Denkboek 2018 by Nationaal Comité 4 en 5 mei

< Kijk in de flap

Gebruik deze vragen tijdens het kijken naar de herdenking op de Dam.

1W ie leggen de eerste en de grootste krans? 2W anneer doen ze dat?  na de 2 minuten stilte  voor de 2 minuten stilte

6 Je ziet ook het publiek op de Dam. Kruis aan als je iemand ziet die:  gaapt  verdrietig is  de ogen dicht heeft  strak voor zich uit kijkt  moet lachen  iets in iemand anders oor fluistert 7 Schrijf hier vier woorden uit het gedicht dat na het Wilhelmus wordt voorgedragen.

3H oeveel kransen worden er in totaal gelegd?

J Kruis aan en maak de zin af. Als ik naar een herdenking zou gaan, dan kies ik:  voor de herdenking op de Dam  een andere grote herdenking zoals op de Waalsdorpervlakte  een herdenking in mijn eigen woonplaats omdat:

Zing maar mee!

4W ie legt de laatste krans?

5W elke kleuren hebben de bloemen in de kransen? Waarom?

9 Dit vond ik heel indrukwekkend:

8 Uit welke provincies komen de kinderen die bloemen leggen?

Na de 2 minuten stilte wordt het eerste couplet van het Wilhelmus gezongen. Wilhelmus van Nassouwe ben ik, van Duitsen bloed, den vaderland getrouwe blijf ik tot in den dood. Een Prinse van Oranje ben ik, vrij, onverveerd, den Koning van Hispanje heb ik altijd geëerd.

4 en 5 mei

HER-

VRIJ-

BE-

AAN-

DENKBOEK

VRIJDENKEN

Nadenken over vrijheid

at betekent vrijheid voor jou? Hoe meer je erover nadenkt, hoe meer kanten je aan vrijheid ontdekt. Vrij ben je als je mag denken en geloven wat je wilt. Als je jezelf mag zijn, nieuwe dingen mag leren en de kans krijgt om te doen wat jij belangrijk vindt. Als je niet bang hoeft te zijn dat anderen die sterker zijn je zomaar kwaad doen. Als je geen honger hoeft te hebben en een plek hebt waar je je thuis kunt voelen.

Vrijheid kun je niet zien en niet vastpakken. Maar toch is vrijheid het mooiste dat we samen hebben. Stel je eens voor dat we niet vrij zouden zijn! Zoals in de Tweede Wereldoorlog, toen honderdduizenden Nederlanders omkwamen door geweld of door gebrek aan eten en zorg. Elk jaar op 4 mei

staan we stil bij hoe verschrikkelijk oorlog is en denken we aan de slachtoffers en aan de mensen die in verzet durfden te komen tegen onrecht en onderdrukking. De dag erna, op 5 mei, vieren we onze vrijheid. Die vrijheid is van jou en van alle kinderen in je klas. Hij is van de juf en de meester, van je ouders en ook van mij. We delen onze vrijheid en dat betekent óók: rekening houden met de vrijheid van anderen. Zo blijven we samen vrij!

Koning Willem-Alexander

INHOUD

OVER JEZELF/OVER EEN ANDER

HERDENKEN Hoe was het? Wat is er gebeurd? Wie herdenken we en waarom?

DE TWEEDE WERELDOORLOG

VRIJDENKEN Vrijheid is niet vanzelfsprekend. Wie vecht voor vrijheid? Hoe voelt het om vrij te zijn?

HERDENKEN, HOE DOE JE DAT?

BEDENKEN Wat vind jij zelf van wat je leest? Bedenk ook wat jij zou doen of zou kiezen. Wat vindt een ander? Praat samen over de verschillen.

HOE DENKEN JULLIE

A ANDENKEN Deze pagina’s vul je in zodat ze van jezelf worden. Bewaar het voor later en lees het nog eens terug.

DRAAG GEEN ORANJE TRUI

UITGESLOTEN, VERVOLGD,

Bij deze opdracht mag je iets doen (schrijven, kleuren, tekenen).

DE FEBRUARISTAKING

Een denkvraag. Je hoeft het antwoord niet op te schrijven. Het mag wel.

TIEN DINGEN...

Zie je een woord dat je niet kent? Zoek het op in de Oorlogswoordenlijst achterin dit boekje.

NAAR SCHOOL IN

ZONDER VADER IN

WEG!

......................................................

Een tijdbalk

OVER: HERDENKEN?

VERMOORD

OM IN VERZET TE KOMEN

DE OORLOG?

EEN JAPANS KAMP

Over vluchten voor oorlog

TIEN DINGEN...

KLEINE STAD VOOR

BEVRIJD!

NIEUWE OORLOG

EEN GROTE HELD Het verhaal van George Maduro

SPOREN VAN INDIË

(N)IETS DOEN

ONS VERHAAL

HOE DENKEN JULLIE OVER:

WEET JIJ VEEL!

MIJN VADER WAS EEN MILITAIR

HOE DENKEN JULLIE OVER:

BIJ JUF JANSMA Onderduiken

MONUMENT IN JOUW BUURT

DROMEN VAN ANNE

VERZET!

TIEN DINGEN…

COLOFON

IN MIJN KOFFER

Keuzes maken in de oorlog

COLLABOREREN, VERZET & AANPASSEN?

GEZOCHT: KRANTENBEZORGER

ONDER EEN KLEEDJE

DIE IK HEEL GRAAG OOIT WIL DOEN

WAT IS VRIJHEID?

DE HONGERWINTER

De oorlog is nooit afgelopen

VRIJHEID?

Vragen bij de poster

OORLOGSWOORDENLIJST ( VER)SPEEL JE VRIJHEID

AANDENKEN

OVER jezelf

8 — 4 en 5 mei Denkboek

5 Welke foto’s horen voor jou bij vrijheid?

VUL IN!

1 Naam:

2 Hoeveel jaar zit er tussen jou en 1940,

het begin van de Tweede Wereldoorlog in Nederland?

3 Ik ken iemand die een oorlog heeft

meegemaakt, namelijk …

4 Zet een vinkje bij de uitspraak of

uitspraken die bij jou passen.

4 MEI

    

IK LOOP MEE MET EEN STILLE TOCHT. IK KIJK OP TV NAAR DE HERDENKING. OEPS, VERGETEN DAT HET OM ACHT UUR WAS!

Boek: Film: Game:

IK LEES EEN VERHAAL OVER DE OORLOG. WIJ HANGEN THUIS DE VLAG HALFSTOK.

.................................................. 5 MEI

    

6 Dit boek/deze film/deze game over de oorlog ken ik:

WIJ HANGEN THUIS DE VLAG UIT. IK GA NAAR EEN BEVRIJDINGSFESTIVAL. IK WEET NIET DAT HET BEVRIJDINGSDAG IS. IK KIJK OP TV IETS VAN BEVRIJDINGSDAG. IK GA NAAR EEN BEVRIJDINGSFEEST.

7M AAK DE ZIN AF.

We herdenken de oorlog en vieren de bevrijding omdat:

8 Laat een volwassene de rechterpagina invullen.

Je ouder of verzorger, oma of opa, tante, oom of de buurvrouw bijvoorbeeld.

AANDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 9

OVER EEN

ander

5 Welke foto’s horen voor jou bij vrijheid?

LAAT INVULLEN DOOR EEN VOLWASSENE

1 Naam:

2 Hoeveel jaar zit er tussen jou en 1940,

het begin van de Tweede Wereldoorlog in Nederland?

3 Ik ken iemand die een oorlog heeft

meegemaakt, namelijk …

4 Zet een vinkje bij de uitspraak of

uitspraken die bij jou passen.

4 MEI

    

IK LOOP MEE MET EEN STILLE TOCHT. IK KIJK OP TV NAAR DE HERDENKING. OEPS, VERGETEN DAT HET OM ACHT UUR WAS!

Boek: Film: Game:

IK LEES EEN VERHAAL OVER DE OORLOG. WIJ HANGEN THUIS DE VLAG HALFSTOK.

................................................ 5 MEI

    

6 Dit boek/deze film/deze game over de oorlog ken ik:

WIJ HANGEN THUIS DE VLAG UIT. IK GA NAAR EEN BEVRIJDINGSFESTIVAL. IK WEET NIET DAT HET BEVRIJDINGSDAG IS. IK KIJK OP TV IETS VAN BEVRIJDINGSDAG. IK GA NAAR EEN BEVRIJDINGSFEEST.

7M AAK DE ZIN AF.

We herdenken de oorlog en vieren de bevrijding omdat:

8 Vergelijk samen de antwoorden van het kind

en die van jezelf. Zijn ze heel verschillend?

HERDENKEN

10 — 4 en 5 mei Denkboek

de tweede

W w ereldoorlog In 1933 komt de NSDAP, de politieke partij van Adolf Hitler, aan de macht in Duitsland. De leden van die partij nazi’s genoemd. worden Hitler wil van Duitsland weer een trots en machtig land maken. Duitsland heeft alle schuld van de Eerste Wereldoorlog gekregen en het land is straatarm geworden. De partij van Hitler belooft de mensen werk. Hitler zorgt ervoor dat hij alle macht in handen krijgt en dat tegenstanders worden uitgeschakeld. Hitler bouwt het leger weer op. Hij voegt gebieden die Duitsland zijn afgenomen weer bij het land. Maar dat is niet genoeg...

1939

10 mei Het Duitse leger valt Nederland binnen en trekt via België snel naar Frankrijk op. Het Nederlandse leger houdt de vijand vijf dagen tegen.

14 mei Duitsland bombardeert Rotterdam. Nederland geeft zich de volgende dag over. Nederland is bezet.

1940

1 september Nazi-Duitsland valt Polen binnen. Engeland en Frankrijk verklaren daarna Duitsland de oorlog.

juli Hitler probeert Engeland met bombardementen tot overgave te dwingen. De Engelsen vechten keihard terug. ‘We zullen ons nooit overgeven’, zegt premier Churchill. Hitler geeft het op, maar blijft Londen bombarderen. declares war: verklaart de oorlog

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 11

Duitsland, Italië en Japan maakten afspraken en vochten samen. Ze waren de As-mogendheden.

7 december Japan valt de Amerikaanse vloot aan bij Pearl Harbor (Hawaï). Nu doen ook de Verenigde Staten mee met de oorlog.

1941 22 juni Hitler valt Rusland binnen. De nazi’s veroveren snel veel gebied. Later dat jaar loopt het Duitse leger vast vlakbij Moskou.

1942 8 maart Het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger geeft zich over. De bezetting van Nederlands-Indië door Japan is compleet.

november De Duitsers verliezen een belangrijke slag in Egypte.

HERDENKEN

12 — 4 en 5 mei Denkboek Amerikaanse troepen. Britse troepen.

2 februari Het Duitse leger wordt verslagen bij de Russische stad Stalingrad. Bijna een miljoen Russische soldaten sterven of raken gewond.

1943 1943 Bijna alle landen op de wereld zijn op de één of andere manier betrokken bij de oorlog. Slechts een handjevol landen deed niet mee en bleef neutraal. Bijna de hele wereld was in oorlog.

6 juni D-Day: De geallieerden landen op de kust van Frankrijk. Na zware gevechten trekken ze verder Europa in. De Russen verslaan de Duitsers vanuit het oosten.

5 september Op de radio horen mensen dat de geallieerden in Nederland zijn. Ze vieren feest: Dolle Dinsdag. Het bericht klopt niet. september Via Nijmegen en Arnhem proberen de geallieerden Duitsland binnen te trekken. Maar ze worden verslagen bij Arnhem. Zuid-Nederland is bevrijd.

1944 november Bevrijding van ZeeuwsVlaanderen en Walcheren. De geallieerden zetten Walcheren onder water om de Duitsers te stoppen. december 1944 - januari 1945 Grote tegenaanval van Duitsland in de Ardennen.

