4 en 5 mei Denkboek 2020

4 en 5 mei HER-

VRIJ-

BE-

AAN-

DENK BOEK

Voor Joden verboden

mochten ze bijvoorbeeld niet meer naar parken, zwembaden, of de bioscoop.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog mochten Joden steeds minder. In 1942 Meer hierover lees je op bladzijde 22.

NEE

Mag je later zelf een beroep kiezen?

Hoevrij ben jij?

VIER DE VRIJHEID, VERSIER JE KLAS! In 2020 herdenken we dat de Tweede Wereldoorlog 75 jaar geleden eindigde én vieren we dat we sindsdien weer in vrijheid leven.

Hang de Vrijheidsslinger op in je klas en vier mee!

Jij zit op een onbewoond eiland.

JA

Heel vrij!

NEE

JA

Mogen je ouders/ verzorgers zelf kiezen hoe ze jou opvoeden of bepaalt de regering dat?

JAWEL Mag je in je vrije tijd kiezen wat je gaat doen? Bijvoorbeeld naar het park of naar het zwembad.

Is er geen enkele afspraak waar jij je aan moet houden?

JA Kun je alles doen waar je zin in hebt?

Zit je in de gevangenis?

Je moet kiezen!

NEE

JAWEL, DAT WEL NEE

NEE

NEE

JA

OUDERS

Vluchten voor oorlog Veel kinderen moeten vluchten omdat er in hun land oorlog is. Parwana (11) moest zo snel weg uit Afghanistan, dat haar moeder niet mee kon.

Het duurde een paar jaar voor ze haar moeder weer zag. Lees het verhaal over vluchten voor oorlog op bladzijde 56.

Niet!

Mag je naar school?

NEE

DE REGERING

Mwoah…

JA

Jij woont in een land waar je niet vrij bent.

Een land in oorlog.

OF

Een land met een dictator.

Mag je je mening geven zonder dat je opgepakt wordt door de politie of het leger?

Is het verboden om ’s avonds naar buiten te gaan?

JA NEE

Jij bent een bofkont! Je woont in een vrij land!

Avondklok In de Tweede Wereldoorlog mocht je ’s avonds na 8 uur niet naar buiten. Dit heet de avondklok. Wie het toch deed, kreeg straf.

Sterkte dan.

Schrijf niks in dit boekje.

Kleur niks in.

Laat iemand anders niet in dit boekje schrijven.

Teken niks in dit boekje.

Laat dit boekje niet aan iemand anders zien.

Zet geen strepen in de tekst.

Geef geen antwoord op vragen uit dit boekje.* * Houd je niet aan deze regels.

2 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN

KONINKRIJK DER

NEDERLANDEN

T I J D E N S

D E

T W E E D E

W E R E L D O O R L O G NEDERLANDS-INDIË

Hier zitten tienduizenden Nederlanders opgesloten in Japanse kampen.

NEDERLAND

ANTILLEN

Op de Antillen proberen Duitse duikboten de olie-industrie te vernielen.

SINT MAARTEN SABA SINT EUSTATIUS ARUBA CURAÇAO BONAIRE SURINAME

Het Koninkrijk der Nederlanden bestond in 1940 uit Nederland en de kolonies NederlandsIndië (nu Indonesië), Suriname en de Antillen (Aruba, Bonaire, Curaçao, Sint Maarten, Saba en Sint Eustatius).

NEDERLANDS-INDIË

SURINAME

In Suriname zijn mijnen die grondstoffen leveren voor de vliegtuigen van de geallieerden.

DE BOOTREIS VANUIT NEDERLAND NAAR SURINAME DUURDE DRIE WEKEN.

Bekijk de tijdlijn op pagina 8 t/m 13.

Welke delen van het koninkrijk waren in de Tweede Wereldoorlog bezet?

Bekijk een filmpje over de oorlog in het Caribisch gebied op tiny.cc/caribisch.

Nadenken over vrijheid

W

at betekent vrijheid voor jou? Hoe meer je erover nadenkt, hoe meer kanten je aan vrijheid ontdekt. Vrij ben je als je mag denken en geloven wat je wilt. Als je jezelf mag zijn, nieuwe dingen mag leren en de kans krijgt om te doen wat jij belangrijk vindt. Als je niet bang hoeft te zijn dat anderen die sterker zijn je zomaar kwaad doen. Als je geen honger hoeft te hebben en een plek hebt waar je je thuis kunt voelen.

Vrijheid kun je niet zien en niet vastpakken.

Maar toch is vrijheid het mooiste dat we samen hebben. Stel je eens voor dat we niet vrij zouden zijn! Zoals in de Tweede Wereldoorlog, toen honderdduizenden Nederlanders omkwamen door geweld of door gebrek aan eten en zorg.

Elk jaar op 4 mei staan we stil bij hoe verschrikkelijk oorlog is en denken we aan de slachtoffers en aan de mensen die in verzet durfden te komen tegen onrecht en onderdrukking.

De dag erna, op 5 mei, vieren we onze vrijheid.

Al 75 jaar wonen wij in een vrij land. Die vrijheid is van jou en van alle kinderen in je klas. Hij is van de juf en de meester, van je ouders en ook van mij. We delen onze vrijheid en dat betekent óók: rekening houden met de vrijheid van anderen.

Zo blijven we samen vrij!

Koning Willem-Alexander

HERDENKEN Hoe was het? Wat is er gebeurd? Wie herdenken we en waarom?

VRIJDENKEN Vrijheid is niet vanzelfsprekend.

Wie vecht voor vrijheid?

Hoe voelt het om vrij te zijn?

Inhoud 2 Koninkrijk der Nederlanden Tijdens de Tweede Wereldoorlog

3 Nadenken over vrijheid

BEDENKEN

Voorwoord van onze koning

Wat vind jij zelf van wat je leest? Bedenk ook wat jij zou doen of zou kiezen. Wat vindt een ander? Praat samen over de verschillen.

6 Over jezelf Over een ander

AANDENKEN Deze pagina’s vul je in zodat ze van jezelf worden. Bewaar het boekje voor later en lees het nog eens terug.

......................................................

26 Niet te snappen

8 De Tweede Wereldoorlog Een tijdlijn

27 Naar school in de oorlog?

Bij deze opdracht mag je iets doen (schrijven, kleuren, tekenen).

Een denkvraag. Je hoeft het antwoord niet op te schrijven. Het mag wel.

Kijk een filmpje of lees meer op een website.

Zie je een woord dat je niet kent? Zoek het op in de Oorlogswoordenlijst achterin dit boekje.

22 Uitgesloten, vervolgd, vermoord

14 4 Herdenken, MEI hoe doe je dat? Herdenke n

30 In 5 stappen naar 5 mei

18 Hoe denken jullie over herdenken?

36 Vrijheid vieren, hoe doe je dat?

20 Draag geen oranje trui

we in het hele land

De bevrijding van Nederland

38 Zij waren erbij

40 ‘Mammie, niet doodgaan!’

Heleen Smit over de oorlog in Indonesië

44 (N)iets doen

54 Monument in jouw buurt 56 Weg! Over vluchten voor oorlog

Keuzes maken in de oorlog

46 Dromen van Anne

59 Tien dingen... in mijn koffer

Tien dingen… die ik heel graag ooit wil doen

60 Vechten voor vrijheid

48 Kom op voor een ander De dappere daden van Boy Ecury

Boy

We herdenken Ecury nog steeds.

52 Wat is vrijheid?

71 Colofon 72 (Ver)speel je vrijheid

Omslag Hoe vrij ben jij?

62 Hoe denken jullie over vrijheid?

Check het zelf

64 Wat betekent vrijheid voor jou?

Oorlogswoordenlijst

Bekende Nederlanders over vrijheid

66 Op zoek naar vrijheid Een bezoek aan het Vrijheidsmuseum

Je mag geloven wat je zelf wilt.

70 Tien manieren om vrij te zijn

6 — 4 en 5 mei Denkboek

AANDENKEN

over

jezelf

5 Welke foto’s horen voor jou bij vrijheid?

Vul in!

1 Naam:

2 Hoeveel jaar zit er tussen jou en 1945,

het einde van de Tweede Wereldoorlog in Nederland?

3 Ik ken iemand die de bevrijding heeft

meegemaakt, namelijk …

6 Dit boek/deze film/deze game over de oorlog ken ik: 4 Zet een vinkje bij de uitspraak of

uitspraken die bij jou passen.

Boek: Film:

4 mei Ik loop mee met een stille tocht.

Game:

Ik kijk op tv naar de herdenking.

Oeps, vergeten dat het om acht uur was!

Komt daar ook de bevrijding in voor?

ja

nee

Ik lees een verhaal over de oorlog.

Wij hangen thuis de vlag halfstok.

7 Maak de zin af.

We herdenken de oorlog en vieren de bevrijding omdat:

....................................................

5 mei Wij hangen thuis de vlag uit.

Ik ga naar een bevrijdingsfestival.

Ik kijk op tv iets van Bevrijdingsdag.

Ik doe iets anders, namelijk:

8 Laat een volwassene de rechterpagina invullen.

Je ouder of verzorger, oma of opa, tante, oom of de buurvrouw bijvoorbeeld.

4 en 5 mei Denkboek — 7

AANDENKEN

n over ee

ander

5 Welke foto’s horen voor jou bij vrijheid?

Laat invullen door een volwassene

1 Naam:

2 Hoeveel jaar zit er tussen jou en 1945,

het einde van de Tweede Wereldoorlog in Nederland?

3 Ik ken iemand die de bevrijding heeft

meegemaakt, namelijk …

6 Dit boek/deze film/deze game over de oorlog ken ik: 4 Zet een vinkje bij de uitspraak of

uitspraken die bij jou passen.

Boek: Film:

4 mei Ik loop mee met een stille tocht.

Game:

Ik kijk op tv naar de herdenking.

Oeps, vergeten dat het om acht uur was!

Komt daar ook de bevrijding in voor?

ja

nee

Ik lees een verhaal over de oorlog.

Wij hangen thuis de vlag halfstok.

7 Maak de zin af.

We herdenken de oorlog en vieren de bevrijding omdat:

....................................................

5 mei Wij hangen thuis de vlag uit.

Ik ga naar een bevrijdingsfestival.

Ik kijk op tv iets van Bevrijdingsdag.

Ik doe iets anders, namelijk:

8 Vergelijk samen de antwoorden van het kind

en die van jezelf. Zijn ze heel verschillend?

8 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN

de tweede

W w ereldoorlog In Duitsland komt de politieke partij van Adolf Hitler aan de macht, de NSDAP. De leden worden nazi’s genoemd. Hitler wil van Duitsland een trots en machtig land maken. Duitsland heeft alle schuld van de Eerste Wereldoorlog gekregen en het land is straatarm geworden. Hitler geeft – onterecht – de Joden de schuld van alles en de Jodenvervolgingen beginnen in 1933. Hitler belooft de mensen werk en zorgt ervoor dat hij alle macht in handen krijgt. Tegenstanders worden uitgeschakeld. Hij bouwt het leger weer op. Hij voegt gebieden die Duitsland zijn afgenomen weer bij het land. Maar dat is niet genoeg...

1933

1939

Declares war: verklaart de oorlog

1 september Nazi-Duitsland valt Polen binnen. Engeland en Frankrijk verklaren daarna Duitsland de oorlog.

1940

10 mei Het Duitse leger valt Nederland binnen en trekt via België snel naar Frankrijk op. Het Nederlandse leger houdt de vijand vijf dagen tegen.

Vooral op de Grebbeberg en op de Afsluitdijk wordt hard gevochten.

4 en 5 mei Denkboek — 9

HERDENKEN Al heeft de vijand ons land bezet, Nederland zal de strijd volhouden.

mei tot juli Honderden Britse soldaten gaan naar Aruba en Curaçao om de olie-industrie te beschermen. Olie is belangrijk als brandstof voor de vliegtuigen van onder andere de Royal Air Force (RAF), de luchtmacht van Groot-Brittannië.

28 juli De Nederlandse regering en koningin Wilhelmina vluchten tijdens de gevechten in mei naar Londen (Groot-Brittannië). Op deze dag spreekt koningin Wilhelmina het Nederlandse volk voor het eerst moed in via Radio Oranje.

Ze doet dat in de oorlog vaker.

1940 Duitsland, Italië en Japan maken afspraken en vechten samen.

Ze zijn de As-mogendheden.

14 mei Duitsland bombardeert Rotterdam. Nederland geeft zich de volgende dag over. Nederland is bezet.

juli Hitler probeert Engeland met bombardementen tot overgave te dwingen. De Engelsen vechten keihard terug.

