстроты наступления, и тут был быстро опрокинут. 2-й батальон двигался в эшелонах вслед за наступающим первым батальоном. Около Тамары были встречены наши части сильным пулеметным и орудийным огнем. Со стороны Малой Самеби гремела артиллерия противника. Завязался бой. На Черном море показался миноносец под французским флагом. Он подошел к нам на расстоянии пулеметного выстрела и открыл огонь по нашим частям. А в это время эшелон 2 батальона уже был выгружен и направлен в обход по направлению Кара-Даре, Батум с охватом северной части форта Малой Самеби, между фортом Большая Самеби, с обходом батареи Барцхана. Командованием здесь батальоном руководил лично я. Противник, ведя бой с первым батальоном, ослабил свои силы по отношению ко 2-му нашему батальону. Второй батальон в 1 ½ часа под моим личным руководством стремительным натиском обошел форт «Малая Самеби». Затем я направился в тыл к тем частям, которые вели бой с нашим первым батальоном. Части противника таким образом оказались в кольце. Они в панике бросились отступать по направлению казарм и батарей Барцханы. Дружный натиск первого и второго батальона быстро решил дело. Кязил-беевские части разбиты, взяты в плен. Мы захватили казармы и батарею Барцханы. Штаб Кязим-беевских частей действующих в районе форта Барцханы и Малая Самеба – был взят в плен. Захвачены в плен и все эти части. Во время боев с Кязимбеевскими частями была слышна стрельба со стороны гор. Батума по Кязимбеевским частям. После того, как мы забрали казармы, форты Барцханы, Малая Самеба – стрельба со стороны гор. Батума прекратилась. Из Батума выехала делегация во главе с тов. Габелия. Эта делегация объявила себя властью – Революционным военным советом гор. Батума. Вскоре, после этого, потянулись меньшевитские части во главе с генералом Мазниевым для встречи Красных частей. Генерал Мазниев вскоре дал полное согласие Ревкому и лично мне о сдаче гор. Батума и что все меньшевитские войска вступают в подчинение Ревкома, и что как Мазниев, так и меньшевитские части будут бороться против Ангорского правительства, против Кязим-бея, мечтавшего вооруженной силой захватить Батум. Все государственные учреждения – телеграф, банк, почта, радио-телеграф, вокзал, порт, крепости Кохабер, Каядыба, Степановка, Черноморская батарея, Бурум-Табие, Барцханы, 54

Большая и Малая Самеби – все это уже в наших руках. Кязим-бею предложено было тогда в течении 2-х часов освободить занимаемые им госучреждения и передать все посты и охранения частям. Революционно-Военного Совета гор. Батума. Переговоры эти велись по телефону непосредственно Пред. Ревкома тов. Габелия с Кязим-беем. Кязим-бей категорически запротестовал, заявив, что он не сдаст Батум до распоряжения Ангорского правительства. Кязим-бей пытался всячески отсрочить сдачу города, предлагая во избежание возможных эксцессов вести совместную охрану. Революционный Военный Совет гор. Батума предложил Кязим-бею вновь ультиматум и еще до окончания срока Кязим-бей дал свое согласие снять свои посты с госучреждений – почта, телеграф и т.п. и предоставить нам. Революционно-Военный Совет на это согласился. Было дано распоряжение Красному 292 полку войти в гор. Батум. 19 марта в 18 часов пополудню, 292 полк 98 бригады 33 дивизии занял гор. Батум. Население восторженно встретило нас. Город принял сразу праздничный вид. Всюду были красные знамена. Когда наши части шли по городу – их забрасывали цветами, подарками. Несмолкаемые овации рабочих и жителей гор. Батума было долго и всюду разрезали воздух, как только появлялись красные части. Так был взят Батум, так была установлена Советская власть в Аджаристане. Да здравствует красный, советский Аджаристан! Бывший 292 Комполка 33 дивизии /ЗОЛОТОВ/ Изложенное подтверждает Абхазский Областной Комитет красных партизан и красногвардейцев. Составлен на основании дневника боевых действий 292 полка 33-й дивизии.

. Примечание – орфография и пунктуация сохранени так, как в оригинале. 55

Лия Кереселидзе

Отрывок из воспоминания грузинского красноармейца

В Красной армии, «помпезно» вошедшей в Грузию в феврале 1921 года, служило много грузин. Одним из них был заведующий в 1950-х годах кафедрой политической экономии Тбилисского государственного университета им. Сталина (ныне Тбилисский государственный университет им. Иванэ Джавахишвили) профессор Берадзе Сергей Леонтьевич (родился в 1900 году в селе Патрикети Кутаисской губернии, в семье бедного крестьянина. После окончания начальной школы из-за неимения средств не смог продолжить учебу в гимназии, уехал в Кутаиси и начал работу в разных предприятиях, а с семнадцатилетнего возраста приступил к активной большевистской деятельности). Свою большевистскую деятельность подробно описал в сочинении, датированной 1957 годом – «Краткие воспоминания борьбы за советскую власть в 1917-1921 годах». Предлагаем отрывок, в котором автор вспоминает вход Красной армии в Грузию. «…По собственному желанию, в начале сентября 1920 года, я вступил в Красную армию, в частности, поступил на Курсы командиров Одиннадцатой Красной армии в Баку, где занимались интенсивной классной и военной подготовкой, тренировкой и одновременно вели гарнизонную военную службу… Начальником курсов был Лобановский, его заместителем – Поливанов, начальником пулеметного отдела или группы – Матвеев… Вместе со мной грузинскими пулеметными курсантами были Цагареишвили Шалва Владимирович (ныне доцент, директор Центрального государственного архива), Гварамадзе Борис, Стуруа Бесо, Челидзе Евгений (служил в конном отделе – эскадроне, ныне майор, участник войны, пенсионер, живет в Тбилиси). 19 февраля 1921 года, ночью, была объявлена тревога, через пять минут все уже были одеты, однако задержались с утренним туалетом − очередь у мойки и туалета, все спешат. На военных курсах каждое действие, движение рассчитано по минутам. Скоро наши подразделения вышли во двор и расположились по военным правилам. Весь личный состав курсов со всем имуществом двинулся, вышел на улицу. Полночь, завтра двадцатое февраля, идем быстро, но куда? Никто не знает. Тревоги бывали и раньше, мы привыкли к ним, но эта тревога отличалась от прежних, шли полным составом, со всем имуществом, 56

т.е. оставляем эти места, переходим на какое-то новое место, может быть направляемся и на поле боя; мы этого и хотим, мы военные курсанты и не боимся фронта. Какой-то юношеский восторг. Вот и привели нас на железнодорожную станцию. Ясно, что прощаемся с Баку, уезжаем куда-то, но не знаем, куда. Чувствуем, что начинается новая жизнь. Поезд еще не подошел, мы еще не расположились в нем, в оставшееся до посадки время начали петь, плясать… Послышались голоса командиров − распределитесь по вагонам! Часть парней ждала свою очередь, чтобы пуститься в пляс… Но это потом… Мы уже в вагонах… Поезд мчится, едем куда-то… Сладко заснули. На второй день, двадцатого февраля, увидели, что наш эшелон едет на Запад, значит, в сторону Грузии. Мы уже в Кировабаде (тогда называлось Гянджа). Еще несколько часов… А вот и Акстафа. В Акстафе сошли с поезда. Поняли, что идем в бой, против власти грузинских меньшевиков, для освобождения грузинских тружеников, для оказания помощи им. Вот и первые признаки войны. Защитники меньшевистского строя взорвали мост Фоило и поезд не может следовать дальше – это раз. Второе – в Акстафе довольно много пленных грузинских солдат, которые ждали поезда, чтобы отправиться в тыл в сопровождении конвоя красноармейцев. Наша часть из Акстафы сразу же пешком направилась в сторону Казаха. Там провели ночь, а на второй день, 21 февраля, рано утром наша часть тронулась в путь, пешком перешли Красный мост на границе с Грузией, вошли в Борчало и к вечеру дошли до села Кода, т.е. к окрестностям Коджори со стороны Борчало. Там и разместился штаб. Переночевали. Именно в этих местах шли бои еще до прихода нашей части. Во-первых, по дороге, начиная с Акстафы и до села Кода, часто встречали большое количество грузинских солдат, попавших в плен, или добровольно перешедших на другую сторону, которых сопровождал красноармейский конвой – их вели в тыл, в Азербайджан. Грузинские солдаты одеты были плохо, сверху носили что-то наподобие цветной войлочной короткой шинели. Питались сухой лепешкой из кукурузной муки – мчади, которую выпекали на сковороде. Голодали. Было заметно, что многие были недовольны меньшевистским правительством. Мы шли на фронт, а пленные грузинские солдаты встречались на той же дороге и шли в Азербайджан. Потери несли обе стороны. 22, 23 и 24 февраля шли бои, но 24 февраля, когда наша часть совершила обходной маневр и заняла более выгодные для боев высоты, противника уже не было видно. Он сдал позиции и панически отступил это, конечно, следствие того, что к этому времени уже восстановлили мост Фаило и из Караяза прямо в Тбилиси непрерывно направлялись и другие части XI Красной армии. 24 февраля наша часть уже была в Коджори. Шли пешком. Вечером дошли до села Окрокана. Когда вошли в Тбилиси, была ночь. Народ встречал нас радостно, подавали табак и разные вещи, но никто из нас ничего не брал. Этого нельзя 57