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 13

maart Begin van de bevrijding van Nederland boven de rivieren.

15 augustus Japan geeft zich over. De Tweede Wereldoorlog is nu overal voorbij. 27 januari Bevrijding van Auschwitz, het grootste vernietigingskamp van de nazi’s.

30 april De Russische legers hebben Berlijn bereikt. Adolf Hitler pleegt zelfmoord met een gifpil. Zijn soldaten vechten nog door.

6 en 9 augustus De Amerikanen gooien atoombommen op de Japanse steden Hiroshima en Nagasaki. Honderdduizenden Japanse burgers komen om of raken gewond. Een invasie op Japans grondgebied zou teveel soldatenlevens kosten.

1945

5 mei Op de avond van 4 mei geven de Duitsers in Noord-West-Europa zich over. Op 5 mei is er een gesprek in Wageningen tussen de Canadezen en de Duitsers.

8 mei De laatste eenheden van het Duitse leger geven zich over in Frankrijk. De Duitsers tekenen die dag een overeenkomst tot overgave met Rusland. 8 mei is het officiële einde van de oorlog in Europa.

HERDENKEN WAT IS HERDENKEN?

Her-denken •

op een plechtige manier stilstaan bij een overleden persoon of bij een gebeurtenis uit het verleden

14 — 4 en 5 mei Denkboek

WAAROM HERDENKEN WE?

We herdenken elk jaar alle Nederlandse oorlogsslachtoffers, om hen en wat er is gebeurd nooit te vergeten. We herdenken om respect te betonen aan slachtoffers en hun nabestaanden. Ook staan we op 4 mei stil bij het feit dat leven in vrijheid, zoals wij in Nederland nu al bijna 72 jaar doen, niet vanzelfsprekend is.

HERDENKEN HOE DOE JE DAT? In Nederland zijn het hele jaar herdenkingen van oorlogsslachtoffers en gebeurtenissen uit de Tweede Wereldoorlog. Tijdens de Nationale Herdenking op 4 mei herdenken we alle slachtoffers samen. Wat is herdenken precies?

HOE HERDENKEN WE?

Een herdenking is een bijeenkomst waarbij we aandacht besteden aan de slachtoffers. Tijdens herdenken maken we vaak gebruik van rituelen.

Ritueel

• plechtige handeling waarbij je bepaalde dingen in een vaste volgorde doet.

RESPECT!

Tijdens de Nationale Herdenking ben je uit respect voor de slachtoffers even stil. > Radiomakers zenden 2 minuten lang niet uit. > Treinen, trams en bussen vertrekken nog niet of staan onderweg stil. > Vanaf Schiphol vertrekken er 2 minuten lang geen vliegtuigen. > De meeste mensen zetten even niks op Twitter, Facebook en Instagram.

BIJ 4 MEI GEBRUIKEN WE DEZE RITUELEN:

> Vlag. Op de avond van 4 mei hijsen we in Nederland de vlaggen halfstok tussen 18.00 uur en zonsondergang. > Stilte. Om 20.00 uur is iedereen 2 minuten stil. > Volkslied. Na de 2 minuten stilte wordt het Nederlandse volkslied gespeeld. > Bloemen. We leggen bloemen bij een oorlogsmonument in onze stad of ons dorp.

1 Wie of wat herdenk jij wel eens? 2 Heb je daar een ritueel voor?

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 15

WANNEER HERDENKEN WE?

7 JUNI

Herdenking kindertransporten vanuit kamp Vught Bij het kindermonument in Nationaal Monument Kamp Vught.

We herdenken niet alleen op 4 mei, maar het hele jaar door, bijvoorbeeld ook op:

27 *

JANUARI

FEBRUARI

Bombardement Nijmegen

Bevrijding kamp Amersfoort

Holocaust herdenking

MEI

* de zondag het dichtst bij 27 januari

Bombardement op Rotterdam

SEPTEMBER

Slag om Arnhem

JUNI

Kindertransport kamp Vught

SEPTEMBER

Bevrijding van Eindhoven

APRIL

15 AUGUSTUS

Einde van de oorlog in NederlandsIndië (nu Indonesië) Bij het Indisch monument in Den Haag en ook op andere plekken in het land.

AUGUSTUS

Einde oorlog in Nederlands-Indië

OKTOBER

Razzia Putten

WAAR HERDENKEN WE?

27 JANUARI

Holocaust herdenking Bij het ‘Nooit meer Auschwitz’-monument in Amsterdam.

Bij oorlogsmonumenten en oorlogsgraven in het hele land. In Amsterdam zijn de koning en koningin, de ministers en de leden van de Eerste en Tweede Kamer aanwezig bij de dodenherdenking op de Dam. Deze herdenking wordt op tv uitgezonden, net zoals een andere grote herdenking: de herdenking op de Waalsdorpervlakte, in de duinen bij Den Haag. Op deze plek zijn tijdens de oorlog veel verzetsstrijders doodgeschoten. Er is op 4 mei ook een herdenking in jouw buurt. Kijk bijvoorbeeld op de website van de gemeente waar je woont.

HERDENKEN

16 — 4 en 5 mei Denkboek

WIE HERDENKEN WE? In de eerste plaats herdenken we op 4 mei de Nederlandse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Sinds 1961 herdenken we ook de Nederlanders die zijn omgekomen vredesoperaties en andere oorlogen na tijdens de Tweede Wereldoorlog. Als je op 4 mei naar de herdenking op de Dam op tv kijkt hoor je de volgende tekst:

1940-1945 Meer dan

“Tijdens de Nationale Herdenking herdenken wij de Nederlandse oorlogsslachtoffers. Allen - burgers en militairen - die in het Koninkrijk der Nederlanden of waar ook ter wereld zijn omgekomen of vermoord sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, en daarna in oorlogssituaties en vredesoperaties.”

1945-NU Meer dan

25.000 mensen

260.000 mensen in en uit Nederland

DE DODEN TELLEN Het is heel moeilijk om het precieze aantal Tweede Wereldoorlog-slachtoffers vast te stellen. Dat komt omdat gegevens vaak ontbreken. Dit slachtofferaantal is daarom geschat. Lees meer over slachtofferaantallen op de website 4en5mei.nl.

Wij herdenken op 4 mei alleen de Nederlandse slachtoffers. In Europa en in de rest van de wereld zijn nog veel meer mensen gestorven tijdens de Tweede Wereldoorlog en in oorlogen daarna. Moeten we hen ook herdenken, vind je?

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 17

DE SLACHTOFFERS

Annick van Hardeveld is koerierster voor het verzet. Ze wordt door passerende Duitsers vanuit een vrachtwagen doodgeschoten. Op 5 mei 1945 horen haar ouders het nieuws van haar dood.

Op 4 mei worden op de Dam kransen gelegd. Hiermee herdenken we verschillende groepen slachtoffers. Hier zie je enkele gezichten van de honderdduizenden mensen die we herdenken.

Sinti-meisje Settela Steinbach kijkt vanuit de trein die haar wegvoert naar Auschwitz. Daar wordt ze in 1945 vermoord.

We herdenken de mensen die gevangen werden genomen en vermoord omdat zij in verzet kwamen en opstonden voor de rechten van anderen.

VERZET Elsje Bertling (9) overlijdt enkele dagen voor de bevrijding in een Japans kamp. Hier is ze nog klein, op de arm van haar grote zus Adri.

We herdenken de meer dan 100.000 Joden, Roma en Sinti die werden vervolgd en vermoord in concentratie- en vernietigingskampen alleen maar om wie ze waren.

VERVOLGING Jopie Gerrits is drie jaar als zijn school in Nijmegen wordt gebombardeerd. Zijn grote zus overleeft het, maar Jopie niet.

We herdenken alle burgers die zijn gestorven in Azië, als gevolg van verzet, gevangenschap, oorlogsgeweld en uitputting tijdens en direct na de Japanse bezetting.

Luc Janzen, korporaal der eerste klasse, sneuvelt in 2010 op 26-jarige leeftijd tijdens een vredesmissie in Uruzgan, Afghanistan.

We herdenken de mensen die omkwamen door oorlogsgeweld, bombardementen, uitputting, honger en verwaarlozing.

BURGERSLACHTOFFERS NEDERLAND

Lees meer verhalen over mensen die zijn omgekomen in de Tweede Wereldoorlog op oorlogsgravenstichting.nl/ levensverhalen

BURGERSLACHTOFFERS AZIË

MILITAIREN EN KOOPVAARDIJPERSONEEL

We herdenken alle militairen en al het koopvaardijpersoneel , omgekomen in dienst van het Koninkrijk der Nederlanden tijdens de Tweede Wereldoorlog en daarna in oorlogssituaties en bij vredesoperaties.

BEDENKEN

18 — 4 en 5 mei Denkboek

HOE DENKEN JULLIE OVER: Mijn moeder was op missie in Afghanistan.

4 mei, 20.30 uur, Amsterdam Herdenking op de Dam Kinderen leggen bloemen bij het Nationaal Monument op de Dam.

Ik hoop dat wij nooit een oorlog meemaken.

BEDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 19

HERDENKEN? Eens of oneens? Teken een pijltje op de lijn. Hieronder zie je een voorbeeld. Vraag een volwassene (bijvoorbeeld je vader, moeder, opa, oma, oom, tante, buurman, buurvrouw…) om ook pijltjes te zetten, in een andere kleur!

Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik werk met de kleur: 

Ik vind van niet

........................................................ werkt met de kleur: 

1 Oorlog herdenken is belangrijker dan vrijheid vieren. Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

2 Het is belangrijk dat we allemaal tegelijk herdenken. Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

3 Verhalen blijven vertellen over de Tweede Wereldoorlog is belangrijk. Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

4 Op 4 mei mag je ook aan overleden familieleden of vrienden denken. Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

5 Twee minuten stil zijn is lang. Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

6 Over 100 jaar herdenken we de Tweede Wereldoorlog nog steeds. Ik denk van wel ______________________________________________________ Allebei ingevuld? Waarover zijn jullie het niet met elkaar eens? Hoe komt dat?

Ik denk van niet

VRIJDENKEN

20 — 4 en 5 mei Denkboek

DRAAG GEEN

ORANJE TR I Op 10 mei 1940 werd Nederland bezet door nazi-Duitsland. Vanaf die dag golden er nieuwe regels.

oor de oorlog was Nederland een democratische rechtsstaat. In een rechtsstaat zijn duidelijke regels, waar iedereen, ook de overheid, zich aan moet houden. De macht is verdeeld. Het parlement (de Eerste en Tweede Kamer) wordt democratisch door het

volk gekozen. Wetten, die door het parlement goedgekeurd zijn, worden vervolgens ingevoerd. Rechters, die voor niemand partij kiezen, kijken of burgers en de overheid zich aan deze wetten houden. De nazi’s schaften het parlement af en voerden hun eigen wetten in. Die waren zeer discriminerend, vooral voor Joden, Roma en Sinti. Protesteren bij de rechter had weinig zin. De nazi’s benoemden hun eigen rechters of luisterden niet naar rechters die iets anders vonden.

IN EEN DEMOCRATISCHE RECHTSSTAAT…

ALS DE DEMOCRATISCHE RECHTSSTAAT WEGVALT TIJDENS EEN DICTATUUR OF BEZETTING…

Is de macht verdeeld. Het parlement maakt wetten. Ministers en ambtenaren voeren de wetten uit. De rechter kijkt of iedereen zich aan de wet houdt.

Is alle macht in handen van één persoon of partij. De dictator of bezetter bedenkt zijn eigen regels en voert die uit. Protesteren gaat niet, want de rechter is door de bezetter benoemd.