‘We zullen ons nooit overgeven’, zegt premier Churchill.

10 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN 25 en 26 februari In Amsterdam worden 427 Joodse mannen opgepakt.

Mensen uit het verzet zijn boos en organiseren een staking. Duizenden mensen doen mee. Het verzet wordt keihard neergeslagen door de Duitse bezetter.

Na twee dagen is de staking voorbij.

7 december Japan valt landen in Azië aan, waaronder Nederlands-Indië. Op 7 december bombardeert Japan de Amerikaanse vloot bij Pearl Harbor (Hawaii).

Nu doen ook de Verenigde Staten mee met de oorlog.

8 maart Het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger geeft zich over. Japan heeft Nederlands-Indië bezet.

Veel Nederlanders worden opgesloten in kampen.

1941 22 juni Hitler valt Rusland binnen.

De nazi’s veroveren snel veel gebied.

Later dat jaar loopt het Duitse leger vast vlakbij Moskou.

1942 15 september In Nederland mogen Joden steeds minder.

Bij dierentuinen, restaurants, parken, bioscopen en bibliotheken zie je deze bordjes.

15 en 16 februari Operatie Neuland.

Duitse duikboten voeren een aanval uit op olietankers en olieraffinaderijen op Curaçao en Aruba. Vier boten zinken en ook een school en een huis op Aruba worden geraakt. Veel matrozen komen om.

4 en 5 mei Denkboek — 11

HERDENKEN

14 juli 1942 Vanaf de zomer van 1942 worden Nederlandse Joden massaal opgepakt, zogenaamd om te gaan werken in Duitsland. Eerst worden de mannen, vrouwen en kinderen in Kamp Westerbork in Drenthe opgesloten. Van daaruit worden zij in treinen naar concentratie- en vernietigingskampen in Duitsland en Polen overgebracht. Daar worden ze bijna allemaal vermoord.

november De Duitsers verliezen de tweede slag om El Alamein in Egypte.

2 februari Het Duitse leger wordt verslagen bij de Russische stad Stalingrad.

Bijna 1 miljoen Russen (soldaten en burgers) sterven of raken gewond.

Dit is een keerpunt in de oorlog.

1942 16 september In Azië moeten duizenden mannen, waaronder Nederlanders, verplicht voor de Japanners werken aan nieuwe spoorlijnen. De omstandigheden zijn zó zwaar, dat er elke dag meer dan vijftig mannen sterven.

1943 1943 Bijna alle landen op de wereld zijn op de een of andere manier betrokken bij de oorlog.

Slechts een handjevol landen doet niet mee en blijft neutraal.

12 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN

6 juni D-Day: De geallieerden landen op de kust van Frankrijk. Na zware gevechten trekken ze verder Europa in. De Russen verslaan de Duitsers vanuit het oosten.

Geallieerde troepen

5 september Op de radio horen mensen dat de geallieerden in Nederland zijn. Ze vieren feest: Dolle Dinsdag. Het bericht klopt niet.

december 1944 - januari 1945 Grote tegenaanval van Duitsland in de Ardennen.

1944

september Operatie Market Garden. Via Nijmegen en Arnhem proberen de geallieerden Duitsland binnen te trekken. Maar ze worden verslagen bij Arnhem. De bevrijding van Nederland stopt onder de grote rivieren.

november Bevrijding van ZeeuwsVlaanderen en Walcheren: Slag om de Schelde. De geallieerden zetten Walcheren onder water om de Duitsers te stoppen en de belangrijke haven van Antwerpen in handen te krijgen.

4 en 5 mei Denkboek — 13

HERDENKEN

maart Begin van de bevrijding van Nederland boven de rivieren.

5 mei Op de avond van 4 mei geven de Duitsers in Noordwest-Europa zich over. Op 5 mei krijgen de Duitsers bevelen van de geallieerden om de overgave goed te laten verlopen en hun wapens in te leveren.

27 januari Bevrijding van Auschwitz, het grootste vernietigingskamp van de nazi’s. Waar meer dan een miljoen Joden, Roma en Sinti en andere gevangenen zijn vermoord.

30 april De Russische legers hebben Berlijn bereikt. Adolf Hitler pleegt zelfmoord met een gifpil.

Zijn soldaten vechten nog door.

1945 6 en 9 augustus De Amerikanen gooien atoombommen op de Japanse steden Hiroshima en Nagasaki. Honderdduizenden Japanse burgers komen om of raken gewond.

winter 1944-1945 Hongerwinter. Zuid-Nederland is bevrijd, maar de rest van Nederland nog niet. Vooral in West-Nederland is er te weinig voedsel, bijna geen brandstof en de winter is erg koud. Meer dan twintigduizend mensen sterven van de honger, kou en uitputting.

15 augustus Japan geeft zich over. De Tweede Wereldoorlog is nu overal voorbij.

14 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN WAT IS HERDENKEN?

Her-denken

• op een plechtige manier stilstaan bij een overleden persoon of bij een gebeurtenis uit het verleden

WAAROM HERDENKEN WE? We herdenken elk jaar alle Nederlandse oorlogsslachtoffers, om hen en wat er is gebeurd nooit te vergeten. We herdenken om respect te betonen aan slachtoffers en hun nabestaanden. Ook staan we op 4 mei stil bij het feit dat leven in vrijheid, zoals wij in Nederland nu al 75 jaar doen, niet vanzelfsprekend is.

HERDENKEN Hoe doe je dat?

In Nederland zijn het hele jaar herdenkingen van oorlogsslachtoffers en gebeurtenissen uit de Tweede Wereldoorlog. Tijdens de Nationale Herdenking op 4 mei herdenken we alle slachtoffers samen. Wat is herdenken precies?

HOE HERDENKEN WE?

RESPECT!

Een herdenking is een bijeenkomst waarbij we aandacht besteden aan de slachtoffers. Tijdens herdenken maken we vaak gebruik van rituelen.

Tijdens de Nationale Herdenking ben je uit respect voor de slachtoffers even stil.

Ritueel • plechtige handeling waarbij je bepaalde dingen in een vaste volgorde doet.

> Radiomakers zenden 2 minuten lang niet uit. > Treinen, trams en bussen vertrekken nog niet of staan onderweg stil. > Vanaf Schiphol vertrekken er 2 minuten lang geen vliegtuigen. > De meeste mensen zetten even niks op Twitter, Facebook en Instagram.

BIJ 4 MEI GEBRUIKEN WE DEZE RITUELEN: > Vlag Op de avond van 4 mei hijsen we in Nederland de vlaggen halfstok tussen 18.00 uur en zonsondergang. > Stilte Om 20.00 uur is iedereen 2 minuten stil.

> Volkslied Na de 2 minuten stilte wordt een deel van het Nederlandse volkslied gespeeld. > Bloemen We leggen bloemen bij een oorlogsmonument in onze stad of ons dorp.

1 Wie of wat herdenk jij wel eens?

2 Heb je daar een ritueel voor?

Op 4 mei 2020 is er een extra lang Jeugdjournaal over de Nationale Herdenking.

4 en 5 mei Denkboek — 15

HERDENKEN

WANNEER HERDENKEN WE? We herdenken niet alleen op 4 mei, maar het hele jaar door, bijvoorbeeld ook op:

27 *

JANUARI

Holocaust herdenking

14

MEI

* de zondag het dichtst bij 27 januari

Bombardement op Rotterdam

17

SEPTEMBER

Slag om Arnhem

22

FEBRUARI

Bombardement Nijmegen

7

JUNI

Kindertransport kamp Vught

18

SEPTEMBER

Bevrijding van Eindhoven

7 JUNI

4

Herdenking kindertransporten vanuit kamp Vught Bij het kindermonument in Nationaal Monument Kamp Vught.

MEI

Herdenken we in het hele land

19

APRIL

Bevrijding kamp Amersfoort

15 AUGUSTUS

Einde van de oorlog in NederlandsIndië (nu Indonesië) Bij het Indisch monument in Den Haag en ook op andere plekken in het land.

15

AUGUSTUS

Einde oorlog in Nederlands-Indië

2

OKTOBER

Razzia Putten

WAAR HERDENKEN WE?

27 JANUARI

Holocaust herdenking Bij het ‘Nooit meer Auschwitz’-monument in Amsterdam.

Bij oorlogsmonumenten en oorlogsgraven in het hele land. In Amsterdam zijn de koning en koningin, de ministers en de leden van de Eerste en Tweede Kamer aanwezig bij de dodenherdenking op de Dam. Deze herdenking wordt op tv uitgezonden, net zoals een andere grote herdenking: de herdenking op de Waalsdorpervlakte, in de duinen bij Den Haag.

Ook is er elk jaar op 4 mei een Nationale Kinderherdenking in Madurodam. Kijk op www.nationalekinderherdenking.nl.

Op 4 mei een herdenking bij jou in de buurt bijwonen? Kijk eens op de website van de gemeente waar je woont.

16 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN

WIE HERDENKEN WE? In de eerste plaats herdenken we op 4 mei de Nederlandse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Sinds 1961 herdenken we ook de Nederlanders die zijn omgekomen vredesoperaties en andere oorlogen tijdens na de Tweede Wereldoorlog.

1940-1945 Meer dan

Als je op 4 mei naar de herdenking op de Dam op tv kijkt hoor je de volgende tekst: ‘Tijdens de Nationale Herdenking herdenken wij allen – burgers en militairen – die in het Koninkrijk der Nederlanden of waar ook ter wereld zijn omgekomen of vermoord sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, in oorlogssituaties en bij vredesoperaties.’

1945-NU Meer dan

25.000 mensen

260.000 mensen in en uit Nederland

DE DODEN TELLEN Het is heel moeilijk om het precieze aantal Tweede Wereldoorlog-slachtoffers vast te stellen. Dat komt omdat gegevens vaak ontbreken. Deze aantallen zijn daarom geschat.

Wij herdenken op 4 mei alleen de Nederlandse slachtoffers.

In Europa en in de rest van de wereld zijn nog veel meer mensen gestorven tijdens de Tweede Wereldoorlog en in oorlogen daarna.

Moeten we hen ook herdenken, vind je?

4 en 5 mei Denkboek — 17

HERDENKEN

DE SLACHTOFFERS

Annick van Hardeveld is koerierster voor het verzet. Ze wordt door passerende Duitsers vanuit een vrachtwagen doodgeschoten. Op 5 mei 1945 horen haar ouders het nieuws van haar dood.

Op 4 mei worden op de Dam kransen gelegd. Hiermee herdenken we verschillende groepen slachtoffers. Hier zie je enkele gezichten van de honderdduizenden mensen die we herdenken.

Sinti-meisje Settela Steinbach kijkt vanuit de trein die haar wegvoert naar Auschwitz. Daar wordt ze in 1945 vermoord.

VERZET Elsje Bertling (9) overlijdt enkele dagen voor de bevrijding in een Japans kamp. Hier is ze nog klein, op de arm van haar grote zus Adri.

We herdenken de meer dan 100.000 Joden, Roma en Sinti die werden vervolgd en vermoord in concentratieen vernietigingskampen alleen maar om wie ze waren.

VERVOLGING Jopie Gerrits is drie jaar als zijn school in Nijmegen wordt gebombardeerd. Zijn grote zus overleeft het, maar Jopie niet.

We herdenken alle burgers die zijn gestorven in Azië, als gevolg van verzet, gevangenschap, oorlogsgeweld en uitputting tijdens en direct na de Japanse bezetting.

Lees meer verhalen over mensen die zijn omgekomen in de Tweede Wereldoorlog op oorlogsgravenstichting.nl/ levensverhalen

BURGERSLACHTOFFERS AZIË Luc Janzen, korporaal der eerste klasse, sneuvelt in 2010 op 26-jarige leeftijd tijdens een vredesmissie in Uruzgan, Afghanistan.

We herdenken de mensen die omkwamen door oorlogsgeweld, bombardementen, uitputting, honger en verwaarlozing.

BURGERSLACHTOFFERS NEDERLAND

We herdenken de mensen die gevangen werden genomen en vermoord omdat zij in verzet kwamen en opstonden voor de rechten van anderen.

MILITAIREN EN KOOPVAARDIJPERSONEEL

We herdenken alle militairen en al het koopvaardijpersoneel, omgekomen in dienst van het Koninkrijk der Nederlanden tijdens de Tweede Wereldoorlog en daarna in oorlogssituaties en bij vredesoperaties.

18 — 4 en 5 mei Denkboek

BEDENKEN

hoe denken jullie over: Ik hoop dat wij nooit een oorlog meemaken.

