Diagnoza domów kultury w Polsce Drukuj (zrealizowana na potrzeby przygotowań do wdrożenia programu „Dom kultury+”, na podstawie danych zawartych w publikacji internetowej Głównego Urzędu Statystycznego pt. „Kultura w 2007 r.”)
Zgodnie z klasyfikacją przyjętą przez Główny Urząd Statystyczny wyróżnia się cztery typy instytucji kultury mających na celu tworzenie, upowszechnianie i ochronę kultury:
domy kultury – „prowadzą wielokierunkową działalność społeczno-kulturalną” i mieszczą się w odrębnym specjalnie wyposażonym budynku z salą widowiskowo-kinową ośrodki kultury – są „wielofunkcyjnymi instytucjami społeczno-kulturalnymi, które integrują działalność istniejących w danej miejscowości (gminie) autonomicznych instytucji kultury i innych podmiotów prowadzących działalność kulturalną”, mogą być wyposażone w urządzenia rekreacyjno-sportowe i zakłady usług gastronomicznych, kluby – to instytucje prowadzące „działalność kulturalną w środowisku lokalnym we współpracy z instytucjami, organizacjami i stowarzyszeniami: kulturalnymi, społecznymi i politycznymi (…). Kluby są otwarte codziennie, jako miejsca organizowania kulturalnego wypoczynku i aktywności społeczności lokalnej. (…) Formy pracy klubowej szczególnie rozwinęły się w spółdzielczych osiedlach mieszkaniowych w wielkich miastach”, świetlice – to „placówki kulturalne posiadające z reguły jedno pomieszczenie, niezbędny sprzęt i obejmujące swym zasięgiem działania małych grup środowiska lokalnego”. Jako podstawowe zadania tego typu instytucji wymieniono w ustawie o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej m.in. : edukację kulturalną i wychowanie przez sztukę, tworzenie warunków dla rozwoju amatorskiego ruchu artystycznego oraz zainteresowania wiedzą i sztuką, rozpoznawanie, rozbudzanie i zaspokajanie potrzeb oraz zainteresowań kulturalnych.
Wydaje się, że w chwili obecnej wymienione powyżej typy instytucji są pewnymi anachronizmami znaczeniowo-funkcjonalnymi i w żaden sposób nie odzwierciedlają ani statusu danego podmiotu, ani jego funkcji. Coraz częściej podmioty pełniące zwyczajowe funkcje przypisywane domom kultury są nazywane „centrami kultury”, „centrami aktywności lokalnej” bądź nawet w sposób, który nie budzi automatycznych skojarzeń z domem kultury np. Centrum Sztuki Dziecka, Europejskie Centrum Bajki im. Koziołka Matołka czy Małopolski Instytut Kultury. Dodatkowo powstaje coraz więcej organizacji pozarządowych, które pełnią zwyczajowo rolę domów kultury. Przykładem takich inicjatyw z III sektora jest m.in. Fundacja „Sto pociech”, Fundacja Insitu czy działające na terenach wiejskich Stowarzyszenie Ekologiczno-Kulturalne Ziarno. Ze względu na brak jasności co do sposobu funkcjonowania klubów i świetlic – poniższa analiza obejmie wyłącznie instytucje określone jako domy i ośrodki kultury. W przypadku, kiedy nie można wyraźnie rozdzielić danych dotyczących domów i ośrodków kultury od
danych dotyczących klubów i świetlic, zaznaczamy, że analiza dotyczy wszystkich czterech typów podmiotów. Chcemy szczególnie wyróżnić domy i ośrodki kultury działające na terenach wiejskich, z uwagi na trudniejszy dostęp mieszkańców tych terenów do kultury, a także ze względu na główne założenia programu Dom Kultury+. W niniejszym dokumencie termin „dom kultury” jest używany w odniesieniu do wszystkich omawianych podmiotów spełniających wymienione powyżej kryteria określone w ustawie o działalności kulturalnej. Przedstawione poniżej dane dotyczące funkcjonowania domów kultury w Polsce odnoszą się do sytuacji z 2007 r. – są to najnowsze dostępne dane z Głównego Urzędu Statystycznego i pochodzą z wydanej w 2008 r. publikacji GUS pt. „Kultura w 2007 r.”. Dane dotyczące domów kultury (zawarte w dziale nr VII) zostały opracowane na podstawie wyników zbieranych co 2 lata w oparciu o kwestionariusz o symbolu K-07, na którym znajdują się pytania związane z następującymi tematami: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
informacje o jednostce, zatrudnienie, imprezy organizowane przez jednostkę, międzyresortowy program edukacji kulturalnej, zespoły artystyczne, koła (kluby), kursy organizowane przez jednostkę.