было делать, нам это было запрещено, да нам ничего и не надо было. Ночью пришли в казармы военной школы на улице Плеханова и там расположились. Вскоре рассвело. Но это был новый рассвет. На небе Грузии сияли новые лучи солнца, они озаряли начало новой жизни. Началась новая эра. Наступил новый день – 25 февраля. Как правило, освещая историю борьбы за советскую власть в Грузии, обычно пишут, что рабочим и крестьянам, восставших в феврале 1921 года против меньшевистской власти, согласно их просьбе, помогла Красная армия. Это верно. Но почему-то наши историки молчат, стороной обходят и не упоминают тот факт, что в самой Красной армии было довольно много грузин, которые боролись для победы советской власти в Грузии. Я привел только факт одной военной части XI Красной армии, где нас было пять (а может быть и больше) грузин. Вместе воевали на фронте и вошли в Тбилиси. А сколько было таких частей в Красной армии? Из воевавших в этих частях грузин можно было составить целые отряды, которые были врагами меньшевиков. Разобраться в этом нужно и интересно. Было бы справедливым отметить и тот факт, что в рядах Красной армии, помогшей восставшим грузинским рабочим и крестьянам, было немало грузин, которые представляли неотделимую часть грузинских тружеников; этим будет подчеркнута внутренняя военная революционная сила грузинских тружеников, направленная против контрреволюционной власти грузинских меньшевиков. Я и после 25 февраля 1921 года продолжал службу в той же части Красной армии. Во второй половине августа 1921 года, в связи с кончиной отца, получив разрешение начальника нашего отдела, я уехал в родное село на 10 дней. После похорон отца не прошло и 10 дней, как в один воскресный день руководители патрикетской парторганизации попросили меня выполнить одно партийное поручение. А именно, составить особый отряд коммунаров из коммунистов патрикетской общины, или ЧОН (часть особого назначения). В первые годы после установления советской власти в Грузии почти везде были такие части. Они имели оружие и один-два раза в неделю занимались военной подготовкой. Вот такую часть должны были организовать и в с. Патрикети, ее организацию поручили мне, как знающему дело и известного им надежному человеку. Я принял это поручение. И вот в моем селе Патрикети, в конце августа 1921 года, в одно воскресное утро, выполняя партийное поручение, в здании школы, где собрались все коммунисты общины, я организовывал часть особого назначения. На балконе школы, за столом, я составлял соответствующие списки. В это время один человек случайно выстрелил из револьвера. Пуля попала мне в грудь, в легкие. Я упал и потерял сознание. Сразу привели доктора и в его сопровождении меня срочно, на носилках, обескровленного, еле живого, в присутствии многих людей доставили в Кутаисскую больницу. Там меня спасли от смерти 58

в результате принятия срочных мер и длительного лечения. Однако, впоследствии, начался туберкулезный процесс в пробитом пулей легком. Я потерял здоровье. После выписки из больницы я явился в Кутаисский военный комиссариат, прошел медицинскую комиссию и справку о моей непригодности для прохождения военной службы направили в Тбилиси, в ту часть, в которой я служил. Так закончилась моя служба в Красной армии, т.е. в Красной армии я служил с сентября 1920 года до сентября 1921 года…»

. Архив министерства внутренних дел Грузии, (II), ф. 18, оп. 2, д. №22, стр. 21. Примечание – орфография и пунктуация сохранени так, как в оригинале.

Нино Кипшидзе

Мемуары русского солдата

Наши верные читатели уже знают, что в Архиве Министерства внутренних дел Грузии хранятся многочисленные интересные и разнообразные документы, личные записи, письма или фотографии. На этот раз ваше внимание остановим на одно небольшое дело – мемуары русского солдата, датированные 1920 годом. Этот краткий биографический очерк, как именует его сам автор, касается военной операции, осуществленной на Северном Кавказе Красной армией и рассказывает о поражении, которое потерпела русская армия от казаков и о бегстве русских солдат из Кавказа через Грузию. Это дело интересно и тем, что хорошо показывает, какое расположение царило во всем Кавказе тогда по отношению к России; она пришла в соседние страны не для оказания помощи и не как спаситель, а как завоеватель. Поэтому никто не встречает русского солдата знаменитым кавказским гостеприимством, горячей пищей и теплым покоем, что по простоте сердечной удивляет рядового солдата. Предлагаем запись красноармейца почти полностью и без прикрас. Краткий биографический очерк военных операций на Северном Кавказе, а также отступлений Красной армии с территории Владикавказа. Первое февраля 1919 г. День 1-го февраля проходит спокойно. Мало гуляющей публики. У каждого можно заметить веселое настроение. В 12 часов ночи поступают телефонограммы, извещая о приближении казаков. За телефонограммами последовали в секретных пакетах приказы, гласящие о немедленном выступлении на фронт. Белых частей в то время было очень мало, а казаков наоборот, в несколько раз больше. Красноармейскими частями была занята позиция вокруг Владикавказа. Пехота заняла окопы, батареи стали где удобно. Сидим ожидаем «Кубанских орлов». В четыре часа утра второго февраля казаки повели первое наступление. Первая казачья была отбита нами с большими для них потерями. И вот в таком духе, пьяные, озверелые казаки переходили в наступление ежедневно по четыре раза. Продержавшись с незначительным отрядом девять суток, а казаков наступало в то 60

время: три дивизии пехоты, одна дивизия кавалерии, а так же отдельные карательные отряды, которые без суда и следствия вешали и расстреливали рабочие массы. Кроме карательных отрядов были замечены осетинские сотни, гарцевавшие на маленьких лошадях. Но несмотря на их многочисленность, наши красные бойцы держались упорно. Ещё хуже озверевшие нашей стойкостью казаки двигали все новые и новые силы, делая из себя верную мишенью для наших «А/аксимов и Кельтов». Продержавшись таким образом девять суток, на десятые, нам пришлось отступить. Причиной отступления явилось недостаточное количество патронов и снарядов, а также благодаря халатности т.т. ингушей, мы были отрезаны от внешнего мира. оставшись в таком безвыходном положении и не имея никаких сведений, нам пришлось отойти к Даръяльскому ущелью. Отступив к сел. Балтье мы остановились. Была послана делегация в Казбег с просьбой пропустить нас через границу. Был отдан приказ двинуться дальше, тронулся обоз за обозом, двинулись части. Перейдя селение Новый и старый Ларс нас остановили. Мы находились как раз на полпути от Ларса и Даръяльского моста. Простояв четверо суток в открытом ущелье, испытывая холод и голод, мы ждали с нетерпением пропуска через границу. Наконец на пятые сутки нам дали пропуск. Двинулись дальше. Дойдя до Даръяльского моста, от нас потребовали сдачи затворов. После сдачи вышесказанного нам пообещали угостить в Казбеги горячей пищей. Доехали до Казбеги. С быстротою молнии все наше имущество было расхищено неизвестно кем. Тащили живое и мертвое. А вместо обещенного обеда угостили грязной и сырой конюшней. Всю ночь на пролет пришлось дрожать от холода, а также испытывая неимоверный голод. Промучавшись эту роковую, для некоторых товарищей ночь (эту ночь долго будет помнить каждый отступающий в то время) нас начали строить в одну ширенгу и выдавать по 150 руб. каждому на дорогу. Сто пятьдесят руб. на дорогу, на ту дорогу, где с нас сдерали живьем кожу. Девяносто и сто руб. с нас брали за один фунт кукурузного чурига. На все продукты первой необходимости были наложены неимоверные цены. После этого появились темные лица требовшие оружие, а вместо оружия отбирали все, что им нравилось не оставляя в кармане ни гроша. Привыкшие переносить всякие мучения и лишения, наши красные бойцы двигались все дальше и дальше. Mы думали чем ближе будем подходить к Тифлису, тем дружелюбнее к нам будут относиться. Доходим до ст. Коби. Ну думаем тут нам дадут теплое помещение и покушать что-нибудь. Но увы! Горькое разочарование. Благодаря халатности коменданта ст. Коби мы остались на открытом воздухе, как дикие волки разбрелись по селению, ища где-нибудь теплого уголка, но к сожалению везде получаем один и тотже ответ. Нельзя! Эти дикие звери (под словом звери я подрузумеваю осетин) издевались над нами, как дикие звери. Пробродив по улицам до двеннадцати часов ночи, коченея от холода и голода, я попытался ещё раз зайти и попроситься на ночлег. Постучал. Выходит старик, осетин лет 60. Я попросил его впустить, ответом последовало следующее – «Бурку даш, впущу, а не даш не пущу». Находясь в таком трудном положении, по неволе пришлось согласиться, хотя я оставался 61

в одной гимнастерке. Кроме бурки старик попрасил ещё 25 руб. Рано утром наша партия двинулась дальше, т.е. через Крестовый перевал. Перевал прошли благополучно т.к. нам благоприятствовала погода. Дойдя до сел. Млеты нас встретили весьма не дружелюбно. У каждого жителя можно было заметить не одобрительные взгляды. Но нам было не до взглядов. Найдя у доброго хозяина теплый приют, мы расположились на ночлег. Но недолго нам пришлось радоваться. Часов в 9 вечера явились милиционеры, с ними два офицера, после чего последовало приказание всем выйти во двор и выстроиться. Выстроив нас в две шеренги нам пообещали, что разобьют на несколько партий и разведут по квартирам. Счастлив был тот, кто попал в первую очередь, а последним пришлось очень туго, потому, что пришлось мерзнуть в течении двух часов стоя на одном месте. После этого нас повели на квартиры. Заходим в казарму ни окон, ни дверей, полна хата людей. Просидев всю ночь без сна, мы на утро двинулись дальше. Дойдя до ст. Ананури мы впервые увидели англичан в блестящих мундирах. Пришли в это сел. уже вечером, т.к. англичане нам не разрешили остаться в Ананури, что нас крайне удивило. На грузинской земле и вдруг распоряжаются англичане. Было строго приказано убраться вон. Явились конвоиры и погнали нас дальше, говоря, что в трех верстах отсюда есть хорошая теплая казарма, где вы великолепно расположитесь. Вместо обещаных теплых казарм, нас загнали как послушных баранов в грязный сарай, после чего пошла усиленная работа, т.е. снимание хороших вещей: шинелей, сапог, денег, колец одним словом все, что нравилось. Пока мы собрались обратиться к высшему начальству эти темные личности исчезли. Были-ли эти на самом деле солдаты Демократической Республики или под маской солдат, трудно определить, но главное то, что эти темные типы были все с винтовками и в серых шинелях. Обещенного комендантом обеда мы не получили и в Душети.Так на голодный желудок пришлось идти до самого Мцхета. Наконец-то в Мцхете нам выдали по одному фунту хлеба. От станции Мцхета мы мчались на товарном составе до самого Тифлиса. Приехав в Тифлис, нас разместили по квартирам. Наконец-то после всех испытаний и страданий потекла наша жизнь умеренным темпом. На этом оканчиваю свой очерк потому,что заболел тифом и меня умчали в больницу. 5 июля 1920 г. Красноармеец Сев.Кав.