Mijn beste vriend moest vluchten uit Irak.

4 mei, 20.30 uur, Amsterdam Herdenking op de Dam Kinderen leggen bloemen bij het Nationaal Monument op de Dam.

4 en 5 mei Denkboek — 19

BEDENKEN

HERDENKEN?

Eens of oneens? Teken een pijltje op de lijn. Hieronder zie je een voorbeeld.

Vraag een volwassene (bijvoorbeeld je vader, moeder, opa, oma, oom, tante, buurman, buurvrouw‌) om ook pijltjes te zetten, in een andere kleur!

Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik werk met de kleur:

Ik vind van niet

.................................................................................................. werkt met de kleur:

1 Oorlog herdenken is belangrijker dan vrijheid vieren.

Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

2 Het is belangrijk dat we allemaal tegelijk herdenken.

Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

3 Verhalen blijven vertellen over de Tweede Wereldoorlog is belangrijk.

Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

4 Op 4 mei mag je ook aan overleden familieleden of vrienden denken.

Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

5 Twee minuten stil zijn is lang.

Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

6 Over 100 jaar herdenken we de Tweede Wereldoorlog nog steeds.

Ik denk van wel

______________________________________________________

Ik denk van niet

Allebei ingevuld? Waarover zijn jullie het niet met elkaar eens? Hoe komt dat?

20 — 4 en 5 mei Denkboek

VRIJDENKEN

DRAAG GEEN

ORANJE TR I Op 10 mei 1940 werd Nederland bezet door nazi-Duitsland. Vanaf die dag golden er nieuwe regels.

V

oor de oorlog was Nederland een democratische rechtsstaat. In een rechtsstaat zijn duidelijke regels, waar iedereen, ook de overheid, zich aan moet houden. De macht is verdeeld. Het parlement (de Eerste en Tweede Kamer) wordt democratisch door het

volk gekozen. Wetten die door het parlement goedgekeurd zijn, worden vervolgens ingevoerd.

Rechters, die voor niemand partij kiezen, kijken of burgers en de overheid zich aan deze wetten houden. De nazi’s schaften het parlement af en voerden hun eigen wetten in. Die waren zeer discriminerend, vooral voor Joden, Roma en Sinti.

Protesteren bij de rechter had weinig zin. De nazi’s benoemden hun eigen rechters of luisterden niet naar rechters die iets anders vonden.

IN EEN DEMOCRATISCHE RECHTSSTAAT…

ALS DE DEMOCRATISCHE RECHTSSTAAT WEGVALT TIJDENS EEN DICTATUUR OF BEZETTING…

Is de macht verdeeld. Het parlement maakt wetten.

Ministers en ambtenaren voeren de wetten uit.

De rechter kijkt of iedereen zich aan de wet houdt.

Is alle macht in handen van één persoon of partij. De dictator of bezetter bedenkt zijn eigen regels en voert die uit. Protesteren gaat niet, want de rechter is door de bezetter benoemd.

Hebben alle burgers grondrechten, zoals: alle mensen zijn gelijk. De grondrechten zijn vastgelegd in de grondwet.

De grondwet kan niet zomaar veranderd worden.

Zijn grondrechten niks meer waard. Voor de nazi’s waren niet alle mensen gelijk. Dat lees je op de volgende bladzijden.

Kun je niet zomaar gevangen worden gezet. En krijg je een advocaat als je voor de rechter moet komen.

Kun je zomaar opgepakt worden en in de gevangenis belanden. En je krijgt geen advocaat.

Wordt de straf door de rechter bepaald. De rechter is altijd onpartijdig. Die kijkt goed naar alle omstandigheden.

Doet een rechter wat de nazi’s willen en is dus partijdig. De straf voor een kleine overtreding is vaak zwaar, zodat andere mensen het niet in hun hoofd halen om de wet te overtreden.

Wordt een nieuwe wet ingevoerd als een meerderheid van de gekozen parlementsleden ervoor is.

Worden nieuwe wetten zomaar ingevoerd.

Mag je zeggen wat je denkt. Journalisten mogen kritiek geven op de regering.

Moet je uitkijken wat je zegt. Journalisten mogen alleen nieuws schrijven dat door de partij die aan de macht is, is goedgekeurd.

4 en 5 mei Denkboek — 21

VRIJDENKEN

‘MIJN BUURMAN, DIE LERAAR IS VAN DE ZESDE KLAS, IS VAN DE ENE OP DE ANDERE DAG ONTSLAGEN. OMDAT HIJ JOODS IS. IK BEN ER ZIEK VAN. WAT ONEERLIJK.’

‘VANAF VANDAAG MOET IEDEREEN DIE EEN GOEDE HERENFIETS HEEFT, DIE INLEVEREN. HET DUITSE LEGER HEEFT DIE FIETSEN NODIG. MAAR IK KAN MIJN FIETS NIET MISSEN! BIJ WIE KAN IK TERECHT OM TE PROTESTEREN?’

‘IK BEN HET NIET EENS MET DE BEZETTING. UIT PROTEST HAD IK MIJN ORANJE TRUI AANGETROKKEN. MAAR DAAR KREEG IK SPIJT VAN. DUITSE SOLDATEN PAKTEN ME OP. PAS NA EEN HELE DAG IN DE CEL MOCHT IK GAAN.’

Waarom hoef je in een democratische rechtsstaat niet de cel in voor het dragen van een oranje trui?

22 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN Voor de oorlog woonden in Nederland 140.000 Joden. Na de Duitse bezetting begon de langzame uitsluiting van Joodse Nederlanders.

Hun rechten werden afgepakt en ze moesten een Jodenster dragen.

UITGESLOTEN,

VERVOLGD, VERMOORD KR ISTALLNACHT:

In Duitsland komt Hitler aan de macht.

aanval door de nazi’s op de Joodse bevolk ing in Duitsl and, winkels en gebedshuizen worde n vernield of in brand gestoken.

“Je kunt het je ni et voorstellen wat we aant roffen. Alles was kort en klein geslagen.

Lampen van het plafond geru kt, de piano was in tweeën ge hakt. De winkel va n mijn ouders was totaal overhoop gehaald .”

Mirjam WeitznerSmuk, toen 8 jaar

rleefde vij f Mir jam ovetiekampen. concentra ers, zus en Haar ouderden vermoord. zwager w

De ouders van Anne Frank vluchten vanuit Duitsland met hun dochters naar Nederland.

30 JANUARI

5 DECEMBER

1933

Sommige Joodse kin deren uit naziDuitsl and worden op de boot naar Engeland ge zet, vaak helemaal alleen, zon der hun ou ders. In Engeland zijn ze veilig .

Bouw van kamp Westerbork voor de Duits Joodse vluchtelingen.

9 OP 10 NOVEMBER

DECEMBER

1938

Nederl an dse en een ambtenaren moet Ariërverklaring tekenen.

AUGUSTUS

1939

Alle Joodse ambtenaren worden ontslagen.

5 OKTOBER

21 NOVEMBER

1940

4 en 5 mei Denkboek — 23

HERDENKEN Joodse kin deren moe ten naar aparte Joodse sch olen.

Ida Vos (toen 10 jaar) mo est naar de School in d Joodse e Bezemst ra at in Den H Van de 35 k aag. inderen in h aar k er maar vier de oorlog, on las overleefden der w ie Ida. werd ze sc h L at rijfster. Ze sc hreef boeken er gedic hten ov en er de oorlog.

zwem r naar het en niet mee . rk Joden mog pa t of naar he het stran d a m, Amsterd Ra z zia in n e n n a dse m 427 joo t en opgepak n e d r o w a r e en n d teer a p. gedepor ratiek am concent

die Iedereen , wordt joods is erd. tr e geregis

10 JANUARI

22 FEBRUARI

Ida Vos

bad,

de kskun j i r d r nd e Aa voldoe n o n e nd e de zij ha ardr ijksku a voor atste dag eek later g die la wist een w blinka* la maar s waar Tre precie aar ven m héé l e een a wasmp. bli n k a * Tre ent rat iek anen conc r tig tr fende , 19 8 5 . ij V : Uit os Ida V door

31 MEI

Bij dierentuinen , cafés, restaurants, pa rken, bioscopen, theaters en bibliotheken komen bo rdjes met ‘Verboden voor Joden’.

‘We moc hten steed s minder ... totdat we er niet eens meer moc ht en zijn’ Betty Goudsmit- Ou dkerk

1 SEPTEMBER

1941

15 SEPTEMBER

Joden mogen niet meer reizen of verhuizen zonder toestemming.

7 NOVEMBER

24 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN zes jaar, moeten Alle Jo den, ouder dan ding dragen, kle hun op r ste een Jo den n. ale bet f zel en die moeten ze

Jo den mogen nie t meer met de tr ein, bus of tram, niet me er fietsen en na 8 uur ‘s avon ds niet me er op stra at.

Anne Frank schree f op woensdag 24 ju ni 1942 in haar dagboek:“H et is smoorheet. En ik moet alles lopen.

Nu zie ik pas hoe fijn een tram toch is, voor al een open. Maa r dat genot is voor ons joden niet weggelegd. Vo or ons is de voetenwagen go ed genoeg.”

Jo den mogen alleen nog ma ar tussen 3 en 5 uu r boodschappen doen. De meeste producten zijn dan al op.

De Hollandsche Schouwburg in Amsterdam wordt een verzamelplaats waar Joden deportatie. zich moeten melden voor Opgepakte Joden worden er vastgehouden.

Pais en zijn negenjarige De achtjarige Benjamin enster. Ze werden op zusje Jansje met de Jod chwitz vermoord.

Aus in 2 194 ber em 23 nov

n een Joden krijge js persoonsbewi . in er met een J

23 JANUARI

3 MEI

Anne Frank en haar familie duiken onder.

De joodse Willy Alexander schreef op 25 maart 1943 in zijn oorlogsdagboek: “Op het ogenblik zitten er 1.300 mensen in de kleine Hollandse Schouwburg. ’t is er dan zo warm dat iedereen alsmaar om drank vraagt.

Alleen de oude vrouwen kunnen op matrassen slapen. Er zijn voor die 1.300 mensen maar twee heren-W.C’s en drie dames-W.C’s en één of twee wastafels.”

De eerste Joden worden opgeroepen voor werkk ampen in Duitsl and.

30 JUNI

4 JULI

1942

6 JULI

17 JULI

20 JULI

4 en 5 mei Denkboek — 25

Waarom hebben deze pagina’s deze titel?

en Laatste transport van Jod r naa k bor ter Wes p uit kam Auschwitz.

Bron: ww w.kampw

Lothar Gold moest samen met zijn moeder Gerda op het kindertransport. Deze foto gaven ze vlak voor vertrek aan hun buren.

Op de achterkant staat “Ter herinnering aan ons drietjes. Familie Gold.”

Op 11 juni 1943 werd Lothar in Sobibor vermoord.

Hij was 12 jaar.

HERDENKEN

esterbork .nl

g bleef het Tot aan de fatale da oest. Wie zijn onzeker wie weg m n wist wat naam hoorde afroepe j pakte zijn Hi . hem te doen stond koffer, e lfd ze de bezit tingen in mee ar wa k za nje plu rugzak of rk bo was hij naar kamp Wester hoofdweg de gekomen. Dan naar de gs an arl van het kamp wa aar alw , en leg ge s spoorlijn wa d. ton ars kla in tre de lange

Monument op het voorm ali Westerbork met voor elk ge ter rein van Kamp ver moord slachtoffer een steentje.

k en Anne Fran ie il m fa r aa h tdekt n o n e wo r d eerd. rt po en g e de es n An n e Alle rleef t vader ove . g de oorlo rt van r a n sp o Kin dert eren en hun d tie1.269 kin ar concentra na ouders bibor. den uit k a mp S o Alle Jo incies de p r o v l den zich me n e t mo e .

V ugh t in k amp

6 EN 7 JUNI

29 SEPTEMBER

1943

am Amsterd or wordt do de na zi’s in’ ‘Judenre d r e iv (ge zu n) van Jode d. verkl a ar

Nederland bevrijd. Joodse Nederlanders moeten leren leven met grote verliezen. Er zijn 104.000 mensen vermoord. Mannen, vrouwen, kinderen, oma’s, opa’s, broers en zusjes.

13 4 AUGUSTUS SEPTEMBER NOVEMBER

5 MEI

1944

1945

26 — 4 en 5 mei Denkboek

BEDENKEN

T E S NAPPEN T E I N

Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn miljoenen Joodse mannen, vrouwen en kinderen in Europa uitgesloten, vervolgd en vermoord. Dat valt niet te snappen. Toch is het gebeurd.