Hebben alle burgers grondrechten, zoals: alle mensen zijn gelijk. De grondrechten zijn vastgelegd in de grondwet. De grondwet kan niet zomaar veranderd worden.

Zijn grondrechten niks meer waard. Voor de nazi’s waren niet alle mensen gelijk. Dat lees je op pagina 20.

Kun je niet zomaar gevangen worden gezet. En krijg je een advocaat als je voor de rechter moet komen.

Kun je zomaar opgepakt worden en in de gevangenis belanden. En je krijgt geen advocaat.

Wordt de straf door de rechter bepaald. De rechter is altijd onpartijdig. Die kijkt goed naar alle omstandigheden.

Doet een rechter wat de nazi’s willen en is dus partijdig. De straf voor een kleine overtreding is vaak zwaar, zodat andere mensen het niet in hun hoofd halen om de wet te overtreden.

Wordt een nieuwe wet ingevoerd als een meerderheid van de gekozen parlementsleden ervoor is.

Worden nieuwe wetten zomaar ingevoerd.

Mag je alles zeggen wat je denkt. Journalisten mogen kritiek geven op de regering.

Moet je uitkijken wat je zegt. Journalisten mogen alleen nieuws schrijven dat door de partij die aan de macht is, is goedgekeurd.

VRIJDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 21

‘MIJN BUURMAN, DIE LERAAR IS VAN DE ZESDE KLAS, IS VAN DE ENE OP DE ANDERE DAG ONTSLAGEN. OMDAT HIJ JOODS IS. IK BEN ER ZIEK VAN. WAT ONEERLIJK.’

‘VANAF VANDAAG MOET IEDEREEN DIE EEN GOEDE HERENFIETS HEEFT, DIE INLEVEREN. HET DUITSE LEGER HEEFT DIE FIETSEN NODIG. MAAR IK KAN MIJN FIETS NIET MISSEN! BIJ WIE KAN IK TERECHT OM TE PROTESTEREN?’

‘IK BEN HET NIET EENS MET DE BEZETTING, DAAROM HEB IK MIJN ORANJE TRUI AANGETROKKEN. DAAR HEB IK NU VEEL SPIJT VAN. DUITSE SOLDATEN PAKTEN ME OP. PAS NA EEN HELE DAG IN DE CEL MOCHT IK GAAN.’

Waarom hoef je in een democratische rechtsstaat niet de cel in voor het dragen van een oranje trui?

HERDENKEN

22 — 4 en 5 mei Denkboek

Voor de oorlog woonden in Nederland 140.000 Joden. Na de Duitse bezetting begon de langzame uitsluiting van Joodse Nederlanders. Hun rechten werden afgepakt en ze moesten een Jodenster dragen.

In Duitsland komt Hitler aan de macht.

UITGESLOTEN,

VERVOLGD, VERMOORD KRISTALLNACHT:

aanval door de nazi’s op de Joodse bevolk ing in Duitsland, winkels en gebedshuizen worde n vernield of in brand gestoken.

“Je kunt het je niet voorstellen wat we aantroffen. Alles wa s kort en klein gesla gen. Lampen van het plafo nd gerukt, de piano was in tweeën geha kt. De w inkel van m ijn ouders was totaal ov erhoop gehaald.”

Mirjam Weitzner- Sm

uk , toen 8 jaar

f erleefde vij Mir jam ovtiekampen . concentra ers, zu s en Haar ouderden vermoord . zwager w

De ouders van Anne Frank vluchten vanuit Duitsland met hun dochters naar Nederland.

30 JANUARI

5 DECEMBER

1933

Sommige Joodse kinder en uit naziDuitsland worden op de boot naar Engeland gezet, vaak helemaal alleen, zonder hun ou ders. In Engeland zijn ze veilig .

Bouw van kamp Westerbork voor de Duits Joodse vluchtelingen.

9 OP 10 NOVEMBER

DECEMBER

1938

Nederlandse en een ambtenaren moet Ariërverklaring tekenen.

AUGUSTUS

1939

Alle Joodse ambtenaren worden ontslagen.

5 OKTOBER

21 NOVEMBER

1940

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 23

Joodse kin deren moe ten naar aparte Joodse sch olen.

Ida Vos (toen 10 jaar) moes t naar de Joo School in de dse Bezemstraat in Den Haag. de 35 k inder Van en in haar k la s overleefden maar v ier de er oorlog, onder w ie Ida. Later werd ze schri jfster. Ze sch reef boeken en gedichten ove r de oorlog.

zwem r naar het en niet mee . rk Joden mog pa t of naar he het strand am, Amsterd Ra z zia in n e n n a dse m 427 joo t en opgepak n e d r o w ar een n d teer a p. gedepor ratiek am concent

die Iedereen , wordt joods is erd. re geregist

10 JANUARI

22 FEBRUARI

ij k A a rd r

Ida Vos

bad,

sk u nd

nd e v ol d oe e n o n e e nd z i j h a d a rd r i j k s k u a r v o o a t st e d a g e e k l a t e r d i e l a w i st e e n w bl i n k a l a g maar s waar Tre precie ar en ma v e l é é h n tr an e er tig ijfend 985 . V : it U os , 1 Ida V door

31 MEI

Bij dierentuinen , cafés, restaurants, pa rken, bioscopen, theaters en bibliotheken komen bo rdjes met ‘Verboden voor Joden’.

‘We mochten steed s minder ... totdat we er niet eens meer mochten zijn’

Betty Goud smit- Ou

1 SEPTEMBER

1941

Joden mogen niet meer reizen of verhuizen zonder toestemming.

dkerk

15 SEPTEMBER

7 NOVEMBER

HERDENKEN

24 — 4 en 5 mei Denkboek

zes jaar, moeten Alle Joden, ouder dan ding dragen, kle hun op r ste een Joden n. ale bet f zel en die moeten ze

Joden mogen nie t meer met de tr ein, bus of tram, niet me er fietsen en na 8 uur ‘s avonds niet me er op stra at.

Anne Frank schreef op woensdag 24 juni 1942 in haar dagboek: “H et

is smoorheet. En ik moet alles lopen. N u zie ik pas hoe fijn een tram toch is, vooral een open. Maar dat genot is voor ons joden ni et weggelegd. Voor on s is de voetenwagen go ed genoeg.”

Joden mogen alleen nog ma ar tussen 3 en 5 uu r boodschappen doen. De meeste producten zijn dan al op.

De Hollandsche Schouwburg in Amsterdam wordt een verzamelplaats waar Joden deportatie. zich moeten melden voor Opgepakte Joden worden er vastgehouden.

Pais en zijn negenjarige De achtjarige Benjamin ter. Ze werden op zusje Jansje met de Jodens itz vermoord. chw Aus in 2 194 ber em 23 nov

n een Joden krijge js persoonsbewi . in er J n met ee

23 JANUARI

3 MEI

Anne Frank en haar familie duiken onder.

De eerste Joden worden opgeroepen voor werkk ampen in Duitsland.

30 JUNI

4 JULI

1942

De joodse Willy Alexander schreef op 25 maart 1943 in zijn oorlogsdagboek: “Op het ogenblik zitten er 1.300 mensen in de kleine Hollandse Schouwburg. ’t is er dan zo warm dat iedereen alsmaar om drank vraagt. Alleen de oude vrouwen kunnen op matrassen slapen. Er zijn voor die 1.300 mensen maar twee heren-W.C’s en drie dames-W.C’s en één of twee wastafels.”

6 JULI

17 JULI

20 JULI

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 25

Waarom hebben deze pagina’s deze titel?

en Laatste transport van Jod r naa k bor ter Wes uit kamp Auschwitz.

Lothar Gold moest samen met zijn moeder Gerda op het kindertransport. Deze foto gaven ze vlak voor vertrek aan hun buren. Op de achterkant staat “Ter herinnering aan ons drietjes. Familie Gold.” Op 11 juni 1943 werd Lothar in Sobibor vermoord. Hij was 12 jaar. Bron: ww w.kampwe sterbork.nl

Tot aan de fata le dag bleef het onzeker wie weg moest. Wie t zijn naam hoorde afroepen wis Hij wat hem te doen stond. pakte zijn bezittingen in dezelfde kof fer, rugzak of plunjezak waarmee hij naar kamp Westerbork was gekomen. Dan naar de hoofdweg van het kamp waarlangs de spoorlijn was gelegen, alwaar de lange trein klaarstond.

Monument op het voo Westerbork met voor elk rmalige ter rein van Kamp vermoord slachtoffer een steentje.

k en Anne Fran ie il m fa r aa h tdekt n o en word eerd. rt o en gedep es n An en Alle rleef t vader ove . g de oorlo

ort van transp n hun r e d in K ne ratieindere 1.269 k a ar concent n s r oude . den uit obibor Alle Jo k amp S incies v o r de p lden zich me n moete . t h g u V in k amp

6 EN 7 JUNI

29 SEPTEMBER

1943

Amsterdam or wordt do de na zi’s in’ ‘Judenre d r e iv (ge zu n) van Jode d. verkla ar

13 4 AUGUSTUS SEPTEMBER NOVEMBER

1944

Nederland bevrijd. Joodse Nederlanders moeten leren leven met grote verliezen. Er zijn 104.000 mensen vermoord. Mannen, vrouwen, kinderen, oma’s, opa’s, broers en zusjes.

5 MEI

1945

HERDENKEN

26 — 4 en 5 mei Denkboek

FEBRUARISTAKING Wat deden mensen toen ze zagen dat Joodse Nederlanders werden opgepakt en weggevoerd? Hun buren, klasgenoten, collega’s. De meeste mensen deden weinig. Behalve in februari 1941. Toen kwamen er mensen in verzet tegen de Jodenvervolging.

OP JE KNIEËN

AANVAL OP STRAAT

RAZZIA De Duitse bezetter slaat de rellen keihard neer. Ze houden een grote razzia onder de Joodse bevolking in Amsterdam. 427 mannen worden opgepakt en op een plein samengedreven. Later worden ze naar een concentratiekamp gedeporteerd.

WINTER 1940/1941

Het leven voor Joden wordt steeds moeilijker. Ze worden op straat aangevallen door NSB’ers, winkelruiten worden ingegooid of beklad. Joodse jongeren in Amsterdam pikken het niet. Ze vechten terug. Er wordt een NSB’er gedood.

23 FEBRUARI 1941

De Joodse mannen zitten urenlang op hun knieën op het plein terwijl ze onder schot worden gehouden. Heel veel voorbijgangers zien het. Ze zijn geschokt. Mensen uit het verzet zijn boos. Ze plannen een staking.

GA STAKEN! De Communistische Partij van Nederland doet een oproep: “Ga staken! Dit pikken we niet! Iedereen moet meedoen! Ambtenaren, tramconducteurs, winkeliers, iedereen!”

22 FEBRUARI 1941

1 2 4

4 en 5 mei Denkboek — 27

HERDENKEN

AMSTERDAM ZAANDAM HAARLEM

HARD OPTREDEN

MEER STAKINGEN

VELSEN HILVERSUM BUSSUM WEESP MUIDEN UTRECHT

DE DOKWERKER

De Duitse bezetters treden keihard op tegen de stakers. Er vallen 9 doden en 24 zwaargewonden. Heel veel stakers worden gevangengenomen. Na twee dagen is de staking voorbij.

AMSTERDAM ZAANDAM HAARLEM VELSEN HILVERSUM BUSSUM WEESP MUIDEN UTRECHT

Vanuit Amsterdam slaat de staking over naar Zaandam, Haarlem, Velsen, Hilversum, Bussum, Weesp, Muiden en Utrecht.