. Архив министерства внутренних дел Грузии, (II), д. № 501, стр. 5.

Владимир Луарсабишвили

К СОРОКОЛЕТИЮ СОВЕТСКОЙ СОЦИАЛИСТИЧЕСКОЙ ГРУЗИИ В середине января 1921 года, когда я работал оперативным комиссаром в ЧК Белоруссии (г. Минск), председатель ЧК Ротенберг вызвал к себе группу товарищей, из которых я помню т. Томчина с женой, т. Шостака (из Витебска), и из Центрального аппарата ЧК Белоруссии т. Шумахер и я. Фамилии остальных товарищей не помню. Всего группа была, кажется 8-10. Ротенберг сообщил нам, что есть приказ т. Дзержинского об откомандировании группы работников в расположение ВЧК г. Москвы. Через день вся наша группа выехала в Москву, и явилась в распоряжение нач. адм. отдела ВЧК т. Флексера (т. Флексер А.П., старый большевик, ныне живущий в Москве, персональный пенсионер, прож. г. Москва, Варсанофьевский пер. д. 4, тел.Б.3-94-12). Одновременно с нами в распоряжение ВЧК прибыли работники и из других городов РСФСР. Тов. Флексер сообщил нам, что с нами будет беседовать Феликс Эдмундович Дзержинский. А пока мы свободны. И он раздал всем билеты в разные театры г. Москвы. Я и Томчин на дневном спектакле во 2-ом МХАТ-е. До этого я никогда в Москве не был. Я не помню какой шел спектакль, но игра актеров, и особенно Чехова, произвела на нас большое впечатление. Москва в феврале 1921 г. представляла собой тяжелое зрелище. Холодно, голодно. Булыжные мостовые грязные, освещения почти никакого. Но в этой обстановке все же чувствовался бурный и сильный пульс новой жизни нашей страны, недавно покончившей с гражданской войной, но продолжавшей еще вести бои против отдельных банд и тяжелейшие бои с голодом и с разрухой. Устроили нас жить в общежитии ВЧК на Б.Лубянке (ныне улица Дзержинского №11). Через несколько дней нас вызвал т. Флексер и повел в приемную к тов. Дзержинскому. Там находились его секретарь, как мы узнали потом, т. Герсон, и особо уполномоченный (по охране) т. Беленький. В кабинете у секретаря стоял шкаф, но каково же было наше удивление, когда дверцы шкафа отворились и из шкафа вышел тов. Дзержинский. (Этот шкаф оказался 63

замаскированным тамбуром к двери в кабинет т. Дзержинского.). Феликс Эдмундович пригласил нас к себе в кабинет и в дружеской, теплой беседе сказал нам, что мы откомандировываемся в распоряжение полномочного представителя ВЧК по Закавказью тов. Русанова для выполнения особо важного задания. Причем предупредил, что в Закавказье особые специфические условия и, что нам нужно себя вести достойно и безукоризненно и быть готовыми к любой опасности. Феликс Эдмундович особенно подчеркнул, что нам, возможно, прийдется столкнуться с людьми разных, в то время еще отсталых национальностей, которые еще не понимают значения Великой Октябрьской социалистической революции, и мы своим поведением и действиями должны показать им моральный облик коммуниста – чекиста. Пожелав нам счастливого пути, он поинтересовался снабжены ли мы продуктами питания, и, узнав что все, что полагалось по тогдашним временам мы получили, он усмехнувшись сказал: − Ну что ж, товарищи, не жирно конечно, но в скором времени страна заживет лучше и нам будет легче. После этого Феликс Эдмундович тепло простился с нами, пожав каждому руку. И в этом рукопожатии мы почувствовали отеческую дружескую теплоту. Из нашей группы в Москве оставили т. Томчина с женой, т.к. последняя была в положении и ждала ребенка. На следующий день мы выехали «специальным» поездом в Ростов. Специальным этот поезд назывался потому, что в нем ехал член Совета Труда и Обороны РСФСР тов. Эйдук. Нужно сказать, что ехали мы до Ростова очень долго. Отряд сопровождавший т. Эйдука «выгонял» всех пассажиров, в том числе и нас для очистки путей от снега и для заготовки дров для паровоза. Короче говоря, до Ростова мы ехали около недели. Наконец прибыли в Ростов. Был замечательный солнечный день, пахло весной (хотя было начало февраля). Юркие спекулянты продавали копченую рыбу и белые булки. Мы, приехавшие из голодной России просто обалдели от восторга. И как не стыдно сейчас признаться, так как денег у нас на покупку всех этих роскошных вещей не хватало, многие из нас, в том числе и я променяли на продукты часть своих личных носильных вещей, белье и прочее. Мне хочется специально для нашей современной молодежи подчеркнуть, что в те дни далеко не у каждого из нас была вторая смена белья. В Ростове нас разместили в клубе ЧК и принял нас заместитель Полномочного представителя тов. Маркарьян Седрак Николаевич. Это был обоятельный, молодой, жизнерадостный товарищ, с огромной копной вьющихся волос. Ему было тогда года 2324. Он принял нас не как большой начальник, а как настоящий простой товарищ. 64

Прежде всего он поинтересовался как насчет «шамовки». Мы все доложили, что уже всухомятку заправились продуктами добытыми у спекулянтов. Он тут же распорядился прикрепить всех нас к своей чекистской столовой. В Ростове мы пробыли дня три. И надо сказать, что ростовские чекисты оказались замечательно гостеприимными хозяевами. К нам в клуб то и дело приходили девушки – чикистки, интересовались в чем мы нуждаемся, а в столовой мы питались наравне со всеми работниками ЧК г. Ростова. Конечно, по тем временам, по сравнению с Москвой питание было несравненно лучше. Мы даже ели в Ростове котлеты – роскошь по тем временам невиданная (правда из конины). Вся группа была принята ПП т. Русановым, который кратко ознакомился, что каждый из нас представляет из себя. Затем сообщил, что мы едем в распоряжение Председателя Терской ЧК в г. Владикавказ тов. Цинцадзе. Тов. Русанов также подчеркнул, что мы едем на выполнение особо важного задания, что в горах не совсем спокойно – там орудуют отдельные националистические банды, что нужно всегда быть наготове, быть готовыми к любой опасности и главное, не позорить звание посланца Советской России, коммуниста – чекиста. И вот поездом мы отправились во Владикавказ. Город Владикавказ произвел на нас ошеломляющее впечатление. Прежде всего бросилось в глаза наличие большого количества военных. На улицах большое оживление. Многие из нас впервые услышали музыку плясок (танец Шамиля, лезгинку и т.д.). Военные оркестры выступали в садах на открытых эстрадах (хотя погода была довольно прохладная). Откуда то издалека, нет, нет доносились артиллерийские выстрелы. Мы не могли понять, откуда это. В Губ.ЧК нам говорили, что где то в горах идут бои с местными бандами. Мы были уверены, что нас послали именно на помощь по борьбе с этими бандами. Надо подчеркнуть, что ни т. Дзержинский, ни т. Русанов и ни Цинцадзе нам не говорили конкретно для какой цели мы прибыли. Тов. Кото Цинцадзе принял нас с распростертыми объятиями. Он и сейчас стоит перед моими глазами, как живой. Слегка рыжеватый, довольно плотный. (Мы в то время еще не знали, что он тяжело болен туберкулезом). К сожалению впоследствии я узнал, что Цинцадзе во время партийной дискуссии примыкал к троцкистам. Но в то время это был боевой чекист, коммунист – интернационалист и на фоне националистических элементов, пробравшихся в то время в ЧК, он был для нас всех образцом товарищеской простоты и интернационального отношения ко всем людям. В противоположность ему, секретарь Коллегии Губ. ЧК Яшвили сразу произвел на нас отрицательное впечатление своим махровым национализмом и местным шовинизмом. На 65

нас, приехавших из России, он смотрел свысока и прямо враждебно, как во Владикавказе, так и впоследствии в Тифлисе, где он был секретарем Коллегии Груз. ЧК. Он всегда старался подчеркнуть, что мы в Грузии, а не в России и выпячивал свое превосходство, как грузина, перед нами русскими. Впоследствии многие из нас из-за придирок и возмутительного отношения со стороны Яшвили, вынуждены были покинуть Грузию и просить об откомандировании их обратно в РСФСР. А некоторые неплохие работники ЧК, вынуждены были вообще уволиться из органов, и, получив визы в Наркоминделе Грузии, выехали в РСФСР, чтобы на месте, в Москве, восстанавливаться на работе. Считаю нужным подчеркнуть, что упомянутый Яшвили являлся исключением, ибо в целом аппарат чекистов в Грузии состоял из представителей разных национальностей Закавказья, а также частично из влившихся в аппарат представителей из разных краев России. И все мы, и грузины, и русские чувствовали себя как братья. Во Владикавказе мы пробыли несколько дней. Как то вечером наша, прибывшая из Москвы группа, была вызвана в кабинет т. Цинцадзе, куда через некоторое время прибыл товарищ в солдатской шинели, выше среднего роста, который со всеми тепло поздоровался, пожав руки и назвав себя: – Киров! Тов. Цинцадзе представил нам тов. Кирова как руководителя Терских большевиков и члена военного совета 11-ой армии. Только тут, от т. Кирова мы и узнали цель нашего откомандирования в Закавказье. Тов. Киров в доступных, простых, душевных словах рассказал нам, что в Грузии начались восстания рабочих и крестьян против меньшевитского правительства, агентов англо – французского империализма. Что грузинский народ обратился за помощью к братскому русскому народу и что 11-я армия уже выступила на помощь грузинскому народу. Он сказал нам, что перед нами – чекистами стоит огромная задача, так как в Грузии, видимо, будут оставлены разведчики, диверсанты, меньшевики для нанесения нам ударов в тылу. И здесь мы, опираясь на рабочий класс, вместе с грузинскими товарищами должны проявить максимум бдительности и энергии, и беспощадно расправиться с контрреволюцией. Тов. Киров подчеркнул специфическую обстановку в Грузии, где долгое время орудовали буржуазные националисты, пропагандировавшие против большевиков, поэтому своим личным поведением, выдержкой, тактом, мы должны убедить грузинский народ в лживости меньшевитской пропаганды. Кстати, тов. Киров также предупредил нас, что бы мы не удивлялись, если в Грузии будут торговать частные магазины, так как он понимал, что для нас это может показаться диким (частная торговля,частные рестораны и проч.). 66