Należy jednak pamiętać, że ankietując jedynie na podstawie formularza, można uzyskać ograniczone spektrum informacji, które nie zawsze przystaje do obecnego sposobu funkcjonowania domów kultury. Sytuację domów kultury w Polsce można opisać, odpowiadając na trzy podstawowe pytania związane z sytuacją finansową domów kultury, systemem organizacji tych instytucji, a także ich uczestnictwem w kulturze. Odpowiedzi na te pytania udzielone za pomocą analizy danych statystycznych zbieranych przez GUS nie wyczerpują jednak repertuaru bardziej szczegółowych pytań dotyczących:
skuteczności pracy domów kultury (wykorzystania potencjału miejsca), oceny jakości oferowanych przez nie usług, oceny zadowolenia użytkowników domów kultury, oceny kompetencji pracowników domów kultury, zagrożeń i szans dla domów kultury.
A. System finansowania Wydatki na kulturę Wydatki publiczne (łącznie z budżetu państwa i budżetów jednostek samorządu terytorialnego) na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego w 2007 r. wyniosły 5 928,4 mln
zł (o 13,3% więcej niż w 2006 r.). Znacząca część tych wydatków pochodziła z budżetów samorządów terytorialnych (prawie 80%), w tym ponad 30% z samorządów gminnych. Wydatki na kulturę w budżetach samorządów terytorialnych wyniosły 4 729,9 mln zł, co stanowiło 3,66% ogólnych wydatków z budżetów samorządowych (dla porównania w 2006 r. wydatki na kulturę w budżetach samorządów terytorialnych stanowiły 3,53% ogółu wydatków. W przeliczeniu na 1 mieszkańca w 2007 r. dało to kwotę 124,09 zł rocznie. Wydatki samorządów terytorialnych na kulturę i sztukę systematycznie wzrastają od 2000 roku. Warto jednak zauważyć, że chociaż wydatki samorządów terytorialnych na kulturę i sztukę systematycznie wzrastają od 2000 roku, to ich udział w ogóle wydatków nie wzrastał tak prostoliniowo. W strukturze wydatków samorządów terytorialnych wydatki z samorządów gminnych stanowią najpoważniejszą część. Z danych wynika, że znaczna większość wydatków na kulturę i sztukę pochodzi z budżetów samorządów terytorialnych i te wydatki systematycznie rosną od blisko dziesięciu lat. Wśród jednostek samorządu terytorialnego najwięcej wydają na kulturę samorządy gmin. Jednak w strukturze wydatków budżetów gmin dział „kultura i sztuka” (3,2%) zajmuje jedno z dalszych miejsc – za oświatą (36,5%), pomocą społeczną (19,2%), administracją publiczną (10,4%), transportem (8,4%) oraz gospodarką komunalną i ochroną środowiska (7,4%).
