Onderzoek uitgelicht (jaargang 5, nummer 2)

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:50 Pagina 1

Over herdenken, vieren en herinneren

Onderzoek uitgelicht

> Step Vaessen over RĂŠmy Limpach en de dekolonisatie > Interview met advocaat Liesbeth Zegveld > Beeldessay van Marjolein van Pagee

Jaargang 5, nr. 2 – december 2016

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:50 Pagina 2

Colofon Jaargang 5, nr. 2 – december 2016 issn 2213-6177 Redactie: drs. Maarten-Jan Vos, Renske Krimp ma, dr. Ilse Raaijmakers, met dank aan dr. Esther Captain.

Beeldredactie: Rutger van Krieken ma Eindredactie: drs. Marije Wilmink Grafische vormgeving: Martijn Luns – bureauLuns.nl Grafische productie: Roto Smeets, Utrecht Onderzoek uitgelicht is een uitgave van het Nationaal Comité 4 en 5 mei en verschijnt twee keer per jaar.

Bent u als professional of vrijwilliger werkzaam in het werkveld van herdenken, vieren en herinneren, dan is het voor uw organisatie mogelijk om kosteloos een abonnement op Onderzoek uitgelicht te nemen. Neem hiervoor contact op met: Nationaal Comité 4 en 5 mei, t.a.v. Onderzoek uitgelicht, Nieuwe Prinsengracht 89, 1018 VR Amsterdam, telefoon 020-7183500, e-mail onderzoekuitgelicht@4en5mei.nl Redactieraad: dr. Annelieke Drogendijk, drs. Jos Palm, Lars van Troost, dr. Frederiek de Vlaming

Copyright van de artikelen berust bij het Nationaal Comité 4 en 5 mei en bij de betreffende auteurs. Overname van (delen van) artikelen is toegestaan voor niet-commercieel gebruik, mits met bronvermelding en toezending van een bewijsexemplaar. Op foto’s en illustraties rust copyright. Het Nationaal Comité 4 en 5 mei heeft getracht rechthebbenden van het fotomateriaal op te sporen en hun toestemming te vragen voor publicatie.

Wie desondanks klachten of bezwaren heeft in verband met auteursrecht, portretrecht, andere rechten, persoonsgegevens of privacy, wordt verzocht contact op te nemen met het Nationaal Comité 4 en 5 mei.

Onderzoek uitgelicht is met plantaardige inkten gedrukt op FSC-gecertificeerd papier.

Omslagfoto: ibu Wanti binti Sariman, weduwe van

Rawagede.

Foto: Suzanne Liem www.4en5mei.nl

Inhoud >

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:50 Pagina 1

Redactioneel 2

Nederlands-Indië 1945-1949: een gedeelde geschiedenis | Gerdi Verbeet

Thema Indonesië

Mensenrechten 28 Een einde aan de koloniale amnesie

4

Dekolonisatie

Ellen-Rose Kambel – Excuus en een schadevergoe-

De brandende littekens van de doofpot

ding. Dat leverde de rechtszaak die de Rawagede-

Step Vaessen – De gewelddadige dekolonisatiepe-

weduwen aanspanden in directe zin op. Maar de

riode van Indonesië 1945-1949 staat volop in de

impact reikt nog veel verder.

belangstelling. Step Vaessen ziet in Indonesië dagelijks hoe het verzwijgen van dit verleden op de maatschappij drukt.

Rechtszaken 34 “De rechtbank herschrijft gewoon de geschiedenis!” | Margaret Leidelmeijer – Er lopen

De inspiratie van…

13 Esther Captain over Bersiap! | Herman Busse-

inmiddels verschillende zaken tegen de Staat der Nederlanden inzake misdragingen van Nederlandse militairen tijdens de dekolonisatie van Indone-

en inzichtgevend beeld van de chaotische tijd di-

sië. Advocaat Liesbeth Zegveld prijst de koers die

rect na de Tweede Wereldoorlog in Indonesië.

de rechtbank hierbij vaart.

Herinneringscultuur 14 Strijdige herinneringen vormen samen één

Vrouwenportretten 38 Drie jonge vrouwen onder Japanse terreur

Onderzoek uitgelicht

maker schept – voor Captain – een genuanceerd

verhaal. | Anne-Lot Hoek – Niet incidenteel, maar

Els Kloek – Ellen van der Ploeg, Julie van der Steur

1

structureel is de constatering aangaande het Neder-

en Coosje Ayal zijn drie van de honderd-en-één

landse militaire geweld tijdens de Indonesische on-

vrouwen wier leven is beschreven in 101 Vrouwen

afhankelijkheidsoorlog. Maar dat ontdoet onze her-

en de oorlog. Hun levensverhalen tonen hoe uit-

denkingscultuur nog niet van zijn eenzijdigheid.

eenlopend ervaringen van vrouwen in Neder-

Nationaal Comité 4 en 5 mei

lands-Indië waren ten tijde van de oorlog.

Foto-essay 18 Pemoeda’s en Belanda’s | Marjolein van Pagee

Overige artikelen

In tijden van oorlog verwordt de onbekende tegenstander makkelijk tot een karikatuur. Dat werd fotografe Marjolein van Pagee duidelijk in Indonesië,

1945 10 Ian Buruma’s biografie van een jaar

waar haar opa in 1947 als marinier actief was.

Remco Raben – 1945 is voor ontelbaar veel men-

De getuigenissen van zijn oud-collega’s én van

sen een ijkpunt in hun denken. In 1945: biografie

Indonesische onafhankelijkheidsstrijders laten

van een jaar onderzoekt Ian Buruma de betekenis

zien dat stereotiepe beelden niet voldoen.

van dit ‘jaar nul’.

Oorlogsdoden 24 “Er moet íemand recht doen aan deze mensen”

4 mei 42 Twee minuten stilte | Annika Werkman – Waar

Renske Krimp – Precieze aantallen oorlogsslacht-

denkt u aan tijdens de twee minuten stilte op 4

offers zijn altijd moeilijk vast te stellen. Maar naar

mei? Een onderzoek naar twee minuten stilte als

het aantal Indonesische oorlogsdoden in toenma-

ritueel.

lig Nederlands-Indië was tot voor kort zelfs nog nooit enige vorm van onderzoek gedaan. Ron Habiboe bracht daar verandering in.

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:50 Pagina 2

REDACTIONEEL

> GERDI VERBEET

Nederlands -Indië 1945-1949: een gedeelde geschiedenis

‘K

om vanavond met verhalen.’ Dat is de titel

van de toekomstvisie die het Nationaal Comité 4 en 5 mei vorig jaar presenteerde, naar een strofe van de bekende dichter Leo Vroman.

Op 14 mei 1940 ontvluchtte de Joodse Leo

Vroman Nederland: via Scheveningen vertrok hij naar Nederlands-Indië. Geen onlogische weg in die tijd. In Batavia voltooide Vroman zijn studie biologie. Na de inval van Japan in december 1941 brak ook daar de Tweede Wereldoorlog uit en werd hij gedurende drie jaar gevangengehouden in verschillende Japanse kampen.

Na de capitulatie ging Vroman enige tijd naar de Filipijnen. Hier vernam hij dat de Nederlandse regering hem wilde oproepen om als militair tegen de Indonesiërs te vechten. Vroman weigerde en vertrok naar de Verenigde Staten, waar hij tot zijn dood in 2014 bleef wonen. Over teruggaan naar Nederland sprak Vroman de inmiddels gevleugelde woorden ‘liever heimwee dan Holland’.

Het vertellen van verhalen en onze herinneringen aan de Tweede Wereldoorlog is van belang voor de onderlinge verbondenheid in een samenleving. Welke verhalen kunnen en willen we met elkaar delen? En op welke feiten berust ons verhaal? Dit is een belangrijke vraag, zeker waar het gaat om de geschiedenis van Nederlands-Indië en Indonesië tussen 1945 en 1949. Eind september verscheen een baanbrekende publicatie over de geschiedenis van de dekolonisatie van NederlandsIndië, getiteld De brandende kampongs van Generaal Spoor. Ik citeer de achterflap van dit boek: ‘Circa 200.000 Nederlandse militairen streden in 1945-1949 tegen de Indonesische onafhankelijkheid. Lange tijd gold deze strijd als een betrekkelijk ‘schone’ oorlog, totdat in 1969 geheel andere berichten naar buiten kwamen. Toch

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:50 Pagina 3

bleef ook nadien de indruk bestaan dat Nederlandse

Bussemaker er in een overzichtelijk en genuanceerd

militairen slechts bij uitzondering geweld gebruikten.

beeld te schetsen van deze gewelddadige periode.

De Zwitsers-Nederlandse historicus Rémy Limpach

Zijn boek Bersiap! is een klassieker, zo schrijft historica

rekent hiermee voorgoed af. Uit zijn studie, gebaseerd

en oud-hoofdredacteur van Onderzoek uitgelicht Esther

op onderzoek van bronnen die historici tot nu toe

Captain. Een dergelijke studie helpt de verhalen uit

links lieten liggen, rijst het beeld op van een leger

deze periode in te bedden in het grotere geheel van

dat – onder leiding van generaal Spoor – op grote

de geschiedenis en geeft de nabestaanden erkenning

schaal extreem geweld als wapen inzette.’ Dit is

voor het leed en verlies dat zij hebben geleden.

voor ons aanleiding om dit themanummer van Onderzoek uitgelicht over Indonesië te maken. We richten

Bij verhalen hoort ook beeld. Beeld van de personen

de blik op verschillende aspecten van het koloniale

om wie het gaat, de mensen achter de feiten. Marjolein

verleden en de dekolonisatieperiode. En we proberen

van Pagee voorziet ons in dit nummer van een do-

verschillende verhalenvertellers aan het woord te

cumentair beeldverslag van haar interviewproject

laten: burgers en militairen, Indonesiërs en Neder-

over Nederlandse en Indonesische herinneringen

landers, over toen en nu, in woord en beeld.

aan 1945-1949. Het was haar eerste kennismaking met het Indonesische perspectief. Zij toont hoe het

Journaliste Step Vaessen, al 20 jaar wonend en werkzaam

oude, stereotiepe beeld van een meedogenloze te-

in Jakarta, beschrijft de manier waarop in Indonesië

genstander aan beide kanten niet meer functioneel

vandaag de dag wordt aangekeken tegen deze gedeelde

is. Pas als dat beeld de container in verdwijnt, kan

geschiedenis met Nederland en hoe recente publicaties

meer begrip ontstaan voor de ervaringen en het per-

over de zwarte bladzijden de wederzijdse relaties

spectief van de voormalige tegenstander.

wel of niet beïnvloeden. Ze bespreekt daarbij naast

Verwerking van de oorlog start met aandacht voor

Onderzoek uitgelicht

Limpachs boek ook het recente werk van Gert Oost-

het verleden. Zo komt de samenleving in gesprek

2|3

indie, Soldaat in Indonesië, gebaseerd op egodocu-

over de uitwerking van dat verleden. Alle verhalen

menten van Nederlandse militairen. We mogen de

moeten daarbij verteld mogen worden, ze zijn

ogen niet sluiten voor wat er verkeerd is gegaan aan

allemaal onderdeel van onze gezamenlijke geschie-

Nederlandse zijde. Maar zoveel maken de egodocu-

denis. Het is een groot goed dat in een democratie

menten uit het boek van Oostindie wel duidelijk: we

al deze verhalen er mogen zijn.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

hebben niets aan simpele oordelen waarbij alle militairen als oorlogsmisdadigers worden afgeschilderd. Wie luistert, hoort dat veteranen heel verschillende verhalen hebben. Velen hebben het zwaar gehad tijdens hun uitzending. Anderen vertellen verhalen over een bijzondere tijd in een exotisch land en over verbondenheid onderling.

Over vriendschap en broederschap in extreme situaties. Dit is ook een belangrijk onderdeel van de verhalen uit Indië.

En dan is er nog die andere onderbelichte zeer gewelddadige periode uit deze geschiedenis die de boeken in is gegaan als Bersiap,

Gerdi Verbeet,

naar de strijdkreet die Indonesische vrij-

voorzitter

heidsstrijders gebruikten. Ondanks zijn per-

Nationaal Comité

soonlijke betrokkenheid slaagde Herman

4 en 5 mei

<

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:50 Pagina 4

Terwijl Indonesië trots de 71e verjaardag van

> STEP VAESSEN

de onafhankelijkheid viert, is de Nederlandse

DEKOLONISATIE

oorlog in Indonesië in een onthullend nieuw

De brandende littekens van de doofpot

daglicht geplaatst. Twee belangwekkende boeken die de afgelopen maanden verschenen willen onze vaderlandse geschiedenis zeven decennia later herschrijven, en dat is een pijnlijk proces.