AMSTERDAM ZAANDAM HAARLEM VELSEN HILVERSUM BUSSUM WEESP MUIDEN UTRECHT

ACHTTIEN DODEN

6 Drie leiders van de Februaristaking en 15 andere verzetsmensen worden opgepakt en doodgeschoten.

Deze sterke man, een dokwerker (havenarbeider), is het symbool voor het verzet tegen de nazi’s. Het monument voor de Februaristaking staat op het plein waar de razzia plaatsvond en is geadopteerd door basisschool Rosj Pina uit Amsterdam.

8 7

AANDENKEN

28 — 4 en 5 mei Denkboek

10 DINGEN….

die je ku nt doen OM IN VERZET te komen In februari 1941 gingen mensen staken omdat andere mensen onrecht werd aangedaan. Er zijn nog steeds veel onrechtvaardige situaties. Wat kun je doen om voor anderen op te komen?

1 poster ophangen 2 Facebookactie 3 4 5 6 7 8

Kom je ook in actie als jouw leven, of dat van anderen, in gevaar zou komen?

9 J Alles ingevuld? Zet nu een streep door alle dingen die je niet kunt doen als je land bezet is.

Ik blijf hier! is een actie van Defence for Children. Ze willen dat kinderen die langer dan vijf jaar in Nederland wonen hier mogen blijven. Ze roepen mensen op om een poster voor hun raam te hangen om deze actie te steunen. Juf Arita schreef een brief op Facebook. Een 9-jarig meisje uit haar klas was tijdens een schoolreisje door een mevrouw uitgescholden omdat ze dik is. In de brief roept de juf mensen op elkaar te accepteren zoals ze zijn.

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 29

Naar

SCHOOL in de OORLOG?

DEN HAAG, 1942

We moeten naar een andere school en hebben ook een andere meester. Meester Foppe is Joods, net als wij. Maar er komen steeds minder kinderen naar school. Ze zijn ondergedoken of opgepakt...

>>> lees verder >>>

HERDENKEN

30 — 4 en 5 mei Denkboek

BRIELLE, 1943

Op mijn school is een bom gevallen. Geen school dus meer voorlopig.

TEGELEN, 1942

Ik vind handvaardigheid leuk! Daarna hebben we Duitse les. Dat vind ik moeilijk. Maar het is verplicht.

DEN HAAG

We mogen niet naar binnen van de meester, maar we hebben het allang door het raam gezien. Ik denk dat ik weet wie het gedaan heeft.

AMSTERDAM, 1942

Op school wordt in de hal een hele grote keuken gemaakt. Mensen uit de buurt mogen daar komen eten. Ik heb steeds zo’n honger. Gelukkig krijgen wij ook.

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 31

AMSTERDAM, 1942

De winter was heel koud. Maar nu kunnen we weer buitenspelen!

LEIDEN, 1944

We zitten in een ander gebouw. Want de kachels in onze school zijn uit. De meester zegt dat de brandstof op is.

AMSTERDAM, WINTER 1944/1945

De school is dicht. We hebben het zo koud. Ik haal houtblokken tussen de tramrails uit voor onze kachel. Mama is er heel blij mee!

AKEN, JUNI 1945

Ik ben zo lang niet naar school geweest! Ik heb er echt zin in. Eindelijk weer ‘gewoon doen’.

HERDENKEN

32 — 4 en 5 mei Denkboek

ZONDER

VADER IN EEN

Heleen Sm

JAPANS KAMP

‘Op een dag werd mijn vader opgehaald. Hij mocht alleen een klein koffertje meenemen. Wij dachten dat het maar voor even was, maar we zagen hem drie jaar niet meer.’

eleen Smit is 8 jaar oud in 1940. Ze woont met haar vader en moeder in Indonesië, dat toen Nederlands-Indië heette. Het land is een kolonie van Nederland. Een kleine groep Nederlanders is daar de baas over de bewoners van Indonesië. Ze wonen en werken er. Maar dat verandert allemaal in 1942. ‘Mijn vader en moeder zaten gespannen naar de radio te luisteren. Ik vroeg wat er aan de hand was. Ze zeiden: het is oorlog!’ BEZET DOOR JAPAN

Tijdens de Tweede Wereldoorlog is Japan een vriend van nazi-Duitsland. In maart 1942 bezetten Japanse soldaten Nederlands-Indië. Japan vindt dat Azië niet het bezit van Europese landen is. Ze willen een Azië voor de Aziaten.

NE D

ERL

IND O

NE SIË

Tijdens de Japanse bezetting van Nederlands-Indië worden veel Europeanen gevangen genomen en in kampen gezet. Heleens vader wordt eerst opgepakt. Een paar maanden later moeten ook Heleen en haar moeder naar een kamp in de stad Semarang. De reis ernaartoe is lang en zwaar.

‘IK WAS BANG DAT MIJN MOEDER DOOD ZOU GAAN’ Veel Indonesiërs dromen er al voor de Tweede Wereldoorlog over onafhankelijk te zijn van Nederland. Sommige Indonesiërs denken eerst nog dat de Japanners hen komen helpen om hun onafhankelijkheid te krijgen. Maar dat verandert snel. De Japanners zien de Indonesiërs niet als gelijken. Veel Indonesiërs worden gedwongen om voor

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 33

‘Mijn moeder werd erg ziek. Ik moest haar verzorgen. Dat valt niet mee als je 10 jaar bent. Je kon niet spelen. Maar natuurlijk deed ik het, net zoals veel andere kinderen. Ik was heel erg bang dat mijn moeder dood zou gaan.’ JAPAN GEEFT ZICH OVER

en kindezaten vrouwen hygiëne. erlands-Indië te ed ch N sle in n en n pe m ke in ka In de Japanse ar. Er was weinig eten en dr ka el op t ch ren di

de Japanners te werken. Ook mensen met een Nederlandse en een Indonesische ouder, de Indo-Europeanen, worden slecht behandeld.

OOK BUITEN DE KAMPEN WAS HET LEVEN ZWAAR IN HET KAMP

Heleen en haar moeder zitten in het kamp opgesloten. ‘We hadden een bed in een oud schoollokaal. We sliepen daar met heel veel mensen. We moesten elke dag op appèl. Dan werden we geteld. We moesten diep buigen voor de Japanners. Deed je dat niet, dan werd je geslagen, met de hand, met een knuppel of met een zweep. Ik heb een keer gezien dat iemand heel erg werd geslagen. Dat was heel naar, heel eng. Soms kreeg je zomaar een dag geen eten. Je wist niet waarom. Dat is echt vreselijk, als je zo’n honger hebt!’

Tijdens de Japanse bezetting komen er in Nederlands-Indië zeker 29.000 mensen – Nederlandse burgers en militairen – om het leven. Vooral in de kampen sterven duizenden mensen door honger, ziekten en mishandeling. Ook buiten de kampen is het leven zwaar. Op 15 augustus 1945 geeft Japan zich over. Maar de oorlog in NederlandsIndië is nog niet voorbij. Lees hoe dat zit op bladzijde 56. Heleen ziet haar vader pas na de oorlog weer. ‘Mijn moeder was blij dat ze haar man terugzag. Maar voor mij was het een vreemde man, ik kende hem niet meer. Dat was even moeilijk. Later is dat wel goed gekomen’. In 1946 vertrok ze met haar vader en moeder uit Indonesië naar Nederland. In Indonesië was het niet meer veilig voor ze. Bekijk het hele verhaal van Heleen in het filmpje ‘Jong in Oorlog – Nederlands-Indië en Suriname’.

In Nederland was na de oorlog weinig bekend over Indonesië en wat daar gebeurd was. Hoe kwam dat denk je?

VRIJDENKEN Inwoners van Arnhem vluchten de stad uit, 1944

Vluchtelingen op weg naar opvangkamp Heumensoord bij Nijmegen, 2017

34 — 4 en 5 mei Denkboek

VRIJDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 35

t in 1942 geVvluch s zes jaar oud en

anneke wa Joods. Haar koffertje stond n. klaar om ‘uit logeren’ te gaa , ren In de koffer zaten wat kle k. haar pop en een sprookjesboe r Hanneke moest vluchten voo r haa der zon en, de nazi’s, alle uw vader en moeder. Een mevro n me noe est die ze ‘tante Zus’ mo in. tre de bracht haar weg met een Hanneke kreeg steeds weer alf andere onderduikfamilie, twa

e (links) Hannek

m et h aa

r broer tj

in totaal.

Ee n ve rh aa l va Sa ve th e Ch ild n Te am Up (War Ch ild , re n en UN IC EF N ed er lan d)

geVvlucht in 2017

e 11-jarige Mal ik vluchtte met zijn ouders en drie broers (2 , 10 en 17 ) uit een lange reis Syrië. Na kwamen ze in Nederland aa Drie jaar gelede n. n woonde Mal ik nog in Syrië Elke dag viel h . ij met angst in slaap. “Als we gingen slapen dan kwamen er helikopters die iets naar bene den gooiden. E n dan heel hard ‘boeeem psch hh!’ Het waren bommen en al werd verwoest les .” Het was te ge vaarlijk voor Malik en zijn fa milie om in Syr ië te blijven. Te voet, per bo ot en met het vl iegtuig kwam Malik met zijn familie via Turk ije Nederland aan. uiteindelijk in Sinds kort won en ze in een AZC in Neder land. >>> lees verder >>>

Uniepers uitgevers

Bron: Kind in oorlog,

Iedere oorlog zorgt ervoor dat mensen op de vlucht slaan. Soms vluchten mensen voor bommen, geweld en honger, soms vluchten ze omdat ze worden vervolgd, omdat ze zijn wie ze zijn. Dat was vroeger al zo en dat gebeurt nu nog steeds, iedere dag.

VRIJDENKEN

36 — 4 en 5 mei Denkboek

Na de Tweede Wereldoorlog zwierven 40 miljoen vluchtelingen door Europa. Toen Hitler in Duitsland aan de macht kwam, zijn veel Joden en mensen met een andere politieke mening gevlucht. Er zijn nu – terwijl je dit leest – in de hele wereld meer dan 65 miljoen mensen op de vlucht. Sinds het begin van de oorlog in 2011 zijn 6,5 miljoen Syriërs hun huis ontvlucht. Meer dan de helft van de vluchte lingen zijn kinderen onder de 18 jaar. In Nederland wonen tussen de 200.000 en 250.000 vluchtelingen.

De 14-jarige Shyar Ahmed uit Syrië raakte op de vlucht voor IS zijn linkerhand kwijt door een landmijn. Deze foto is gemaakt in een vluchtelingenkamp in Turkije.

Bron: Vluchtelingenwerk, IOM

Mensen vluchten niet alleen als er oorlog is, maar ook als er armoede en werkloosheid in hun land heerst. Er komt een nieuw kind in jouw klas. Hij is gevlucht uit Syrië. Hoe zorg jij ervoor dat hij zich welkom voelt?

AANDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 37

10 DINGEN... in mijn 1

koffer 2

toilettas

g G e ld

k le r e n 5 4 p zZaklam

Mensen die moeten vluchten kunnen maar heel weinig spullen meenemen.

foon tele

robeer het zelf eens: je hebt niet lang de tijd om na te denken. En het moet er nog bij passen. Wat neem je nog mee?

sSlaapza k

Hoe kun je dingen die je niet mee kunt nemen toch bij je dragen?

De ze

koff

is v

an:

HERDENKEN

kleine stad

38 — 4 en 5 mei Denkboek

voor een

grote held

4 en 5 mei Denkboek — 39

HERDENKEN

>>> lees verder >>>

HERDENKEN

40 — 4 en 5 mei Denkboek

4 en 5 mei Denkboek — 41

HERDENKEN

42 — 4 en 5 mei Denkboek

(N)iets doen Collaboreren, verzetten, aanpassen. Deze drie woorden gaan over de keuzes die mensen moesten maken in de Tweede Wereldoorlog. Hoe strenger de Duitsers, hoe moeilijker het werd. Jouw keuze had invloed op het leven of de dood van een ander.