Wydatki na domy kultury Poniższa tabela przedstawia udział wydatków budżetów jednostek samorządu terytorialnego na wybrane formy działalności kulturalnej w wydatkach na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego w 2007 roku: Ogółem
w odsetkach muzea, ochrona biblioteki i konserwacja zabytków
P O L S K A 4 729 mln 19,26 %
19,84 %
domy i ośrodki kultury, świetlice i kluby 26,43 %
teatry
filharmonie, orkiestry, chóry i kapele
13,47 %
3,37 %
Domy i ośrodki kultury oraz świetlice i kluby dostają z budżetów jednostek samorządu terytorialnego najwięcej środków finansowych – ponad jedną czwartą. Na drugim miejscu są biblioteki, a na trzecim muzea i konserwacja zabytków. Udział wydatków budżetów jst na takie formy działalności kulturalnej jak biblioteki oraz domy kultury w wydatkach na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego według województw w 2007 r. przedstawia się następująco: WOJEWÓDZTWA
Ogółem wydatki biblioteki
domy i ośrodki Wydatki na
na kulturę i dziedzictwo narodowe
kultury, domy świetlice i kluby i ośrodki kultury, świetlice i kluby
w tysiącach złotych (=100)
POLSKA Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie
4729925 456470 239165 212020 115595 307799 386073 871312 129955 230742 141269 263326 557722 102592 152941 360907 202037
19,84 % 15,79 % 17,37 % 24,11 % 24,62 % 16,46 % 18,39 % 18,73 % 18,08 % 19,04 % 16,87 % 17,28 % 25,32 % 24,43 % 22,62 % 22,98 % 19,64 %
26,43 % 28,36 % 21,40 % 30,21 % 46,08 % 23,23 % 26,87 % 17,42 % 30,65 % 36,50 % 30,38 % 20,92 % 26,91 % 32,65 % 27,77 % 27,90 % 37,72 %
z „ogółem” w tysiącach złotych 1 250 065 129 466 51 190 64 060 53 262 71 501 103 720 151 801 39 832 84 232 42 915 55 095 150 110 33 499 42 475 100 704 76 204
Jednostki samorządu terytorialnego województwa mazowieckiego wśród wszystkich województw wydają najwięcej na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego, natomiast najmniej wydaje województwo świętokrzyskie. Należy jednak zwrócić uwagę, że w strukturze wydatków na kulturę jednostki samorządu terytorialnego województwa lubuskiego wydają najwięcej na domy kultury (prawie 50%), choć suma wydatków na kulturę jest niewiele większa niż w województwie świętokrzyskim. Średnio wydatki na domy kultury są większe niż na biblioteki i wynoszą ponad 26 % (biblioteki – niecałe 20%). Województwem, w którym wydaje się procentowo najwięcej na domy kultury jest wspomniane lubuskie, natomiast procentowo najmniej wydaje województwo mazowieckie.
b. System organizacyjny Domy kultury w Polsce (oraz instytucje o podobnych celach statutowych) w większości są instytucjami samorządowymi, co oznacza, że organizatorem danych instytucji są jednostki samorządu terytorialnego. W 2007 r. zarejestrowano działalność 854 domów kultury, 1521
ośrodków kultury, 370 klubów i 1424 świetlic, co stanowi łącznie 4169 instytucji, z czego 2375 instytucji to domy i ośrodki kultury (czyli instytucje większe i bardziej wszechstronne). Z danych podanych przez GUS uwzględniających ilość domów i ośrodków kultury od 2003 r. wynika, że co roku przybywa około 35 nowych tego typu placówek. Szczegółowe dane na temat liczby poszczególnych placówek znajdują się w tabeli poniżej. Domy i ośrodki kultury według województw z wyszczególnieniem terenów wiejskich w całej Polsce na terenach wiejskich WOJEWÓDZTWA
Ogółem
Domy kultury
Ośrodki kultury
Ogółem
Domy kultury
Ośrodki kultury
POLSKA 2005 2007
2234 2318 2375
781 830 854
1453 1488 1521
1102 1127 1171
276 277 294
826 850 877
162 119 164 57 158 280 193 90 203 108 120 231 65 96 228 101
36 48 45 25 51 139 63 46 56 29 50 99 23 34 75 35
126 71 119 32 107 141 130 44 147 79 70 132 42 62 153 66
58 59 103 16 74 174 70 52 142 63 70 93 28 36 103 30
12 21 10 4 9 84 5 34 21 11 21 19 5 4 30 4
46 38 93 12 65 90 65 18 121 52 49 74 23 32 73 26
2003
Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie
Z powyższej tabeli wynika, że najwięcej domów kultury znajduje się na terenie województwa małopolskiego i również tutaj najwięcej domów kultury usytuowanych jest na terenach wiejskich. Najmniejsza ilość domów kultury przypada zaś na województwo lubuskie, w którym znajduje się również najmniej domów kultury usytuowanych na terenach wiejskich. Blisko połowa (49%) wszystkich domów i ośrodków kultury zlokalizowana jest na terenach wiejskich, które zamieszkuje 39% ludności Polski. Spośród 4169 domów i ośrodków kultury oraz klubów i świetlic do sektora publicznego należało 3837 jednostek, w tym 3821 to jednostki, których organem założycielskim były samorządy terytorialne (z czego 3394 instytucjami kierowały samorządy terytorialne). Wśród działających na wsi 2548 ośrodków kultury, 2537 było instytucjami samorządowymi, z których 2525 prowadziły samorządy gminne. W publikacji GUS pt. „Kultura w 2007 r.” brakuje rozróżnienia ze względu na typ instytucji oraz organizatora – w związku z tym nie można powiedzieć, ile jest domów i ośrodków kultury na terenach wiejskich, których organizatorem jest samorząd gminy.