De vraag is of deze nieuwe inzichten de Nederlandse regering aanzetten om het officiële standpunt uit 1969 – het extreme geweld in Indonesië was niet systematisch maar bestond ‘slechts’ uit excessen – te herzien. Step Vaessen hoopt van wel. Ze ziet in Indonesië hoe het verzwijgen van geweld de maatschappij aantast.

> Step Vaessen woont en werkt sinds 1997 in Indonesië. Tot 2006 was ze correspondent Zuidoost-Azië voor de NOS. Sinds 2006 is ze verbonden aan nieuwszender Al Jazeera. Haar eerste boek, Jihad met Sambal, verscheen in 2011. In 2012 maakte ze voor Al Jazeera de documentaire Indonesia’s Killing Fields, over de massamoorden van 1965 en ’66, en in 2013 de film Trial of Murder: Indonesia’s bloody retreat.

In 2014 verscheen de documentaire Indonesia’s Rock Governor, over de opkomst van Joko Widodo.

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:50 Pagina 5

a het verschijnen van De brandende kam-

VARA binnenkwamen. Veteranen ventileerden daarin

pongs van Generaal Spoor van Rémy Limpach

hun woede na het historische interview waarin oud-

en Soldaat in Indonesië van Gert Oostindie

soldaat Hueting het grote zwijgen doorbrak over wat

kan Nederland er, zo is mijn volle overtui-

zich in Indonesië had afgespeeld.

N

ging nadat ik beide boeken las, niet meer

aan ontkomen zijn geschiedenis in Indonesië te her-

Limpach beschrijft zeven casestudies, waaronder de

schrijven. Sterker nog, het is niet alleen onoverko-

massa-executies in Zuid-Celebes onder leiding van

melijk, maar ook broodnodig. Niet alleen voor toe-

kapitein Westerling, het bloedbad in Rawagede waar

komstige generaties die recht hebben op de waarheid.

honderden Indonesische mannen werden neerge-

Maar ook voor de Indonesische bevolking, wiens lei-

schoten en het Bali-drama waar, onder het mom van

ders het door Nederland ontkende geweld gebruiken

het bestrijden van een opstand van Indonesische on-

om hun eigen gewelddadige geschiedenis te kunnen

afhankelijkheidsstrijders, corruptie, diefstal, smok-

begraven.

kel en extreem geweld aan de orde van de dag waren. In alle voorbeelden legt Limpach aan de hand van documenten uit hoe de gewelddadigheden door

Spoor beschrijft Rémy Limpach uiterst gedetailleerd

de autoriteiten in Batavia en in Den Haag keer op

het systematische extreme geweld dat Nederlandse

keer in de doofpot werden gestopt. De brandende

soldaten, gedoogd en ondersteund door militaire en

kampongs van Generaal Spoor is daarmee niet alleen

politieke top, pleegden in Indonesië. Limpach heeft

onthullend, maar ook de meest complete studie over

er zes jaar over gedaan om de historische feiten

de duistere kant van de Nederlandse oorlog in

boven water te krijgen. In zijn 781 bladzijdes tellende

Indonesië.

studie weerlegt hij minutieus het regeringsstandpunt Onbegrijpelijke oorlog | In Soldaat in Indonesië

geweld. Limpach maakt niet alleen gebruik van

komen de soldaten zelf aan het woord. Het grootste

officiële documenten die voorheen niet openbaar

deel van het boek is een aaneenschakeling van citaten

waren, maar ook van 885 brieven die in 1969 bij de

uit dagboeken en andere zogenoemde egodocumenten van veteranen. Hierin worden de gewelddadigheden uitgebreid beschreven – de fragmenten staan vol met schokkende details. Maar Gert Oostindie schetst met zijn boek ook hoe de Nederlandse soldaten de oorlog in Indonesië zelf beleefden. De fragmenten laten ook de menselijke kant zien van mannen die aan de andere kant van de wereld een vaak onbegrijpelijke oorlog voerden. De overtuiging bij velen dat ze in het belang van de Indonesische bevolking Augustus 1946, omgeving Soerabaja.

Een marinier dreigt met zijn geweerkolf bij de ondervraging van een groepje gevangengenomen strijders van het TNI, het Indonesische Nationale Leger.

Foto: NIMH

4|5 Nationaal Comité 4 en 5 mei

van 1969 dat er slechts sprake was van excessen van

Onderzoek uitgelicht

Doofpot | In De brandende kampongs van Generaal

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:50 Pagina 6

Solo, Midden-Java, december 1948. Nederlandse militairen poseren bij een onder schot gehouden mortiergroep van de TNI. Foto: NIMH

vochten. De koloniale, racistische manier van denken.

namen aan een massa-executie of een sadistische

De eenzaamheid en de worsteling met tropische om-

marteling van ongewapende Indonesiërs. Net na de

standigheden.

bevrijding van Nederland in 1945 was een dergelijke

Samen geven de fragmenten de lezer een dieper

opmerking helemaal veelzeggend.

inzicht in de manier waarop de 1362 Nederlandse militairen, wiens documenten Oostindie verwerkte

Patronen van geweld | Sinds 1997 werk ik in Indonesië

in het boek, in deze oorlog stonden. Oostindie

als journalist. Ik heb er een zoon grootgebracht en

schrijft dat Soldaat in Indonesië geen moreel oordeel

vrienden gemaakt die me het leven op een andere

velt en dat het boek ook deels een eerbewijs is voor de

manier lieten ontdekken. Het fascinerende nieuwe

soldaten. Mannen die, zoals Oostindie terecht

thuisland heeft me gevormd en omarmd op een

opmerkt, zelf ook vele jaren met vragen hebben

wijze die ik niet voor mogelijk hield toen ik bijna

geworsteld en nooit gehoord of begrepen werden.

twintig jaar geleden Nederland achter me liet.

Tijdens het lezen van de twee boeken vol met schok-

Beide boeken komen met confronterende feiten en zet-

kende details over het Nederlandse optreden, voel ik

ten aan tot nadenken over de eigen geschiedenis, die

schaamte. Tegelijkertijd herken ik ook patronen van

veel bloediger is geweest dan veel Nederlanders voor

geweld die Indonesië niet meer hebben verlaten en

mogelijk hielden. Het is een geschiedenis van oor-

waar ik zelf vele malen getuige van ben geweest. Het

logsmisdaden die niet onderdoet voor die van landen

oprichten en inzetten van paramilitaire groepen – al

die we met zijn allen verfoeien en op hoge toon ver-

dan niet gebaseerd op religie – was bijvoorbeeld zo’n

oordelen. In beide boeken komt de constatering dat

Nederlandse tactiek die nog steeds veel gebruikt

‘we niet onderdoen voor de nazi’s’ veelvuldig voor, als

wordt door het leger en de politie in Indonesië.

verzuchting van veteranen die getuige waren of deel-

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:50 Pagina 7

Toch: in de vele jaren waarin ik van kampong naar kampong trok om verhalen te maken, vaak over recente gewelddadigheden, werd ik zelden geconfronteerd met wat mijn ‘voorvaderen’ hebben aangericht. Als ik de boeken van Limpach en Oostindie lees, is dit eigenlijk verbazingwekkend. Ik word als Nederlandse meestal hartelijk begroet door mensen die vaak verre

Veel veteranen die een massa-executie of een sadistische marteling van ongewapende Indonesiërs meemaakten, verzuchtten dat ‘we niet onderdoen voor de nazi’s’.

familieleden in ‘Belanda’ (Nederland) hebben. Ze zien me soms zelfs als bondgenoot in hun conflict

zins het standpunt van de Indonesische regering.

met de huidige heersers, bijvoorbeeld in Papua waar

Indonesië heeft officieel Nederland nooit aange-

een onafhankelijkheidsbeweging actief is.

klaagd voor oorlogsmisdrijven. Indonesië was immers de overwinnaar en de gepleegde schendin-

Slechts één keer leidde mijn Nederlandse afkomst tot een rel. Tijdens een interview in 2003 met de toen-

gen waren de offers die helaas gebracht moesten worden.

malige minister van Justitie, Yusril Ihza Mahendra, Massamoorden | Het is onwaarschijnlijk dat de studies

“veertigduizend mensen in Zuid-Sulawesi” hebben

van Rémy Limpach en Gert Oostindie de Indonesische

vermoord en er nooit onderzoek naar hebben

regering van gedachten doen veranderen. Indonesië

gedaan. “Ik ben niet tegen de Nederlanders, ik ben

heeft geen belang bij het herschrijven van de ge-

tegen onrechtvaardigheid”, zei hij ook. “Omdat de

schiedenis. Noch die van Nederland, noch die van

Nederlanders onrechtvaardig zijn, haat ik ze.” Zijn

Indonesië. Want de regering weet dat als het Neder-

uitspraken leidden tot een diplomatieke rel die ter-

land oproept naar het verleden te kijken, er onmid-

Onderzoek uitgelicht

stond door beide landen gesust werd. De minister

dellijk een duidelijke roep van Indonesiërs zal komen

6|7

had op persoonlijke titel gesproken, dit was geens-

om dat zelf ook te doen.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

wierp hij me toe dat hij Nederlanders haat omdat ze

Met de verwoesting van bruggen probeerden onafhankelijkheidsstrijders tijdens de ‘politionele acties’ de opmars van Nederlandse mariniers te dwarsbomen.

Foto: Beeldbank WO2 - Nationaal Oorlogs- en Verzetsmuseum Overloon / Liberty Park

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:50 Pagina 8

voelen zich tot op de dag van vandaag op vele manieren buitengesloten. Families van de daders leven ofwel met wroeging, ofwel in angst voor mogelijke wraak. Duizenden families, verspreid over de eilanden, leven in zwijgzaamheid naast degenen die hun naasten hebben vermoord. Ik zie hoe jonge Indonesiërs worstelen met de gebeurtenissen van 1965-66 zolang hun leiders de waarheid niet hardop durven te benoemen. Het is een kruitvat dat op elk willekeurig moment in de toekomst kan ontploffen.

Doen alsof de massa-executies niet hebben plaatsgevonden tast bij alle betrokkenen hun identiteit als Indonesiër aan en geeft een verkeerde boodschap aan toekomstige generaties, namelijk dat een groot vergrijp als massa-executies verzwegen kan worden.

Een basisgevoel van rechtvaardigheid en de principiële scheiding tussen goed en kwaad zijn vertroebeld. Als de wonden van het verleden door blijven Nederlands-Indië ten tijde van de ‘eerste politionele actie’.

etteren, kan een land simpelweg niet vooruitkomen.

Een van de ‘taken’ van Nederlandse soldaten: het in brand

Welk voorbeeld dienen jongeren in een land dan te

steken van huizen van burgers.

volgen?

Foto: NIMH

Ook na het vertrek van Nederland uit Indonesië zijn

Vertaling naar het Bahasa Indonesia | En wat voor

er in het land een groot aantal mensenrechten-

Indonesië geldt, geldt ook voor Nederland. Het is

schendingen gepleegd. En net zoals Nederland

tijd dat Nederland de stap neemt om zijn eigen ge-

decennialang zijn eigen bloedige geschiedenis in de

welddadige verleden onder ogen te zien. Niet alleen

doofpot heeft gestopt, doet Indonesië dit ook. Met

omdat het voor veteranen en hun families goed is

als gevolg dat het land tot op de dag van vandaag ver-

om eindelijk te kunnen verwerken wat zo lang onder

deeld wordt tussen ‘daders’ en ‘slachtoffers’. Maar

de oppervlakte fricties heeft veroorzaakt – als de

de laatste jaren begint dat te broeien. Vooral de mas-

staat de schuld grotendeels op zich neemt, valt er

samoorden op vermeende communisten in 1965-

zeker een grote last van hen af. Ook omdat naoorlogse

66, waarbij naar schatting meer dan een miljoen

generaties recht hebben op de waarheid. We kunnen

mensen werd vermoord, hebben de afgelopen jaren

Nederlandse kinderen niet langer op school wijsmaken

veel aandacht gekregen. Het bloedbad is door de

dat het in Indonesië allemaal wel meeviel. Deze col-

regering altijd ontkend en de zwarte periode ging de

lectieve leugen drukt niet alleen op ons als land, maar

geschiedenis in als de terechte overwinning op ‘dui-

ook op onze relaties met de wereld om ons heen. Het

velse’ communisten. Zo werd het generaties lang

maakt ons sterker als we die confrontatie aangaan en

verteld, totdat in 2012 The Act of Killing verscheen, een veelvuldig bekroonde documentaire die de massamoorden pijnlijk blootlegde aan de hand van getuigenissen van de daders.