Lees de verhalen. Kruis aan welk woord er het beste bij past.

aanpassen • je gedragen collaboreren • met de

vijand samenwerken

verzetten • tegenstand bieden

aan de bezetter

eanne Staal was twee jaar toen de oorlog uitbrak. “Ik wist niet dat mijn vader lid was van de NSB. ‘Sjaantje, jij mag niet meer meedoen’, zeiden de kinderen op school. Ze zeiden niet waarom. Ik voelde me erg eenzaam.” Sjaantje had heel mooi speelgoed, dat kwam van Joodse kinderen. ‘Van kinderen die verhuisd zijn’, zei haar moeder. Later kwam Jeanne erachter dat die Joodse kinderen natuurlijk helemaal niet verhuisd waren, maar zijn vermoord. De keuzes van haar vader hebben veel invloed gehad op het leven van Jeanne. £ aanpassen £ collaboreren £ verzetten

Uit: Jong in oorlog, Nationaal Comité 4 en 5 mei

zoals anderen dat willen

irjam Ohringer is Joods. Ze was vijftien jaar in 1940. “Wij probeerden Joodse mensen uit handen van de Duitsers te houden. Verzet, dat sprak vanzelf.” Mirjam helpt de illegale krant De Waarheid te verspreiden. Als schoolmeisje was ze minder snel verdacht. Later gaf ze berichten door. “Altijd op de loer, opletten. Wat een lading op je schouders, voor een kind. Als jij niet oplette kon dat de dood voor een ander betekenen.” £ aanpassen £ collaboreren £ verzetten

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 43

‘sjaantje, jij mag niet meer meedoen’, zeiden de kinderen op school

udi Hemmes (met bril) was zestien jaar toen de oorlog uitbrak. Hij had een hekel aan de Duitsers. Zo’n hekel dat hij besloot samen met een vriend naar Engeland te gaan om de geallieerden te helpen om Duitsland te verslaan. Ze moesten helemaal via België, Frankrijk, Spanje en Portugal reizen om naar Engeland te komen. Maar het lukte. Hij mocht in augustus 1944 mee naar Normandië om te vechten tegen de Duitsers. Rudi zag met eigen ogen hoe gelukkig de mensen waren die bevrijd werden. £ aanpassen £ collaboreren £ verzetten

ack de Zwart was acht toen de oorlog begon. Omdat zijn vader niet voor de Duitsers wilde werken, moesten ze van de Duitsers verhuizen. De moeder van Jack was woedend. Ze zei tegen zijn vader: ‘Het is jouw schuld dat wij moeten verhuizen. Iedereen werkt toch voor de Duitsers!’ Toen besloot de vader van Jack om het toch te doen. Hij moest daken van Duitse kazernes schilderen, vlakbij de Waalsdorpervlakte. Dat was een executieplaats. Hij zag de vrachtwagens met gevangenen en later hoorde hij de schoten. Jacks vader kwam toen thuis en legde zijn hoofd op tafel en begon te huilen. £ aanpassen £ collaboreren £ verzetten

Hij zag de vrachtwagens met gevangenen en later hoorde hij de schoten

WIL JE HET HELE VERHAAL ZIEN? Bekijk de filmpjes met het hele verhaal van Rudi, Jack, Mirjam en Jeanne op www.4en5mei.nl/jonginoorlog

Waarom is een kant kiezen in een oorlog zo moeilijk?

BEDENKEN

44 — 4 en 5 mei Denkboek

HOE DENKEN JULLIE OVER: Duizenden Nederlanders werden in de jaren dertig lid van de NSB omdat ze geloofden dat deze partij iets kon doen aan de crisis.

Utrecht, 1942 Marcherende NSB’ers

Tijdens de Duitse bezetting hielp de NSB de nazi’s.

HOUZEE!*

Kinderen van NSB’ers werden lid van de Nationale Jeugdstorm, een soort jeugdclub waar ze over de ideeën van de NSB leerden.

*H ouzee was de begroeting van de NSB’ers.

BEDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 45

COLLABOREREN VERZET & AANPASSEN?

Tip: Lees eerst pagina 40 en 41

Eens of oneens? Teken een pijltje op de lijn. Hieronder zie je een voorbeeld. Vraag een volwassene (bijvoorbeeld je vader, moeder, opa, oma, oom, tante, buurman, buurvrouw…) om ook pijltjes te zetten, in een andere kleur! Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik werk met de kleur: 

Ik vind van niet

........................................................ werkt met de kleur: 

1 Je aanpassen aan de vijand is eigenlijk ook collaboreren. Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

2 Als je in het verzet zat, ben je een held. Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

3 Je verzetten tegen de vijand klinkt makkelijker dan het is. Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

4 Als ouders voor de Duitsers waren, dan moesten hun kinderen dat ook zijn. Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

5 Het was slim van het verzet om kinderen boodschappen te laten doorgeven. Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

6 Als ik een gezin had, zou ik me ook aanpassen aan de vijand. Ik vind van wel ______________________________________________________

Ik vind van niet

Allebei ingevuld? Waarover zijn jullie het niet met elkaar eens? Hoe komt dat?

BEDENKEN

46 — 4 en 5 mei Denkboek

Op een dag ben je buiten aan het spelen met Hans, je beste vriend. Hij zegt: “Kun jij een geheim bewaren? Ik heb je hulp nodig.”

ijdens de oorlog zorgt de bezetter ervoor dat mensen alleen horen wat gunstig is voor de Duitsers. Ander nieuws is verboden. Kranten mogen niet zomaar schrijven wat ze willen, en ook op de radio komt alleen nieuws dat positief is over de bezetters, zoals ‘Duitsland verslaat Rusland’. Maar dat is niet de waarheid, je weet dus niet wat er écht aan de hand is. Daarom proberen sommige mensen in het geheim wél het echte nieuws te verspreiden, bijvoorbeeld in geheime (illegale) krantjes. In deze krantjes (vaak gewoon één velletje papier) wordt gewaarschuwd en geprotesteerd tegen maatregelen van de bezetter. Ook staat er nieuws over verzetsdaden in en nieuws over de bevrijders. Het maken van de krantjes is levensgevaarlijk, want je kunt er de doodstraf voor krijgen. Ook als je één krantje bij je hebt, is dat al gevaarlijk.

De meeste Nederlanders zien in de oorlogsjaren trouwens nooit een illegale krant. Veel Nederlanders blijven de ‘gewone’ dagbladen lezen.

In Barneveld helpen kinderen mee om een illegaal krantje te maken. Het heet ‘Voor Waarheid, Vrijheid en Recht’.

BEDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 47

Behalve gevaarlijk is het maken van zo’n krant ook erg lastig. Alles moet in het geheim gebeuren. De makers van deze krantjes verstoppen hun spullen, zoals inkt en drukpersen, op de gekste plekken: in een kippenhok of op een hooizolder. Ook de krantenbezorgers moeten van alles verzinnen om de kranten stiekem rond te kunnen brengen. Wat stond er in een illegale krant, hoe zag die eruit? Ga naar www.4en5meidigitaal.nl

STEL JE VOOR... Op een dag ben je buiten aan het spelen met Hans, je beste vriend. Hij zegt: “Kun jij een geheim bewaren? Ik heb je hulp nodig.” Je bent meteen nieuwsgierig. “Natuurlijk! Wat is er dan?” Hans kijkt even rond, en als hij niemand ziet, zegt hij zachtjes: “We hebben bezorgers nodig voor de krant. De mensen moeten weten wat er écht aan de hand is. Wil jij helpen om de krant in jouw buurt te bezorgen?”

WAT DOE JIJ? Lees alle redenen om het wel of niet te doen in de blokjes. Denk goed na. Ik help £ wel / £ niet mee om de illegale krant te bezorgen, want

HERDENKEN

48 — 4 en 5 mei Denkboek

ONDER EEN KLEEDJE BIJ

JUF JANSMA

Juf Jansma verborg tijdens de oorlog Joodse onderduikers in haar huis. Na de oorlog kreeg ze een monument.

e Joodse Karel Fonteijn was 16 jaar toen hij onderdook bij Juf Jansma in Amsterdam. Juf Jansma zorgde voor de onderduikers met gevaar voor eigen leven. De leerlingen van Juf Jansma wisten niets van het geheim. De juf was vaak ‘ziek’. Dan regelde ze dingen voor de onderduikers. MONUMENT

Trevant (11 jaar): ‘Ik vind het mooi om te gedenken dat er mensen zijn geweest die in het verzet hebben gezeten en anderen wilden helpen.’ Boaz (11 jaar): ‘Het is lang geleden, maar eigenlijk ook heel kort en er zijn nog steeds mensen die de oorlog echt hebben meegemaakt. Ik vind juf Jansma heel dapper!’

‘ALS JE ALLEEN AAN JEZELF DENKT, GAAT DE WERELD KAPOT. Dat is de les die ik van juf Jansma heb geleerd.�

In januari 1945, midden in de Hongerwinter, werd juf Jansma echt ziek van eten dat bedorven was. Ze overleed in het ziekenhuis. Ze was pas 31 jaar. De onderduikers bleven in het huis. Ze overleefden allemaal de oorlog! Na de oorlog kreeg juf Jansma een monumentje in de school waar zij ooit lesgaf. GEADOPTEERD

Basisschool het SchatRijk in Zaandijk heeft het monument voor juf Jansma geadopteerd. Elk jaar leggen de kinderen uit groep 6, 7 en 8 rond 4 mei bloemen bij het monument, ze lezen gedichten voor en ze bidden.

Karel Fonteijn en het monument van juf Jansma.

WIE MOESTEN ER ONDERDUIKEN?

• mensen die vervolgd werden door de nazi’s • mannen die niet voor de nazi’s wilden werken • mensen die in het verzet zaten

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 49

JUF JANSMA

Juf Jansma verstopte op haar zolder acht Joodse onderduikers.

Er was heel weinig te eten voor acht mensen. Juf Jansma klom door het zolderraam naar binnen.

KAREL

Er waren niet genoeg bedden en dekens. Daarom sliep Karel onder een vloerkleedje.

Bij wie zou jij terecht kunnen als je moet onderduiken of je verbergen?

HERDENKEN

50 — 4 en 5 mei Denkboek

DROMEN VAN ANNE

Anne Frank moest onderduiken omdat ze Joods was. Ze had dromen en wensen, net als jij. Deze dromen schreef ze op in haar dagboek. Anne stierf in concentratiekamp Bergen-Belsen toen ze 15 jaar was. Een fragment uit haar dagboek:

AANDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 51

VUL IN:

10 DINGEN... 1   4 5

die ik

heel graag ooit wil

doen

6 7 8 9  Eén droom kan uitkomen. Welke kies je? Streep de rest door.

VRIJDENKEN

52 — 4 en 5 mei Denkboek

Wat is

VRIJHEID?

Tijdens de Tweede Wereldoorlog was Roosevelt president van de Verenigde Staten van Amerika. Hij was bezorgd over wat er in de wereld gebeurde. Amerika vocht eerst niet mee, maar kon niet aan de kant blíjven staan. Vrijheid is te belangrijk, voor iedereen. Op 6 januari 1941 hield hij een toespraak.

Deze vier vrijheden zijn zo belangrijk, dat ieder mens op de wereld ze zou moeten hebben om echt vrij te kunnen leven: 1v rijheid van meningsuiting je mag zeggen wat je wilt 2

vrijheid van godsdienst je mag geloven wat je wilt

3v rij van armoede je hebt een huis, kleding en eten 4 vrij van angst je hebt recht op een veilig leven

VRIJDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 53

leanor Roosevelt, de vrouw van president Roosevelt, had in de oorlog veel ellende gezien. Ze schreef samen met anderen een tekst over de rechten van de mens. Bijna alle landen van de wereld hebben deze tekst onder-

tekend. Helaas houden ze zich niet allemaal aan de afspraken. Toch is het heel belangrijk dat deze afspraken er zijn: vele mensenlevens zijn er al door gered. Een organisatie die kijkt of landen zich aan deze afspraken houden is Amnesty International.