W większości domy i ośrodki kultury mają siedziby w samodzielnych obiektach. Niecała jedna czwarta z nich to instytucje mieszczące się w jednym budynku z inną instytucją. Wśród nich są takie, które mimo ustawowego zakazu łączenia (na mocy ustawy o bibliotekach), połączone są z bibliotekami. W 2007 r. bibliotekę w swoich pomieszczeniach prowadziło 717 domów i ośrodków kultury. Z 2375 domów i ośrodków kultury tylko 737 instytucji mieściło się w 2007 r. w obiektach przystosowanych dla osób niepełnosprawnych, co stanowi około 30%. Powierzchnia użytkowa domów i ośrodków kultury średnio w 2007 r. wynosiła 690,7 m2 na 1 dom kultury oraz 469,1 m2 na 1 ośrodek kultury. Na wsiach domy i ośrodki kultury są znacznie mniejsze i tam powierzchnia użytkowa wynosiła średnio 298 m2 na 1 dom kultury i 286,4 m2 na 1 ośrodek kultury.
Zatrudnienie w domach i ośrodkach kultury W 2007 r. ogółem w domach i ośrodkach kultury oraz klubach i świetlicach zatrudnionych było (na podstawie różnych formuł umów) 27038 osób, czyli średnio 7,11 osoby na 1 instytucję, z czego 4,73 pracowników to pracownicy działalności podstawowej, w tym 1,79 osoby to instruktorzy amatorskiego ruchu artystycznego. Osoby zatrudnione na pełen etat stanowiły średnio 4,05 osób na 1 instytucję, z czego 2,6 osób to pracownicy działalności podstawowej, a 0,72 to instruktorzy amatorskiego ruchu artystycznego. Na wsi w 1 instytucji zatrudnionych było średnio 2,89 osoby, z czego 2,14 osoby zatrudnionych jako pracownicy działalności podstawowej, a 0,82 osoby jako instruktorzy.
c. Uczestnictwo w kulturze Wydatki na kulturę w gospodarstwach domowych W 2007 r. przeciętne roczne wydatki 1 osoby w gospodarstwach domowych na kulturę wyniosły 345,72 zł i wzrosły względem roku ubiegłego z 3,4% do 3,6% łącznych wydatków gospodarstw domowych. Przy czym wydatki te były różniły się znacznie w poszczególnych grupach społeczno-ekonomicznych. Okazało się, ze średnio najwięcej na kulturę wydają pracownicy na stanowiskach nierobotniczych oraz pracujący na własny rachunek, najmniej zaś – rolnicy. Różnie również kształtują się wydatki na kulturę w zależności od wielkości zamieszkiwanej miejscowości. Najwięcej na kulturę wydają mieszkańcy dużych miast (powyżej 500 tysięcy mieszkańców) – około 660 zł rocznie na osobę, a najmniej mieszkańcy wsi i małych miast do 20 tysięcy mieszkańców (odpowiednio 214,9 zł rocznie na osobę i 303,4 zł). Niestety Główny Urząd Statystyczny wśród wydatków na kulturę nie wyróżnia wydatków poniesionych przez gospodarstwa domowe na udział w wydarzeniach kulturalnych i
artystycznych, zajęciach dotyczących edukacji kulturalnej etc. Wśród wydatków na kulturę wyróżnia się jedynie:
wydatki związane z mediami (opłaty za abonament radiowy, telewizyjny, sieć kablową), wydatki na zakup gazet i czasopism oraz książek, wydatki na zakup sprzętu audiowizualnego, opłaty za wstęp do teatrów, kin i instytucji muzycznych.