KORT EN BONDIG OVER RÉMY LIMPACH

breed praktisch

Ik zie dagelijks om me heen het morele verval en de

visueel

explosiviteit van een natie die niet in het reine is

dun boek

gekomen met haar eigen zwarte verleden. Families

nachtkastje

van de slachtoffers, de vermeende communisten,

lllllllll lllllllll lllllllll lllllllll lllllllll

specialistisch theoretisch tekstueel dikke pil bureau

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:50 Pagina 9

Foto: ANP Photo/EPA/Bimo Satrio

deze lessen meenemen naar de toekomst. Zelfs de

Voor de Indonesiërs wens ik verder dat naast het boek

daders van het extreme geweld zullen dit uiteindelijk

van Oostindie ook het boek van Limpach wordt ver-

8|9

beamen, omdat zij als geen ander weten hoezeer de

taald in het Bahasa Indonesia, zodat jonge genera-

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Onderzoek uitgelicht

Viering van 70 jaar Indonesische onafhankelijkheid: vlaggen op de flanken van de vulkaan Merapi, nabij Yogyakarta.

erfenis van dit geweld hun levens heeft getekend.

ties eindelijk begrijpen dat de cultuur en patronen

Daarnaast heeft de confrontatie met de geschiedenis

van geweld een lange geschiedenis hebben, waarin

nog een belangrijke functie: het maakt onze eigen

hun voormalige kolonisator een groot aandeel had.

relatie met Indonesië zuiverder. Zo kan ik bijvoor-

Ze zullen dan hopelijk inzien dat landen die hun

beeld een toekomstige woordelijke aanval van een

fouten toegeven alleen maar vooruitkomen.

<

Indonesische minister over Nederlands geweld in Indonesië eenvoudiger pareren als we met die geschiedenis in het reine zijn gekomen. Dan kan ik trots wijzen op het feit dat Nederland de moedige stap heeft gezet dit pijnlijke verleden onder ogen te zien. Nu sta ik met mijn mond vol tanden. Welk recht heb ik om Indonesië aan te vallen op mensenrechtenschendingen?

In 2005, 60 jaar na de Indonesische onafhankelijkheid, concludeerde de Nederlandse regering bij monde van minister Bot eufemistisch dat we “aan de verkeerde kant van de geschiedenis” terecht waren gekomen. Laat Nederland nu met een helderder statement komen en middels een officieel her-

> Gert Oostindie, Soldaat in Indonesië, 1945-1950. Amsterdam: Prometheus/Bert Bakker, 2015, ISBN 9789035143494, € 29,95. > Rémy Limpach, De brandende kampongs van Generaal

schrijven van de geschiedenis een gebaar maken

Spoor. Amsterdam: Boom uitgevers, 2016,

naar de Indonesische en Nederlandse bevolking.

ISBN 9789089539502, € 49,90.

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:50 Pagina 10

1945 is voor ontelbaar veel mensen op de

1945

>

REMCO RABEN

Biografie van een jaar

wereld een ijkpunt in hun denken. Het is, om met de Franse historicus Pierre Nora te spreken, een lieu de mémoire geworden: een imaginaire plek waar de herinnering verdicht en samengeklonterd is, een knooppunt in ons geschiedbeeld.

In 1945: biografie van een jaar onderzoekt Ian Buruma de betekenis van dit ‘jaar nul’, dat naast ‘einde van de oorlog’ vooral een moment van mondiale chaos vertegenwoordigt.

> Remco Raben is universitair hoofddocent bij de afdeling Geschiedenis van de Internationale Betrekkingen (GIB) aan de Universiteit Utrecht en bijzonder hoogleraar koloniale en postkoloniale literatuur- en cultuurgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam.

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:50 Pagina 11

E

lk jaar vieren we op 5 mei en op 15 augustus

antagonismen gecreëerd. Het gezag was vaak ingestort;

de bevrijding, van Nederland en Nederlands-

nieuwe leiders waren nog op zoek naar nieuwe legi-

Indië. Het jaar 1945 staat in onze geheugens

timiteit; militairen of concurrerende facties maakten

gegrift, alsof we er zelf bij waren. In Year Zero:

de dienst uit.

A history of 1945 – vertaald als 1945: biografie

Buruma maakt dus duidelijk dat de oorlog met het

van een jaar – laat Ian Buruma zien wat de betekenis

einde van de oorlog niet voorbij was. Sterker nog,

van dit ‘1945’ was. En dan niet als eindpunt van de

voor sommigen was de vrede wreder dan de werkelijke

oorlog, maar als een eigen, kortdurende episode van

oorlogsdagen. De ontheemding, ondervoeding, wraak

vooral ontworteling, chaos en geweld.

en vernieling maakten de dagen en maanden na de bevrijding voor miljoenen mensen tot een hel. Voor

Het bijzondere is dat Buruma zich niet heeft beperkt

velen begon de ellende toen pas echt.

tot Europa, maar laat zien dat 1945 een werkelijk Heel pregnant was dat in Nederlands-Indië, waar de

roept ons op om 1945 niet letterlijk te lezen. Het

capitulatie van Japan en het uitroepen van de Indo-

jaartal staat voor de sneeuwbol dat door het formele

nesische onafhankelijkheid een golf van geweld te-

einde van de oorlog nog eens extra wordt opgeschud.

weegbrachten. Van een bevrijding was geen sprake;

Het machtsvacuüm, de grote massa’s ontheemden,

eerder van een afglijden in moorddadige chaos.

de vernielingen van de oorlog, de economische pro-

Deze zogenoemde Bersiap-tijd – genoemd naar de Indonesische kreet voor ‘wees paraat’ – is voor sommige betrokkenen veel traumatischer geweest dan

groepen mensen diep troffen.

de voorafgaande Japanse bezetting. Duizenden (In-

Het boek van Buruma is geen doorwrochte weten-

dische) Nederlanders, Chinezen en Indonesiërs zijn

schappelijke studie. Het bevat geen nieuw bronnen-

vermoord en het gevoel van dreiging was vaak ze-

10 | 11

onderzoek, noch biedt het een geheel nieuwe visie

nuwslopend en traumatiserend.

op de geschiedenis. Het is sterk anekdotisch, maar

Ook in Europa creëerden de oorlog en de bevrijding

de voorbeelden zijn zonder uitzondering heel sterk

nieuwe tegenstellingen, vooral in landen waar parti-

gekozen. Het werk past in de recente trend van onder-

zanen sterk waren geweest. In Italië kreeg de naoor-

zoek naar overgangsperiodes na oorlogen en conflict.

logse afrekening een politiek-ideologisch karakter,

Het wereldomspannende perspectief past ook in de

waarin communistische verzetsgroepen zich niet al-

trend om historische gebeurtenissen in een mondiaal

leen tegen fascisten, maar ook tegen ‘kapitalistische’

perspectief te zien. Dat levert spannende vergelijkingen

collaborateurs richtten. De rough justice zoals Buruma

en vergezichten op. Buruma beweegt zich schijnbaar

dit noemt, maakte duizenden slachtoffers. Ook de

moeiteloos van Polen naar Japan en van Indonesië

geallieerden speelden een rol in deze oorlog na de

naar Italië.

oorlog, omdat ze de invloed van het communistische verzet wilden indammen. In Griekenland leidden

Naoorlogse afrekening | Buruma’s 1945 is in veel

de tegenstellingen en de geallieerde pogingen een

opzichten een verontrustend boek. Het laat zien dat

conservatief bestuur in te richten tot een totale bur-

na een oorlog het recht zelden zegeviert. Misdaad

geroorlog.

bleef vaak ongestraft of werd zelfs gestimuleerd. De formele oorlog kwam met de capitulatie snel ten

Op drift | Het einde van de oorlog bracht niet alleen

einde, maar ervoor in de plaats kwam een veel onbe-

politieke strubbelingen. Hele samenlevingen waren

rekenbaarder en diverser palet van geweld, met per-

op drift geraakt door militaire mobilisatie, deportatie,

soonlijke afrekeningen, collectieve vergelding, wilde

arbeidsinzet en massale vlucht. Overlevenden be-

confiscatie en politieke concurrentiestrijd. De wereld-

vonden zich ver van huis en moesten maar zien hoe

oorlog had oude tegenstellingen versterkt en nieuwe

ze zouden terugkeren. Europa en Oost-Azië werden

Nationaal Comité 4 en 5 mei

blemen, de frustraties en wraakgevoelens: ze maakten dat de naweeën van de oorlog heftig waren en grote

Onderzoek uitgelicht

mondiaal moment was. Nu ja, moment: Buruma

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:50 Pagina 12

het toneel van enorme volksverplaatsingen. Thuis-

in de oorlogsjaren het slachtoffer zijn geweest van

gekomen wachtten smaad, misbruik en onverschil-

vervolging, deportatie, opsluiting, mishandeling en

ligheid. Ook in Nederland, waar kampoverlevenden,

marteling. De wetsuitvoering heeft uiteraard een

dwangarbeiders en Indische repatrianten een kille

sterk legalistische grondslag, en terecht. Een wet

ontvangst te wachten stond. Ook dat is het verhaal

stelt grenzen en trekt lijnen, in de tijd en tussen

van de oorlog. Men was nauwelijks bereid om elkaars

mensen. Daardoor vielen bij de uitvoering van de

verhalen aan te horen en te delen.

WUV mensen met bepaalde ervaringen buiten de

Een andere vorm van ontworteling was seksueel van

boot. De wet, die in veel opzichten uitermate genereus

aard. Buruma’s voorliefde voor de vleselijke kanten

was, hield geen rekening met de wanorde die de his-

van de geschiedenis – misschien is zijn boek hierin

torische ervaring is. Zo bleven aanvankelijk de trau-

wel het origineelst – levert situatiebeschrijvingen op

matische ervaringen van het naoorlogse geweld

die soms vrolijk zijn, maar vaker vooral pijnlijk om

buiten de wet, totdat de Wet Uitkeringen Burger

te lezen. We zien aan alle kanten hoe kwetsbaar

Oorlogsslachtoffers (WUBO) daarin voorzag. Maar

vrouwen zijn in onstabiele situaties. Aan het oostelijke

ook daarbinnen blijkt de geschiedenis van leed en

front werden Sovjetmilitairen aangezet om zich met

schade vaak moeilijk af te bakenen en te categoriseren.

geweld aan Duitse vrouwen te vergrijpen, met grote

Het is simpelweg moeilijk om de rommel die de ge-

gevolgen. Ook was er veel prostitutie, uit economische

schiedenis is in een morele en juridische mal te gie-

noodzaak, omdat vrouwen alleen op die manier in

ten.

hun leven konden voorzien. Buruma maakt echter duidelijk dat seks ook bevrijdend kon werken – let-

Ik moest hier vaak aan denken bij het lezen van Ian

terlijk. De geallieerden lieten fraternization met de

Buruma’s boek, dat immers goed laat zien hoezeer

lokale bevolking schoorvoetend toe; de stoere militairen

de oorlog en de tijd erna met elkaar vervlochten zijn,

werkten als magneten op de (meestal) jonge vrouwen

hoe bevrijding heel nieuwe problemen en dilemma’s

in de bevrijde gebieden. De vrijheid werd er gevierd

met zich meebrengt, hoe het einde van de oorlog

met nog meer vrijheid, alsof alle knellende banden

nieuwe vormen van geweld schept en hoezeer mensen

tegelijk moesten worden verbroken. Behalve romantiek

op zichzelf worden teruggeworpen in een wereld die

en – in vermoedelijk de minderheid van gevallen –

niet meer wil begrijpen wat er met je is gebeurd.

huwelijken gaf de seksuele bevrijding echter ook

Deze menselijke maat is niet gemakkelijk in een

veel problemen: ongewenste zwangerschappen, ge-

wettelijk schema vast te leggen, en stelt zelfs historici

slachtsziekten en losbandigheid.

voor dilemma’s. De geschiedenis is niet grijs – en zwart en wit blijken herhaaldelijk van plaats te wis-

Rommelige geschiedenis | Voor een historicus zijn

selen.

<

de grenzen tussen wetenschap en ‘populaire’ wetenschap nauwelijks te definiëren. Vaak zijn het journa-

Ian Buruma, 1945. Biografie

listieke boeken die tot denken aanzetten of nieuwe

van een jaar. Amsterdam:

thema’s exploreren en daarom ook voor de weten-

Atlas Contact, 2013,

schapper onmisbaar zijn. Ook Ian Buruma’s boek is

ISBN: 9789045021065, € 15.

vooral te lezen als een signalement, niet alleen voor het feit dat de oorlog met de capitulatie niet was afgelopen, maar ook voor de omkeerbaarheid die de rollen van winnaar en verliezer, dader en slachtoffer in een aantal gevallen bleken te hebben.