De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens bestaat uit een heleboel rechten. Deze bijvoorbeeld: • Alle mensen worden vrij geboren. Iedereen wordt op dezelfde manier behandeld • Je hebt recht op leven in vrijheid en in veiligheid • Je hebt recht op privacy. Je mag dingen voor jezelf houden • Je hebt recht op vrije tijd en vakantie

Zet een rode streep onder de vrijheid die jij het belangrijkst vindt. Zet een blauwe streep onder het recht dat jij het belangrijkst vindt.

Wat is het verschil tussen een vrijheid en een recht?

TOESPRAAK VAN KINDEREN Kinderen vinden ook van alles over vrijheid. Soms schrijven ze er zelfs een toespraak over die ze op 5 mei mogen voorlezen: de Kinderlezing. Kijk hier naar de Kinderlezingen van afgelopen jaren.

HERDENKEN

54 — 4 en 5 mei Denkboek

HONGERWINTER WAAROM?

In september 1944 gingen de mensen die bij de spoorwegen werkten staken. Ze wilden de geallieerden helpen. Als er geen treinen reden, zouden de Duitsers moeilijker meer soldaten het land in kunnen brengen. Maar de Duitsers gebruikten eigen personeel om de treinen te laten rijden. Het lukte de geallieerden niet om Nederland in één keer te bevrijden. Als straf zorgden de Duitsers ervoor dat er geen voedsel en brandstof meer naar Nederland kwam. En de winter kwam. Een koude winter. WAT WAS ER TE ETEN? Dagrantsoen voor een volwassene: 1/2 suikerbiet, 2 aardappelen, 2 boterhammen.

Dit zijn 400 kilocalorieën per dag. Een volwassene heeft per dag 2.000 tot 2.500 kilocalorieën nodig.

HOEVEEL MENSEN STIERVEN IN DE HONGERWINTER?

25.000

Bevrijd na 5 mei 1945, hier was de Hongerwinter Bevrijd 5 mei 1945 Bevrijd 30 maart 1945 Bevrijd 1 januari 1945

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 55

WANNEER KWAM ER HULP? In april 1945 gaven de Duitsers toestemming aan Engelse en Amerikaanse vliegtuigen om voedselpakketten uit te gooien boven het westen van Nederland. Deze pakketten hebben veel mensen het leven gered. VRIESKOU

Deze producten zaten in de voedselpakketten.

‘met mijn opa ging ik af en toe naar de gaarkeuken aan het Amstelveld. I i k zie de dode man nog steeds op de stoep liggen. hij had het net niet gehaald.’ Chris van Leeuwen was 8 jaar in de Hongerwinter.

HONGERTOCHTEN Op het platteland was nog eten. Veel mensen liepen of fietsten dagenlang naar de boerderijen om spullen te ruilen tegen eten. Sommige boeren hielpen waar ze konden. Anderen wilden kostbare spullen hebben voor een beetje eten. Er gingen veel kinderen op pad. Ouders hoopten dat Duitsers hen door zouden laten. Maar de tocht was heel gevaarlijk.

HONGERSNOOD TIJDENS OORLOG Tijdens oorlogen komt vaak hongersnood voor. Veel jonge mannen gaan vechten en kunnen het land niet bewerken. En vaak zijn de wegen en het spoor kapot, waardoor het voedsel niet vervoerd kan worden. Soms wordt de toevoer van voedsel expres gestopt.

Voorbeelden van ruilwaar

Het jongetje op deze foto is Henkie, hij heeft de Hongerwinter overleefd.

Bron: www.livius.org

Door de kou vroren de rivieren, kanalen en meren dicht. Er konden dus geen schepen varen om voedsel aan te voeren.

VRIJDENKEN

Vanaf september 1944 worden delen van Nederland bevrijd. Op 5 mei 1945 was heel Nederland bevrijd van de Duitse bezetting. Het was feest!

20 september 1944: de bevrijding van Eindhoven. De mensen wachten op de tanks van de bevrijders. Hoe zouden ze zich voelen denk je?

56 — 4 en 5 mei Denkboek

VRIJDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 57

Tijdens de bezetting waren de kleur oranje en de kleurencombinatie rood, wit, blauw verboden.

Waar zouden de mensen die oranje spullen verstopt hebben tijdens de oorlog?

De bevrijders kwamen uit allerlei landen. De soldaten die Nederland bevrijdden, kwamen meestal uit Canada, Engeland, Amerika en Polen.

il je meer weten W over hoe de bevrijding voelde, rook, smaakte, klonk? Scan de QR-code met een smartphone.

HERDENKEN

58 — 4 en 5 mei Denkboek

ni euwe oorlog In Nederlands-Indië was het einde van de oorlog op 15 augustus 1945 geen feest, zoals in Europa. Nu de Japanners verslagen waren, was het niet duidelijk wie de baas was.

Twee hapjes rijst

ort na 15 augustus hield de kampcom“k mandant een toespraak en zei dat het Japanse leger ‘de vijandelijkheden had gestaakt’. Dat was het enige wat we hoorden. En we kregen twee hapjes rijst in plaats van een. Dat was verbazingwekkend, de Japanners deden zo raar. We begrepen toen wel: er was meer aan de hand. Later die week vloog een vliegtuig met oranje driehoek over, het teken van de Nederlands-Indische luchtmacht. Ze cirkelden heel laag over en gooiden briefjes waarop stond:”

Bron: www.gahetna.nl/het-verhalenarchief

Leendert Brunt was 14 jaar in augustus 1945. Hij zat opgesloten in een jongenskamp op Java. Hij vertelt wat er gebeurde.

eD Japanse bezetter had vanaf 15 augustus 1945 geen macht meer in Nederlands-Indië. Maar wie was nu de baas? De Indonesiërs dachten: wij willen zelf ons land besturen! De Nederlanders wilden hun kolonie niet opgeven. Het was een chaotische tijd. Groepen Indonesische jongeren vielen iedereen die niet-Indonesisch was met veel geweld aan, omdat zij boos waren dat Nederland zo lang de baas had gespeeld. Duizenden mensen werden vermoord. Indische Nederlanders voelden zich niet meer thuis in hun land. Velen wilden maar een ding: weg uit Indië, naar het veilige Nederland, ook al waren ze daar nog nooit geweest. Een grote stroom vluchtelingen vertrok per boot.

4 en 5 mei Denkboek — 59

HERDENKEN

EEN NIEUWE OORLOG

De Nederlandse regering stuurde soldaten om de macht in Nederlands-Indië terug te krijgen. Er volgde een verschrikkelijke strijd, waarbij veel geweld werd gebruikt door de Nederlandse militairen en de Indonesische vrijheidsstrijders. Nederland moest deze oorlog en zijn kolonie uiteindelijk opgeven. Op 27 december 1949 werd Indonesië een zelfstandig land.

Brrr... koud!

n de winter van 1945/’46 Ischepen vertrokken de eerste met Indische

Nederlanders naar Nederland. Ze kregen onderweg warme kleren, want die hadden ze natuurlijk nooit nodig gehad in het tropische Indië. Renée was 7 jaar oud toen ze uit Nederlands-Indië vluchtte met haar moeder en haar broer: “We kregen winterkleren want in Holland was het altijd koud. Mijn broer liep in een damesjas met pofmouwtjes en ik moest dichte schoenen aan. Dat was ik niet gewend, thuis liep ik altijd op blote voeten!”

. Buiten de toch in het kamp ven veel mensen Europeanen. ble o45 Ind 19 s el ve stu gu or in au nken, maar ook vo n de Indonesische bla Na de bevrijding or vo k, rlij aa ensgev en tege hekken was het lev rmden nu de mensen in de kamp sche De Japanners be vrijheidsstrijders.

Ken jij iemand met een Indische achtergrond?

AANDENKEN

60 — 4 en 5 mei Denkboek

Sporen van Indië Na 1945 verhuizen duizenden mensen uit Nederlands-Indië naar het verre Nederland. Ze nemen woorden, voorwerpen, eten en gebruiken mee die we nog steeds in Nederland terugvinden. Welke sporen van ons NederlandsIndische verleden ken jij?

3 In Den Haag staat een monument voor slachtoffers van de Japanse bezetting. Welke woorden passen volgens jou bij dit monument? Schrijf ze erbij.

1 Vink aan wat typisch Indisch eten is.

PINDASAUS  b. NASI

 c . BAMI

 f. KROEPOEK

 d. SUSHI

 g. KEBAB

 e. SAMBAL

 h. STAMPPOT

Welk van deze gerechten heb jij wel eens gegeten?

2V ink aan welke straatnaam je herinnert aan Indië en vul in waarom.

Heb jij een straat in je buurt die met Indië te maken heeft?  nee  ja:

 B OKI

 JUMBO

 TAKI

 COOP

 TOKO

 AZIA

Ben jij wel eens in zo’n supermarkt geweest? Zo ja, kun je een voorbeeld noemen van wat je daar kunt kopen?

5 Het Nederlands heeft woorden overgenomen uit de Indonesische taal (het Maleis). Weet jij wat de onderstaande woorden betekenen? Verbind ze aan elkaar. AMPER

VOETEN

BANJEREN

ZEER SLIM

BAKKELEIEN

BIJNA

KAKKIES

ONRUSTIG EN ZORGELIJK NADENKEN

PIEKEREN

HEEN EN WEER LOPEN

PIENTER

OP EEN RUZIËNDE TOON MET ELKAAR PRATEN

OPLOSSINGEN: 1 A, B, C, E, F 2 De Sumatrastraat. Sumatra is een eiland van Indonesië. 4 TOKO 5 Amper: bijna | Banjeren: heen en weer lopen | Bakkeleien: op een ruziënde toon met elkaar praten | Kakkies: voeten | Piekeren: onrustig en zorgelijk nadenken | Pienter: zeer slim

 a. S ATÉ MET

4E r zijn supermarkten waar ze bijna alleen maar Aziatische producten verkopen. Hoe heet zo’n winkel?

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 61

ONS

Ken jij iemand die de Tweede Wereldoorlog heeft meegemaakt? De kinderen op deze foto’s hebben een opa of een oma die nog kan vertellen wat hij of zij heeft meegemaakt. Lees het hele verhaal van de In mijn families op de website.

VERHAAL schoolboeken lees ik weinig over de geschiedenis van Nederlands-Indië. Dat vind ik jammer.

MOIRA, 13 JAAR

Ik heb een wereldkaart op mijn kamer. Ik wil heel graag een keer naar Indonesië om te zien waar mijn familie woonde.

Indische mensen zijn te bescheiden. We moeten laten horen dat we er zijn. Alle Nederlanders moeten weten wat er gebeurd is in Indonesië.

MOEDER AUDREY, 44 JAAR

ARTHUR, 10 JAAR

OPA WALTER, 82 JAAR 7 JAAR TOEN DE OORLOG BEGON

Wat heeft Walter meegemaakt dat hij nooit meer vergeet? En waarom zag hij zijn vader pas toen de oorlog al lang voorbij was? Lees het verhaal van de familie Burger op www.4en5mei.nl/denkboek

Ik praat niet graag over de oorlog. Maar we moeten voorkomen dat het nog eens gebeurt. Daarom is de Indië-herdenking op 15 augustus heel erg belangrijk voor mij.

HERDENKEN

Mijn moeder heeft lang niet kunnen spreken over wat ze heeft meegemaakt. Later hebben we het hele verhaal gehoord. Ik ben trots op mijn moeder, op wat ze allemaal durfde!