En het is belangrijk dat wij erover leren en erover nadenken.

Bekijk het artikel 'Uitgesloten, vervolgd, vermoord' op de vorige bladzijden nog eens en doe de onderstaande opdrachten. Kruis aan wat je hebt gedaan.

Zet een zwarte cirkel om de gebeurtenis op 30 januari 1933.

Teken een bloem als herdenkingssymbool bij de familie Frank.

orden Kruis de wo BODEN R E V NIET en door.

Onderstreep de na am van de stad waar Id a Vos naar school gin g.

Anne Frank schrijft dat ze voortaan moest lopen, ze mocht niet meer in de tram. Teken twee voetstapjes bij haar tekst.

Omcirkel alle getallen die met kinderen te maken hebben.

Teken een kaarsje als herdenkingssymbool bij Lothar Gold.

bij Zet een uitroepteken ar wa o fot n ee of een tekst jij verdriet bij voelde.

Zet een rode cirke l om iets waarvan je echt niet wist dat het gebeurd was.

Helpt deze pagina jou om over deze gebeurtenissen na te denken?

4 en 5 mei Denkboek — 27

HERDENKEN

Naar

SCHOOL in de OORLOG?

DEN HAAG, 1942

We moeten naar een andere school en hebben ook een andere meester. Meester Foppe is Joods, net als wij. Maar er komen steeds minder kinderen naar school. Ze zijn ondergedoken of opgepakt...

>>> lees verder >>>

28 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN

BRIELLE, 1943

Op mijn school is een bom gevallen.

Geen school dus meer voorlopig.

TEGELEN, 1942

Ik vind handvaardigheid leuk! Daarna hebben we Duitse les. Dat vind ik moeilijk. Maar het is verplicht.

DEN HAAG

We mogen niet naar binnen van de meester, maar we hebben het allang door het raam gezien. Ik denk dat ik weet wie het gedaan heeft.

AMSTERDAM, 1942

Op school wordt in de hal een hele grote keuken gemaakt.

Mensen uit de buurt mogen daar komen eten. Ik heb steeds zo’n honger. Gelukkig krijgen wij ook.

4 en 5 mei Denkboek — 29

HERDENKEN

AMSTERDAM, 1942

De winter was heel koud.

Maar nu kunnen we weer buitenspelen!

LEIDEN, 1944

We zitten in een ander gebouw. Want de kachels in onze school zijn uit.

De meester zegt dat de brandstof op is.

AMSTERDAM, WINTER 1944/1945

De school is dicht. We hebben het zo koud. Ik haal houtblokken tussen de tramrails uit voor onze kachel. Mama is er heel blij mee!

AKEN, JUNI 1945

Ik ben zo lang niet naar school geweest! Ik heb er echt zin in. Eindelijk weer ‘gewoon doen’.

Bekijk een filmpje op tiny.cc/naarschool.

30 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN

In 5 stappen naar 5 mei De bevrijding van heel Nederland duurde ongeveer 9 maanden.

Terwijl het zuiden al was bevrijd, was de rest van Nederland nog in handen van de nazi’s. Wat gebeurde er allemaal in die tijd?

= bezet gebied

Amsterdam

Den Haag Rotterdam

Arnhem Nijmegen Den Bosch

Breda Tilburg

Middelburg

Eindhoven

Terneuzen

Maastricht Mesch

Schiermonnikoog

STAP 1 De bevrijding van Zuid-Nederland september-december 1944

Op 5 september 1944 vieren mensen feest op straat, omdat ze denken dat de bevrijders eraan komen. (Dolle Dinsdag noemden de mensen die dag achteraf.)

Veel Duitsers en NSB’ers slaan op de vlucht. Maar dat blijkt veel te vroeg.

Ruim een week later, op 12 september 1944, komen de bevrijders aan in Nederland. Het kleine dorpje Mesch in Limburg is de allereerste plek in Nederland die bezet wordt bevrijd. Van =september tot decemgebied ber worden grote delen van Limburg, Zeeland en Noord-Brabant bevrijd. Maar de Duitse soldaten houden de geallieerden tegen bij de grote rivieren, de Rijn, Utrecht Waal en Maas.

De Slag om de Schelde De geallieerden hebben de opdracht om de Westerschelde te veroveren op de Duitsers. Via dit water kun je namelijk naar Antwerpen. De Antwerpse havens zijn voor de bevrijders heel belangrijk voor de toevoer van soldaten, wapens en voorraden. Maar de Duitsers vechten keihard terug. De geallieerden besluiten uiteindelijk om stukken van Zeeland onder water te zetten. De slag om de Schelde duurt van september tot november.

Arnhe Nijmegen

4 en 5 mei Denkboek — 31

HERDENKEN Joost en Kees maakten de bombardementen op Walcheren mee. Bekijk het filmpje met hun verhaal op tiny.cc/zeeland

Als str af vervo er en de Du itsers geen eten meer

oo nd e in de lvast, hij w Ho ie nk He is Di t Hij he ef t de Am st er da m .

Tu in st ra at in r ov er le ef d. te Ho ng er w in de en og rl oo

STAP 2 Een verdeeld land (met honger) december 1944 - maart 1945

In de winter van 1944-1945 komen de geallieerden niet verder dan het zuiden van Nederland.

Mensen die bij de spoorwegen werken, gaan in september 1944 staken om de Duitse bezetter tegen te werken. Als straf vervoeren de Duitsers geen eten en brandstof meer naar West-Nederland. Alleen hun eigen soldaten krijgen nog te eten. Het wordt winter en in de grote steden in het westen van Nederland, zoals Amsterdam, Den Haag en Rotterdam, raakt het eten snel op.

Dit wordt de Hongerwinter genoemd. Om in leven te blijven, eten mensen de gekste dingen, zoals tulpenbollen. Veel mensen trekken lopend en met karren naar Oost-Nederland om daar voedsel te zoeken. Ze ruilen soms dure sieraden voor een paar aardappels. Meer dan 20.000 mensen gaan dood van de honger.

In De h ongerwin ter sterven meer da n 20.0 0 0 mensen Ge sch

reven d

sch oor een

olier in

Haarle

m , 17 ja

ar:

ne n s o 945 i ne b o u r uari 1 b n a d j r 23 g: 1 bo t en

ep,

aa bie n vand ge t e n . s u i ke r ‘Hebbe olraap met -in- de-pan ge ko ie r, alleen biet-tar we dr an de honge v r e .’ d k n i n a o u v v s 3 jk na mel va misseli Ik ram r een beet je e oekjes i k b en annenk drie-in

-de-pa

n: e en s

oor t p

32 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN STAP 3 Vechten in Oost-Nederland Maart 1945

terdam

am

In maart 1945 proberen de geallieerden de rivieren over te steken. Het plan is om via Oost-Nederland naar Duitsland te trekken om de nazi’s te verslaan. Daarom worden plaatsen in de Achterhoek en Twente eerder bevrijd dan een grote stad als Utrecht. Oost-Nederland is binnen een paar weken bevrijd.

In Aalten in de Achterhoek wordt zwaar Arnhemvoordat de nazi’s zich gevochten overgeven.

Nijmegen

Er vallen h on derden do den

Groningen

= bezet gebied

Utrecht Arnhem Nijmegen

Ulft Aalten

Den Bosch Tilburg

STAP 4 Het noorden van Nederland

Eindhoven

April 1945

De geallieerden hopen dat ze de provincie Groningen snel kunnen bevrijden.

Maar dat valt tegen. In de stad Groningen Maastricht verzamelt de vijand alle beschikbare Mesch soldaten. De Canadezen vallen de stad aan op 13 april. Ze moeten huis voor huis bevrijden. Er vallen honderden doden en er is veel schade aan de stad.

Schiermonnikoog

Canadese solda at bij de bevrijding vertelt wat hij meemaakte van Nederland :

1945

‘De jongens di e tegelijk met jou in het leger zaten en met w ie je zij aan zij vocht, het werden er steeds minder.

Langzaam ga je denken: volgende keer ben ik aan de beur t. Het moet wel, wan t de rest is allemaal al do od.’

4 en 5 mei Denkboek — 33

HERDENKEN Houten banden Luister naar het ve rhaal van Leendert in de podc ast Op houten banden. Hi j fietst tijdens de bevrijding door Nederland op zijn fiets met houten banden va n Zeeland naar Groningen en maakt zo de verschillend e fases van de bevrijding m ee. tiny.cc/houtenband

eft zich ov er aan Een Dui tse mil ita ir ge ek.

Ul ft in de Ach ter ho in n ire ita Can adese mil

Ik h u il.

Ik h u il, h ar do p dagboek t dit in zijn ar schrijf rp in Overijssel: ja 2 5 n va o Een vader evrijding van zijn d b tijdens de

en e beg inn ardop. Z h , der,’ a il v u h k Ik ou je fl in ‘Ik huil.

‘H . n e a il te hu oet m ar a llemaa l , toe maar – je m Ja r kan zeg t Fifi. geloof dat ik bete stu k fd Ik o . o n h e k unn laatste ...’ n met d it e k e d o u b o g h a p o sd bezett ing van mijn

5

So ldat en ui t Schotl an d sp el en op do Gr on in ge n. ed el za kk en Op de acht er in be vr ij d gr on d zi e je 16 ap ri l 19 45 ka pott e ge bo . uw en .

april

1945

34 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN STAP 5 Eindelijk vrij Mei - juni 1945

In mei 1945 gaat het opeens snel. De nazi’s worden aan alle kanten teruggedrongen en Hitler is dood. De Duitse soldaten die in Nederland zijn, geven zich over op 4 mei.

Op 5 mei tekenen ze een officieel papier in Wageningen.

Zuid-Holland, Noord-Holland en het laatste deel van Zeeland zijn nu ook vrij. Op de Waddeneilanden zitten nog wel Duitse soldaten. Pas in juni komen de geallieerden daar aan om deze laatste soldaten te ontwapenen. Het eiland Schiermonnikoog was de laatste gemeente in Nederland die werd bevrijd. Daarmee is de oorlog in Nederland voorbij.

Sch iermonn iko og wer d als la atste be vr ij d

Schiermonnikoog

Wageningen Arnhem

4 en 5 mei Denkboek — 35

HERDENKEN Afgelopen, maar niet voorbij

Dui tse so ldaten op we g naa r hu is.

De oo rlo g is vo or bij .

e men sen zijn Bev rij d uit het kam p. Dez s. hui r naa op weg

De oorlog is in mei 1945 voorbij in Europa.

Maar in Zuidoost-Azië gaat de strijd nog door. Nederlands-Indië is nog bezet door de Japanners. Amerikanen, Britten en Australiërs vechten tegen Japan. Pas als Japan zich op 15 augustus 1945 overgeeft, is de Tweede Wereldoorlog echt voorbij. In Indonesië barst dan een nieuwe strijd los over wie nu de baas is in dat land.

Lees het verhaal van Heleen over Nederlands-Indië op bladzijde 40.

Geen feest Het einde van de oorlog in Nederland was voor veel mensen geen feest. Veel mensen waren familie verloren of hadden geen huis meer. Er waren veel mensen vermist, hun familie leefde in onzekerheid. Kwamen ze ooit nog thuis? Of waren ze dood?

Nederlanders die in kampen hadden vastgezeten en het hadden overleefd, zoals verzetsmensen, dwangarbeiders, Joden, Roma en Sinti, keerden terug naar Nederland.

De reis duurde soms nog maanden. Eenmaal in Nederland was er vaak geen opvang, en soms waren zelfs hun huizen en bezittingen ingepikt. Zij moesten verder leven met het grote verlies. De oorlog was dan wel afgelopen, het verdriet hield nooit op.

1945

we niet opgevan‘Na onze terugkeer werden we pas een half en gen. Onze woning mocht . Ons verhaal ken rek bet ing rijd jaar na de bev afgedaan. Dan len werd met een schouderopha zelf ook zo het ze dat los kwamen de verhalen de bon op es was moeilijk hadden gehad. All ...’ n tole ges geweest, hun fietsen waren Dina Davidson , Joodse vrouw

die ondergedoken had gezeten

Kun je je feestelijk en verdrietig tegelijk voelen?

36 — 4 en 5 mei Denkboek

VRIJDENKEN

VRIJHEID VIEREN Hoe doe je dat?

Elk jaar op 5 mei vieren we dat Nederland in 1945 bevrijd is van de Duitse en Japanse bezetters. Sinds die tijd leven we in vrijheid. We denken op die dag aan wat vrijheid voor ons betekent. Maar hoe doen we dat?