Bij het lezen van 1945 kwamen veel herinneringen boven aan de periode waarin ik lid was van de raadskamer Wet Uitkeringen Vervolgingsslachtoffers (WUV). De WUV voorzag in steun aan mensen die

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:50 Pagina 13

De inspiratie van... Esther Captain Een genuanceerde blik op een gedwongen afscheid uit het paradijs p 4 mei 1945 capituleerde de bezetter en

regionale verschillen binnen de archipel. Bersiap!,

op 5 mei 1945 vierde de bevolking de be-

verschenen in 2005, is daardoor een naslagwerk ge-

vrijding. Maar niet in Nederlands-Indië.

worden met een tijdloze waarde.

O

Niet alleen duurde het tot 15 augustus Het boek telt curieus genoeg twee ondertitels. Ik meen

brak meteen daarna de dekolonisatieoorlog tussen

te begrijpen waarom dit zo is. De eerste ondertitel,

Nederland en Indonesië uit. Onderdeel van deze

Opstand in het paradijs, is geladen met emotie.

oorlog was de Bersiap-periode: een aantal maanden

Indonesië was voor Bussemaker niet zomaar een

van ongekend extreme gewelddadigheid, met als in-

land, maar het land waar hij in 1935 werd geboren en

zet de onafhankelijkheid van de Republiek Indone-

opgroeide. Het was Bussemakers eigen paradijs.

sië. Het boek Bersiap! – met het uitroepteken een

Hij schreef het boek dus niet alleen als historicus,

passende titel omdat ‘bersiap’ de strijdkreet was van

maar ook als (jonge) getuige en ervaringsdeskun-

de voorvechters van de Indonesische onafhankelijk-

dige van het tijdvak dat hij in kaart bracht. Ook waren

heid – gaat hier dieper op in.

zijn latere echtgenote en schoonzuster ‘slachtoffer

Dit boek is voor mij een klassieker. Het handelt over

van de Bersiap’, aldus de opdracht in het boek. Dat

Onderzoek uitgelicht

1945 voordat de Japanse bezetter zich overgaf. Ook

maakt het des te bewonderenswaardiger dat Busse-

12 | 13

maker wetenschappelijke afstand wist te combine-

tember 1945 en ruwweg maart 1946, veroorzaakt

ren met persoonlijke betrokkenheid, resulterend in

door het wegvallen van het centrale gezag na de

een zeer nauwgezette studie van deze chaotische

Japanse bezetting. Japanners, Indonesiërs, Neder-

tijd. Veel historici die zich met het Indische verleden

landers en Engelsen pleegden oorlogsmisdaden die

bezighouden kennen deze dubbele opdracht, maar

veel ooggetuigen blijvend zouden gaan kwellen.

het is weinigen gegeven er zo effectief mee om te

Vooral Indische Nederlanders moesten het ontgel-

gaan. Eenzelfde vermogen kenmerkte Bussemakers

den, omdat ze volgens de Indonesische onafhanke-

voorzitterschap van het Indisch Platform, het over-

lijkheidsstrijders te boek stonden als pro-Neder-

legorgaan van de Indische gemeenschap dat fun-

lands. In de woorden van auteur Herman

geert als gesprekspartner van de Nederlandse rege-

Bussemaker: “De periode van de Bersiap bepaalde

ring. In zijn optredens als voorzitter en als histori-

in hoge mate de identiteitsvorming van de Indische

cus bleef hij altijd kritisch én beminnelijk. Herman

Nederlanders en droeg bij aan de massale terugkeer

Bussemaker overleed in december 2015. Hij wordt

van Indische Nederlanders naar Nederland in de

gemist.

jaren vijftig, waar hen geen warm welkom wachtte.”

Juist door de ordeloosheid en het gezagsvacuüm moet het voor Bussemaker als historicus lastig zijn

> Dr. Esther Captain is historica en werkzaam als hoofd

geweest om te komen tot het genuanceerde beeld

Kenniscentrum aan de Hogeschool van Amsterdam.

dat hij in zijn boek van deze periode weet te schetsen. Niet alleen geeft hij een overzicht van vrijwel

> H. Th. Bussemaker, Bersiap! Opstand in het paradijs.

alle Bersiap-kampen. Ook geeft zijn boek duiding

De Bersiap-periode op Java en Sumatra 1945-1946.

aan de verschillende fasen van de Bersiap en de

Zutphen: Walburg Pers, 2005, ISBN 9057303663, € 39,50.

>

Nationaal Comité 4 en 5 mei

de chaotische en rechteloze maanden tussen sep-

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:50 Pagina 14

> ANNE-LOT HOEK

HERINNERINGSCULTUUR

Nederlands militair geweld tijdens de Indo-

Strijdige herinneringen vormen samen één verhaal

nesische onafhankelijkheidsoorlog 1945-1949 was niet incidenteel, maar structureel, zo concludeert historicus Rémy Limpach in De brandende kampongs van Generaal Spoor op basis van diepgravend onderzoek. Deze mijlpaal in de intern-Nederlandse discussie over ons koloniale verleden ontdoet onze herdenkingscultuur echter nog niet van zijn eenzijdigheid, meent Anne-Lot Hoek. In ons nationaal geheugen is nog nauwelijks plaats ingeruimd voor andere perspectieven.

> Anne-Lot Hoek is journalist en historica en werkt momenteel op het NIAS (Netherlands Institute for Advanced Studies in Humanities and Social Sciences) in Amsterdam aan een boek over de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd op het eiland Bali.

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:50 Pagina 15

V

eel historici vermoedden het al en ook in

burgerslachtoffers tijdens de oorlog in Indië, is niet

de media verschijnen al decennialang ver-

vreemd. Toch beklaagde Ida Lijftogt, dochter van

halen en getuigenissen die een gewelddadig

oud-verzetsman Siebe Lijftogt, zich bij mij over de

optreden van Nederlandse militairen ten

onvolledige beeldvorming rond de oorlog in Indië.

tijde van de Indonesische onafhankelijk-

Ik leerde Ida kennen tijdens mijn onderzoek naar

heidsstrijd suggereren. De conclusies van Rémy Lim-

de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd op Bali.

pach kwamen dus niet geheel uit de lucht vallen.

Haar vader was na de Tweede Wereldoorlog op Bali

Toch ziet het ernaar uit dat het harde wetenschappelijke

terechtgekomen als bestuursambtenaar en verzette

oordeel nu dan toch echt de aandacht van de politiek

zich daar ook tegen geweld tegen de bevolking. Waar-

heeft weten te trekken. Op het moment van schrijven

om wordt niet verteld dat er ook veel Indonesische

van dit artikel, half oktober 2016, is nog onduidelijk

slachtoffers waren, zo vroeg Ida zich dit jaar tijdens

of die politiek tot verder onderzoek zal besluiten, en

de herdenking op 4 mei af. Die vraag behelst geen

of de Nederlandse regering het officiële standpunt

ontkenning van de duizenden Nederlandse slachtoffers

over de oorlog zal wijzigen. De eenzijdigheid in de

in Indië. Hij opent wel de ogen voor het besef dat

herinneringscultuur staat ondertussen maatschappelijk

onze herinnering aan deze oorlog niet alleen over

ter discussie.

Nederlandse slachtoffers en het Nederlandse perspectief kan gaan.

Zowel in het onderwijs als in de nationale geschied-

Zo leerde ik tijdens mijn onderzoek eveneens Wolter

schrijving is er nog geen bevredigend narratief als

Gerungan kennen, een Nederlander met een Mena-

het gaat om het koloniaal verleden.1 En dat geldt ook

donese achtergrond. De Menadonezen stonden tijdens

voor de herdenking en viering op 4 en 5 mei. Dat de

de koloniale tijd bekend als pro-Nederlands. Zijn

focus daarbij ligt op Nederlandse vrijheid en Neder-

opa werd daarom tijdens de Tweede Wereldoorlog

Onderzoek uitgelicht

landse oorlogsslachtoffers, waaronder ook de ge-

door de Japanners vermoord, maar zijn vader streed

14 | 15

sneuvelde veteranen en de omgekomen Nederlandse

een paar jaar later juist voor de vrijheid van Indonesië.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

De familiegeschiedenis van Wolter is ook Nederlandse geschiedenis, maar hij voelt zich in de Nederlandse herdenkingscultuur niet thuis.

Buitensluitende herinneringscultuur | Waarom lukte het de afgelopen decennia niet om Indonesische verhalen en verhalen als die van Ida’s vader, die opkwam voor de vrijheid van Nederland én van Indonesië, een plek te geven in de herdenkingscultuur?

En wat betekent dat eigenlijk? “Kolonialisme werd na 1950 al snel iets dat men achter zich wilde laten.

En daarnaast was er een diepgeworteld gevoel dat Nederland ‘het best goed gedaan had’”, zegt NIODdirecteur Frank van Vree daarover. “Maar een herinneringscultuur die bepaalde aspecten van de geschiedenis uitsluit of marginaliseert, sluit ook de mensen uit die door deze geschiedenis zijn gevormd of anderszins diep zijn geraakt.” Dat gold lange tijd Mariniers Compagnie B in actie op Oost-Java, augustus 1946. Een

ook voor Nederlandse slachtoffers uit Indië, die in

Indonesische vrijheidsstrijder die vanuit een greppel op een mari-

de Japanse interneringskampen hadden gezeten of

nier vuurde wordt direct daarna door een andere marinier gegrepen.

slachtoffer werden van Indonesisch geweld, aldus

Foto: NIMH

Van Vree. In 1970 was pas de eerste officiële Indië-

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:50 Pagina 16

in de conclusies van zijn magnum opus. Hij kreeg een woedende veteranenlobby over zich heen en bezweek onder de druk. Hij wijzigde zijn oordeel: oorlogsmisdrijven werden weer excessen, wat ze sinds de Excessennota van 1969 al waren geweest. “Hiermee gaf De Jong toe dat hij niet aan zijn eigen doelstelling kon voldoen, namelijk ‘nationaal historicus’ zijn en tegelijkertijd bereiken dat de veteranen zich in zijn relaas konden herkennen”, aldus Romijn.

Het laat zien dat men al over de meest basale stap – de terminologie – geen consensus kon bereiken, laat staan dat er ruimte was voor verschillende perspectieven op wat

Minister van Buitenlandse Zaken Bert Koenders bracht in maart 2015 een ambtsbezoek aan Indonesië, waar hij onder

er was gebeurd. Waar het werk en het oordeel van

meer sprak met nabestaanden van de moordpartij in Rawa-

De Jong als een fundament fungeerde voor de her-

gede.

innering aan de Tweede Wereldoorlog, bleef de oorlog

Foto: ministerie van Buitenlandse Zaken

in Indië van een dergelijk fundament verstoken. herdenking in Den Haag. Historicus Remco Raben stelde eerder in de media dat we met herdenkingen

Koloniale websiteteksten | Limpach laat nu zien dat

scheidslijnen aanbrengen, wat waarschijnlijk onver-

het geweld structureel was. “Ik wilde een bijdrage le-

mijdelijk is, maar waar we desondanks de geschiedenis

veren aan de waarheidsvinding over de Nederlandse

geen recht mee doen.

geweldpleging tijdens de dekolonisatieoorlog”, zei hij hierover tijdens een interview dat ik met hem

‘Zo hebben wij toen gedacht’ | Maar aan de basis

hield aan de vooravond van zijn boekpublicatie. In

van een herinneringscultuur ligt geschiedschrijving.

zijn onderzoek benoemt hij het Nederlands daderschap

Hoe ingewikkeld het was om daarin ruimte te creëren

explicieter dan anderen dat deden. Limpach kwam

voor een ander narratief, laat de discussie zien rond

daarbij verschillende geweldplegers met een hoge

het gebruik van de term ‘oorlogsmisdrijven’ door

onderscheiding tegen. “Ik kan naast Generaal Simon

historicus Loe de Jong. Volgens historicus Peter Ro-

Spoor – de legercommandant over de bijna 200.000

mijn, ook werkzaam bij het NIOD, wilde De Jong

militairen in Indië – vier dragers van de Militaire

een nationale geschiedschrijving produceren. “Hij

Willems-Orde van lagere rang noemen die in 1945-

was opinieleider in het beoordelen van keuzes die

1949 bij extreem geweld betrokken waren: Spier,

mensen en groepen tijdens de oorlog hadden gemaakt.