Reasumując, z danych GUS wynika, że najmniej wydają na kulturę – ale również najmniej uczestniczą w wydarzeniach kulturalnych – mieszkańcy wsi i małych miast (rozróżnienie ze względu na miejsce zamieszkania) oraz rolnicy, robotnicy i renciści (rozróżnienie ze względu na grupę społeczno-ekonomiczną).
Organizacja wydarzeń kulturalnych w domach i ośrodkach kultury oraz uczestnictwo w nich Podmioty typu domy kultury zorganizowały w 2007 r. 214,7 tys. różnorodnych imprez dla ogółem 33,6 mln uczestników. Domy kultury usytuowane na terenach wiejskich organizowały 27% wszystkich wydarzeń kulturalnych, w których uczestniczyło 21% ogółu uczestników imprez przygotowywanych przez domy kultury w Polsce. Liczbę uczestników imprez zorganizowanych przez domy i ośrodki kultury, kluby i świetlice w 2007 r. przedstawia poniższa tabela: W tym występów rok Ogółem
prelekcji,
seansów wystaw zespołów
spotkań,
filmowych amatorskich wykładów 2003 30 213 027 1 225 184 3 463 132 9 269 288 1 850 742 2005 32 283 418 1 285 615 3 561 904 9 808 041 1 831 301 2007 33 612 049 1 379 830 3 265 586 9 901 997 1 774 873 Dane z powyższej tabeli wskazują znaczące różnice w uczestnictwie w wydarzeniach przygotowywanych przez domy i ośrodki kultury pomiędzy miastem a wsią w 2005 r. Mimo że na terenach wiejskich istnieje prawie 50% ogółu domów i ośrodków kultury, to uczestnictwo w wydarzeniach przez nie przygotowywanych plasuje się na poziomie 21% w stosunku do ogółu osób uczestniczących w tego typu imprezach. W 2007 r. w całej Polsce istniało 17454 zespołów artystycznych działających przy domach i ośrodkach kultury oraz klubach i świetlicach, z czego ponad 90% funkcjonowało przy domach i ośrodkach kultury. W 2007 r. najwięcej było wśród nich zespołów tanecznych, nieco mniej – zespołów muzycznych.
Ogółem członków zespołów wszystkich typów w 2007 r. było blisko 255 tysięcy osób, natomiast rozkład pomiędzy poszczególne typy zespołów przedstawia tabela poniżej. Pokazuje ona również udział dzieci i młodzieży do 15 roku życia w tego typu aktywności kulturalnej. liczba członków udział dzieci i w tym dzieci i zespołów młodzieży w ogóle młodzież w wieku członków istniejących przy domach i ośrodkach poniżej 15 lat poszczególnych kultury typów zespołów Członkowie zespołów artystycznych - ogółem w tym: teatralnych muzycznoinstrumentalnych wokalnych i chórów folklorystycznych tanecznych
254802
139903
55%
32526
19195
59%
39857
17715
44%
47033 44073 89851
18282 17739 65959
39% 40% 73%
Średnio dzieci i młodzież do 15 roku życia stanowią 55% ogółu członków zespołów artystycznych. W dwóch typach zespołów (teatralnych i tanecznych) stanowią ponad 50% członków (odpowiednio 59% i 73%). Natomiast w trzech typach zespołów (muzycznych, wokalnych i folklorystycznych) dzieci i młodzież stanowią poniżej 50% członków (odpowiednio 44%, 39% i 40%). Z przedstawionych danych wynika, że biorąc pod uwagę różne grupy wiekowe adresatów działań domów kultury, dzieci i młodzież (do 15 lat) stanowią poważny odsetek. Widać również, jak wyglądają preferencje tej grupy – zespoły teatralne i taneczne cieszą się największą popularnością.
Pracownie kultury W badaniu GUS wyróżnia się następujące typy pracowni specjalistycznych działających w domach i ośrodkach kultury: fotograficzne, filmowe, plastyczne, muzyczne, politechniczne, studia radiowe, studia telewizyjne, komputerowe. Dodatkowo z badań wynika, ile podmiotów posiada salę widowiskową i jaka jest liczba standardowych miejsc w sali. Poniższa tabela przedstawia dane dotyczące specjalistycznych pracowni edukacji kulturalnej.