К сожалению, сорок лет прошедших с того времени, не позволяют мне подробно восстановить в памяти беседу с нами товарища Кирова, но как сейчас помню, что после его разговора с нами у всех нас было одно желание – идти на любое задание и если понадобиться отдать жизнь за нашу победу. Такова была сила убеждения Сергея Мироновича Кирова. Впоследствии я неоднократно слышал выступления тов. Кирова и несколько раз лично с ним встречался и беседовал во время работы в НКВД в Ленинграде и в Хибиногорске, и каждый раз после разговора с ним у меня был колоссальный приток энергии, желание выполнить любое его задание как можно лучше, как можно быстрее. На другой день были сформированы два отряда чекистов (я имею в виду и отряды особого назначения войск ВЧК). Один отряд направился по Военно – Грузинской дороге, пешим строем, а второй – поездом, через Баку, в Тифлис. Я попал в первый отряд. Нужно сказать, что в это время начались сильные метели и ветры. А у нас не было ни специального горного обмундирования, ни обуви, ни теплой одежды. марш по Военно – Грузинской дороге проходил в очень тяжелых условиях. С большими трудностями мы достигли перевала. Многие из нас во время похода отморозили ноги. В нашем отряде была организована разведка, в числе разведчиков находился и я. Перед нами была поставлена задача выявлять замаскированные в скалах и в горах вражеские заставы. При необходимости надо было вступать с ними в бой. К счастью, никаких крупных боев не произошло. За всю дорогу было две небольшие стычки с группами местных бандитов, которые частью были нами уничтожены, а частью разбежались. Характерно отметить, что у убитых нами бандитов обнаружили английское оружие. Трудно описать с каким невероятным напряжением мы форсировали перевал. Надо только себе представить обстановку: февраль месяц, сильные морозы, глубокий снег, плохо одетые бойцы, не имеющие никакого опыта хождения по горам. Какова же была радость, когда мы наконец перешли последний рубеж, и как будто бы сразу очутились на другом полюсе. За перевалом стояла теплая солнечная погода. Местные жители ходили почти в летней одежде. Несмотря на антисоветскую пропаганду меньшевиков, грузинские граждане из горных аулов встречали нас радостно, со свойственным грузинскому народу гостеприимством. Но времени для долгих остановок у нас не было, нужно было форсированным маршем идти на помощь трудящимся грузинской столицы. И вот 25-го февраля 1921 г., преодолевая мелкие стычки с меньшевитскими бандитами, наконец, мы достигли города Тифлиса, в который в этот же день, с другой стороны, за несколько часов до нас, вступили регулярные части 11-й Кавказской Красной Армии 67

(не помню кто командовал тогда этой армией, но кажется т. Егоров или Левандовский). Начальником Особого отдела 11-й армии был Понкратов, впоследствии активный троцкист. В Тифлисе Грузинское ЧК разместилось на улице Петра Великого дом №22. Я был назначен оперативным комиссаром активной части и выполнял отдельные задания по связи с народными комиссарами Грузии. В частности, по заданию тов. Кото Цинцадзе – Председателя Груз. ЧК и нач. секретариата опер.управления Новицкого я помню, что дважды был у тов. Орахелашвили. Я не помню какой он тогда занимал пост (ведь мне было всего 19 лет, а тов. Орахелашвили был старый большевик и крупный деятель нашей партии), но его простоту и обаяние в обращении с людьми я до сих пор не могу забыть. Огромное впечатление на меня произвел тов. Михо Цхакая, он тогда, кажется, был Председателем ЦИК Грузии. Как сейчас помню легендарного героя тов. Камо, который был частым гостем у чекистов. (Петросян). Очень хорошо знал и сталкивался по работе с чудесным товарищем Сашо Гегечкори, который потом был уполномоченнм Совнаркома Грузии по Кутаисской губернии. Нужно сказать, что в Грузии, как и предсказал Сергей Миронович Киров, нам предстояла тяжелейшая работа. Почти ни один обыск и арест не обходился без перестрелки. Отступая из Грузии, белые особоотрядчики уничтожили в тюрьме многих арестованных коммунистов. В жгучей злобе они многих заключенных задушили в здании особого отряда, боясь вызвать шум выстрелами. Покидая Тифлис, они оставили в нем многих шпионов. Нужно еще учесть, что в то время большенство населения было вооружено кинжалами, а значительное количество лиц имело маузеры. На базаре на Иерусалимской улице и около Горячих бань почти открыто торгавали оружием. И в таких условиях коммунистам Грузии и чекистам приходилось вести самоотверженную борьбу с контрреволюуией и спекуляцией, не считаясь со временем, усталостью, ежеминутно рискуя жизнью. Нужно сказать, что большая часть молодежи Грузии и особенно славные железнодорожники Тифлисского жел.дор. узла оказывали огромную помощь в вылавливании белогвардейских элементов и в борьбе со спекулянтами. В то время в Тифлисе можно было достать из промтоваров все, что угодно. Зато с продовольствием было очень тяжело, особенно с хлебом, чем пользовались спекулянты. Необходимо было нанести беспощадный удар по мародерам – спекулянтам. Я помню как то раз на оперативное совещание прибыл Георгий Константинович Орджоникидзе, который выступил с призывом усилить борьбу с белогвардейцами и спекулянтами. 68

Вообще надо сказать, что в то время даже мы, маленькие работники чувствовали огромную заботу о грузинском народе и большую помощь и Ленинское руководство со стороны бюро ЦК по Северному Кавказу и лично со стороны товарища Орджоникидзе. Очень жаль, что я, будучи в то время совсем молодым и не думая, что я доживу до сегоднявшего дня, я не обращал внимания на многие факты и не запомнил многих высказываний крупных деятелей, которые сегодня явились бы важными для истории Грузии. В то время я слыхал и о ныне крупном деятеле нашей партии тов. Микояне, но, к сожалению, не знал, что он делал в то время. Мы, чекисты, круглые сутки в то время занимались работой по очистке Грузии от вражеских, шпионских и спекулянтских элементов. Из проведенных операций того времени я помню арест крупного торговца фруктами, у которого было обнаружено в подвале огромное количество продовольствия: мука, сахар, жиры, разные консервы иностранных марок и проч., а также огромное количество вин. Когда мы пришли к нему (дом его находился от памятника Воронцову) хозяин дома и его сын оказали нам вооруженное сопротивление. В перестрелке был ранен один наш товарищ, а нами был ранен сын хозяина. Старый спекулянт сдался. Впоследствии, по приговору Коллегии Груз.ЧК он был расстрелян. Я сейчас не помню конкретно, по фамилиям белогвардейцев, в вылавливании которых я принимал участие, но их было достаточно много и почти каждая операция проходила с перестрелкой. Очень запомнился мне день «Парижской Коммуны» 18 марта 1921 г. в Тифлисе. В честь Парижской Коммуны и в честь полного освобождения Грузии была проведена первая демонстрация трудящихся города. Тогда правительство Грузии размещалось в бывшем дворце наместника Грузии Великого князя Николая Николаевича, напротив гостиницы «Ореанда», где я тогда проживал. Демонстрация трудящихся вылилась в огромный праздник. Все трудящиеся города шли с букетами цветов, с песнями, плясками. Демонстрация продвигалась мимо балкона, на котором находилось правительство Советской Грузии. Я, с другими чекистами находился в охране правительства. До сих пор передо мной эта яркая, веселая радостная демонстрация. В этот же день были устроены большие народные гуляния. Особенно запомнилось мне гуляние в саду, где установлен памятник Пушкину. Кажется он тогда назывался Александровским садом. Вечером, в тот же день в клубе молодежи я выступал как старый комсомолец перед молодежью Тифлиса. Через несколько дней группу товарищей, в том числе и меня, направили в распоряжение 69

Председателя Кутаисской Губ. ЧК Лордкипанидзе. Я был назначен уполномоченным по экономической работе (по борьбе с экономической контрреволюцией). Вместе с другим работником ЧК т. Шостак, мы получили комнату в доме крупного купца Якобашвили. В городе был крайний недостаток продовольствия, особенно плохо было с хлебом. Первое время наш квартирный хозяин всячески нас обхаживал, сытно кормил. Его дочка пыталась с нами кокетничать, чем доводила до бешенства своего жениха, который, если бы мы не были вооружены, наверное, убил бы нас. Первого мая праздновали в Кутаиси очень хорошо. Всем трудящимся были выданы праздничные пайки, в которые входила даже баранина и вино. Недоставало только хлеба, которого в городе почти не было. Нам бросилось в глаза то обстоятельство, что наш хозяин каждый раз угощал нас чудесным белым хлебом, печеньем, тортами и т.п. Мы стали осторожно, но настойчиво интерисоваться, откуда он достает муку. Наконец Шостак и я установили, что мы, как говорится, «спали» на муке. Короче говоря, огромный подвал под домом Якобашвили был заполнен мукой. Там находились сотни мешков. Якобашвили в прошлом был крупным мучным торговцем. Таким образом был выявлен и арестован первый крупный спекулянт г. Кутаиси. Вслед затем мы начали выявлять и других спекулянтов. Нужно сказать, что в то время в Кутаиси очень активно вели себя меньшевики. Они даже в местном театре устраивали легальные собрания. В это время туда прибыл в качестве уполномоченного Совнаркома Грузии тов. Гегечкори. Я не помню при каких обстоятельствах и почему именно мне тов. Лордкипанидзе приказал сопровождать т. Гегечкори в его машине. Думаю, что это было сделано потому, что я, как уполномоченный по экономической работе был более свободен, чем другие оперативные работники. И вот мы в машине, днем поехали в Губревком. Впереди рядом с шофером сидел тов. Гегечкори, а на заднем сидении я и еще кто то (точно не помню), но кажется, не из работников ЧК. Когда мы проезжали по улице вдруг раздался взрыв. К счастью никто из сидящих в машине не пострадал. Как впоследствии выяснилось, это меньшевики подготовили террористический акт против тов. Гегечкори. После этого случая, по приказу тов. Лордкипанидзе мы начали арестовывать активных меньшевиков, боровшихся против советской власти. Нужно сказать, что почти у всех арестованных меньшевиков было обнаружено большое количество оружия. Они, как выяснилось на следствии, готовились к вооруженному 70