Van Santen, Bavinck en Knulst.” Maar omdat die

Tegelijkertijd moesten betrokkenen zichzelf in het

mannen destijds niet werden veroordeeld, kan je

opgeroepen historische beeld kunnen herkennen en

hen nu hun onderscheiding niet meer afnemen,

toegeven: ‘ja, zo hebben wij toen gedacht’.” Deze

aldus Limpach. “Bovendien waren er ook anderen

ambities konden elkaar krachtig in de wielen rijden,

die zich aan dat geweld schuldig maakten en onder-

en dat bleek ook in het rumoer over het militaire op-

scheidingen kregen. En welk nut heeft zo’n stap 70

treden tijdens de oorlog in Nederlands-Indië. De

jaar later nog?”

Jong gebruikte in 1988 de term ‘oorlogsmisdrijven’

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:50 Pagina 17

Loe de Jong gebruikte in 1988 de term ‘oorlogsmisdrijven’ in de conclusies van zijn magnum opus. Hij kreeg een woedende veteranenlobby over zich heen en bezweek onder de druk.

In mijn ogen is de discussie daarover openen wel belangrijk, alleen al omdat het ministerie van Defensie daardoor zijn koloniale oorlogsverleden minder eenzijdig zou belichten. Op de website van het ministerie wordt het bloedige militaire optreden in 1948-1949 van het Korps Speciale Troepen op Midden-Sumatra waarbij honderden burgers gedood werden, en dat voor dat optreden eervol is onderscheiden, nog steeds ‘spectaculair’ genoemd. Maar nog belangrijker om

op Bali als op Sumatra heb ik onderzoekers ontmoet

het perspectief in de Nederlandse herinneringscultuur

die het delen van informatie en ideeën toejuichen.

te kunnen verbreden, is het meenemen van de

In Rengat vroegen ze me bijvoorbeeld naar toegang

ervaring van Indonesiërs zelf. Onderzoek ter plekke

tot de Nederlandse archieven. Het gaat de mensen

– in Indonesië dus – is daarom onmisbaar.

die ik sprak daarbij niet om de schuldvraag, maar vooral om het voeren van een dialoog.

Opgedeelde herinneringen | Hoe anders de herinneringscultuur in Indonesië rondom deze oorlog is,

Er wordt in Nederland vaak gerefereerd aan strijdige,

ervoer ik op Bali en in Rengat op Sumatra, waar ik

onverenigbare herinneringen van verschillende groe-

met Indonesiërs sprak over de gebeurtenissen in de

pen nabestaanden. Maar die strijdige herinneringen

periode 1945-1949. Zoals we hier in Nederland de

zijn wel onderdeel van één en hetzelfde verhaal.

nadruk leggen op slachtofferschap, zo legden veteranen

Historicus Remco Raben pleitte afgelopen september

die ik op Bali sprak het zwaartepunt juist op helden-

in zijn oratie ter gelegenheid van zijn bijzonder

dom – zíj waren de overwinnaars.

hoogleraarschap aan de Universiteit van Amsterdam

Onderzoek uitgelicht

Net als in Nederland doen ook in Indonesië onder-

voor ‘transkolonialisme’. Waarom bekijken we Indo-

16 | 17

zoekers en historici onderzoek naar deze geschiedenis.

nesisch en Nederlands geweld in de geschiedschrijving

Eerder dit jaar liet de Indonesische president Joko

los van elkaar, zo vroeg hij zich af. In zijn beleving

Widodo tijdens een staatsbezoek aan Nederland

zijn de ervaringen van Nederlanders en Indonesiërs

weten dat er weinig behoefte is om dat samen met

(en anderen in Indië) niet waterdicht te scheiden.

Nederland te doen. Mijn ervaring is anders. Zowel

Bambang Purwanto, een Indonesische historicus die

Nationaal Comité 4 en 5 mei

zich met de relatie Nederland-Indonesië bezighoudt en die ik recent sprak, onderschrijft dat. “Waarom ziet men de Nederlandse en de Indonesische geschiedenis los van elkaar? Er is een relatie van 350 jaar van kolonialisme. En die gaat niet alleen over geweld.”

Dat geïntegreerde verhaal zou ook leidend moeten zijn in de herinneringscultuur. Door de herinnering op te delen missen we een heel spectrum aan perspectieven die buiten het reguliere beeld vallen, terwijl ze een integraal onderdeel vormen van onze geschiedenis.

<

Noot 1

Het Nationaal Comité 4 en 5 mei laat momenteel een kort-

Indonesië 1947: met een verfspuit en sjabloon worden

lopend onderzoek uitvoeren naar het Nederlandse onder-

protest-affiches in het kader van de vrijheidsstrijd gemaakt.

wijs over Nederlands-Indië/Indonesië.

Foto: Nederlands fotomuseum/ Cas Oorthuys

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:50 Pagina 18

_

T

uban, Oost-Java, september 2010. “Hé Belanda’s, komen jullie ons nu wéér bezetten?”, roept een van de Javaanse boeren breed grijnzend als ik uit de auto stap. Iedereen lacht. Door de taalbarrière – ik spreek op

dat moment nog geen Indonesisch – begrijp ik het niet meteen. Een meereizende collega-fotograaf vertaalt voor me. Het wordt een voorval dat ik nooit zal vergeten. Blijkbaar was dit het eerste wat er in deze eenvoudige boer opkwam bij het zien van een blanke: Hollander, Belanda, synoniem voor bezetter.

Het is mijn eerste kennismaking met een ander perspectief.

FOTO-ESSAY

> MARJOLEIN VAN PAGEE

Pemoeda’s en Belanda’s Nederlandse en Indonesische herinneringen aan 1945-1949

Grootvader Jan van Pagee

> Marjolein van Pagee (1987) is publicist en documentair fotograaf en volgt aan de Universiteit Leiden de master koloniale en wereldgeschiedenis. Ze reist regelmatig naar Indonesië en heeft een half jaar in Surabaya gewoond. Sinds 2010 werkt zij aan het foto-interviewproject ‘Kembang Kuning – Gele Bloem’, waarbij ze Nederlandse en Indonesische getuigen interviewt over 1945-1949.

Zij exposeert en publiceert regelmatig over haar bevindingen, zowel in Nederland als in Indonesië.

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:50 Pagina 19

Drieëntwintig jaar ben ik als ik voor het eerst voet aan land zet in het gebied rond Surabaya waar mijn opa in 1947 als marinier actief was. Een jaar eerder, in 2009, was ik als net afgestudeerde fotografe een persoonlijke zoektocht gestart naar de belevenissen van mijn grootvader Jan van Pagee. Het waren twee van zijn oude fotoalbums die mij deden beseffen dat ik eigenlijk niets wist over de zogenoemde ‘politionele acties’ waaraan hij had meegedaan. Zelf heeft hij altijd gezwegen over deze periode. Ik had nooit kunnen voorzien dat het project ‘Kembang Kuning’ zou uitgroeien tot wat het nu is. Meer dan vijftig Nederlandse en Indonesische getuigen heb ik kunnen vereeuwigen. Het was een race tegen de klok die nog steeds niet ten einde is.

Melk en honing | Voorafgaand aan mijn eerste reis interviewde ik in Nederland zes oud-mariniers die in hetzelfde bataljon als mijn opa hadden gediend.

Allereerst meneer Drok (1926) uit Groningen, die in Indië de tijd van zijn leven heeft gehad. Hij was chauffeur van de ‘lintworm’, een militaire busdienst die door de mariniers was opgezet in Surabaya. Patrouilles lopen of tegenstanders doden? Het was hem bespaard gebleven. Hij verbleef zijn hele diensttijd binnen de grenzen van de stad die door het Nederlandse leger was bezet. De hechte vriendschappen onderling, de grappen die werden uitgehaald: hij zal het nooit vergeten.

Meneer Drok

Strand waar opa Van Pagee in 1948 landde voor de tweede ‘politionele actie’.

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:50 Pagina 20

Een heel ander geluid komt van veteraan Bram Bruin

hij zich nog lijfelijk herinnert: de alles verlammende

(1926) uit Ridderkerk. Hij is kritisch op de propaganda

angst. Er deden verschrikkelijke verhalen de ronde

waarmee hij als jongeman van twintig naar Indonesië

over wat de Indonesische pemoeda’s Nederlanders

werd gestuurd. De kolonie werd voorgespiegeld als

zouden aandoen als ze hen te pakken kregen.

land van melk en honing dat door de Japanners was verziekt en waar na de oorlog plunderende en moor-

Meneer Soegito (1926) was zo’n pemoeda (letterlijk:

dende bendes de lokale bevolking terroriseerden.

jongere). Het Britse bombardement op Surabaya in

Het was zijn vaderlandse plicht, zo geloofde Bruin

november 1945, waarbij duizenden doden vielen,

toen, om de orde en rust in Nederlands-Indië te her-

maakte grote indruk op hem. Nadat het Indonesisch

stellen. Dat het eigenlijk ging om het behouden van

verzet in 1946 uit Surabaya was verdreven, zag

het Nederlands kapitaal en dat hij vooral ingezet

Soegito jarenlang zijn familie niet. In de strijd tegen

werd voor het veiligstellen van plantages en suiker-

de Nederlanders herinnert hij zich vooral de onge-

fabrieken, realiseerde hij zich pas gaandeweg. Wat

lijkheid in bewapening. Hij en zijn strijdmakkers

Bram Bruin

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:50 Pagina 21

Meneer Soegito

Onderzoek uitgelicht

20 | 21 Nationaal Comité 4 en 5 mei

hadden eigenlijk geen andere keus dan overgaan tot

‘zuiveren van opstandelingen’. Ik reis naar het strand

de guerrillastrijd. Ze maakten het de Nederlanders

waar mijn opa in die tijd landde. In het vissersdorpje

zo moeilijk mogelijk door bruggen te vernielen en

Glondong ontmoet ik de stokoude Saeran (1919),

doorvoerwegen te versperren. Ze leefden primitief,

die zich de landing nog herinnert. In de nacht van

sliepen regelmatig in de openlucht. Daarbij kregen

18 december kwamen de mariniers blindelings schie-

ze steun van de lokale bevolking, die hun soms on-

tend aan land. Saeran hield op het strand de wacht

derdak verschafte en hen van eten en drinken voorzag.

en kreeg een schampschot aan zijn hoofd. In paniek rende hij naar huis en verstopte zich onder zijn bed

Vissersdorp | Bij de tweede ‘politionele actie’, in de-

waar hij later door de mariniers gevonden werd. Ze

cember 1948, kregen de Nederlandse mariniers op-

verzorgden zijn wond. Het litteken op zijn hoofd is

dracht om het gebied ten westen van Surabaya te

nog altijd zichtbaar.

_

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:50 Pagina 22

Meneer Saeran

Even verderop ontmoet ik meneer Ngalimoen (1926).

Karikaturen | De reis naar IndonesiĂŤ maakte ik in

Op het moment van de landing verbleef hij in Babat,

eerste instantie om de plaatsen te bezoeken waar

een stadje een paar kilometer landinwaarts. Hij had

mijn opa was geweest, en waar zijn oud-collegaâ&#x20AC;&#x2122;s

zich bij de TNI (het Indonesische Nationale Leger)

mij over hadden verteld. Op het totaal andere beeld

aangesloten, maar een vuurgevecht had hij tot dan

dat de verhalen van zijn voormalige tegenstanders

toe niet meegemaakt. Hij was doodsbang dat het er

schetsten, was ik niet bedacht.

nu dan toch echt van zou komen. Toen Ngalimoen en zijn medestrijders een maand later een mari-

Het is iets universeels in tijden van oorlog. De onbekende

nierspost aanvielen, mislukte hun actie. Gedemotiveerd

tegenstander verwordt makkelijk tot een karikatuur.

trokken ze zich uiteindelijk terug in de rimboe.

In dit geval: een wrede, nietsontziende pemoeda die onbevreesd de meest gruwelijke moorden op Neder-

Zo veel getuigen, zo veel verhalen.

landers beging. Het ironische is dat de Nederlandse

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:50 Pagina 23

militair precies zo herinnerd wordt door de Indone-

verteld. Door meer aandacht te hebben voor het per-

siërs: als wrede, nietsontziende moordenaar. Ten

spectief van de tegenstander, kan begrip ontstaan

tijde van een gewapende strijd is dat functioneel.

voor het feit dat iedere oorlog aan beide kanten leed

Immers: hoe humaner de tegenstander, hoe moeilijker

veroorzaakt. Ik meen dat mijn generatie, bijna

het voor het menselijk geweten is om te doden.

zeventig jaar na dato, de mogelijkheid heeft om een

Maar de getuigenissen laten zien dat stereotiepe

brug te slaan en de trauma’s uit het verleden om te

beelden niet voldoen. Aan beide kanten was er angst

zetten in meer begrip tussen Nederlanders en Indo-

en verdriet.

nesiërs. Ja, Indonesië en Nederland liggen ver uit elkaar en er is sprake van een taalbarrière en van

In een verwerkingsproces is het begrijpelijk dat eerst

culturele verschillen. Maar juist nu bieden de moderne

het eigen leed wordt herdacht. Voor verzoening is

media oneindig veel mogelijkheden om nader tot el-

het echter van belang dat alle verhalen worden

kaar te komen.