WAAROM VIEREN WE FEEST?

HOE EN WAAR VIEREN WE DAT?

Nederland was tijdens de Tweede Wereldoorlog vijf jaar lang niet vrij. Nederland was bezet door nazi-Duitsland en de nazi’s waren de baas.

Nederlands-Indië was bezet door Japanners.

Op 5 mei vieren we dat we in 1945 zijn bevrijd door militairen uit allerlei landen. En dat we al 75 jaar in vrijheid kunnen leven.

Op 5 mei is samen zijn het belangrijkste. Samen met andere mensen staan we stil bij onze vrijheid en hoe bijzonder het is dat wij in vrijheid leven.

Overal in het land zijn activiteiten om de vrijheid te vieren. Luister bijvoorbeeld naar de kinderlezing op tv, een toespraak over vrijheid door een kind.

De Ambassadeurs van de Vrijheid maken verhalen over vrijheid en vertellen die op een van de veertien Bevrijdingsfestivals. Voor een feest bij jou in de buurt, kijk op www.bevrijdingsfestivals.nl.

WANNEER VIEREN WE FEEST? Elk jaar op 5 mei. Dit is kort na de oorlog bedacht door mensen uit het verzet. Ze wilden niet op dezelfde dag de doden herdenken en de bevrijding vieren. Dus werden het twee dagen: één dag om de doden te herdenken op de avond van 4 mei. En één dag om te vieren dat we vrij zijn.

Dat is op 5 mei. Dit is een traditie geworden.

Traditie is een gewoonte die van de ene generatie op de andere wordt doorgegeven.

Wat betekent vrijheid voor jou?

Vrijheid-express In iedere provincie rijdt dit jaar tijdens de Maand van de Vrijheid, van 4 april tot 5 mei 2020, een speciale bus: de Vrijheid-express. In deze Vrijheid-express is van alles te doen! Je vindt er verhalen, foto’s en filmpjes over oorlog, maar vooral over vrijheid. Wie kan volgens jou wel een vrijheidswens gebruiken? Stuur diegene gratis een kaart. Bezoek de Vrijheid-express op één van de Bevrijdingsfestivals!

4 en 5 mei Denkboek — 37

VRIJDENKEN

Andere manieren om vrijheid te vieren • • • •

Schuif aan bij een Vrijheidsmaaltijd.

Ga kijken naar het defilé in Wageningen.

Zing mee met het 5 mei-concert in Amsterdam.

Hang de vlag uit!

Wat gebeurt er bij jou in de buurt op 5 mei? ............................................

38 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN

Zij waren erbij vrijheid. hebben gevochten voor Hier zie je mensen die zijn t verzet . Veel van hen he t ui n se en m en n ire Milita n die nog n gelukkig ook mense gestor ven. Maar er zij dat ging, de bevrijding. kunnen vertellen hoe

Claudius Campan uit Frankrijk heeft een rustig leven als de oorlog uitbreekt. Hij is dan 19 jaar, en zijn beroep is melk ophalen bij boeren. Hij meldt zich meteen bij het leger. Op 8 april 1945 landt hij met zijn parachute in Drenthe. Drie dagen later sterft Claudius door kogels van de vijand. Zijn broer sterft op dezelfde dag tijdens een gevecht aan de Frans-Italiaanse grens. ten De geallieerde solda er mb pte se in n bevrijde burg.

194 4 als eerste Lim

De bevrijding van Nederland duurde 9 maanden.

o p weg na ar onder du ik ers wer d ze ger aakt

Max Wolff uit Nederland is 14 jaar als het oorlog wordt.

Hij probeert met zijn Joodse familie te vluchten naar Zwitserland. Maar dat mislukt.

Ze raken elkaar kwijt. In 1944 landt Max in Normandië. Hij is tolk voor de geallieerde troepen. Hij is bij de bevrijding van Frankrijk, België en Nederland.

Max overleeft de oorlog, maar hij ziet zijn twee zussen en zwager en tientallen familieleden nooit meer terug.

Toen de oorlog uitbrak was Bertha Sorée uit Nederland 34 jaar.

Ze leidde een rustig leven. Maar dat veranderde helemaal. Ze werd actief in het verzet. Voor het Rode Kruis verleende ze hulp na bombardementen. Op de fiets, op weg naar onderduikers, werd ze geraakt bij een bombardement . Bertha werd 38 jaar.

4 en 5 mei Denkboek — 39

Jefferson Wiggins is soldaat in het Amerikaanse leger. In oktober 1944 komt Jefferson in het Zuid-Limburgse Margraten aan. Daar moet hij Amerikaanse soldaten begraven. Het is zwaar en akelig werk. Jefferson overleeft de oorlog. Hij trouwt, gaat studeren en wordt schooldirecteur. In 2009 komt hij voor de viering van 65 jaar bevrijding terug naar Limburg.

Hij overlijdt in 2013, als hij 87 is. leger n het Amerikaanse Zwarte soldaten va a te bevrijden. Maar rop hielpen mee om Eu crimineerd. zelf werden ze gedis

Jean-Maurice Dicaire uit Canada is de jongste van 12 kinderen. Hij is een dwarse puber, maar hij heeft een goed hart. Na de oorlog wil hij boer worden. Als hij 18 is, meldt hij zich vrijwillig bij het Canadese leger. Vijf jaar later sterft Jean-Maurice tijdens de Slag om de Schelde.

Hij is dan pas 23 jaar.

Wat kun jij doen om je eigen vrijheid en die van anderen te beschermen?

HERDENKEN

M ax o verleeft de o o rlo g, m aa r hij zi et zijn fa milie no o it meer terug.

Alojzy Jedamski (links op de foto) uit Polen woont als kind op een boerderij. Hij droomt ervan om door te leren. In 1939 mag hij naar het gymnasium, maar dan begint de oorlog en moet hij het Duitse leger in. In 1944 sluit hij zich aan bij het Poolse leger en wordt verkenner. Alojzy raakt zwaar gewond, maar overleeft de oorlog. Met zijn vrouw begint hij een boerderij. Ze krijgen vier kinderen.

Nederland is bevrijd door milit airen uit onder meer Frankrijk, de Verenigde Staten, Canada , Polen, Noorwegen, Groot-Brittannië , België en Nederland.

Je an-M au ri ce ster ft tij dens de Sl ag om de Schelde. Hij was pa s 23 ja ar.

40 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN

Mammie, niet doodgaan!

HELEEN SMIT OVER DE OORLOG IN INDONESIË

Ik was 8 jaar en ik woonde met mijn ouders in Semarang op Java in Nederlands-Indië, dat nu Indonesië heet.

Het land was een kolonie van Nederland.

Ik woonde met mijn ouders in een groot huis met een mooie tuin, ik had een kindermeisje en er waren bediendes. Ik was enig kind en mijn teckel Piet was mijn beste vriend. Maar dat veranderde allemaal in 1942...

Een kleine groep Nederlanders was de baas over de bewoners van Nederlands-Indië. Zij verdienden veel geld aan de handel in tabak, koffie en suikerriet. Deze producten werden verbouwd door Indonesische arbeiders, die al het werk deden.

Het is oorlog!

Japan was een vriend van nazi-Duitsland. Japan wilde de Aziatische landen bevrijden van de Europeanen en een groot Aziatisch rijk stichten. In maart 1942 bezetten Japanse soldaten Nederlands-Indië.

Nu zullen wij het beter krijgen!

Veel Indonesiërs waren blij met de komst van de Japanners. Eindelijk kwam er een einde aan de Nederlandse overheersing, dachten ze. Maar dat veranderde snel...

Veel Indonesiërs werden gedwongen om voor de Japanners te werken bij de aanleg van wegen en spoorlijnen. Nu verloren veel Indonesiërs hun vertrouwen in de Japanners. Ze wilden onafhankelijkheid: los van Nederland én los van Japan.

4 en 5 mei Denkboek — 41

HERDENKEN

Van de Japanners moest alles wat Nederlands was verdwijnen. Alles moest Japans worden: de taal, kranten, radio.

Er waren ook mensen met zowel een Nederlandse als een Indonesische ouder: de Indische Nederlanders.

Ze voelden zich meestal Nederlands. Volgens de Japanners waren zij meer Aziatisch.

Tijdens de Japanse bezetting leefden ze vaak onder slechte omstandigheden.

Nederlanders werden door de Japanners opgepakt en in kampen opgesloten. Mijn vader als eerste.

Later werden mijn moeder en ik meegenomen. Tot mijn grote verdriet moest ik Piet achterlaten...

... we moesten elke dag urenlang in de brandende zon staan zodat de Japanse bewakers de gevangenen konden tellen en we moesten buigen voor de Japanse keizer.

Het was vreselijk in het kamp ...

Wat is er aan de hand?

Mama, ik heb zo’n honger!

Wij kregen nauwelijks te eten, soms ook dagen niets.

Moeders en kinderen zaten samen in een kamp. Maar als jongens 10 jaar werden, gingen ze naar een jongenskamp. Ze moesten zichzelf redden. Ze aten alles wat ze te pakken konden krijgen.

42 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN Mijn vader zat in een kamp met allemaal mannen.

De bewakers waren heel wreed en als je niet gehoorzaamde, waren de straffen verschrikkelijk.

Veel mannen moesten gedwongen werken aan spoorlijnen. De spoorlijn in Birma-Siam (nu Myanmar en Thailand) werd De Dodenspoorlijn genoemd. Elke dag stierven er meer dan 50 mannen door het zware werk.

Birma

spoo

nB Paka

rweg

aroe-s

poorw

eg

* Vrijheid

Mammie, niet doodgaan!

Toen kreeg mijn moeder geelzucht. Ik moest haar verzorgen. Ik was heel erg bang dat ze dood zou gaan. Gelukkig overleefde ze het.

Tijdens de Japanse bezetting stierven honderdduizenden Indonesiërs, Indische Nederlanders en Nederlanders door honger, ziekten en geweld. In de kampen kwamen zeker 29.000 mensen om het leven.

MERDEKA!*

Op 15 augustus 1945 gaf Japan zich over. Maar de oorlog was nog niet voorbij. Want twee dagen later verklaarde Indonesië zich onafhankelijk.

Repoeblik Indonesia!

Merdeka!

Wie was nu de baas? De Indonesiërs wilden zelf hun land besturen, maar waren het onderling vaak niet met elkaar eens. En Nederland wilde haar kolonie niet opgeven.

Wij moesten in de kampen blijven. Erbuiten was veel chaos en geweld. Nederlanders waren hun leven niet zeker. De Japanse bewakers beschermden ons nu! Veel Indische Nederlanders, die buiten de kampen verbleven, kwamen om.

Op een dag kregen we te horen dat mijn vader nog leefde.

4 en 5 mei Denkboek — 43

HERDENKEN

Veel Nederlanders gingen terug naar Nederland.

Sommigen waren daar nog nooit geweest! Mijn ouders en ik vertrokken 1946. Zonder Piet. De Japanners hadden hem doodgeschoten.

Ik mis Piet!

Indisch-Nederlandse gezinnen moesten kiezen: weggaan of blijven in hun geboorteland.

Velen kozen eerst voor blijven. Hun leven werd steeds moeilijker in het onafhankelijke Indonesië.

Uiteindelijk vertrokken ook duizenden Indische Nederlanders naar Nederland.

In Indonesië streden veel partijen met elkaar. De Nederlandse regering stuurde soldaten om de macht terug te krijgen. Het was een chaotische tijd. Door alle groepen werd veel geweld gebruikt.

Ondertussen moest ik in Nederland weer naar school, naar groep 7, terwijl ik al 13 was! Ik had in het kamp een achterstand opgelopen. De kinderen pestten mij, ‘omdat mijn Nederlands anders klonk.’ Ik vertelde maar weinig over wat ik had meegemaakt. Want voor de mensen in Nederland was Indië en de oorlog daar ver weg.

Onderweg stopten we in Egypte, daar kregen we warme kleren, die hadden we niet in het tropische Indië.

Na jaren vechten moest Nederland de strijd stoppen en de kolonie opgeven. Op 27 december 1949 werd Indonesië door Nederland erkend als zelfstandig land.

Daarom is 15 augustus een belangrijke dag voor mij en voor veel Nederlanders met een Indische achtergrond. We herdenken dan samen die oorlog ver weg.

Bekijk een filmpje over Heleen op: tiny.cc/indonesie.

44 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN

(N)IETS DOEN? Collaboreren, verzetten of aanpassen. Deze drie woorden gaan over de keuzes die mensen moesten maken in de Tweede Wereldoorlog.