восстанию в Кутаиси. Заканчивая свои скромные воспоминания я хочу подчеркнуть, что сразу же после освобождения Грузии от белых и меньшевиков грузинский народ в целом, за незначительными исключениями, стал на сторону советской власти и помогал Красной Армии и органам ЧК, под руководством Коммунистической партии Грузии укреплять и создавать ныне цветущую промышленную Советскую социалистическую республику Грузию. Летом 1921г. я выехал из Кутаиси в командировку в Тифлис, а оттуда по личным обстоятельствам, возвратился на работу в ЧК Белоруссии. /подпись/ 25 декабря 1960 г.

. Архив МВД, (II), ф. 8, оп. 22. II, д. № 230. Примечание – орфография и пунктуация сохранени так, как в оригинале.

The occupation of Georgia through the lens of the Bolsheviks (1921)

Tbilisi 2016

“The present is the offspring of the past, and becomes, in turn, the parent of the future” Leibniz

Preface Although we realize that this fragmented collection of memoirs of Bolsheviks and revolutionaries, composed in “the best traditions” of Soviet propaganda, may be irritating to the modern reader, we think that it is important to study the recent past and to understand past mistakes from a modern point of view (in spite of the fact that history repeats itself), using the documents that are preserved in the MIA Archive. This may give the best theoretical foothold, as well as methodological and empirical foundations for planning a better future. Historically, the memoir has a long and interesting tradition. This genre was widespread in France, where this literary genre originated under Louis XIV. The term autobiography was first used by Benjamin Franklin in 1884 in his book The Autobiography of Benjamin Franklin. These two terms have different meanings, however. According to George May, a memoir is what a person sees or hears during his or her life, while an autobiography tells the story of a person’s life. Thus, while memoir is a subcategory of autobiography, it is differentiated in form. The authors’ styles are maintained in the translations of these documents.

. Franklin, B. (1884): The Autobiography, London, George Bell and Sons. . May, G. (1982): La autobiografía, México, FCE, p. 121.

Davit Alaverdashvili

Ivan Zolotov’s Memoirs (Memoirs of the Commander of the 292nd Regiment of the 98th Infantry Brigade of the Red Army Ivan Zolotov, concerning the crossing of the Mamison Pass, the capturing Kutaisi and Batumi, and the establishment of Soviet power in Adjaristan)

Short biographical data: – Ivan Nikitaevich Zolotov; – Born in Russia, on May 25, 1890; – Social status: peasant; – Occupation (by 1933): director of the suburban economy; – Education: a) Elementary – two years (1907); b) Engineering courses for reinforcing bridges (Batumi, 1916); –

Party status: non-party.

The Red Army service: On January 13, 1918 he enlisted in the Red Guard in Pyatigorsk. Different times he served as a head of a division, a regiment, a battalion, a brigade, and at headquarters. He fought on the front in Poland, Astrakhan, the Don, and the South and North Caucasus against Denikin, Kornilov, Shkuro and others. He was a commander of the 292nd regiment when he crossed the Mamison Pass to help rebel peasants and workers in the North Caucasus and Georgia in 1921. After occupying Oni, Kutaisi and Samtredia he moved forward to Batumi. There, despite the fierce resistance of Kiazil-bey who supported the Menshevik authorities, he took the capital of Adjaristan and established Soviet power there. He was wounded many times, and was rewarded with the certificates, medals, orders and ceremonial weapons for his military service and success. . Note: Biographical data, as well as the particulars concerning the Red Army service are taken from the military occupational card issued by the Revolutionary and Military Commandant’s Office of Yessentuki (Terski Oblast) (fond # 93, description #. 2, case # 368).

Memoirs

18th of February, 1921... a blustery, snowy, freezing February. The Red Army tears forward unceasingly, sweeping away every obstacle in its path, firmly consolidating all of the achievements of October. . . . And how many difficulties and deprivations, and heroic and sometimes fantastical feats were accomplished and assigned to us, the heroes of the Red Army: All of them, from the oldest to the youngest, from the first to the last, and from soldiers to generals have but one goal – to consolidate the achievements of the Great October Socialist Revolution. In unison, in step with the Red Army, beat the hearts of the workers and the peasants, straining under the yoke of the Communards, the friends of the Gendarmerie, the Kerenskys, the Gegechkoris and their lackeys. Here and there, the Red Army soldiers hear the distant sound of rifles, fixed up old imperial models. This was the partisan units’ welcome to the Red Army, the certain footstep paving the way to greet the Red Army. The partisan units of workers and peasants of Georgia also greeted the Red Army. The workers and peasants of Georgia, experiencing on their own heads and spines all of the terrors, all of the “joys” of the Tsarist Menshevik government, driving them to poverty, to hunger, to desolation, have risen up. Shots from the rebelling peasants and workers are followed by greeting and cheering shots from the Red Army soldiers. It was very difficult for the rebels. The Menshevik government of Georgia was in a much better situation, and how. To use against the rebelling workers and peasants it had machine guns and armored trains and tanks, and everything it needed. All of this was the inheritance of the Tsarist army, the result of what was stolen by the Tsarist army, abandoning the front. And all of this was deployed against the rebelling workers and peasants of Georgia. And the workers and peasants of Georgia in essence had nothing except their burning hatred for the Menshevik government. The forces were entirely unequal. The workers and the peasants of Georgia were bleeding. Where to seek help? From the Red Army, of course. So they appealed for help to the RSFSR, to those who had seized power from capitalism. This call for help, this brotherly appeal, of course did not remain unanswered. The government of the RSFSR sent to the aid of the rebels its best lads, tried and forged in battle for the working class, its nearly fantastical heroes who repeatedly beat back the assaults 76

of the interventionists, who threw Wrangel’s gangs into the sea, and who shattered Denikin and Kolchak. And here the Red Army, burning with uncontrollable desire to lend a fraternal hand to the rebelling peasants and workers of Georgia, accomplished a new miracle, confounding all of the world’s strategists. The Red Army leapt to help the rebels. It accomplished an historically unprecedented crossing over mountains that had always been considered impossible, it crossed the Mamison pass. The Red Army soldiers crossed the Mamison Pass that was considered to be impossible. Like a hurricane it flew at the Menshevik army that was fighting against the rebels, and tossed these Menshevik tyrants into the Black Sea, just as had done with Wrangel. One of the first who came to help the rebels was the 292nd Red regiment of the 98th infantry brigade that was under my command. It was tasked with crossing Mamison Pass in February, during a storm and through snow drifts and frost. The local residents have long proved that crossing the Mamison pass during this time is impossible. For us then all of the experience of the local residents and all of their assertions meant nothing. At the center, in our brain, there was a military order: to forthwith help the rebelling workers and peasants of Georgia. So on 19 February 1921 the 292nd rifle regiment of the 98th brigade to fulfill this order set out from Mineral’nye Vody. And so... we were off. On February 20 the regiment had already reached the Dar-Kokh station. The combat operational diary of the activities of the 292nd rifle regiment of the 98th rifle brigade describes these historical days thusly: 22-24 February: The regiment was deployed in the Alagirskaya stanitsa. 24 February: on orders from brigade, the regiment set off from Alagirskaya towards the villages of Upper Unali and St. Nikolai, reached the latter and encamped for the night. 25 February: Continuing its marching, the regiment reached the village of Tibi, where preparations for crossing the Mamison pass were begun. 27 February: At 3 AM the regiment set off for Lifi, Kamanchkhu and the Mamison pass. Under extremely difficult conditions the regiment crossed the Mamison pass at 20:00 hours of the same day and reached the village of Glola, where it encamped for the night. Thus even the diary, the official diary, with typical formality fixing this or that incident, in this case must diverge from its usual approach and declare: “Under extremely difficult conditions the regiment crossed the Mamison pass.” What exactly did these “extremely difficult conditions” entail? 77