OMA INEKE, 67 JAAR

OVERGROOTOMA MARIE, 96 JAAR 19 JAAR TOEN DE OORLOG BEGON

Ik heb in de oorlog gevangen gezeten omdat ik in het verzet zat. Ik heb erge dingen meegemaakt. Ik wil kinderen van nu leren dat haat niets oplost.

Wat is het lapje dat oma Marie vasthoudt? Wat deed ze in het verzet? En waarom zat ze gevangen? Lees het verhaal van de familie Verbraeken op www.4en5mei.nl/denkboek

62 — 4 en 5 mei Denkboek

Ik probeer mijn kinderen te laten ervaren dat mensen verschillend kunnen zijn. De boodschap van mijn oma geef ik door. OOM CAMIEL, 44 JAAR

Ik ben nieuwsgierig naar de verhalen van Omarie. Als ik op bezoek kom, vraag ik haar van alles.

IJSZE, 8 JAAR

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 63

VADER RAOUL, 46 JAAR

Ik ben erg bezig met wat mijn vader heeft meegemaakt en wat Joden in de oorlog is overkomen. Ik wil er alles over weten. Ik denk dat het best mogelijk is dat er in Nederland ooit weer een oorlog komt.

HADASSAH, 12 JAAR

OPA JACK, 80 JAAR 3 JAAR TOEN DE OORLOG BEGON

Ik was drie jaar toen ik moest onderduiken omdat ik Joods was. Pas na de oorlog zag ik mijn ouders weer. Het heeft mijn leven negatief beïnvloed.

Het verhaal van mijn opa vind ik schokkend. Ik weet nog heel goed dat ik zo klein was als opa in de oorlog. Ik heb zo’n geluk gehad dat ik dat niet heb meegemaakt.

Waarom heeft Jack zijn ouders in de oorlog niet gezien? En waarom vindt hij dat zijn leven verpest is? Lees het verhaal van de familie Eljon op www.4en5mei.nl/denkboek

BEDENKEN

64 — 4 en 5 mei Denkboek

mahmoud

13 jaar geboren in syrië zit in groep 8

luka 11 jaar

geboren in nederland zit in groep

rixt

10 jaar

geboren in nederland zit in groep 7

aziz

12 jaar

geboren in jemen zit in groep 8

Weet jij veel! Aziz, Mahmoud, Rixt en Luka praten over de Tweede Wereldoorlog, herdenken en vrijheid. Ze geven antwoord op vragen waar je wel even over moet nadenken.

Vind je het goed dat we de Tweede Wereldoorlog nog steeds herdenken? mahmoud:

Ik vind het goed dat er gedacht wordt aan mensen die ons hebben geholpen in de oorlog, zodat er nu vrede is. aziz: Om een boodschap over te brengen aan mensen die het hebben meegemaakt, ‘we leven met u mee’ zeg je eigenlijk. luka: Het is wel lang geleden, maar heel veel mensen leven nog steeds in oorlog. We moeten blij zijn dat wij geen oorlog meemaken.

En jij, wat denk jij? ................................................................................................. ...................................................................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................................................................

BEDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 65

Is stilte nodig om te herdenken?

luka: Als je praat, kun je niet denken. Dus als je stil bent, toon je respect. rixt: Ja, want dan kun je even voor jezelf herdenken. aziz: Iedereen mag op zijn eigen manier respect tonen. Je kunt ook bijvoorbeeld een kaarsje branden. mahmoud: Of een foto in je telefoonhoesje stoppen, zodat je aan mensen kunt denken.

En jij, wat denk jij? ................................................................................................................................... ..........................................................................................................................................................................................................................

Heeft oorlog ook nut? iedereen:

Nee!

En jij, wat denk jij? ...................................................................................................................................

Moet je denken aan de (Tweede Wereld) oorlog tijdens 2 minuten stilte?

mahmoud: Je kunt iemand niet dwingen om ergens aan te denken. aziz: Sommige kinderen weten niet wat er gebeurd is, dus die kunnen dat niet. En als je niet aan de oorlog wilt denken omdat je nare herinneringen hebt, moet dat ook kunnen. luka: Je kunt mensen geen bekeuring geven als ze het niet doen.

En jij, wat denk jij? .............................................................................................. ......................................................................................................................................................................................

Wat is vrijheid?

Je moet andere mensen niet veroordelen. Die ander is ook gewoon een mens. Je moet je niet bemoeien met elkaars geloof. rixt: Je moet aardig met iedereen omgaan. aziz: Je moet anderen behandelen zoals je zelf behandeld wilt worden. En wie toch oorlog wil voeren, kun je een dagje laten voelen hoe oorlog is. luka: Je moet oorlogvoerders dit boek laten lezen!

aziz: Dat je mag zeggen en doen wat je wilt. Maar je moet er wel over nadenken voordat je iets doet. Dat is vrijheid met een grens eraan. Het mag niet kwetsend zijn voor anderen. rixt: Dat er geen oorlog meer is. luka: Als alles vrijheid is, kun je niet goed leven. Want dan kan iedereen doen wat hij wil: winkels beroven, of zelf bepalen hoe hard hij rijdt. mahmoud: Sommige dingen mag je niet doen. Mijn moeder geeft mij veel vrijheid, maar als ik teveel vrijheid krijg, word ik echt geen goede jongen.

En jij, wat denk jij? ...................................................................................................................................

En jij, wat denk jij? ....................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................

Wat kun je zelf doen om te zorgen dat er vrede op de wereld komt? mahmoud:

HERDENKEN

66 — 4 en 5 mei Denkboek

Sijmen Verhoef in zijn soldatenpak. Hij werd 35 jaar.

WAT HEEFT ZIJN DOOD VOOR ZIN GEHAD?

A V D N IJ was een E MILITAIR

In de Tweede Wereldoorlog kwamen meer dan tweeduizend Nederlandse soldaten om het leven bij gevechten met de Duitsers. Ook nu nog zijn er soldaten die hun leven wagen voor veiligheid of vrijheid in de wereld.

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 67

• In mei 1940 sneuvelden ongeveer 2.200 Nederlandse soldaten bij gevechten tegen de Duitsers. • Sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog zijn er tijdens militaire oorlogen en vredesmissies in totaal ongeveer 5.500 Nederlandse militairen omgekomen.

Is vrijheid een mensenleven waard?

EEN ANDER LEVEN

e vader van Hennie Verhoef stierf op 13 mei 1940 tijdens het gevecht tegen Duitse soldaten op de Grebbeberg bij Rhenen. Nederlandse soldaten probeerden daar de Duitsers tegen te houden. Nog elk jaar met Pinksteren gaat Hennie met haar broers en zussen naar het graf. Ze was pas 3 jaar toen haar vader stierf. “Als hij bij ons was gebleven zou ons leven er heel anders uit hebben gezien. Heel wat minder verdrietig. Ik denk wel eens: wat heeft zijn dood voor zin gehad?”

MAG IK JULLIE WAT VRAGEN OVER PAPA?

tan Donkers heeft zijn vader nooit gekend. Zijn vader Robert was militair in Afghanistan. Hij kwam in 2007 om het leven bij een ongeluk met zijn pantserwagen. Stan was toen nog niet geboren. Daarom weet hij heel weinig over zijn vader. Hij schreef een brief naar de collega’s van zijn vader. Wat konden zij hem vertellen over sergeant Robert Donkers?

Stan zit nu in gr

oep 7.

Robert Donkers in Afghanistan. Hij werd 33 jaar.

BEDENKEN

68 — 4 en 5 mei Denkboek

HOE DENKEN JULLIE OVER:

Zo vrij als wij leven, dat kan niet in heel veel landen.

Wat fijn dat wij feest kunnen vieren op Bevrijdingsdag!

5 mei, 15.10 uur, ’s-Hertogenbosch Bevrijdingsfestival Brabant In het hele land wordt de bevrijding en de vrijheid gevierd.

BEDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 69

VRIJHEID?

Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik werk met de kleur: 

Ik vind van niet

........................................................ werkt met de kleur: 

1 Volwassenen zijn vrijer dan kinderen. Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

2 Om je vrij te voelen, heb je geld nodig. Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

3 Vrijheid is voor iedereen hetzelfde. Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

4 Het allerbelangrijkste voor een mens is vrijheid. Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

5 Bevrijdingsdag vieren is belangrijker dan herdenken op 4 mei. Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

______________________________________________________

Ik vind van niet

6 Ik voel me vrij. Ik vind van wel

Allebei ingevuld? Waarover zijn jullie het niet met elkaar eens? Hoe komt dat?

HERDENKEN

70 — 4 en 5 mei Denkboek

MONUMENT IN

Van Texel tot Sittard, van Amsterdam tot Assen. In veel steden en dorpen vind je wel iets dat herinnert aan wat daar in de Tweede Wereldoorlog is gebeurd. Vaak zijn dat oorlogsmonumenten of oorlogsgraven. Er zijn ruim 3.700 oorlogsmonumenten. Dus zeker ook in jouw buurt.

monument bij de voormalige Zeevaartsc hool, Delfzijl

GRONINGEN

Koningin Wilhelminaraam, Leeuwarden

LEEUWARDEN

‘Sint-Joris en de Draak’, Groningen

Gerbrandy-monument, Sneek

Georgische begraafplaats ‘Loladse’, Oudeschild

ASSEN ‘De 102.000 stenen’, Westerbork

Monument voor de Gevallene van de Onderzeedienst, Den Helder

Nationaal Monument op de Dam, amsterdam

Pools monument, Emmen

monument aan de Tuinstraat, Zaandijk

‘de Dokwerker’, amsterdam

monument Kamp Erika, Ommen

Vliegersmonument, Dronten

‘Keesje’, Amsterdam

HAARLEM

, monument Sinti en Roma Den Haag

ZWOLLE

LELYSTAD

erdam nument, amst

Spiegelmo

‘Graven van de Geallieerden’, Amsterdam

Canadian War Cemetery, Holten

zwerfkei bij Het Verscholen Dorp, Vierhouten

AMSTERDAM

‘Bos der Onverzettelijken’, Almere

‘Monument voor Gevallen Spoorwegpersoneel’, Utrecht

monument ‘Jongenskampen’, Arnhem

Herdenkingshof, Putten

monument voor vergeten slachtoffers, Warnsveld

monument voor Tante Riek, Winterswijk

‘De Ladder’, Amersfoort

voor monument ro, George Madu Den Haag

UTRECHT

Indisch monument, den haag

DEN HAAG nt, ermonume Joods Kind Rotterdam

plaquette Hotel De Wereld, Wageningen

ARNHEM ‘De Verwoeste Stad’, Rotterdam

‘De Schommel’, Nijmegen

Militair Ereveld Grebbeberg, Rhenen

‘Evacuatie’, Groesbeek Inundatiemonument, Middelburg

’S-HERTOGENBOSCH

MIDDELBURG voor Nationaal Monument de 4e Commando Brigade, Vlissingen

, ‘Dwangarbeid 1940-1945’ Overloon

‘Artikel 1’, Breda Kindergedenkteken, Vught

Monument van Verdraagzaamheid, Haelen

Op deze kaart zie je 42 grote en kleine oorlogsmonumenten in Nederland.

Nationaal Monument voor Vredesoperaties, Roermond

MAASTRICHT bevrijdingsmonument, Mesch

4 en 5 mei Denkboek — 71

JOUW BUURT Ga samen op onderzoek uit!

1 Zoek een monument in de buurt

van jullie school. Ga naar www.oorlogsmonumenten.nl. Kijk op de kaart om een oorlogsmonument in de buurt van jouw school te vinden. Schrijf de naam op. ........................................................