Hoe strenger de regels van de Duitse bezetter, hoe moeilijker het werd.

Jouw keuze kon invloed hebben op het leven of de dood van een ander.

AANPASSEN

Je gedragen zoals de Duitse bezetter dat wilde.

Dit deden de meeste mensen in Nederland. Ze probeerden zo gewoon mogelijk te leven en niet te veel op te vallen. Bijvoorbeeld omdat ze bang waren, hun gezin wilden beschermen of omdat ze dachten dat verzet geen zin had.

COLLABOREREN

Met de Duitse bezetter samenwerken.

De leden van de NSB geloofden in de ideeĂŤn van Adolf Hitler. Ze hielpen de Duitse bezetter. Veel Nederlandse politieagenten en ambtenaren voerden de wetten van de bezetter uit. En gewone Nederlanders werkten mee aan het oppakken van Joodse buurtgenoten. Voor het verraden van een onderduiker kreeg je 7 gulden 50.

VERZETTEN

Tegen de Duitse bezetter in opstand komen.

Dit was een kleine groep. Veel mensen kwamen toevallig bij het verzet. Via-via kregen ze de vraag om iets te doen. Zo ging het steeds verder. Het waren vaak jonge mannen en vrouwen, zonder gezin.

Verzet was levensgevaarlijk. En acties van het verzet konden als gevolg hebben dat onschuldige mensen werden vermoord.

4 en 5 mei Denkboek — 45

HERDENKEN

Welke keuze hoort bij welk verhaal?

Trek lijnen. Bij welke verhalen is het lastig om een keuze te maken?

to en de oo rlo

g ui tb ra k

ar rloofde in ershoek 4 ja Truke Korp urjongen Bas had een ve n Duitser

rbu wam hij ee Onze ac hte naar haar k as eg w p O . is ben, maar B Maasslu zijn fiets heb ser viel e it d u il D w e ie d d en tegen en de fiets om n te itser u ch D e vo st. Die weigerde. Z ug weggefiet d. vl is as B . o in het water hoot Bas do water en sc k lom uit het

Rudi Hemmes 16 jaar toen de oorl

og uitb rak

r Engeland Rudi ging met een vriend naa Ze . om de geallieerden te helpen Spanje en ijk, moesten via België, Frankr Rudi en. kom te er Por tugal reizen om ië om and rm No r naa e ging in 194 4 me n. hte vec te rs itse tegen de Du

Jack de Zw

art 8 jaar toen

de oo rlo g ui De vader va tb ra k n Jack w ild e niet werk voor de Du en itsers, daard oor was hij werk loos. D e moeder va n Jack was woedend. Z e zei: “Ieder een werk t voor de Du toch itsers, alleen jij niet.” Zij vader beslo n ot toen om het toch te L ater k reeg doen. hij daar sp ijt van.

Is niets doen, niet kiezen, ook een keuze?

Henk K

d e o o rl

amp 7 ja

o g u it

a r to e n

We had brak de radio, m n een nieuwe P e nen. D t één k nopje te hilipsie hebb e n we in bedieingelev erd bij ’42 de zij w ild en niet Duitsers, wan d t Engela nd zou at w ij nieuws den ho u it ren.

Mirjam Ohringer 15 jaa

oor log uitb rak . Mirj

r toe n de

am was Joods. Zij en haar vader probee rden andere Joden uit handen va n de Duitsers te houden. “Verzet, dat sprak vanzelf,” zei Mirjam . Mirjam hielp de illegale krant De Waarheid te verspreiden. Als sc ho olmeisje was ze minder snel verd ac ht.

Jeanne Sta

oo rlo g ui tb

ra k

al 2 jaar toen de d van de nne was li

n Jea De vader va nne w ist dat niet. Op r Jea r a a M iet met haa NSB. k inderen n , en d d e il o w lg l e o e o sc h tig sp k reeg prach aar spelen. Ze inderen. H k se d o Jo n va n dat k wam deren ware dat die k in moeder zei anne erac h er k wam Je at n.

L . re a d w is u verh rmoord k inderen ve ie d at d r te

Had je altijd een keuze?

Wanneer wel of niet?

Bekijk de filmpjes met de verhalen van Mirjam, Truke, Henk, Rudi, Jack en Jeanne op tiny.cc/jonginoorlog.

HERDENKEN

46 — 4 en 5 mei Denkboek

DROMEN VAN ANNE

Anne Frank moest onderduiken omdat ze Joods was. Ze had dromen en wensen, net als jij. Deze dromen schreef ze op in haar dagboek. Anne stierf in concentratiekamp Bergen-Belsen toen ze 15 jaar was. Een fragment uit haar dagboek:

4 en 5 mei Denkboek — 47

AANDENKEN AANDENKEN

VUL IN:

10 dingen...

1 2 3 4 5

die ik

heel graag ooit wil

doen

6 7 8 9  Eén droom kan uitkomen. Welke kies je? Streep de rest door.

48 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN

Kom op voor een ander

De DAPPERE DADEN van BOY ECURY In Oranjestad op Aruba staat dit standbeeld.

Het is een beeld voor verzetsheld Boy Ecury. Ver weg in Nederland vocht hij voor vrijheid.

Boy wordt op 23 april 1922 geboren in Oranjestad. Hij is de zevende van dertien kinderen. De vader van Boy was een rijke zakenman.

In juli 1937 vertrekken vier kinderen Ecury per boot naar Nederland.

Boy, Nicky en Mimi gaan er naar school. Broer Doe gaat mee om ze te helpen. Ze weten nog niet dat ze maar met z’n drieën terugkeren.

Boy en Nicky logeren na aankomst in Amsterdam. Ze gaan daar meteen op onderzoek uit, ze fietsen het liefst in het Vondelpark.

Wat kijken de mensen naar ons!

Ze hebben nog niet vaak gekleurde mensen gezien, denk ik!

In september van dat jaar gaat Boy naar het Instituut St. Louis te Oudenbosch. Zijn broers en zus gaan op andere plekken in het land studeren.

4 en 5 mei Denkboek — 49

HERDENKEN

Zijn broer en zus gaan op andere plekken in het land studeren.

En dan dreigt de oorlog. Net als de meeste Nederlanders verwacht Boy dat Nederland neutraal zal blijven. Boy blijft daarom in Nederland.

Maar als de Duitsers op 10 mei 1940 Nederland binnenvallen, kan niemand meer weg.

Na het bombardement op Rotterdam gaan Boy en zijn broer Nicky kijken. Ze fietsen 15 kilometer om de verwoeste stad te zien.

De hele stad ligt plat!

Die duitsers zijn rotzakken!

DIT KAN NIET ZO!

In de oorlogsjaren ontmoet hij Luís de Lannoy uit Curaçao, zijn eerste echte vriend in Nederland. Hun vriendschap maakt dat Boy vaak in Tilburg is, waardoor hij ook in contact komt met andere Antillianen.

Boy en zijn vrienden zien de ellende die de oorlog veroorzaakt. De Jodenvervolging, het geweld van de bezetter en het gebrek aan spullen maakt hen woedend.

Boy is soms ook echt brutaal tegen de bezetter.

50 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN

Hij pleegt overvallen op huizen waar NSB’ers samenkomen en een aanslag op de spoorlijn Tilburg-Boxtel.

Luís de Lannoy neemt vanaf het begin deel aan verzetsactiviteiten, Boy helpt hem daarbij.

Ja! Gelukt!

Boy sluit zich aan bij een verzetsgroep en steekt Duitse vrachtwagens in de fik.

In 1942 moet Boy weg uit Tilburg.

Door zijn donkere uiterlijk valt hij op en wordt het te gevaarlijk voor hem.

Begin juni 1944 ontsnapt Boy ternauwernood aan de Duitsers.

Ook begeleidt hij geallieerde piloten langs de vluchtroute naar het zuiden.

Boy duikt onder in Oisterwijk. Maar hij blijft in het verzet. Zijn nieuwe verzetsgroep opereert vanuit de hooizolder van een boerderij.

Boy is niet te stoppen.

Ondanks het gevaar wil hij aan zo veel mogelijk acties meedoen.

Hij brengt drie piloten naar een schuiladres. Maar als ze de straat in komen, zien ze een aantal Duitse overvalwagens. Ze maken dat ze wegkomen!

Op 10 februari 1944 wordt zijn vriend Luís opgepakt door de Duitse bezetter.

Boy probeert hem te bevrijden, maar zijn poging mislukt en Boy wordt gezien.

4 en 5 mei Denkboek — 51

HERDENKEN Maar in september gaat het mis. De groep is in Rotterdam.

Als Boy op een dag naar huis loopt na een bezoek aan de kerk, wordt hij herkend.

Wegwezen!

Omdat Boy te veel opvalt in Oisterwijk vertrekt hij in 1944 naar Den Haag. Hij sluit zich weer aan bij een verzetsgroep.

In het huis van mijn ouders is geen ruimte voor een verrader.

De volgende dag wordt Boy naar de Waalsdorpervlakte bij Scheveningen gebracht. Hier wordt hij doodgeschoten door een vuurpeloton.

Boy krijgt bij zijn verhoor een aanbod van de Duitsers. Hij mag veilig terugkeren naar Aruba, als hij de namen van de andere leden van zijn verzetsgroep vertelt. Maar Boy vertelt niks.

De familie Ecury kreeg in 1946 een brief van koningin Wilhelmina. Die schreef dat ze Boy een held vond.

Doe, Nicky en Mimi keren na de oorlog terug naar Aruba. Zonder Boy...

Boy wordt op Aruba begraven. Bij de plechtige begrafenis staan militairen langs de route. Overal hangt de vlag halfstok. Kantoren en winkels zijn gesloten, omdat iedereen bij de begrafenis wil zijn.

Boy

We herdenken Ecury nog steeds.

VRIJDENKEN

Jij bent vrij. Maar wat is vrijheid eigenlijk? De Amerikaanse president Roosevelt maakte zich aan het begin van 1941 zorgen over wat er in de wereld gebeurde. De Verenigde Staten vochten op dat moment nog niet mee in de oorlog. President Roosevelt hield toen een toespraak over vrijheid.

52 — 4 en 5 mei Denkboek

Wat is Vink aan wanneer je echt vrij bent. Trek daarna vanuit de foto's lijnen naar de vrijheden die president Roosevelt noemde.

R

oosevelt noemde in zijn toespraak vier vrijheden (Four Freedoms) die hij heel belangrijk vond. Ieder mens op de wereld zou ze moeten hebben om écht vrij te kunnen leven. Ze zijn het waard om voor te vechten.

VRIJHEID VAN GODSDIENST

Je hebt geen zorgen over eten, kleding of een huis.

Er is oorlog, je loopt gevaar.

VRIJHEID VAN MENINGSUITING

Je mag niet zeggen wat je denkt.

Je mag geloven wat je zelf wilt.

4 en 5 mei Denkboek — 53

vrijheid?

Je hebt weinig te eten en je kunt geen warme kleren kopen. Je weet niet waar je ’s avonds slaapt.

Je mag zeggen wat je denkt.

VRIJ VAN ARMOEDE

VRIJDENKEN

RECHTEN VAN DE MENS Na de oorlog werd er verder nagedacht over vrijheid.

De ideeën van Roosevelt werden gebruikt bij het opstellen van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Dat is een tekst waarin de grondrechten van de mens staan beschreven. Ieder mens op de wereld heeft recht op deze grondrechten, zoals een dak boven je hoofd hebben en het recht om gelijk behandeld te worden.

Bijna alle landen van de wereld hebben deze verklaring ondertekend.

Wat vind jij de belangrijkste vrijheid die Roosevelt noemde?

Je moet geloven wat anderen willen.

VRIJ VAN ANGST

Je bent veilig, je kunt rustig slapen.

Wat kun je doen om vrij te blijven? Bekijk de verhalen op wijzijnvrij.org.

54 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN

MONUMENT IN In veel steden en dorpen vind je wel iets dat herinnert aan wat daar in de Tweede Wereldoorlog is gebeurd. Er zijn ruim 3.900 oorlogsmonumenten of oorlogsgraven in Nederland. Nederland is 75 jaar geleden bevrijd. Wist je dat er ook monumenten zijn voor de bevrijding?

4

1

2 3

1. Monument voor Canadese militairen in Amsterdam 2. Vrijheidsmonument in Eemnes 3. Nationaal Canadees Bevrijdingsmonument, Apeldoorn 4. Monument voor Market Garden, Eusebiuskerk Arnhem

4 en 5 mei Denkboek — 55

HERDENKEN

JOUW BUURT Ga samen op onderzoek uit!