<

Onderzoek uitgelicht

22 | 23 Nationaal Comité 4 en 5 mei

Meneer Ngalimoen

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:50 Pagina 24

OORLOGSDODEN

> RENSKE KRIMP

“Er moet íemand recht doen aan deze mensen”

Het is altijd lastig geweest om precieze aantallen te noemen als het gaat om slachtoffers uit de Tweede Wereldoorlog – schattingen van onderzoekers lopen behoorlijk uiteen.

Maar naar het aantal Indonesische oorlogsdoden in toenmalig Nederlands-Indië is zelfs nog nooit enig onderzoek gedaan. Ron Habiboe maakte onlangs een begin. “Mijn onderzoek is een eerste inventarisatie én een wake-upcall voor andere onderzoekers.”

Ron Habiboe telde Indonesische doden > Renske Krimp MA is werkzaam bij het Nationaal Comité 4 en 5 mei. Zij is redacteur van Onderzoek uitgelicht en coördinator van het meerjarige onderzoek naar rituelen, het jaarlijkse Nationaal Vrijheidsonderzoek en diverse kortlopende onderzoeksprojecten. Voor het Nationaal Comité 4 en 5 mei schreef zij de publicatie De doden tellen (2015).

Foto: Suzanne Liem

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:50 Pagina 25

V

erzetsstrijder Pieter Toisuta werd in september 1943 opgepakt en geïnterneerd in de Pemantang Siantar-gevangenis op NoordSumatra. Daar stierf hij als gevolg van de ontberingen en ondervoeding. Zijn naam

ontbreekt echter in het slachtofferregister van de Oorlogsgravenstichting (OGS). Onderzoeker Ron Habiboe haalde zijn naam, en die van vele andere Indonesiërs, weer boven water.

Met steun van het Nationaal Comité 4 en 5 mei deed Habiboe onderzoek naar Indonesische slachtoffers die in de periode 1941-1951 stierven in NederlandsIndië en Indonesië. Hij maakte daarvoor gebruik

Ron Habiboe.

Foto: Suzanne Liem

van een aantal bekende slachtofferlijsten. Het is voor het eerst dat in kaart is gebracht hoeveel namen op

dorp Oma, dacht dat het niet moeilijk zou zijn de

deze lijsten van Indonesische slachtoffers zijn, oftewel

sterftecijfers van inheemse slachtoffers te achterhalen.

van mensen uit de oorspronkelijke ‘inheemse’ be-

Dit bleek anders te liggen.

nen, Sundanezen, Madurezen, Balinezen, Menado-

Monnikenwerk | Voor veel groepen oorlogsslachtoffers

nezen, Timorezen en Molukkers (grotendeels Am-

geldt dat onbekend is hoeveel mensen precies om-

bonezen).

kwamen. Historici zijn gedwongen met schattingen

Ron Habiboe kwam op het idee voor dit onderzoek

te werken omdat de juiste bronnen niet (meer)

Onderzoek uitgelicht

toen hij een televisie-uitzending zag van de Nationale

bestaan en/of cijfers van experts uiteenlopen. Dit

24 | 25

Indië Herdenking op 15 augustus 2014. Schrijfster

blijkt ook uit de publicatie De doden tellen van het

en journaliste Griselda Molemans sprak daar de

Nationaal Comité 4 en 5 mei (2015). Waar het gaat

wens uit om ook aandacht te schenken aan slachtoffers

om inheemse slachtoffers blijkt het gat in onze

van niet-Europese afkomst. Habiboe, die zelf al his-

kennis echter nóg groter dan bij andere groepen. Er

torisch onderzoek deed naar families uit het Molukse

was zelfs nog nooit een onderzoek gewijd aan het

Nationaal Comité 4 en 5 mei

volkingsgroepen in Nederlands-Indië, onder wie Java-

achterhalen van aantallen Indonesische oorlogsdoden in Indië en Indonesië. “Ik was daar in eerste instantie erg verbaasd over”, vertelt Habiboe in juli 2016. “Maar je kan natuurlijk niemand verplichten deze doden te tellen. En ook op andere gebieden dan het cijfermatige zijn inheemse slachtoffers in de geschiedschrijving nagenoeg genegeerd. Hun rol is slechts marginaal beschreven.” Habiboe begon daarom een eigen onderzoek. “Er moet íemand zijn die recht doet aan deze mensen.”

Het merendeel van de bijna 8700 Indonesische oorlogsdoden sneuvelde in dienst van het KNIL of de marine, tijdens gevechtssituaties.

Foto: Beeldbank WO2 – NIOD

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:50 Pagina 26

binnen de gemeenschap. Ook voor dit onderzoek was kennis van familienamen en de daaraan gekoppelde plaats van herkomst onontbeerlijk. Habiboe nam overigens ook zogeheten ‘Peranakan’ Arabieren en Chinezen mee in zijn telling. Peranakan betekent zoveel als ‘al meerdere generaties daar wonend’; sommige Arabische en Chinese families woonden al eeuwenlang in Indië.

De onderzoeker kon met zijn kennis elke inheemse naam op de OGS-lijst herleiden tot de etniciteit van een familie en daarmee de afkomst. Vervolgens ging hij verder met andere slachtofferlijsten bij het Nationaal Archief.

Cijfers zonder gezicht | Uit Habiboes onderzoek blijkt dat in de door hem onderzochte periode ten minste 8699 Indonesiërs door oorlogsgeweld om het leven zijn gekomen. Dat ‘ten minste’ moet er echt bij, omdat Habiboe voor dit onderzoek niet alle archieven heeft kunnen bestuderen die mogelijk in‘Inheemse’ KNIL-militairen doen een gevaarlijk klusje: het

formatie bevatten. Bovendien zijn niet alle archieven

vullen van een granaat met explosieven.

even accuraat bijgehouden waar het om inheemse

Foto: Beeldbank WO2 – NIOD

slachtoffers ging. Habiboe: “De betrokkenheid bij inheemse slachtoffers was minder groot dan bij Eu-

Als vertrekpunt voor zijn onderzoek koos Habiboe

ropeanen. Zo werd niet altijd evenveel waarde gehecht

het slachtofferregister van de Oorlogsgravenstichting.

aan de manier waarop je een familienaam schrijft.

“Het was zulk onbekend terrein dat ik gewoon érgens

Zelfs in het werk van Loe de Jong werd voor Indone-

moest beginnen. De OGS beheert een database met de gegevens van ongeveer 180.000 Nederlandse slachtoffers. Deze lijsten bevatten vaak slechts summiere informatie over de doden: naam, eventuele militaire rang en datum en plaats van overlijden.

Daarna kun je verder speuren in stamboeken.”

Topje van de ijsberg | Habiboes belangrijkste onderzoeksvraag was eigenlijk heel basaal: hoeveel van de personen op deze slachtofferlijst hadden geen Europese etniciteit en waren dus van Indonesische afkomst?

Bij de beantwoording van deze vraag ging Habiboe uit van zijn eigen kennis van Indonesische familienamen. Dergelijke kennis is altijd cruciaal geweest voor de inheemse bevolking in de Indische archipel, omdat de namen van Indonesische families eeuwenlang nauw verbonden waren aan hun dorp van

Molukse KNIL-veteranen deden dit jaar voor het eerst mee

herkomst. Dit hield verband met het lokale erfrecht

aan de jaarlijkse KNIL-herdenkingsceremonie op Landgoed

op grondgebruik en met mogelijke bestuursfuncties

Bronbeek in Arnhem. Foto: Stichting Moluks Historisch Museum

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:50 Pagina 27

siërs vaak alleen een achternaam gebruikt, en dat

In Nederland wonen tegenwoordig ongeveer 45.000

dan ook nog eens met verschillende schrijfwijzen

mensen van Molukse afkomst. Hun geschiedenis

door elkaar. Dat betekent dat er vele fouten en gaten

vormt een belangrijk deel van de Nederlandse ge-

in de lijsten zijn geslopen.”

schiedenis, en is toch voor velen onbekend. Habiboe:

Habiboe weet ook “met absolute zekerheid” dat er

“Dat komt doordat Molukkers zich altijd met andere

slachtoffers zijn gevallen die ontbreken op de lijsten

dingen beziggehouden hebben. Tot de jaren 80 dach-

die hij bestudeerde. “Er zijn bijvoorbeeld dorpen op

ten zij nog tijdelijk in Nederland te zijn. Daarna

Kalimantan en de Molukken gebombardeerd, met

kostte integreren gewoon te veel tijd. De geschiedenis

doden tot gevolg. Die doden zitten niet in de cijfers

beschrijven, dat kwam er niet van, dat raakte onder-

tot nu toe. We hebben dus nog niet alle slachtoffers

gesneeuwd. Maar de nabestaanden van de slachtoffers

in beeld, zelfs niet alle mogelijke bronnen. Er is ab-

wonen hier in Nederland. Dat maakt het des te ur-

soluut meer onderzoek nodig.” Dat moet ook inzicht

genter dat wij ook deze doden tellen en meenemen

geven in wie de slachtoffers waren, los van hun

in onze verhalen.”

naam.

Naast een deel van de namen heeft Habiboes studie

Wake-upcall | Dat het onderzoek naar Indonesische

ook inzicht in doodsoorzaken opgeleverd. We weten

doden nog niet klaar is met de studie van Habiboe,

nu dat het merendeel van de bijna 8700 getelde

moge duidelijk zijn. Een eerste aanzet is gegeven,

doden is gesneuveld in dienst van het knil of de

maar er moet nog veel gebeuren. “Zo hebben we be-

marine, tijdens gevechtssituaties. Anderen zijn om-

hoefte aan meer informatie over burgerslachtoffers:

gekomen terwijl zij als krijgsgevangene op transport

mensen die zijn overleden in gevangenissen en kam-

waren gesteld en hun schip of vliegtuig werd neer-

pen, of door bombardementen. Het is voor mij on-

geschoten.

duidelijk of we dergelijke informatie überhaupt nog

Onderzoek uitgelicht

Een tweede veelvoorkomende doodsoorzaak was

kunnen achterhalen. Het is in elk geval nog nooit

26 | 27

moord, als straf van de Japanners voor politieke te-

geprobeerd. Mijn onderzoek is daarom naast een

genstanders of verzetsactiviteiten. De slachtoffers in

eerste inventarisatie een wake-upcall voor andere on-

deze categorie werden gefusilleerd of kwamen om

derzoekers om aan de slag te gaan. We moeten gaan

bij dwangarbeid. Een derde doodsoorzaak zijn de

proberen om nog preciezer en uitgebreider aantallen

vele bombardementen, zowel door Japanners als

slachtoffers te achterhalen, en hun vervolgens ook

door geallieerden.

een gezicht te geven natuurlijk. Dat lijkt mij in de

Nationaal Comité 4 en 5 mei

eerste plaats een opdracht aan wetenschappers, en Molukkers | Dat Habiboe in zijn studie inzoomt op

daarna ook aan de Molukse en Menadoneze ge-

Molukkers is niet vreemd. Hij deed veel onderzoek

meenschappen in Nederland. Omdat het belangrijk

naar deze groep en is zelf van Molukse afkomst. Dit

is voor hun eigen volksgeschiedenis, en omdat het

verklaart bijvoorbeeld ook de tijdsafbakening die hij

hun een plek geeft in het collectieve Nederlandse ge-

koos voor zijn rapport. “Ik heb mijn onderzoek laten

heugen en in de Nederlandse geschiedenis.”

<

lopen tot 1951, het moment waarop de contracten van militairen van het knil vervielen. Het knil

Verder lezen

werd al eerder opgeheven, op 26 juli 1950, maar de

> Esther Zwinkels, Het Overakker-complot. Indisch verzet te-

ontslagprocedures duurden nog tot het jaar daarna.

gen de Japanse bezetter op Sumatra 1942-1945. Houten: Uit-

Dat gold voor de Nederlandse militairen, maar ook

geverij Spectrum, 2011, ISBN 9789049106997, € 11,99.

voor de Molukkers die in het knil hadden gediend.

Zij konden niet terug naar de Molukken omdat In-

> Bert Immerzeel & F. van Esch, Verzet in Nederlands-Indië

donesië ze niet wilde repatriëren. Zij kregen een tij-

tegen de Japanse bezetting 1942-1945. Den Haag: SDU uit-

delijke status van de Koninklijke Landmacht en

gevers, 1993, ISBN 9789012068475, € 17,50.

werden naar Nederland verscheept.”