Misschien heeft jullie school een monument of oorlogsgraf in de buurt geadopteerd? Vul dan deze pagina in voor dat monument! Hebben jullie nog geen monument geadopteerd? Kijk dan onderaan deze pagina hoe je dat doet. Aan wie herinnert het monument? 2  kinderen  burgers  vervolgden  militairen  verzetsstrijders  .................................................

Welke tekst staat er op het 3 monument?

...................................................... ...................................................... ......................................................

HERDENKEN

4 Zet op de kaart hiernaast een

kruisje op de plek waar jullie monument staat.

Vragen die je over het monument 5 kunt stellen:

Wie of wat wordt met dit monument herdacht?

Is het een oorlogsgraf?

Waarom staat dit monument op deze plek?

Waarom heeft het monument deze vorm?

Zoek het antwoord op een of meer van deze vragen. Verwerk je antwoorden in een presentatie.

Vraag aan je leerkracht of hij jullie school wil aanmelden voor Adopteer een monument. Dat kan op www.4en5mei.nl/adopteer. Je kunt dan met je klas een herdenking bij het monument organiseren. Hoe zou jullie herdenking eruit zien?

BEDENKEN

72 — 4 en 5 mei Denkboek

BEZET!

De meeste Nederlanders probeerden tijdens de bezetting zo normaal mogelijk te leven. Een kleine groep kwam in verzet tegen de Duitse bezetter. Dat was erg gevaarlijk. Zie jij deze vormen van verzet op de poster?  HET V-TEKEN MAKEN MET JE VINGERS  LEUZEN SCHILDEREN  EEN ILLEGALE KRANT DRUKKEN  EEN ILLEGALE KRANT RONDBRENGEN

 E EN AANSLAG PLEGEN OP HET BEVOLKINGSREGISTER (WAAR GEGEVENS VAN JODEN WERDEN BIJGEHOUDEN)

 EEN GEHEIM BERICHT VERSTUREN MET EEN DUIF  WAPENS VERBERGEN

 EEN ORANJESPELDJE OP JE JAS DRAGEN  EEN SPOTLIEDJE ZINGEN  NAAR RADIO ORANJE EN DE BBC LUISTEREN  HULP GEVEN AAN ONDERDUIKERS  STAKEN  DOCUMENTEN VERVALSEN

SSSTTT….

Op de poster zie je veel voorbeelden van verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog tegelijk afgebeeld. Dat zag je zo niet in het echt. In werkelijkheid kwamen maar weinig mensen in verzet. En verzet vond natuurlijk plaats in het geheim!

Nationaal Comité 4 en 5 mei – Amsterdam 2018 isbn

978 90 77294 20 8

PROJECTLEIDING EN EINDREDACTIE

Sarah Feirabend en Cristan van Emden, Nationaal Comité 4 en 5 mei CONCEPT, TEKST EN REDACTIE

Patsboem! educatief

GRAFISCH ONTWERP EN ILLUSTRATIES

Suzanne Hertogs en Anne de Laat (Ontwerphaven) ILLUSTRATIES PAG 8 T/M 11, 36 T/M 39 EN 70

Karida van Bochove DRUKWERK

PrintSupport4U

Dit drukwerk is zeer milieuvriendelijk vervaardigd

BEELD

Nederlands Fotomuseum: Marius Meijboom / Nationaal Comité 4 en 5 mei: Jasper Juinen, Ilvy Njiokiktjien / RVD: Frank van Beek / ANP Foundation: Martijn Beekman, Freek van den Bergh, Valerie Kuypers, Jerry Lampen, Erik van ’t Woud, Remko de Waal / Nationaal Archief: Spaarnestad / Beeldbank WO2 – NIOD: British Information Service, L.M.A. van der Werff, Anefo / Rijksdocumentatiedienst / Collectie Stadsarchief Rotterdam, catalogusnr: 1977-3206 / Regionaal Archief Leiden - Erfgoed Leiden e.o. / collectie Joods Historisch Museum, Amsterdam / Diederik Schierbergen / Museon / Getty images: Anne Frank Fonds Basel / Bart Heemskerk / Wikipedia: Everett Harper, National Archives and Records Administration, Andy Mabbet, S. Sepp, Veerle & Jet, Westerterp / ASSOCIATED PRESS / Hollandse Hoogte / collectie NM Kamp Vught / collectie Utrechts archief / Anjo Kan, www.monumentenspreken.nl / Imperial War Museum / Nationale Beeldbank, Harry Kors Fotografie / Shutterstock.com / Flickr: US Departement of Agriculture / Death to stockphoto / Oorlogsgravenstichting, oorlogsgravenstichting.nl/levensverhalen / Jeppe Schilder / Dreamstime: Hrlumanog / Fotocollectie Gemeente Archief Barneveld / Chris van Houts / Jurriaan Huting / Roos Jans

MET DANK AAN

War Child, Baukje van Hout, Kathleen Brandt, Story2tell Mediaproducties, Bert Vos - www.hetkoffertjevanidavos.nl, Addy Hendriks, Familie Janzen, Mirjam Weitzner-Smuk, Heleen Smit-Scheffener, Rixt, Luka, Aziz, Mahmoud, familie Verhoef, Stan en Mira Donkers-Wetzels, Hanneke Gelderblom-Lankhout, Mark Verdam en kinderen van basisschool Het SchatRijk, familie Verbraeke, familie Eljon, familie Burger, het Indisch Herinneringscentrum, het Landelijk Steunpunt Gastsprekers WO II-Heden en het Joods Cultureel Kwartier voor bemiddeling. BOEKEN

Betty. Joodse kinderverzorgster in het verzet door Esther Göbel en Henk Meulenbeld. Uitgeverij Gibbon. DISCLAIMER Het Nationaal Comité 4 en 5 mei heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de rechthebbenden volgens wettelijke bepalingen te regelen. Degene die desondanks meent rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht om contact op te nemen met het Nationaal Comité 4 en 5 mei.

Nationaal Comité 4 en 5 mei Nieuwe Prinsengracht 89 1018 VR Amsterdam info@4en5mei.nl www.4en5mei.nl www.tweedewereldoorlog.nl OORLOGS GRAVEN

STICHTING

Sla de flap open. Ga met je pion op weg naar de vrijheid. Onderweg kom je hindernissen tegen. Wie wint de vrijheid? DIT HEB JE NODIG: • 1 dobbelsteen, minstens 2 vrijheidsstrijders • p ionnen (knoop, paperclip, gum…) •W ie het langste woord met het woord VRIJ erin kan maken, mag beginnen. •K om je op een plaatje? Doe dan de opdracht. •K rijg je een VRAAG? Geef antwoord. De andere spelers bepalen of je antwoord goed is. (Bij twijfel: meeste stemmen gelden.*) Antwoord goed? JE MAG NOG EEN KEER GOOIEN. Antwoord fout? TERUG NAAR DE PLEK HIERVOOR.

VRIJHEID

SPELREGELS OP WEG NAAR

9 In 1945 was Nederland bevrijd. Waarom was de oorlog toch niet voor iedereen echt afgelopen?

14 Deze plek geeft je macht.

Kies zelf hoe je die macht gebruikt.

47 5 mei is een nationale feestdag. Klopt dit?

ZET ÉÉN IEMAND TWEE VAKKEN VOORUIT... OF ACHTERUIT.

50 Je bent gearresteerd in een

19 Waar is ieder jaar het 5 mei-concert, waarmee Bevrijdingsdag wordt afgesloten?

MUNTSTUK OP NUMMER 63. DIE IS VOOR DE WINNAAR. OF SLA TWEE BEURTEN OVER.

26 In onze Grondwet staat: je mag zeggen wat je wilt. Wat kan dat voor iemand anders betekenen? 27 Jouw vrijheid wordt bepaald door de speler rechts naast je.

MAG JE NOG EEN KEER GOOIEN OF MOET JE EEN BEURT OVERSLAAN?

31 De nazi’s bedachten in de

oorlog regels om Joden hun vrijheid af te nemen. Noem er één.

32 Je hebt thuis straf gekregen. Je mag de deur niet meer uit. SLA EEN BEURT OVER.

37 Jij bepaalt de vrijheid van de anderen. ZET IEDEREEN OP EEN ANDERE PLEK.

42 Je krijgt extra vrijheid. ALS

BELONING MAG JE ZELF WETEN WAT JE DOET MET JE PION. Maar denk

* Hier vind je alle antwoorden. www.4en5mei.nl/vrijheidsspel_antwoorden • Wil je het spel op het digibord of op de computer doen? Open de les Verspeel je vrijheid op www.4en5meidigitaal.nl.

niemand mag aan jouw lichaam komen als je dat niet wilt. Wat heeft deze wet met vrijheid te maken?

land waar dat zomaar kan. Je kunt de politie omkopen. LEG EEN

52 Oh nee! Je bent in een dictatuur terechtgekomen. Je hebt je mening hardop gegeven. JE ZIT IN DE GEVANGENIS EN SLAAT TWEE BEURTEN OVER.

53 Er is een Bevrijdingsfestival. JE MAG NOG EEN KEER GOOIEN.

56 Jouw vrijheid wordt bepaald door de speler links naast je.

MAG JE NOG EEN KEER GOOIEN OF MOET JE EEN BEURT OVERSLAAN?

58 In onze Grondwet staat: je

mag demonstreren als je het ergens niet mee eens bent. Waarvoor zou jij willen demonstreren?

61 Jij dacht dat je bijna vrij was? Mooi niet. GA NET ZOVEEL STAPPEN ACHTERUIT ALS JE LEEFTIJD.

er eerst goed over na!

62 Wie steekt jaarlijks het

45 In onze Grondwet staat:

63 Vrijheid!

bevrijdingsvuur aan?

Oorlogswoordenlijst Ariërverklaring • Formulier

dat ambtenaren (dus juffen, meesters, agenten, brandweermannen, straatvegers, verpleegsters) moesten invullen. De nazi’s wisten hierdoor precies wie Joods was en wie niet.

Bezetting • Een land wordt

ingenomen door een leger of een andere groep die er niet hoort.

Concentratiekamp • Plek

waar mensen gevangen zitten.

Deportatie • Iemand naar

een werkkamp of concentratiekamp brengen.

Gaarkeuken • Plek waar je in tijd van nood gratis eten kunt krijgen. Geallieerden • De landen die samen vochten tegen Duitsland, Italië en Japan tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Holocaust • De massale moord op de Joden in de Tweede Wereldoorlog.

Koopvaardijpersoneel •

Mensen die tijdens de Tweede Wereldoorlog op handelsschepen werkten en mensen die moesten werken voor het Nederlandse leger bij de strijd rond Indonesië.

Nazi • Afkorting van nationaalsocialist, de volgelingen van Hitler. NSB • Nationaalsocialistische Beweging. Een politieke partij voor Nederlanders die het met Hitler eens waren. Monument • Een bouwwerk

Persoonsbewijs • Identiteitskaart die iedereen in Nederland moest hebben van de Duitsers. Razzia • Jacht op mensen, door het leger of door de politie. Roma en Sinti • Groepen

mensen die in verschillende landen in Europa en ook in Nederland wonen en die hun eigen taal en cultuur hebben. Ze werden vroeger ‘zigeuners’ genoemd, maar omdat dit een scheldwoord is (het betekent ‘rondtrekkende bandieten’) gebruiken we dat woord niet meer.

Vredesoperatie of vredesmissie • Militaire actie in een

of een beeld dat ervoor moet zorgen dat mensen een gebeurtenis nooit meer vergeten.

gebied waar een gewapend conflict is om de vrede te herstellen of te bewaren.

Onderduiken • Verschuilen, niet meer zichtbaar zijn. Tijdens de Tweede Wereldoorlog verstopten mensen zich zodat de nazi’s hen niet zouden vinden.

Verzet • Mensen die alleen of in groepen tegenstand boden aan de bezetter.