1 Kijk op

www.oorlogsmonumenten.nl.

4 Waarom staat het monument

Zoek op ‘bevrijding’. Welke vormen hebben bevrijdingsmonumenten? Schrijf er een paar op.

op deze plek?

......................................................

......................................................

........................................................

........................................................

2 Klik op een bevrijdingsmonument

op www.oorlogsmonumenten.nl. Lees de tekst die erbij hoort.

Schrijf hier wie of wat er wordt herdacht.

......................................................

5 Ongeveer een derde van alle

oorlogsmonumenten is geadopteerd. Hebben jullie een oorlogs- of bevrijdingsmonument geadopteerd? nee

ja

........................................................

Dat is geweldig!

3 Hoe ziet het monument eruit?

Beschrijf het en leg uit waarom het er zo uitziet. ...................................................... ...................................................... ......................................................

Willen jullie dat wel? Kijk dan op www.4en5mei.nl/ adopteer. Organiseer met je klas een herdenking bij het monument. Hoe zou jullie herdenking eruit zien?

VRIJDENKEN

56 — 4 en 5 mei Denkboek

Inwoners van Arnhem vluchten de stad uit, 1944

WEG! Vluchtelingen op weg naar opvangkamp Heumensoord bij Nijmegen, 2017

4 en 5 mei Denkboek — 57

VRIJDENKEN

t TOENen geVvluwach s zes jaar oud

anneke Joods. Haar koffertje stond n. klaar om ‘uit logeren’ te gaa , ren kle t wa en zat In de koffer ek. bo jes ook spr een haar pop en r de voo en cht vlu est Hanneke mo er vad r haa der zon nazi’s, alleen, ze die uw vro me n Ee en moeder. bracht ‘tante Zus’ moest noemen ke nne Ha in. tre de t haar weg me ere and een er we s kreeg steed totaal. onderduikfamilie, twaalf in

(l Hanneke

inks) met

haar broe

rtje.

geVvlucht NU

Een verhaa l van Vluchte lingenWerk

P

arwana (11) vluchtte uit Afghanistan. “Ik ging niet naar school en kon ook niet buitenspelen. Dat was veel te gevaa rlijk.

Op een dag kwam mijn vader geschrokken thuis. Hij zei dat we meteen moesten vluchten. De Taliban* wilden hem vermoorden.

We moesten zo snel weg dat we zelfs niet op mijn moed er, broertje en zusje konden wachten. Zij waren bij iemand op bezoek. Ik weet niet meer hoe lang we onderweg zijn geweest.

Wel weet ik nog dat ik heel bang was en moest huilen.

De eerste twee jaar dat we in Nederland woonden, wisten we niet wat er met mijn familie was gebeurd. Later ontde kten we dat ze naar Pakistan waren gevlucht. Toen we hoord en dat we hier mochten blijven, stond mijn vader te huilen van geluk. Vlak daarna kwamen mijn moeder, broertje en zusje hier.

In het begin moest ik even wennen. Maar ik was dolblij dat we same n waren.

Ik denk nog vaak aan Afghanistan. Vooral aan mijn vriendinnen.

We hebben helemaal geen afscheid kunnen neme n.” * De Taliban voeren oorlog tegen de regering van

Afghanistan. >>> lees verder >>>

, Uniepers uitgevers

H

Bron: Kind in oorlog

Iedere oorlog zorgt ervoor dat mensen op de vlucht slaan. Soms vluchten mensen voor bommen, geweld en honger, soms vluchten ze omdat ze worden vervolgd, omdat ze zijn wie ze zijn. Dat was vroeger al zo en dat gebeurt nu nog steeds, iedere dag.

VRIJDENKEN

WEG!

58 — 4 en 5 mei Denkboek

Na de Tweede Wereldoorlog zwierven 40 miljoen vluchtelingen door Europa.

Toen Hitler in Duitsland aan de macht kwam, zijn veel Joden en mensen met een andere politieke mening gevlucht.

Er zijn nu – terwijl je dit leest – in de hele wereld meer dan meer dan 70 miljoen mensen op de vlucht.

Sinds het begin van de oorlog in 2011 zijn 6,7 miljoen Syriërs hun huis ontvlucht.

In Nederland worden ongeveer 100.000 vluchtelingen opgevangen.

De 14-jarige Shyar Ahmed uit Syrië raakte op de vlucht voor IS zijn linkerhand kwijt door een landmijn. Deze foto is gemaakt in een vluchtelingenkamp in Turkije.

Bron: Vluchtelingenwerk, UNHCR

Mensen vluchten niet alleen als er oorlog is, maar ook als er armoede en werkloosheid in hun land heerst.

Er komt een nieuw kind in jouw klas. Hij is gevlucht uit Syrië. Hoe zorg jij ervoor dat hij zich welkom voelt?

4 en 5 mei Denkboek — 59

AANDENKEN

10 dingen... in mijn 1

koffer 2

3

toilettas

g G eld

k le r e n 5 4 p zZaklam

Mensen die moeten vluchten kunnen maar heel weinig spullen meenemen.

foon tele

8

6

P

robeer het zelf eens: je hebt niet lang de tijd om na te denken.

En het moet er nog bij passen. Wat neem je nog mee?

7

sSlaapza k

9

Hoe kun je dingen die je niet mee kunt nemen toch bij je dragen?

10

De ze

koff

er

is v

an:

60 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN Sijmen Verhoef in zijn soldatenpak. Hij werd 35 jaar.

WAT HEEFT ZIJN DOOD VOOR ZIN GEHAD?

T H E C N E V voor VRIJHEID In de Tweede Wereldoorlog kwamen meer dan tweeduizend Nederlandse soldaten om het leven bij gevechten met de Duitsers. Ook nu nog zijn er soldaten die hun leven wagen voor veiligheid of vrijheid in de wereld.

4 en 5 mei Denkboek — 61

HERDENKEN

• In mei 1940 sneuvelden ongeveer 2.200 Nederlandse soldaten bij gevechten tegen de Duitsers.

• Sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog zijn er tijdens militaire oorlogen en vredesmissies in totaal ongeveer 5.500 Nederlandse militairen omgekomen.

Is vrijheid een mensenleven waard?

EEN ANDER LEVEN

D

e vader van Hennie Verhoef stierf op 13 mei 1940 tijdens het gevecht tegen Duitse soldaten op de Grebbeberg bij Rhenen.

Nederlandse soldaten probeerden daar de Duitsers tegen te houden. Nog elk jaar met Pinksteren gaat Hennie met haar broers en zussen naar het graf. Ze was pas 3 jaar toen haar vader stierf. “Als hij bij ons was gebleven zou ons leven er heel anders uit hebben gezien. Heel wat minder verdrietig. Ik denk wel eens: wat heeft zijn dood voor zin gehad?”

MAG IK JULLIE WAT VRAGEN OVER PAPA?

S

tan Donkers heeft zijn vader nooit gekend. Zijn vader Robert was militair in Afghanistan. Hij kwam in 2007 om het leven bij een ongeluk met zijn pantserwagen. Stan was toen nog niet geboren.

Daarom weet hij heel weinig over zijn vader. Hij schreef een brief naar de collega’s van zijn vader. Wat konden zij hem vertellen over sergeant Robert Donkers?

Stan zit nu in de

brugklas.

Robert Donkers in Afghanistan.

Hij werd 33 jaar.

BEDENKEN

62 — 4 en 5 mei Denkboek

hoe denken jullie over:

Zo vrij als wij leven, dat kan niet in heel veel landen.

Wat fijn dat wij feest kunnen vieren op Bevrijdingsdag!

5 mei, 15.10 uur, ’s-Hertogenbosch Bevrijdingsfestival Brabant In het hele land wordt de bevrijding en de vrijheid gevierd.

4 en 5 mei Denkboek — 63

BEDENKEN

VRIJHEID?

Eens of oneens? Teken een pijltje op de lijn. Hieronder zie je een voorbeeld.

Vraag een volwassene (bijvoorbeeld je vader, moeder, opa, oma, oom, tante, buurman, buurvrouw‌) om ook pijltjes te zetten, in een andere kleur!

Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik werk met de kleur:

Ik vind van niet

.................................................................................................. werkt met de kleur:

1 Volwassenen zijn vrijer dan kinderen.

Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

2 Om je vrij te voelen, heb je geld nodig.

Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

3 Vrijheid is voor iedereen hetzelfde.

Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

4 Het allerbelangrijkste voor een mens is vrijheid.

Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

5 Bevrijdingsdag vieren is belangrijker dan herdenken op 4 mei.

Ik vind van wel

______________________________________________________

Ik vind van niet

______________________________________________________

Ik vind van niet

6 Ik voel me vrij.

Ik vind van wel

Allebei ingevuld? Waarover zijn jullie het niet met elkaar eens? Hoe komt dat?

64 — 4 en 5 mei Denkboek

VRIJDENKEN

d i e h j i r v t n e k e t e Wat b

Bekende Nederlanders vertellen wat vrijheid voor hen betekent. Is vrijheid anders als je bekend bent? Wat vinden zij belangrijk?

VO O R JO U?

Yassine Mellah

Dylan Haegens Ben je nog vrij als je niet meer over straat kunt?

‘Natuurlijk zijn er kinderen o’s pige vide . en ouders die mij herkenak t grap e Dylan ma t zien op YouTub n u k je nen, maar ik vind het altijd ie d leuk om kijkers te ontmoeten. Er zijn wel voorbeelden van bekende mensen zoals Justin Bieber of Kim Kardashian die echt niet meer over straat kunnen zonder lastiggevallen

IK BEN VRIJ EN IK VOEL ME VEILIG te worden. Die mensen kunnen niet meer gaan en staan waar ze willen. Ik maak nu wel andere keuzes: ik ga niet meer naar een camping of naar een zwembad. Ik heb dus minder vrijheid in wat ik in mijn vrije tijd doe. Maar gelukkig ben ik verder wel vrij en voel ik me veilig. En dat is gelukkig een groot verschil.’

Welke vrijheid gun jij alle kinderen van Nederland?

‘Er zijn heel veel voorYassine beelden van mensen die was kind erb gemeest er van G urouda . elkaar niet accepteren, alleen omdat diegene verschilt van hoe jij zelf bent, een andere godsdienst heeft of een andere mening heeft.

Waarom, vraag ik mij altijd af.

Ik gun alle kinderen van Nederland een veilig, gezond en gelukkig leven, maar ook een veilige toekomst met en naast elkaar. Dat kan alleen als alle mensen, ongeacht welke religie en cultuur ze hebben, elkaar accepteren en respecteren. Leer elkaar kennen en toon begrip voor de ander, want wij maken samen de toekomst, met vrijheid en veiligheid.’

LEER ELKAA R KENN EN EN TOON BEGRI P VOOR DE ANDER, WANT WIJ MAKEN SAMEN DE TOEKOMST

Zet een hartje bij de uitspraak die het meest indruk op jou maakt.

4 en 5 mei Denkboek — 65

VRIJDENKEN Jahkini Bisselink

Jahkini is jon ge vertegenwoo renrdiger bij de Verenigde Naties.

Wat heeft politiek met vrijheid te maken?

‘De politiek zorgt er voor een groot gedeelte voor dat wij vrij zijn.

EN HE T ALLE KI ND ER EN MO ET SP ELEN RE CH T HEBB EN OM TE

Regeringen hebben in de Verenigde Naties afspraken gemaakt over hoe we met elkaar om moeten gaan in de ‘Universele Verklaring van de Rechten van de Mens’. Je hebt de vrijheid om te geloven wat je wilt, te zeggen wat je wilt, maar bijvoorbeeld ook het recht om te spelen (klinkt misschien gek, maar het staat er echt in)!

Als er beslissingen worden gemaakt over het leven van kinderen en jongeren is het natuurlijk ook zo eerlijk om hun mening hierin mee te nemen.

Daarom zet ik mij in om jongeren te vertegenwoordigen bij de Verenigde Naties.’

Olivier Locadia Jouw voorouders waren niet vrij. Heeft het verleden invloed op hoe jij vrijheid ervaart?

‘Vrijheid hebben wij in Nederland in overvloed. Ik illie Wartaal) (W ia cad Lo r heb me altijd vrij gevoeld vie Oli Tegenwoordig . van de Jeugd van de van ur de om te doen wat ik wil of Hij was Ambassa Vrijheid in 2017. te zingen wat ik wil. Ik ben wel geschrokken toen ik ontdekte dat de oma van mijn oma een slaaf was. Daarvoor dacht ik:

Robèrt van Beckhoven

75 jaar geleden was heel Nederland bevrijd. Maar er was een tekort aan alles.