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:50 Pagina 28

Heeft de rechtszaak die de Rawagede-weduMENSENRECHTEN

> ELLEN-ROSE KAMBEL

Koloniale amnesie

wen aanspanden impact voorbij de directe uitkomst van een excuus en een schadevergoeding? Zeker wel, meent Nicole Immler, die een interessant artikel schreef over deze zaak. De gang van de weduwen naar de rechtbank zet de verbeelding van rechtvaardigheid

Hoe rechtszaken opvattingen over

in gang. Dit inspireert andere slachtoffers

mensenrechten kunnen verbreden

van staatsgeweld om voor hun mensenrechten op te komen.

> Mr. dr. Ellen-Rose Kambel heeft na haar rechtenstudie promotieonderzoek gedaan naar mensenrechten van inheemse volken in Suriname. Zij is momenteel directeur van de Rutu Foundation voor intercultureel meertalig onderwijs en als parttime onderzoeker verbonden aan de Universiteit van Amsterdam.

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:51 Pagina 29

D

rie jaar geleden, bij de herdenking van

mijn overgrootmoeder woonden. En niet lang daarna

150 jaar afschaffing van de slavernij, be-

vond ik een foto van de familie zelf, genomen na de

sloot ik in een opwelling mijn familie-

afschaffing van de slavernij. Men zat gemoedelijk

naam te googlen in combinatie met ‘sla-

thee te drinken in een prachtige buitenplaats ergens

vernij’ en ‘Suriname’. Als je, zoals ik,

in de bollenstreek. Veel reden tot klagen had de

geboren bent in Suriname en een bruine huidskleur

familie ook niet: alle slavenhouders waren rijkelijk

hebt, weet je natuurlijk wel dat er ooit iemand in de

gecompenseerd door de Nederlandse Staat voor het

familie moet zijn geweest die uit Afrika is ontvoerd

verlies van hun eigendommen. Deze familie had bij-

en op een slavenschip naar Suriname is gezet om

voorbeeld 54.900 gulden ontvangen voor hun Suri-

daar op een van de koffie- of suikerplantages te

naamse slaven, het equivalent van 500.000 euro

werken. Maar hoe ver terug in de familiegeschiedenis

vandaag. De slaven zelf kregen niets. Überhaupt

dit wie van mijn voorouders overkwam, daar had ik

waren ze pas na tien jaar echt vrij. Tot die tijd

geen idee van.

moesten ze tegen een geringe vergoeding door blijven

Groot was mijn verbazing toen vrijwel meteen de

werken.

naam verscheen van mijn overgrootmoeder, als een de slavernij werden bevrijd. Samen met haar moeder,

Imaginary in the Field of Transitional Justice. The

haar broertje en haar oma was zij privé-eigendom

Dutch-Indonesian Rawagede Case’ wil historica Nicole

geweest van een koopmansfamilie uit Amsterdam.

Immler een bijdrage leveren aan het denken over

Al gauw kon ik de statige grachtenpanden in Am-

transitional justice. Dit nieuwe vakgebied richt zich

sterdam traceren waar de toenmalige eigenaren van

op de langetermijngevolgen van mensenrechtenschendingen en de beschikbare instrumenten

28 | 29

om hiermee om te gaan.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Mijlpaal | Met het artikel ‘Human Rights as a Secular

Onderzoek uitgelicht

van de 35.000 mensen die in 1863 in Suriname uit

Denk bijvoorbeeld aan strafrechtelijke vervolging, formele excuses, historische commissies en herstelbetalingen.

Voor haar onderzoek vergeleek Immler verschillende compensatieregelingen.1 Zij maakt haar punt aan de hand van de rechtszaak die door advocaat Liesbeth Zegveld tegen de Staat der Nederlanden werd aangespannen namens de inmiddels hoogbejaarde weduwen van Rawagede, het dorp in West-Java (zie kader). De staat beriep zich op verjaring. In een geIbu Tijeng binti Tasim, weduwe van Rawagede, in 2010: “Als ik geld krijg van de Nederlandse

rechtelijke uitspraak wees

overheid, dan bouw ik een huis in de achtertuin van mijn kleindochter.”

de Haagse rechtbank dit

Foto: Suzanne Liem

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:51 Pagina 30

Ibu Tijeng binti Tasim in 2015 op het terras van haar nieuwe huis, dat zij bouwde met het compensatiegeld van de Nederlandse overheid.

Foto: Suzanne Liem

ook in op individueel, politiek, sociaal en cultureel niveau. Om haar punt te maken, hanteert zij het concept ‘sociale verbeelding’ (social imaginaries) van Charles Taylor. Deze af en maakte daarmee de weg vrij voor schadever-

Canadese filosoof omschrijft sociale verbeelding als

goeding aan de slachtoffers. Een schikking resulteerde

de manier waarop mensen een voorstelling maken

uiteindelijk in een formeel excuses van de Nederlandse

van hun leven en van de diepere normatieve ideeën

Staat en een individuele schadevergoeding van 20.000

en beelden die hieraan ten grondslag liggen. In

euro per persoon aan de overlevenden en de weduwen.

andere woorden: het is het geheel van verhalen (nar-

De vordering tot schadevergoeding werd overigens

ratives) die het leven, de wensen en de ideeën van

op een belangrijk punt beperkt door de rechtbank.

mensen vormgeven. Neem het voorbeeld dat Taylor

Anders dan voor de weduwen en overlevenden was

geeft van een protestdemonstratie. Om zoiets te or-

voor de kinderen van de overleden slachtoffers wel de

ganiseren, moet het concept ‘demonstratie’ al onderdeel

gebruikelijke verjaring van toepassing, zo oordeelde

zijn van ons repertoire: we weten dat we samen

men, aangezien het handelen van de Staat de nabe-

moeten komen, dat we spandoeken moeten maken

staanden in een volgende generatie “in minder directe

en dat we gezamenlijk gaan lopen.

mate” zou raken (§ 4.17).

Het is onze capaciteit tot verbeelding die volgens

Hoewel de Rawagede-zaak door juristen als een mijl-

Taylor de sleutel van het mensenrechtendiscours

paal wordt beschouwd vanwege de doorbreking van

vormt. Door zich een voorstelling te maken van hoe

de verjaringsregel, was er ook kritiek. Die luidde

het zou moeten zijn en door te weigeren de status

vooral dat de rechtbank niet inging op de door de

quo te accepteren, komen burgers tot de stap om

eisers aangehaalde schendingen van de mensen-

naar de rechter te gaan om gerechtigheid te eisen.

rechten. De rechtbank noemde Rawagede een uitzonderlijke misdaad, maar benoemde niet het systematische geweld tijdens de dekolonisatieoorlog.

Keniaanse militairen | Voor haar eigen onderzoek interviewde Immler de slachtoffers in de Rawagedezaak, hun familieleden en de activisten die de rechts-

Sociale verbeelding | Nicole Immler ziet het ‘ver-

zaak hebben aangespannen. Met deze gedegen bot-

zwijgen’ van dit mensenrechtendiscours echter niet

tom-up aanpak laat Immler overtuigend zien hoe

als een beperking. Zij laat zien dat mensenrechten

het inzetten van mensenrechten als ijkpunt, de ver-

toch van invloed zijn, omdat ze een veel bredere

beelding van wat wel en niet mogelijk is aanzienlijk

functie vervullen dan alleen een juridische. Ze grijpen

kan oprekken. Wat in 1995 nog juridisch onhaalbaar

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:51 Pagina 31

De weduwen van Rawagede en Zuid-Sulawesi

in het gelijk gesteld. De weduwen van Rawagede en Zuid-Sulawesi

In december 1947 werd in Rawage-

oordeelde de rechtbank in Den

ontvingen een schadevergoeding

de door Nederlandse militairen een

Haag dat de Staat wel degelijk en

van € 20.000,- per persoon en de

bloedbad aangericht onder een

nog steeds aansprakelijk was voor

Nederlandse ambassadeur bood

groot deel van de mannelijke bevol-

de moorden.

hun officieel excuses aan.

king. In december 2009 spanden

In augustus 2013 zijn ook weduwen

enkele weduwen van de slacht-

uit Zuid-Sulawesi, wier echtgeno-

Zie voor meer informatie over de

offers een rechtszaak aan tegen de

ten tussen december 1946 en fe-

verschillende rechtszaken ook het

Staat der Nederlanden. De staat be-

bruari 1947 werden vermoord door

artikel van Margaret Leidelmeijer

riep zich op verjaring, maar in 2011

het Depot Speciale Troepen (DST),

op de hiernavolgende pagina’s.

De Rawagede-zaak bleek bovendien niet alleen effect

sprakelijk stellen voor de massamoorden in Indonesië,

in Nederland en Indonesië te sorteren. In navolging

werd in 2011 met het vonnis in de Rawagede-zaak

ervan zochten en vonden Keniaanse militairen rechts-

werkelijkheid. En wat in 2011 door de rechtbank nog

bescherming voor schendingen begaan door het

als acceptabel werd beschouwd, namelijk het uitsluiten

Britse leger in koloniale tijden. “The realm of what

van de kinderen, werd in 2015 in een andere zaak

seems possible has increased,” schrijft Immler, “ex-

van tafel geschoven, toen bepaald werd dat ook de

tending the spaces in which people can allow them-

kinderen gecompenseerd behoren te worden (Recht-

selves to imagine and desire justice.”

bank Den Haag, 11 maart 2015).

Surinaamse Marrons | Dat mensenrechtenzaken in verbeelding in een heel ander land, heb ik zelf ervaren in mijn werk in Suriname. Zo’n tien jaar ben ik betrokken geweest bij de voorbereiding van mensenrechtenzaken ten behoeve van de inwoners van het binnenland: inheemse volken (Indianen) en Marrons.

Marrons zijn de Afrikaanse tot slaaf gemaakten die ruim een eeuw vóór de afschaffing van de slavernij de plantages ontvluchtten en diep in het oerwoud min of meer autonome gemeenschappen stichtten met eigen talen, tradities en bestuursvormen. Het waren hun nakomelingen die in 2000 besloten om internationaal hun recht te zoeken bij het Inter-Amerikaans Hof voor de Rechten van de Mens in Costa Rica.

De inmiddels allang onafhankelijke regering van Suriname weigerde lange tijd om de collectieve eigendomsrechten van de Marrons op de gronden die zij al eeuwenlang gebruikten en bewoonden te erkennen, en gaf hout- en goudconcessies uit aan Ibu Tjammorong uit Sulawesi wachtte in 2015 samen met haar familie nog steeds op compensatie voor de dood van haar man. Inmiddels is zij overleden.

Foto: Suzanne Liem

30 | 31 Nationaal Comité 4 en 5 mei

het ene land van invloed kunnen zijn op de sociale

Onderzoek uitgelicht

werd geacht, namelijk de Nederlandse Staat aan-

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:51 Pagina 32

Ibu Manna, weduwe van Sulawesi, wacht vanwege bewijslastproblemen nog op schadevergoeding uit Nederland. Om te zorgen dat haar nabestaanden alsnog recht hebben op compensatie als zij tussentijds overlijdt, startte ze een gerechtelijke procedure.

Foto: Suzanne Liem

zaken waar hij sindsdien aan meewerkt, wil hij vooral de stilte doorbreken. Een stilte die ook wel ‘koloniale amnesie’ wordt genoemd: het willen verzwijgen van de structurele misstanden, de bloedbaden, de slavenhandel en de slavernij waar Nederland eeuwenlang actief bij betrokken is geweest en van heeft geprofiteerd.

Ook in Suriname is de omgang met onrecht dat geworteld is in het koloniale verleden moeizaam. De onwil om de uit de koloniale tijd stamderden zonder de Marrons hierin te kennen. En net

mende wetgeving aan te passen om zo recht te doen

als bij de Rawagede-zaak werd het in Suriname lange

aan de traditionele eigendomsrechten van de inheemse

tijd voor onmogelijk gehouden dat de Marrons en de

volken en de Marrons, is daarvan een voorbeeld.

inheemsen aangemerkt zouden worden als juridisch

Een ander voorbeeld is het onderwijs. Inheemse en

eigenaar van de gebieden waar zij al eeuwen leven.

Marronkinderen krijgen uitsluitend onderricht in

Totdat het Inter-Amerikaans Hof in een zaak tegen

de Nederlandse taal. In de klas is het ze verboden

Nicaragua oordeelde dat de staat de collectieve land-

hun eigen taal te spreken. Daar komt bij dat de in

rechten van inheemse volken moest erkennen. Dit

Nederland aangekochte schoolboeken vol staan met

inspireerde de Marrons – en al gauw daarna ook de

voorbeelden die een urbane, vaak Europese, levensstijl

inheemse volken – een zaak tegen de staat Suriname aan te spannen. Het hof stelde de Marrons en in 2016 ook de inheemse eisers in het gelijk.

