าฏกรรม รามายณะ นาฏกรรมแห่งชีวิต INDONESIA MYANMAR THAILAND
หากถามว่า
คุณค่าของศิลปวัฒนธรรม คืออะไร
ค�ำตอบทีไ่ ด้กค็ งแตกต่างกันไป ตามแต่ใครนิยาม บางคนอาจบอกว่า ศิลปวัฒนธรรมคือ สิง่ ดีงามทีเ่ ป็นรูปธรรมของสังคม หรือหากใครจะแปลงคุณค่า เป็นมูลค่าก็วา่ ไม่ได้ แต่ในบางครัง้ การนิยามคุณค่ากลับน�ำไปสูก่ ารถือครอง การยึดถือเป็นเจ้าข้าวเจ้าของ เรื่อง : นงนภัส ร่มสุขวนาสันต์ ภาพ : ปรีดา มนูญญา สราวุฒิ ฉ่ำ�แสง
นาฏกรรมรามายณะ นาฏกรรมแห่งชีวิต
05
ที่ผู้เขียนขึ้นต้นบทความมาเช่นนี้ เนื่องมาจากซีรีส์ชุด นาฏกรรมรามายณะ เริ่มต้นจากการวางแผนที่จะท�ำ สารคดี ชุ ด โขน แต่ ด ้ ว ยความขั ด แย้ ง ที่ ก� ำ ลั ง ปะทุ ระหว่างไทยกับกัมพูชาเมื่อครั้งฝั่งไทยเราเสนอโขน ให้ยูเนสโกพิจารณาขึ้นบัญชีมรดกวัฒนธรรมที่จับ ต้องไม่ได้ของมวลมนุษยชาติ ในปี พ.ศ.2561 ท�ำให้ พวกเราต้ อ งถอยกลั บ มาตั้ ง หลั ก แต่ ก ารถอยหลั ง ครั้งนี้ หาใช่การก้าวถอยหลังเพื่อหนีแรงปะทุ เพราะ เป็นการก้าวถอยหลังเพื่อมองภาพกว้าง ซึ่งต่อมา กลายเป็ น จุ ด เริ่ ม ต้ น ของการเดิ น ทางสู ่ ป ระเด็ น ที่ ครอบคลุม คือ นาฏกรรมรามายณะ ในประเทศ
เมียนมา อินโดนีเซีย และไทย มหากาพย์ ร ามายณะเดิ น ทางข้ า มน�้ ำ ข้ามทะเลไปทั่วเอเชียอาคเนย์ ไทยเล่น
รามเกียรติ์ พม่าเล่นยามะซะดอ ส่วนที่อินโดฯ ก็เล่นรามายณะใน หลากรูปแบบการแสดง ทั้งวายัง กู ลิ ต และวายั ง โอรั ง แต่ ส� ำ หรั บ
ผู ้ เขียน การแสดงเหล่านี้เป็นเรื่องที่ไม่ ใกล้ตัวเอาเสียเลย ความประหม่าจึงเริ่ม บังเกิด เกิดเป็นค�ำถามขึ้นมาในใจว่าเรา จะเข้าถึงสุนทรียะของนาฏกรรมรามา ยณะ ของแต่ละท้องถิ่นได้ขนาดไหน
06
SPIRIT OF ASIA
ทีมงานออกเดินทางจากย่างกุ้ง ใช้เวลานั่งรถราว ครึ่งวันก็ถึงเมืองพยาปงที่ตั้งอยู่บริเวณปากแม่น�้ำ อิรวดี เมืองพยาปงเป็นเมืองเล็กๆ การตามหาคณะ ยามะซะดอจึงไม่ใช่เรือ่ งยากส�ำหรับผูน้ ำ� ทางของเรา ทีค่ นุ้ เคยกับชาวพม่าเป็นอย่างดี แต่ความหวังของเรา ที่ จ ะได้ เ ห็ น การแสดงยามะซะดอก็ ถู ก ทลายลง เมื่อทางคณะฯ บอกว่า การแสดงจะจัดขึน ้ เพียง ปีละครัง้ ในช่วงงานบุญ ออกพรรษา หัวโขน ของคณะฯ ที่ มี อ ยู ่ เ พี ย งชุ ด เดียวเป็นสิ่งศักดิ์สิทธิ์ ไม่ใช่ของที่จะน�ำออกมาใส่สวมแสดงได้ในวันปกติ ทั่วไปอย่างวันที่เรามาเยือนวันนี้ แม่น�้ำอิรวดีที่ไหลผ่านตัวเมืองพยาปงก่อนไหลออก ปากอ่าวทะเลพม่า ท�ำเลที่ตั้งของเมืองเช่นนี้ส่งผลให้ เมืองพยาปงอุดมสมบูรณ์ไปด้วยข้าวปลาอาหาร
นาฏกรรมรามายณะ นาฏกรรมแห่งชีวิต
07
การไหว้พระและบูชาหัวโขนเป็นกิจวัตรทีป่ ฏิบตั ทิ กุ เช้า ในฐานะนักแสดง ยักษ์ไม่ได้เป็นเพียงบทบาทที่เขาสวม แต่ยังเป็นที่พึ่งทางใจ
เรื่ อ งราวความศั ก ดิ์ สิ ท ธิ์ ส ะกิ ด เข้ า ไปในใจ พร้อมความคิดที่แวบเข้ามาในหัว
ความศักดิส์ ิทธิย์ อ่ มเกิดจากการนับถือ และการนับถือจะเกิดขึ้ น เมื่อสิ่ง นั้น ส่งผลต่อชีวติ ผู ค้ น เรื่องราวที่เราได้พบเห็นและถ่ายท�ำออกมา เป็ น สารคดี ใ นตอนนาฏกรรม รามายณะแห่งเมืองพยาปง จึงถูก ถ่ายทอดออกมาในรูปแบบของ ความสัมพันธ์ระหว่างชาวเมือง พยาปงและการแสดงยามะซะดอ อูมยินโอน อูซออู และคานพยิ (ปู-่ พ่อ-ลูก) กาลังฝึกซ้อม ท่าร�ำ ในช่วงเวลานี้ ผู้อาวุโสจะสอนทั้งท่าร�ำและเรื่อง ราวศีลธรรมค�ำสอนที่สอดแทรกมาในเรื่องราวยามะ ซะดอ เสมือนเป็นการถ่ายทอดคัมภีรช์ วี ติ ส่งต่อรุน่ ต่อรุน่ ไปในเวลาเดียวกัน
08
SPIRIT OF ASIA
กราฟฟิตี้เป็นสิ่งที่ผู้มาเยือนโซโลสามารถพบเห็นได้ ตลอดการเดินทางในเมือง เป็นสิ่งบ่งบอกหนึ่งว่า เมืองนี้เป็นเมืองที่เปิดพื้นที่ให้แก่ศิลปะทุกชนชั้น
ผู ้ เ ขี ย นเดิ น ทางกลั บ จากพยาปงมาตั้ ง หลั ก ที่ กรุงเทพฯ ได้เพียงหนึ่งวันก็ต้องออกเดินทางต่อไป ที่เมืองโซโล หรือสุราการ์ตา เกาะชวา ประเทศ อิ น โดนี เ ซี ย เพี ย งก้ า วเท้ า ออกจากเครื่ อ งบิ น ระหว่างทางเดินเข้าสู่ ตม. ก็สังเกตเห็นได้แล้วว่าที่ นี่นั้นเชิดชูศิลปะการแสดงให้เป็นวัฒนธรรมของ ชาติเพียงใดจากการตกแต่งสนามบิน เมื่อเดินทาง สู่ถนนใจกลางเมืองก็จะเห็น อีกว่าเมืองนี้แสน