It happened like this. The weather was snowy, and there was a small snowstorm. Early on the morning of 24 February on the order from brigade the 292th rifle regiment under my command set off for the Alagirskaia stanitsa and stretched out along the narrow path between the gorges and the cliffs following the current of the raging Ardon River to the hamlets and villages of North Ossetia, to Upper and Lower Unala and the hamlet of St. Nikolai. Upon arriving, we camped for the night under the open sky (there were no buildings and we had no tents) in the cracking cold of -40 degrees. Boiling water and tea warmed us in the snow and the frost. Moving on among the cliffs, the snow and the drifts, the regiment reached the village of Tibi. And here the suffering people struggled against nature. We began to clear the snow in search of the road to the Mamison Pass. The struggle was particularly complicated by the fact there were mountains of snow and frost, and no lesser in height than the actual mountains. We had to be very careful as it was extremely dangerous to distinguish between temporary and natural mountains. If we made a mistake the snow would not have supported our weight and we would be swallowed in the abyss. The local people warned us about this. They told us that crossing the Mamison Pass during the snow and storm period was risky, and even meant facing certain death. However, this did not at all cool the enthusiasm of the Red Army soldiers to lend a hand to the oppressed peoples. On February 27 the first battalion under my command overcame inconceivable difficulties in the snow without finding any trace of the road. Breaking through their own path, the battalion reached the top of an impassable snow ridge, the formidable giant Mamison Pass and the border between Georgia and Ossetia. The snowstorm turned into a blizzard and the cold intensified. The rest of the regiment followed the forward battalion, and upon reaching the top they stopped there for the night. The storm did not cease, and grew even stronger and more dangerous. The entire regiment was facing death. There was only one way out: either die here on the top of the range or to throw ourselves down, into the unknown, into the fog. And then I took a decision: we would go down into the fog, into the unknown, as if pursuing an intended goal. I was the first to set off down with my rifle. The fighters and the officers took up my example, and the rest took off after me leaning on their rifles, into the depths. I opened my eyes below in some sort of canal, in some sort of stream. The storm had ceased, the glow diminished. There was the warm breeze of the south. The regiment revived. The order was made to do reconnaissance and figure out where we were. From this it was 78

determined that we were at the foothills of the southern side of the Mamison pass, by the source of the Chaplyk river. Reporting about this, the battalion sent back some of the prisoners seized from a Georgian Menshevik army post. The regiment regained its spirits, the combat order had been fulfilled. Without waiting for supplies or reinforcements we continued on our way, in some cases without ammunition and shoes. On February 28 we attacked the villages of Kislot, Kut and Glola, seizing units of the Menshevik army. The crossing of the Mamison pass in winter was something that had never been done before by regular military units. This feat demonstrated once again that there are no obstacles to the Red Army in achieving its assigned tasks. The crossing of the Mamison pass by units of the Red Army in the winter period was so unexpected for the Georgian army guarding the border that both the military units and the peasants were staggered by the appearance of the Reds. When we were on the other side of the pass, the Georgian army felt assured. They could never imagine that the Reds would risk everything on such a crossing, and assumed that this meant unavoidable death. They knew that this pass was impossible in the winter. They did not know that the Red Army thinks nothing of any difficulty, and will always heed the summons of the works, will always extend the hand of help in the struggle for the achievements of October. And so we move on. We spent the night in the villages of Glola and Kut. The next day we started to cross the Rioni River. Thus passed the night of March 1, and on the morning of March 2 the sun came out and warmed up the long-suffering fighters, giving us new strength and the regiment again moved forward towards its intended target, beating off or capturing the fleeing opponents in their path. In this way we entered the village of Utsera, and the regiment rested a bit. But at midnight the regiment set off again in the direction of the town of Oni. Our forward intelligence did a thorough assessment, and successfully moved ahead, seizing small enemy units on the road. In Nogaat, after a short skirmish we captured the remains of a Menshevik platoon guarding the border at the pass. In Logovar we seized a Menshevik post that tried to offer resistance. The speed and decisiveness of the Red fighters quickly overcame this resistance, and the post was smashed and those left alive taken prisoner. In Sheubini and Sala the Menshevik units were so unprepared that our appearance was entirely unexpected for them and we caught them completely off guard. We captured nearly an entire platoon. 79

I. Zolotov

Inscription on the photo â&#x2C6;&#x2019; To Comrade Zolotov as a memorial of exciting, difficult but pleasant days during the crossing of the Mamison Pass. 10/IV-21

Inscription on the photo â&#x20AC;&#x201C; From Comrade Zolotov 80

We were already at the outskirts of the town of Oni. At night we captured the bridges and crossings, and started to mobilize our forces for the attack. At 3 PM on March 3 the order was given to begin the attack on Oni with an encircling movement on the villages of Gori, Tsamindauri and Tslola. Seizing these villages, by 5 PM the regiment commenced the decisive assault. The fighting commenced and continued for two hours. Our left encircling column, moving on Tslola, decided Oniâ&#x20AC;&#x2122;s fate. The town was taken and the regiment moved in, taking prisoners, ammunition and various trophies, and smashing their border cavalry brigade. Wasting no time, we quickly organized a Revolutionary Committee in Oni and then set of to pursue the retreating enemy. On the same day we reached the village of Sora. Regimental headquarters remained in Oni. Reports from our forward intelligence in Somino, Surguto and Tunda allowed us to camp there for the night. On March 4 the 293rd and 294th regiments of the 98th brigade reached Oni and remained there, while my 292nd regiment continued the march further. The weather was calm and clear. A slight wind carried the scent of sulfur from the mineral springs running through the gorges of the mountains. We moved constantly among the cliffs, heading towards Khvanchkara. On the way we fought off small enemy units. Soon the reconnaissance patrols sent to the villages of Azaragheuli, Chala and Gukhra informed us that the enemy forces were grouping in the village of Chala. The decisiveness of our regiment rapidly stunned the enemy, and we took them prisoner. The enemy tried to hold Khvanchkara anyway, but again the swiftness of the regiment and the reinforcements we received had their effect. The enemy was again smashed, and again retreated. Khvanchkara was seized by force of arms. Abandoning Kchanchkara, the enemy again attempted to hold the northern side, in the villages Tonshina, Savavi and Ptsa, but again we sent in reinforcements and attacked the villages of Kvatskhusha and Khalengi and again the enemy fled to the village of Chelegali. Facing superior fire power from the enemy, our right column attacking the villages of Chelagali and Nikortsminda fell back to the villages of Kvarvatsminda and Motsmori. To support of the left column we sent in a platoon with machine guns, which carried out a decisive attack on Chelegali and Nikortsminda. Enemy resistance was smashed once again, and we took prisoners and occupied the villages. The regiment remained in Khvanchara until March 5. On March 6 we sent ahead our recon patrols to Tala and Chvishi. Taking these villages with 81

a fight, we moved towards the village of Leyliashi, and again there was combat. Capturing two outposts, we took prisoners and remained in Layliashi. By March 7 our recon units reached the village of Ghverisha and took prisoners and disabled the enemy’s artillery covering. Overcoming all of this, our recon returned with no losses. To fortify the village of Chvishi we sent for platoons tasked with a thorough reconnaissance of the villages of Alnani and Tsegori. In Alnani the enemy was camouflaged and concealed. They even held out a red flag trying to deceive us into allowing a patrol to get near and then open up with machine gun fire at close range. Our patrols, laying up until nightfall by the enemy positions, fell back to Chvishi under heavy enemy fire. Abandoning the outposts, the platoon pulled back and rejoined the regiment in Khvanchkara. Meanwhile our forward platoon found out that the enemy was concentrating their forces at the mouths of the Rioni and Lizhaura rivers in the villages of Ochara, Sairme and Tsageri and preparing for a decisive battle. At 3 AM the second battalion was ordered to launch an attack on Ochara and Sairme. Heavy enemy artillery fire stopped the battalion’s advance and they were forced to hang onto the cliffs until dawn. The enemy’s artillery fire prevented the fighters from even raising their heads. Then, on the orders from brigade, the regiment was tasked with cutting off the enemy’s retreat along the Military-Ossetian Highway in the Alnani region at any cost. To accomplish this task the regiment sent a left column comprised of one battalion and infantry reconnaissance towards the villages of Tsegari, Orkhova and Dzhnarisa, with a caution that the 293rd regiment, whose forward units had already taken the settlement of Achva, was active around the villages of Spidgori, Layshketa, Tsarveli and Tsikuramsha. Although there were no bridges across the Rioni River, and a covering of nearly a meter and a half of snow, our soldiers started across and by 5 AM on March 8 they took the village of Tsageri and moved on towards Orkhovo. As soon as they became aware of the location of the 293rd regiment, the soldiers, who had been hanging on to the cliffs for nearly a day and a half, were ordered to attack the enemy in the villages of Sairme and Ochara. This difficult task was successfully accomplished, and the battalion destroyed the enemy after a brutal fight. They took many prisoners, as well as equipment and ammunition. The main enemy forces retreated to the village of Lakheva. According to a report received on March 9, the battalion managed to take the villages of 82

Orkhovo and Dghnorisa. While the targets of the 293rd regiment were Apeshara, Lagenata and Vana, the first battalion of the left column and the infantry patrols moved in the direction of Derga and attacked the villages. They planned to take Mikvena to cut off the enemyâ&#x20AC;&#x2122;s retreat. At the same time, the second and the third battalions received an order concerning an attack against the Ossetian Military Road and taking the village of Lakhani regardless of any resistance. By 7 AM the first column of the 292nd and 293rd regiments took the villages of Tvashi, Mikvana and Vana and thus cut off the road for the enemy to retreat. The enemy was caught in a trap and fought with all his strength to get out of it. But they could not break the Red Army. To the contrary, we came closer and filled them with panic. They abandoned their equipment, including armored vehicles and machine-guns. The number of the captives reached 6,000. The gate of Georgiaâ&#x20AC;&#x2122;s northern border â&#x20AC;&#x201C; the Ossetian Military Road was taken by the Red Army. This unconditional victory opened the way for us to Kutaisi. The regiment camped in Mikvena and Depgashi for the night. There was warm, spring weather. The Red Army soldiers were buoyant and elated with victory. The attitude of the peasantry of Georgia further enlivened the Red soldiers. Strict military discipline was kept among them. Even the slightest insult towards the local inhabitants was harshly punished. The Georgian and Ossetian peasants met the Red Army soldiers warmly and with friendship and hospitality, becoming instantly convinced that the all of the ugly rumors about the Red Army soldiers were falsifications and dirty lies. The peasantry of Georgia and Ossetia was immediately convinced that the Red Army brought them independence, freedom, and release from the hated Menshevik yoke. The regiment received the order to move on to the city of Kutaisi. By March 10 we reached Zhenishi, Zarisa and Jevarila, where we camped for the night. The next day before daybreak, while the left column selected a company to reconnoiter the Nakerala Mountain, the main force moved to Baslava, Koka, Kalubani, Gelati and Motsameta. At the same time the 2nd battalion and the mounted reconnaissance moved to Kvilishari, Khamuli and Banoja. At 10 AM on the morning of March 10 Kutaisi was taken. The right column of the 2nd battalion and the mounted reconnaissance were the first to enter the city. 83