Hoe kun je feestvieren als je niet veel meer hebt?

Robèrt is bakk er van Heel Holla en jur ylid nd Bakt .

‘Feestvieren hoeft niet af te hangen van wat je hebt. Na de oorlog zorgde de bevrijding zelf voor de vreugde; het was één groot feest. Mensen deelden hun blijdschap met elkaar. Om gelukkig te zijn heb je niet veel nodig. Ook voor het maken van allerlei lekkers heb je eigenlijk niet veel nodig: met bloem, eieren, boter en suiker kun je al veel kanten op. Je kunt er bijvoorbeeld feestelijke soesjes van maken, koekjes, cake, karamel of pannenkoeken.’

ZI JN OM GELU K K IG TE N O DIG H EB JE NIE T VEEL

wat ben ik blij dat ik in dit land leef. Wat een geluk hebben we dat we vrij zijn. Maar nu denk ik: er is voor die vrijheid gevochten door mensen in de geschiedenis. Die vrijheid hebben we verdiend.

Wel denk ik dat we nu op een andere manier onvrij zijn. Mensen zijn in hun hoofd minder vrij. Ze kijken naar anderen: ik wil ook die telefoon, ik wil ook die schoenen, ik wil ook zo veel succes. Daardoor ben je minder vrij. Blijf wie je bent.’

ER IS VO O R V R IJH E ID G E V O C H TE N D O O R M ENS EN

66 — 4 en 5 mei Denkboek

VRIJDENKEN

Op zoek naar

VRIJHEID

Waar kun je beter ontdekken wat vrijheid is dan in het Vrijheidsmuseum in Groesbeek?

Janne, Tijl en Sabirin gingen ernaartoe.

Op de plek van het museum landden in 1944 duizenden parachutisten om te helpen bij de bevrijding van Nederland.

10 jaar, groep 7

Tijl

11 jaar, groep 8

Hitler vond dat zijn eigen ideeën het beste waren.

Die vlag is het tegenovergestelde van vrijheid.

Sabirin 11 jaar, groep 8

Deze vlag is 6 meter hoog. Hij hing in Nijmegen aan een toren. Het hakenkruis was het symbool van de nazi’s.

Het lijkt wel een parachute.

Deze hing overal om te laten zien dat hij de baas was.

Hij bedoelde ermee: jullie moeten nu luisteren.

Janne

Het is een symbool. De adelaar stond voor macht. Net als die vlag.

4 en 5 mei Denkboek — 67

VRIJDENKEN

Elk moment kon het luchtalarm gaan. Mensen en huisdieren moesten dan de schuilkelders in.

Daar waren ze veilig voor de bommen.

Dit is een schuilkelder

Wat eng! Ik zou vastgeplakt willen zijn aan mijn ouders. Ik zou niet meer alleen naar buiten durven.

In een oorlog hebben soldaten geen vrijheid.

Amerikaanse soldaten moesten het Duitse leger stoppen.

Je moest het doen, ook als je bang was.

Duitse soldaten kozen er niet voor om in het leger te gaan.

Postduiven waren verboden in de oorlog.

Wat een stomme regel. Je kon niemand iets laten weten. Nu sturen we gewoon een appje.

Militairen zijn niet vrij.

Ze moeten luisteren.

Het verzet gebruikte postduiven om berichten te sturen.

68 — 4 en 5 mei Denkboek

VRIJDENKEN Dit was niet in de oorlog. Als je rood-witblauw droeg werd je gearresteerd.

Dit was omdat Nederland weer Nederland was. Je mocht weer oranje dragen.

Soms droegen mensen stiekem oranje in de oorlog.

De ster was een teken.

Daar konden de Duitsers aan zien dat je Joods was.

Deze rokken worden nationale feestrokken genoemd.

Ze werden gedragen door vrouwen na de bevrijding.

Deze man heeft de oorlog overleefd.

De ster mocht eraf. Hij was nu niet meer anders. Hij was weer hetzelfde als iedereen.

4 en 5 mei Denkboek — 69

Je hebt een leger nodig om elkaar te kunnen helpen.

VRIJDENKEN Er zal altijd oorlog zijn. Omdat iedereen anders denkt.

Tijl, Janne en Sabirin beantwoorden allemaal één vraag.

Wat bedreigt vrijheid?

Wij willen allemaal vrijheid. We willen niet leven in een oorlog.

Hoe beschermen we vrijheid?

Same tussennwerking landen.

Wat is vrijheid?

is reen gelijkzijn.

Dat iedez g a m lf e en je je

Dat m niet aecnsen elkaar hoe ze cepteren willen z ijn.

Ik vond het best een tof museum.

Ik denk dat vrijheid belangrijker is dan we eerst dachten.

Een ijsje eten is ook vrijheid.

EINDE

70 — 4 en 5 mei Denkboek

AANDENKEN

10 manieren om VRIJ te zijn Wat is vrij zijn eigenlijk? Dat is voor iedereen een beetje anders.

Wat vind jij de belangrijkste manier om vrij te zijn? Zet cijfers bij de wolkjes van 1 tot 10.

Je mag naar school

Je mag meedoen aan een demonstratie (of er zelf een organiseren)

Niemand mag aan jouw lichaam komen als jij dat niet wilt

Je hoeft niet te werken

Je mag geloven wat je wilt

Je kunt lekker buiten spelen

Je mag zeggen wat je wilt

Je trekt aan waar je zin in hebt Je wordt beschermd als je bang bent Je mag zijn wie je bent Bedenk bij elk wolkje of mensen deze vrijheid in de Tweede Wereldoorlog hadden.

COLOFON © UITGAVE

BEELD

MET DANK AAN

Nationaal Comité 4 en 5 mei – Amsterdam 2020

ANP Foundation: Martijn Beekman, Freek van den Bergh, Valerie Kuypers, Jerry Lampen, Erik van ’t Woud | Bart Heemskerk | Ben Houdijk | Beeldbank WO2 – NIOD | collectie Joods Historisch Museum | Stadsarchief Rotterdam, catalogusnr: 1977-3206 | collectie Utrechts archief | collectie NM Kamp Vught | Death to stockphoto | Dreamstime: Ibrahim Khader | Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers: Bertus Kaaijk | Getty images: Anne Frank Fonds Basel | Flickr: US Departement of Agriculture | Haags Gemeentearchief | Imperial War Museum | Jurriaan Huting | Sander Lanen | Marco de Swart | Museon | Nationale Beeldbank, Harry Kors fotografie | Nationaal Museum Kamp Vught | Nederlands Fotomuseum: Marius Meijboom | Oorlogsgravenstichting, oorlogsgravenstichting.nl/levensverhalen | Oscar Seijkens | Regionaal Archief Leiden (Erfgoed Leiden e.o.) | Roos Jans | Shutterstock.com | Verzetsmuseum Gouda | Wikipedia: Westerterp.

Michel Arsenault, Kathleen Brandt, Ivo Brouwer, Ghislaine Campan, Stan en Mira Donkers-Wetzels, Giselle Ecury, Hanneke Gelderblom-Lankhout, Sylwia en Natalia Gelinska, Henk Goertz, Addy Hendriks, Baukje van Hout, Caroline Huber, Sabirin Hussen, het Indisch Herinneringscentrum, familie Janzen, het Joods Cultureel Kwartier, Mieke Kirkels, het Landelijk Steunpunt Gastsprekers WO II-Heden, Tijl Rosendaal, Heleen Smit-Scheffener, Will Sorée, Story2tell Mediaproducties, adjudant Marijn Verbaant, familie Verhoef, Bert Vos (www.hetkoffertjevanidavos.nl), Mirjam Weitzner-Smuk, Janne Wieland, Janice Wiggins, Max Wolff, Sjoerd Zijlstra.

ISBN 97 89 077 294 284 PROJECTLEIDING EN EINDREDACTIE

Sarah Feirabend en Cristan van Emden, Nationaal Comité 4 en 5 mei CONCEPT, TEKST EN REDACTIE

Patsboem! educatief GRAFISCH ONTWERP

Suzanne Hertogs en Anne de Laat (Ontwerphaven) ILLUSTRATIES PAG 8 T/M 13, 37, 40 T/M 43, 48 T/M 51

Karida van Bochove DRUKWERK

PrintSupport4U Dit drukwerk is zeer milieuvriendelijk vervaardigd.

DISCLAIMER Het Nationaal Comité 4 en 5 mei heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de rechthebbenden volgens wettelijke bepalingen te regelen.

Degene die desondanks meent rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht om contact op te nemen met het Nationaal Comité 4 en 5 mei.

BOEK

Betty. Joodse kinderverzorgster in het verzet door Esther Göbel en Henk Meulenbeld. Uitgeverij Gibbon.

Nationaal Comité 4 en 5 mei Nieuwe Prinsengracht 89 1018 VR Amsterdam info@4en5mei.nl www.4en5mei.nl www.tweedewereldoorlog.nl OORLOGS GRAVEN

STICHTING

DIT HEB JE NODIG: • 1 dobbelsteen, minstens 2 vrijheidsstrijders • pionnen (knoop, paperclip, gum…)

• Wie het langste woord met het woord VRIJ erin kan maken, mag beginnen.

• Kom je op een plaatje? Doe dan de opdracht.

• Krijg je een VRAAG? Geef antwoord. De andere spelers bepalen of je antwoord goed is. (Bij twijfel: meeste stemmen gelden.*) Antwoord goed? JE MAG NOG EEN KEER GOOIEN. Antwoord fout?

TERUG NAAR DE PLEK HIERVOOR.

SPELREGELS OP WEG NAAR

VRIJHEID

9 Tijdens de Duitse bezetting

was er geen democratie meer in Nederland. Wat betekende dat?

14 Deze plek geeft je macht. Kies zelf hoe je die macht gebruikt.

ZET ÉÉN IEMAND TWEE VAKKEN VOORUIT...

OF ACHTERUIT.

19 Waar is ieder jaar het

5 mei-concert, waarmee Bevrijdingsdag wordt afgesloten?

26 In onze Grondwet staat: je mag zeggen wat je wilt. Wat kan dat voor iemand anders betekenen?

27 Jouw vrijheid wordt bepaald door de speler rechts naast je.

MAG JE NOG EEN KEER GOOIEN OF MOET JE EEN BEURT OVERSLAAN?

31 De nazi’s bedachten in de

oorlog regels om Joden hun vrijheid af te nemen. Noem er één.

32 Je hebt thuis straf gekregen.

Je mag de deur niet meer uit.

SLA EEN BEURT OVER.

37 Jij bepaalt de vrijheid van de anderen. ZET IEDEREEN OP EEN ANDERE PLEK.

42 Je krijgt extra vrijheid. ALS BELONING MAG JE ZELF WETEN WAT JE DOET MET JE PION. Maar denk

er eerst goed over na!

* Hier vind je alle antwoorden. www.4en5mei.nl/vrijheidsspel_antwoorden

45 In onze Grondwet staat:

niemand mag aan jouw lichaam komen als je dat niet wilt. Wat heeft deze wet met vrijheid te maken?

47 5 mei is een nationale feestdag. Klopt dit?

(VER)SPEEL JEVRIJHEID IJHEID

50 Je bent gearresteerd in een land waar dat zomaar kan. Je kunt de politie omkopen. LEG EEN

MUNTSTUK OP NUMMER 63. DIE IS VOOR DE WINNAAR. OF SLA TWEE BEURTEN OVER.

52 Oh nee! Je bent in een dictatuur

terechtgekomen. Je hebt je mening hardop gegeven. JE ZIT IN DE GEVANGENIS EN SLAAT TWEE BEURTEN OVER.

53 Er is een Bevrijdingsfestival.

Finish

Sla de flap open. Ga met je pion op weg naar de vrijheid.

Onderweg kom je hindernissen tegen. Wie wint de vrijheid?

JE MAG NOG EEN KEER GOOIEN.

56 Jouw vrijheid wordt bepaald door de speler links naast je.

MAG JE NOG EEN KEER GOOIEN OF MOET JE EEN BEURT OVERSLAAN?

58 In onze Grondwet staat: je mag demonstreren als je het ergens niet mee eens bent. Waarvoor zou jij willen demonstreren?

61 Jij dacht dat je bijna vrij was?

Mooi niet. GA NET ZOVEEL STAPPEN ACHTERUIT ALS JE LEEFTIJD.

62 Wie steekt jaarlijks het bevrijdingsvuur aan?

63 Vrijheid!

ST AR T

winnaar

@nationaalcomite4en5mei