WYSZCZEGÓLNIENIE
Ogółem
domy i ośrodki kultury (razem)
Instytucje - ogółem Pracownie specjalistyczne - ogółem w tym: fotograficzne filmowe
4169 4719 208 127
2375 4255 196 122
średnio na 1 instytucję typu dom i ośrodek kultury ----1,79 0,08 0,05
Domy kultury
Ośrodki kultury
854 1833 95 70
1521 2422 101 52
plastyczne muzyczne politechniczne studia radiowe studia telewizyjne komputerowe Jednostki posiadające salę widowiskową Liczba standardowych miejsc w sali widowiskowej
1397 1254 129 24 27 679
1240 1163 114 23 25 618
0,52 0,49 0,05 0,01 0,01 0,26
526 481 76 12 13 202
714 682 38 11 12 416
2131
1752
0,7
668
1084
389351
347239
146
133310
213929
Z danych zebranych przez GUS wynika, że najwięcej domów i ośrodków kultury posiada pracownie plastyczne - średnio zaledwie co druga instytucja posiada taką pracownię. Również prawie co druga instytucja posiada pracownię muzyczną, a co czwarta – pracownię komputerową. Blisko 2 na 3 domy i ośrodki kultury posiadają salę widowiskową na średnio 146 miejsc. W swoich badaniach GUS wyodrębnia formy pracy wykorzystującej potencjał pracowni edukacji artystycznych, takie jak: koła (kluby), kursy oraz zespoły. Brakuje danych zbiorczych mówiących ogółem o osobach korzystających z pracowni artystycznych. W związku z czym zamieszczamy poniżej dwa zestawienia, które obrazują stopień popularności poszczególnych typów zajęć.
WYSZCZEGOLNIENIE
POLSKA WOJ. ŁÓDZKIE WOJ. MAZOWIECKIE WOJ. MAŁOPOLSKIE WOJ. ŚLĄSKIE WOJ. LUBELSKIE WOJ. PODKARPACKIE WOJ. PODLASKIE WOJ. ŚWIĘTOKRZYSKIE WOJ. LUBUSKIE WOJ. WIELKOPOLSKIE WOJ. ZACHODNIOPOMORSKIE WOJ. DOLNOŚLĄSKIE WOJ. OPOLSKIE
Koła (kluby) Kursy członkowie kół absolwenci kursów (klubów) koła w tym dzieci kursy w tym dzieci i (kluby) i młodzież w młodzież w ogółem ogółem wieku wieku poniżej poniżej 15 lat 15 lat 10685 250007 104861 5409 96276 51217 715 1093 1701 1355 557 445 313 224 220 801
16975 31130 33906 30904 11191 10947 6721 5020 5799 22406
6566 12535 17529 12206 5022 4458 2513 1776 1633 7646
428 592 1263 572 192 407 239 97 74 371
6895 9034 22300 11312 3995 9918 4043 1490 1434 6601
3290 5051 14518 6234 2027 4618 1604 678 723 3194
495 851 249
10704 21072 6026
3912 8915 2603
133 298 126
2834 4729 2374
994 2888 995
WOJ. KUJAWSKOPOMORSKIE WOJ. POMORSKIE WOJ. WARMIŃSKOMAZURSKIE
679 546
15405 12820
8159 5446
179 292
2828 4160
1095 2290
441
8981
3942
146
2329
1018
Jak widać, w 2007 roku najwięcej kół (klubów) zainteresowań działających przy domach i ośrodkach kultury oraz klubach i świetlicach znajdowało się w województwie małopolskim, a najmniej – w lubuskim. Podobnie przedstawia się ilość kursów organizowanych przez instytucje typu domy kultury – największa w województwie małopolskim, a najmniejsza – w województwie lubuskim. Dodatkowo z badań zrealizowanych przez MillwardBrown dla Fundacji Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego na potrzeby Programu Rozwoju Bibliotek wynika, że najwięcej osób, które deklarują, że nie brały udziału w usługach kulturalno-edukacyjnych, podaje jako powód „brak dostępu” do tych usług.
Najnowsze dane będą pochodziły z roku 2009.