When we reached the Rioni station the enemy gave up and fled in a panic. They left behind small defensive units, which surrendered immediately as soon as we appeared. The entrance of the Red Army into Kutaisi was met with ovations, and the population bestowed all many of gifts on the Red Army soldiers. A Revolutionary Committee was organized in the city, and all political prisoners were released. Strict measures were implemented to ensure security and to maintain order in the city. On March 12-13 the regiment rested in Kutaisi, while conducting reconnaissance in the direction of Samtredia. At 10 AM on March 14 the regiment left Kutaisi and reached the village of Pirtskhanakanebi, where it encamped for the night. The weather became overcast and it started to snow. Our recon group sent to Kopitnari station made sure that the enemy was not there, and they learned from the locals that the main units were hurrying to Batumi and that a strong enemy outpost had been left in Samtredia. The regiment moved forward without any resistance. Small detachments of the enemy quickly retreated at our appearance, or simply ran away. We took the Samtredia station practically without any resistance. They enemy retreated, blowing up the bridge across the Rioni River. With their arrival into Samtredia our advance guard was met with joy by the workers, who told them about the panicked retreat of the Menshevik units. The night passed calmly. From the southern side of the Rioni the enemy fired shots from time to time. Our attempt to cross over to the southern shore of the river was met with heavy machine gun fire. At 5 PM on March 16 the order was given to reconnoiter the bridge across the Rioni that the enemy had blown up. For this purpose there was heavy artillery and machine gun covering fire. The enemy could not hold out, and ran in a panic. We took the southern embankment, and fortified our position and restored boat service. Preparations were begun for rebuilding the demolished bridge. On March 17 a directive was given to the local authorities and depot workers to immediately organize workers to repair the bridge. The work went on feverishly under my supervision, and soon the first part was ready for infantry and cavalry units to begin crossing. By March 18 the order was given to cross at once to the southern shore and to move on further. Through the efforts of the regiment and its commanding officers we restored the bridge in 25 minutes, and crossed over to the southern side of the Rioni. The battalion moved towards the Sajavakho station. About a half a verst from there we ran 84

into Georgian units headed by an adjutant of the 3rd Georgian Army, who ordered his men not to fire on the battalion and allowed it to move on further. Delegates were sent out to meet us, and they declared a cease-fire. Upon arriving, the delegates explained that the headquarters of the 3rd Georgian Army had not given any orders about letting the Red battalion through and that negotiations were ongoing only between the commanders in Batumi and the Georgian headquarters. The regiment took up its battle positions, and the delegates were detained. We sent our own delegates to the Georgian Army headquarters. A half hour later they returned. It turned out that the Georgian Army units were surrendering to us, and the regiment moved on unobstructed. They handed over train wagons. The regiment loaded up and headed for Batumi. At 3 PM on March 19 our first wagon reached Kobuleti station where it was stopped by a post of Turkish units represented by Kiazil Bey. On my orders this post was taken, and the wagons moved on towards Kobuleti. At the station a platoon with machine guns was detached and sent to the Chakva and Makhinjauri stations to investigate. After forty-five minutes a patrol returned and reported that Chakvi was taken and that our platoon was in a firefight with a large Turkish post on the Chakvitskali River. The order was given for the train to go straight away to the Chakva station where, having loaded up, it could attack the Turks under Kiasim-bey. The second train also headed to Chakva station, and the 2nd battalion, loading up the mounted reconnaissance at Kobuleti station, also departed for Chakva. The third battalion remained in Kobuleti, where it reconnoitered Sameba, Bobokvati, Khachua and Ukrnateki. The first platoon, crossing Chakvitskali at a ford, attacked full on, breaking the enemy and taking prisoners. The enemy retreated in panic. They tried to make a stand at the entrance to the Cape Verde tunnel, but because of the speed of our advance they were quickly overrun. The 2nd battalion followed the attacking 1st battalion in train cars. Near Tamara our units were met with heavy machine gun and howitzer fire. The enemyâ&#x20AC;&#x2122;s artillery thundered from the side of Little Sameba. The battle raged. A torpedo boat under the French flag appeared on the Black Sea. It approached within machine-gun range and opened fire on our units. At this time, the second battalion wagon was already loaded and sent on a back route towards 85

Kara Dare and Batumi, taking the northern part of the Small Sameba fort, past the fort at Large Sameba, and bypassing the guns at Bartskhana. I was personally heading the command of the battalion here. The enemy, engaged in fighting with our 1st battalion, let its guard down towards our 2nd battalion. In an hour and a half our 2nd battalion, under my personal command, with great effort bypassed the Small Sameba fort. Then I headed for the rear and those units that were fighting with our 1st battalion. The enemy units found themselves encircled. In a panic they started to retreat towards the barracks and artillery at Bartskhana. A joint thrust of the first and second battalions soon decided the outcome. The units of Kiazil-bey were smashed and taken prisoner, and we occupied the barracks and artillery at Bartskhana. The headquarters of Kiazim-beyâ&#x20AC;&#x2122;s units active around the Bartskhana fort and Little Sameba were taken prisoner, and all of these units were captured. During the fighting with the Kiazim-bey units firing in their direction was heard from the city of Batumi. As soon as we seized the barracks and forts at Bartskhana and Little Sameba this shooting from Batumi ceased. A delegation headed by Comrade Gabelia came out from Batumi, and they declared themselves to be the government â&#x20AC;&#x201C; the Revolutionary Military Council of the city of Batumi. Soon after this, Menshevik units headed by General Mazniev struck out to meet the Red Army units. General Mazniev quickly gave his complete agreement to the Revolutionary Committee and personally to me about the handing over of Batumi and that all Menshevik troops would subordinate themselves to the Revolutionary Committee, and that both Mazniev and the Menshevik units would fight against the Ankara government, against Kiazim-bey, who dreamed of seizing Batumi by force of arms. All of the state institutions, the telegraph, the radio-telegraph, the bank, the train station, and the port, as well as the fortresses of Kakhaberi, Kaiadibasi and Stepanovki, the Black Sea artillery, the Bartskhana barracks, and Large and Small Sameba, were now in our hands. Kiazim-bey was offered to liberate all of the state institutions he occupied within two hours and to hand over all posts to units of the Revolutionary Military Council of the city of Batumi. These negotiations were conducted over the telephone directly between Revolutionary Committee chairman Gabelia and Kiazim-bey. Kiazim-bey categorically protested, declaring that he would not hand over Batumi until he 86

received instructions from the Ankara government. He tried by all means to stall the handing over of the city, offering to maintain order in the city by carrying out joint patrols. The Batumi Revolutionary Committee again made an ultimatum to Kiazim-bey and before the deadline was up he agreed to remove his posts from the state institutions â&#x20AC;&#x201C; the post office, the telegraph, and so forth â&#x20AC;&#x201C; and to hand them over to us. The Revolutionary Military Council agreed to this. The order was given for the Red Army 292nd regiment to enter the city of Batumi, and at 18:00 on the afternoon of March 19th the 33rd division of the 98th brigade of the 292nd regiment occupied the city. The population greeted us ecstatically. The city immediately took on a festive air. Red banners were hung everywhere. When our units entered the city, the people threw flowers and gifts. The unceasing ovation of the workers and residents of Batumi continued for a long time, and hoorays cut through the air as soon as the Red Army units appeared. On March 19, at 6 p. m. the 292nd regiment of the 98th brigade of the 33rd division occupied Batumi marching. The local residents met us with special enthusiasm. The city was decorated solemnly immediately. Red flags were hoisted in every corner. People gave us flowers when we appeared. Storm of applause would not stop. Thus was Batumi taken, and Soviet power established in Adjaristan. Long live Red, Soviet Adjaristan! Former commander of the 292nd regiment of the 33rd division I. Zolotov

. Note: The work is composed on the basis of the diary of combat operations of the 292nd regiment of the 33rd division. The authenticity of content is certified by the Abkhazian Military Committee of the Red Army Soldiers and the Red Partisans.

Lia Kereselidze

An Extract from the Memoirs of a Georgian Red Army Soldier Professor Sergo Leontievich Beradze, head of the Department of Political Economy during the 1950s at Stalin Tbilisi State University (now Ivane Javakhishvili Tbilisi State University), was born in 1900 in the village of Patriketi, Kutaisi mazra. Born to a poor peasant family, he was unable to attend high school and instead left home to find work in Kutaisi after his elementary education. After working various jobs, by the age of seventeen he was actively involved with the Bolsheviks, and was among the Georgians who served in the 11th Red Army during the sovietization of Georgia. In 1957 he wrote a piece entitled “Short Memoirs of the Period of 19171921, Striving for the Soviet Authorities”, in which he describes his activities as a Bolshevik. The following extract from this work concerns the invasion of Georgia by the Red Army. In early September of 1920, I willingly entered the Red Army − specifically, I entered into training for the Baku 11th Red Army leaders, which involved intensive classroom and military activities. The head of the training was Lobanovskyi, the deputy head was Polivanov and the group head was Matveev. Among the students, there were the following Georgian machinegunners besides me: Shalva Vladimirich Tsagareishvili (assistant professor, Director of the State Central Archive), Boris Gvaramadze, Beso Sturua and Evgeny Chelidze (Chelidze served in cavalry division “Eskadron”. Now he is a mayor and a pensioner, and lives in Tbilisi). On February 19, 1921, we were awoken at night to an alarm. After five minutes we all were dressed, although there was a long queue in the bathroom. Everybody was hurrying. Each movement and action for such an event had been calculated during our training. Soon, all divisions gathered and deployed in the yard. The students, carrying their belongings, went out into the street. It was midnight. On the following day, February 20, we were moving very fast – but where? Nobody knew. We had been alerted like this before and we were used to it, but this time everything seemed quite different. The fact that we all carried our belongings meant that we were moving somewhere else. Perhaps we were moving to the battlefield. We were not afraid; we were military students, filled with juvenile spirit. We were brought to the railway station, and it became clear that we were leaving Baku. We were going somewhere, but still nobody knew where. However, one thing was clear: it would be a new stage of our lives. While waiting for a train to arrive, the students began to sing and dance. Then we heard the head’s voice: “Get on the train!”. A few boys were waiting for their turn to 88