จะรุม่ รวยไปด้วยศิลปวัฒนธรรมจากการใช้ องค์ประกอบในการแสดงมาตกแต่งพื้นที่ สาธารณะภายในเมือง
นาฏกรรมรามายณะ นาฏกรรมแห่งชีวิต
09
010
SPIRIT OF ASIA
แม้องค์ประกอบของนาฏกรรมรามายณะจะ ตั้ ง อยู ่ ก ระจั ด กระจายไปตามแต่ ล ะฟากฝั ่ ง เมือง โรงละครศรีเทวารี (Sriwedari theatre) ที่เป็นโรงละครแห่งเมืองตั้งอยู่ใจกลางเมือง ร้านขายเครื่องแต่งกายนักแสดงอยู่ชานเมือง ฝั่งหนึ่ง ร้านขายหุ่นหนังส�ำหรับวายังกูลิต ตั้งอยู่กระเถิบไปอีกหน่อย โรงงานท�ำฆ้องที่ ใช้ในวงกาเมลันตั้งอยู่อีกฝั่งหนึ่ง แต่แม้จะ อยู่กันอย่างกระจัดกระจาย ก็ยังอยู่ในเมือง โซโลแห่งเดียวกันนี้
ชาวเมืองโซโลเข้าจับจองทีน่ งั่ ในโรงละคร ศรีเทวารีก่อนการแสดงจะเริ่ม ทุกค�ำคืน ที่นี่จะมีการแสดงวาหยังโอรัง โดยจะ แสดงเป็นเรือ่ งราวต่อเนือ่ งกันวันละตอน จนจบเรื่อง
นาฏกรรมรามายณะ นาฏกรรมแห่งชีวิต
ส� ำ หรั บ ที่ นี่ นาฏกรรมรามายณะรวมถึง ศิล ปะ การแสดงอื่นๆ ได้รับการสนับสนุนจากภาครัฐ เป็นอย่างมาก การเปิดพื้นที่ให้เหล่านักแสดงและ ช่างฝีมอื มีบทบาทในเวทีศลิ ปะการแสดงของเมือง ยิ่งส่งเสริมให้เมืองนี้รุ่มรวยทางศิลปวัฒนธรรม เป็นวัฏจักรไม่หยุดหย่อน ศิลปะการแสดงกลาย เป็นส่วนหนึง่ ในการท่องเทีย่ วเชิงวัฒนธรรมของทีน่ ี่ ส�ำหรับผู้คนที่เกี่ยวข้องทั้งหน้าม่านและหลังม่าน
ศิ ล ปะการแสดงต ่ า งๆ โดยเฉพาะ นาฏกรรมรามายณะนัน้ กลายเป็น ชีวติ ของพวกเขา เพราะด�ำรงไปด้วยคุณค่า และมูลค่า ไม่ ใช เ่ พียงสมบัติชาติ
ทีค่ นธรรมดาเกินจะเอือ้ มถึง
011
012
SPIRIT OF ASIA
ความคาดหวังในการเข้าถึงสุนทรียะ แห่งนาฏกรรมรามายณะค่อยๆ จางหาย ไปจากจิตใจของผู้เขียนตามวันเวลา ที่ ผั น ผ่ า นไประหว่ า งการเดิ น ทาง เพราะความสนใจในชี วิ ต ของผู ้ ค น แห่ ง นาฏกรรมรามายณะได้ เ ข้ า มา แทนที่ และในเวลาเดี ย วกั น นี้ เ องที่ ผู้คนเหล่านั้นได้พาให้ผู้เขียนเข้าใจ ในนาฏกรรมรามายณะในหลากมิติที่ มากไปกว่าสุนทรียะ... พวกเขาท�ำให้ ผู้เขียนได้เห็นว่า
นาฏกรรมแห่งชีวติ นัน้ หน้าตาเป็นเช่นไร