dance but... We boarded the train. It was moving fast. We slept deeply. The following day, we saw that our train was moving west, and we understood that we were going to Georgia. We got to Kirovabad (at that time it was called Ganja). Several hours passed. We approached Akstafa, where we got off the train. It was obvious to us at that time that we were going to war against the Georgian Mensheviks, to defend the Georgian working class. There were signs of war around us. Firstly, supporters of the Menshevik authorities had blown up the Poylu Bridge, making it impossible to cross by train. Secondly, many Georgian soldiers had been captured in Akstafa. These were soldiers who had waited for the Red Army soldiers, in order to join them. Our unit immediately travelled to Kazakhstan on foot. We spent the night of February 20 there. On February 21, early in the morning, we started off across the Red Bridge, crossing the border into Georgia from Borchalo. In the evening we approached the village of Koda where we encamped, set up headquarters and spent the night. Before our arrival, a fight had taken place on that very spot. On our way from Akstafa to the village of Koda, we had met many Georgian soldiers who had either been captured, or who had willingly gone over to the other side. The Georgian soldiers were poorly dressed in short, thick, coloured felts. The soldiers were starving because they ate only maize-bread. Most of them were against Menshevik authorities. On the way to the battlefield we met Georgian soldiers who were going to Azerbaijan. There were victims on both sides. The fighting took place from February 22-24. But on February 24, when our unit deployed, the enemy did not appear. It had retreated. By that time the Poylu Bridge had already been rebuilt, and the Red Army units were crossing it from Karayaz. These units were moving to Tbilisi. On February 24 our unit was in Kojori, and we were travelling on foot. In the evening we got to the village of Okrokana, and that night we entered Tbilisi. Citizens greeted us with joy. They offered us tobacco and other things, but we did not take anything. It was forbidden and, moreover, we did not need anything. It was late at night that we came to the military barracks in Plekhanov Street and encamped there. The morning came soon, and the sun shone brightly. It was a sign of a new life. A new era began. It was a new day â&#x2C6;&#x2019; February 25. According to the historical sources, in February 1921, the Red Army helped workers and peasants rebel against Georgian Menshevik authorities. This is absolutely true. However, historians do not mention the fact that there were many Georgian soldiers in the Red Army. These were soldiers who fought for Soviet authority in Georgia. There were at least five Georgian soldiers in each unit of the 11th Red Army. A whole army could have been formed from the Georgian Red Army soldiers who were against the Mensheviks. Therefore, it is fair to note that there were many Georgians in the Red Army who helped rebellious workers fight against the Mensheviks. After February 25, 1921, I continued to serve in the Red Army. 89

In mid-August of 1921, my father died, and the head of my unit gave me a ten-day leave to visit my home village. One Sunday after my father’s funeral, the head of the Patriketi Party organization asked me to perform a Party task. Specifically, I was to form a special detachment − chon – from Patriket communists. In the early Soviet years, these special detachments were formed everywhere. They had weapons, and held military training sessions once or twice a week. The authorities trusted me, and for this reason I was asked to form another chon in Patriketi. In late August, I held a meeting for village communists in the school building, where the chon was to be formed. I was sitting at the table in the balcony, drawing up the lists, when a man shot his revolver by chance. I got an acute lung injury and fainted. The doctor was called and I was taken to the Kutaisi hospital, lying unconscious on a stretcher. After a difficult operation and a lengthy treatment, the doctor saved my life. However, I later caught tuberculosis and my health worsened. After being discharged from the hospital, I came to the Kutaisi military commissariat where I underwent medical checking. They sent a notice about the condition of my health to Tbilisi. According to the notice, I was judged useless for the military service. This is how my military career in the Red Army ended. So, I served there from September 1920 until September 1921...” [sic.]

. MIA Archive of Georgia, Section II, f. 18, d. 2, op. 2, c. 22, p. 21.

Nino Kipshidze

The Memoir of a Russian Soldier Our devoted readers are already aware that many interesting documents, memoirs, letters and photos are preserved in the Archive Administration of the Ministry of Internal Affairs of Georgia. This time we draw your attention to a small file, a memoir of a Russian soldier dated 1920. The author himself calls it a short biographical essay concerning military actions carried out in the North Caucasus by the Red Army. The soldier describes how Cossacks defeated the Red Army troops and how the Russian soldiers had to flee from the Caucasus through Georgia. The file is trustworthy because it seems to depict the attitude of the entire Caucasus towards Russia, which was deemed as a conqueror rather than a country helping its neighbors to survive. For this reason, to the Russian soldier’s surprise, the Red Army soldiers were not met with the famous Caucasian hospitality in any of these countries. We present were a nearly full and unaltered version of the memoir of the Red Army soldier. “A Short Biographical Essay About Military Actions in the North Caucasus and a Story of How the Red Army Retreated from Vladikavkaz.” February 1, 1919 The first day of February passed quietly. There were few people in the streets and everybody was in a good mood. The telephone message with the news of the approaching Cossacks arrived by midnight. We were ordered to go to the front at once. By that time we had had very few units, while the Cossacks had many more. The Red Army soldiers were deployed around Vladikavkaz. The infantry took control over the trenches and the artillery batteries had clear lines of fire. So thus we awaited the “Kuban eagles.” By 4 a.m. on February 2, the Cossacks had made the first attack on us. Although they took heavy losses, they did not retreat. Moreover, they continued assaulting us for nine days and nights. Their punitive detachments brutally exterminated the working masses. Ossetian cavalry could be observed among the Cossacks detachments. Although the enemy was numerous, we resisted bravely, which enfuriated them and made them fight more severely. After ten days and nights of continuous violent atrocities, a lack of bullets and a severe frost forced our troops to retreat. We were entirely isolated from the outside world. Therefore we retreated to the Darial Pass and took 91

lodgings in the village of Balta. While moving slowly towards the border separating Russia from Georgia, we sent a delegation to Kazbegi requesting permission cross the frontier. We were halfway away from Larsi to the Darial Pass when we were stopped. Not having eaten anything for four days and nights, we were very cold in the field and were looking forward to permission to cross the border. Finally, on the fifth day we were allowed to cross. While we hoped to find a hot meal in Kazbegi, but instead we were looted by robbers when we arrived, and instead of a hot meal we were locked in a dirty stable. We could not sleep a wink the whole night because of cold and hunger. That night is lodged in our memories forever. In the morning we were all made to stand in a line, and they took 150 roubles from each of us. Food and other necessities were very expensive. Then vague, dark characters appeared who demanded our rifles, but when they couldn’t find any they looted everything. So we were left without a penny in our pockets. But despite our suffering, we continued on our way. The closer we came to Tbilisi the more we expected to be treated kindly. We reached the Kobi station where we hoped to find shelter, but we were bitterly disappointed when we were left out in the open by a brutal local commandant. We were like wandering wolves looking for a warm den. But unfortunately everybody refused to put us up. Those wild animals, I mean the Ossetians, laughed at us. Having wandered till midnight, I was very tired and decided to try once again and ask someone to put me up for the night. I knocked on a door. An old man of about sixty opened it. I asked him to let me in, but in exchange for he wanted my warm cape. Being very tired I accepted. In addition to the cape he took 25 rubles. Early in the morning our group continued its way through the Jvari Pass. The weather was fine. In the village of Mleta we were not met kindly. You could see displeasure in people’s eyes, but we had no time to pay attention to such things. Finally, a hospitable man gave us shelter. But our happiness did not last long. Policemen and two officers came at 9 o’clock. They ordered us to go into the yard and stand in a line. They divided us into two groups and promised to take us to barracks to sleep. Those who were in the first group were lucky, while the others found themselves in a difficult situation because we had to stand motionless for two hours. Then we were taken to a barrack without doors or windows. It was also filled with a crowd of people. We could not sleep a wink the whole night, and in the morning we continued on our way. At Ananuri station I saw the English for the first time. They were in expensive full-dress coats. Much to our surprise, the English did not let us spend the night in Ananuri, although it was already evening. It was the English who were in charge in Georgia. We were strictly ordered to evacuate at once. Escorts came and made us leave the place. They told us that we stay in warm barracks that were three versts away. But instead of warm barracks we found ourselves in dirty shed. Robbers took everything they liked from us: boots, money and rings. They fled before we could appealed to the authorities. I could not make out whether they were the soldiers of a 92

democratic republic or robbers in disguise. We did not have a hot meal in Dusheti either. So we were starving when we reached Mtskheta. There somebody gave us some bread. In Tbilisi we were given shelter. After so much suffering our life went on in an usual way. Here I finish my memoir as I have caught typhus and have been sent to hospital. July 5, 1920.â&#x20AC;?

. MIA Archive of Georgia, Section II, f. 8, c. 501, p. 5.

სარჩევი წინასიტყვაობა.............................................................................................................. 3 ივანე ზოლოტოვის მოგონებები (დ. ალავერდაშვილი) ...................................... 4 ნაწყვეტი ქართველი წითელარმიელის მოგონებიდან (ლ. კერესელიძე)........................................................................................21 რუსი ჯარისკაცის მემუარი (ნ. ყიფშიძე)............................................................. 25 მიხეილ პავლეს ძე შრეიდერის მოგონებები (ვლ. ლუარსაბიშვილი).......... 29

содержания Предисловие.......................................................................................................................42 воспоминания Ивана Золотова (Давид Алавердашвили)...................................43 Отрывок из воспоминания грузинского красноармейца (Лия Кереселидзе)................................................................................56 Мемуары русского солдата (Нино Кипшидзе).....................................................60 К СОРОКОЛЕТИЮ СОВЕТСКОЙ СОЦИАЛИСТИЧЕСКОЙ ГРУЗИИ (Владимир Луарсабишвили)....................................................................................63

Contents Preface................................................................................................................................... 74 Ivan Zolotov’s Memoirs (Davit Alaverdashvili)...........................................................75 An Extract from the Memoirs of a Georgian Red Army Soldier (Lia Kereselidze).................................................................................88 The Memoir of a Russian Soldier (Nino Kipshidze)................................................. 91