Nederlandse schoolboeken | Jeffry Pondaag, een Indonesiër die op jonge leeftijd naar Nederland kwam en initiatiefnemer was van de Rawagede-zaak, was een van de personen die door Immler werd geïnterviewd. Zijn zoektocht naar genoegdoening voor de slachtoffers in Indonesië bleek niet zijn enige motief te zijn. Ook zijn persoonlijke ervaringen in de hedendaagse Nederlandse samenleving speelden een belangrijke rol. De ontkenning en de onwetendheid over de koloniale geschiedenis, de discriminatie die

Nicole Immler interviewt de kleindochter van ibu Wanti binti

hij van jongs af meemaakte: het kwetste en stoorde

Sariman, een van de weduwen van Rawagede.

hem enorm. Met de Rawagede-zaak en andere rechts-

Foto: Suzanne Liem

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:51 Pagina 33

Ibu Wanti binti Sariman, weduwe van Rawagede, kreeg € 20.000 schadevergoeding van de Nederlandse overheid. Met het geld kocht zij het huurhuis waarin zij met haar familie woonde.

Foto: Suzanne Liem

weerspiegelen. De eigen geschiedenis komt niet aan

koloniale periode. Immler maakt het belangrijke

bod. De kinderen wordt niets verteld over de ontbe-

punt dat claims voor rechtvaardigheid en compensatie

ringen die hun voorouders hebben moeten doorstaan

niet zozeer gaan over verwerking van onrecht begaan

om te kunnen overleven in het oerwoud, of over de

in het koloniale verleden, maar eerder de koloniale

dorpen die werden ontruimd om plaats te maken

amnesie in de hedendaagse postkoloniale samenleving

voor plantages, wegen of een luchthaven.

aan de kaak stellen. Het feit dat een gang naar de

Onderzoek uitgelicht

rechter noodzakelijk is om het ‘andere’ verhaal aan

32 | 33

het licht te brengen, is helaas veelzeggend.

<

ervoer ik tijdens de zoektocht naar mijn persoonlijke slavernijverleden. De eigenaren van mijn overgrootmoeder bleken lokale bekendheden te zijn in het

> Nicole Immler, ‘Human Rights as a Secular Imaginary in

dorp waar zij hun buitenhuis hadden. Er is een

the Field of Transitional Justice. The Dutch-Indonesian

straat naar hen vernoemd en op websites en in les-

Rawagede Case.’ In: Hans Alma & Guy Vanheeswijck (eds),

brieven voor de schoolkinderen wordt de herinnering

Social Imaginaries in a Globalizing World. Gruyter, te ver-

levend gehouden aan deze ‘rijke koopmansfamilie’

schijnen in voorjaar 2017.

die veel zou hebben betekend voor de lokale economie.

> Begin 2017 is in het Nationaal Militair Museum in Soes-

Wat de kinderen niet verteld wordt, is hoe deze

terberg de expositie De weduwen te zien, met portretten

familie aan haar rijkdom kwam en dat het niet de

van de weduwen van Rawagede en Sulawesi door fotogra-

slaven maar de slavenhouders waren die werden ge-

fe Suzanne Liem en teksten van Nicole Immler. Het

compenseerd bij de afschaffing van de slavernij.

onderzoek van Nicole Immler en de foto's van Suzanne Liem zijn mede tot stand gekomen door een financiële

De Nigeriaanse schrijfster Chimamanda Ngozi Adichie

bijdrage van het Matchingsfonds Gedeeld Cultureel

wees in haar inspirerende TEDTalk ‘The danger of a

Erfgoed van DutchCulture.

single story’ op het gevaar van het eenzijdige verhaal.

“The single story creates stereotypes, and the problem

Noten

with stereotypes is not that they are untrue, but that

1 Het

they are incomplete. They make one story become

zoeksproject ‘Narrated Injustice’ binnen het ‘Transitional

the only story.”2 De roep om herstelbetalingen voor misdrijven die zijn begaan in het verleden stuit vaak op onbegrip in Nederland, vooral als het gaat om de

onderzoek van Immler was onderdeel van het onder-

Justice Program’ van het NIOD. 2

zie: www.ted.com/talks/chimamanda_adichie_the_danger_of_a_single_story.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Het andere verhaal | Eenzelfde merkwaardige stilte

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:51 Pagina 34

RECHTSZAKEN

> MARGARET LEIDELMEIJER

“De rechtbank herschrijft gewoon de geschiedenis!”

Er is de afgelopen jaren niet alleen veel nieuw onderzoek gedaan naar het geweld tijdens de dekolonisatie van Indonesië. Ook de rechtbank spreekt zich in verschillende zaken tegen de Staat der Nederlanden uit over de misdragingen van Nederlandse militairen in de late jaren veertig. Advocaat Liesbeth Zegveld, die verschillende slachtoffers en nabestaanden bijstaat, prijst de rechtbank om de eigen koers die ze vaart.

“Die zegt gewoon: ‘Niks politionele acties, gewoon oorlog’.”

Interview met advocaat Liesbeth Zegveld > Margaret Leidelmeijer is zelfstandig onderzoeker en adviseur, gespecialiseerd in Indisch (oorlogs)erfgoed.

Ze zet haar kennis behalve voor onderzoek en publicaties ook in voor exposities, websites, educatie en familieverhalen. Momenteel werkt ze onder meer aan het project ‘Kenniscentrum Repatriëring’ voor het Indisch Herinneringscentrum en aan het levensverhaal van de Molukse dominee Julius Rutumalessy.

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:51 Pagina 35

n 1947 werd de Indonesiër Y. door Nederlandse

mensenrechtenschendingen door de staat tijdens de

militairen gevangengenomen in Malang en gefolterd.

dekolonisatieperiode in Nederlands-Indië centraal.

Hij streed voor de onafhankelijkheid van Indonesië.

Op dit moment spelen met name veel ‘weduwe-

Nu, 69 jaar later, heeft de 85-jarige Y. een zaak aan-

zaken’ die betrekking hebben op de zogenaamde

I

‘Zuid-Celebes Affaire’. In de periode december 1946maart 1947 werden duizenden Indonesische mannen

Zegveld van advocatenkantoor Prakken d’Oliveira –

op Zuid-Celebes (nu Zuid-Sulawesi) standrechtelijk

tevens hoogleraar Oorlogsrechtsherstel aan de Faculteit

geëxecuteerd door militairen van het Depot Speciale

der Rechtsgeleerdheid van de Universiteit van Am-

Troepen (DST), dat onder commando stond van ka-

sterdam – behartigt zijn belangen. Over het tussen-

pitein Raymond Westerling. Westerling had van de

vonnis in Y.’s zaak, op 27 juli 2016, was de advocaat

Nederlandse Staat een volmacht gekregen om in het

uitermate enthousiast. Niet alleen omdat de eis niet

gebied orde op zaken te stellen. Zegveld: “De rechtbank

meteen is afgewezen, maar ook door de wijze waarop

schrijft dat door gewoon een blanco volmacht te

de rechtbank de zaak behandelt. “In alles waarin de

geven in de trant van ‘los het op’, je een uit de hand

politiek terughoudend is en waarbij het debat alle

gelopen toestand en volstrekte willekeur krijgt.” Daar-

kanten op gaat, vaart de rechtbank zijn eigen koers”,

mee zijn de executies niet meer weg te zetten als

aldus Zegveld op 28 juli. “De rechtbank herschrijft

louter een falen van de persoon Raymond Westerling.

gewoon de geschiedenis in al deze Indonesië-zaken!”

Zegveld: “Je moet dit grote falen en het laten lopen van deze misstanden toerekenen aan de opdrachtge-

De zaak Y. is maar een van de vele zaken die advoca-

vers. Het gaat hier over verantwoordelijkheid van de

tenkantoor Prakken d’Oliveira op de rol heeft tegen

staat voor zijn beleid. Dit was een beleid om mensen

de Nederlandse staat. De ‘weduwen van Rawagede’

om te brengen en ik denk dat het zeer terecht is dat

was hiervan de bekendste. In al deze zaken staan

daar een oordeel over wordt gegeven.”

Onderzoek uitgelicht

gespannen tegen de Staat der Nederlanden wegens

schending van mensenrechten. Advocaat Liesbeth

34 | 35 Nationaal Comité 4 en 5 mei

9 december 2011. Na de excuses van de Nederlandse Staat neemt advocaat Liesbeth Zegveld samen met de Nederlandse ambassadeur in Indonesië deel aan een ceremonie van weduwen bij het oorlogsmonument in Rawagede.

Foto: ANP/AFP/Romeo Gacad

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:51 Pagina 36

Incident of patroon | De zaak van de weduwen van Zuid-Sulawesi uit 2013 en andere nog lopende rechtszaken hebben de oorlogsmisdaden die tussen 1946 en 1949 zijn gepleegd in Indonesië, opnieuw actueel gemaakt. Drie wetenschappelijke instituten deden een oproep aan de politiek om een diepgaand historisch onderzoek naar deze periode te cofinancieren. Zij kregen nul op het rekest. Voor Zegveld hoeft zo’n onderzoek nu niet meer zo nodig. “Voor mij staan de feiten wel vast. Je kunt niet zeggen dat Zuid-Sulawesi een incident was en Rawagede een incident was en Malang een incident was en Sumatra een incident was.

Al deze incidenten samen – en er zijn er nog meer – wijzen erop dat er grootschalig geweld is toegepast.”

KNIL-militairen bewaken gevangenen. Maarten Hidskes: “Er

Recente literatuur over dit onderwerp, zoals de boeken

wordt niet gevochten, wij executeren.”

Foto: NIMH

van Gert Oostindie en Maarten Hidskes, ondersteunt deze stellingname. Zegveld: “Hidskes’ vader was bij

nieuw bewijsmateriaal moeten inbrengen. De zaak

de DST. Maarten Hidskes heeft uitgebreid onderzoek

van de weduwen van Zuid-Sulawesi is geschikt. De

gedaan en hij schrijft: ‘Er wordt niet gevochten, wij

Nederlandse staat heeft een regeling in het leven ge-

executeren.’ Wat gebeurt er dan? Er zijn mensen ge-

roepen voor vrouwen die in soortgelijke posities heb-

vangengenomen, de Nederlandse militairen laten

ben verkeerd als de vrouwen in Rawagede.

hen wegrennen en schieten hen neer en dan is het ‘omgekomen op de vlucht’. De staat voert dat vandaag

Toch is ook daar een vinger aan de pols nog altijd drin-

de dag nog steeds aan in alle stukken: omgekomen

gend nodig. “Zo’n regeling voor weduwen klinkt erg

op de vlucht. In die zin kun je zeggen dat we nog

mooi,” aldus Zegveld, “maar de praktijk is anders. De

niet zo veel zijn opgeschoten sinds 1947.”

uitbetaling van de schadevergoeding aan de weduwen verloopt erg moeizaam en de toewijzing gebeurt één

Bewijsmateriaal | Dat neemt niet weg dat er inmiddels wel enkele juridische overwinningen zijn geboekt.

voor één. Wat heb je aan een regeling als alles betwist wordt?”

In de folteringszaak van Y. had de rechtbank de vordering kunnen afwijzen op basis van het bewijsma-

Fundamentele kwesties | Waar de Nederlandse Staat

teriaal van de staat – er werd gefolterd maar Y. stond

vooral in oude reflexen schiet als het gaat om het ko-

niet op de namenlijst. “Maar wat doet de rechtbank?”,

loniale verleden en de dekolonisatie, kiest de rechtbank

zo luidt de retorische vraag van een enthousiaste

inmiddels een andere koers. Tijdens de Zuid-Sula-

Zegveld. “In een tussenvonnis krijgt Y. opnieuw de

wesi-zaak en de andere rechtszaken ontwikkelde de

kans om meer bewijs naar voren te brengen, bij-

rechtbank op basis van het feitenmateriaal een eigen

voorbeeld om aan te tonen dat hij op die locatie

visie op de gebeurtenissen tijdens de dekolonisatie-

was.” Voor een andere zaak, die van mevrouw T., die

periode. Zegveld: “In het tussenvonnis van 27 juli

door vijf Nederlandse militairen verkracht is, geldt

zit bijvoorbeeld een hoofdstukje ‘Misdragingen’. In

dat de eiseres door de rechtbank in het gelijk is

eerdere zaken sprak de rechtbank nog van ‘excessen’,

gesteld. De staat gaat hiertegen in beroep en zal dus

in lijn met diverse historici. Maar gezien het maat-

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:51 Pagina 37

schappelijk debat en de feiten die aan het licht zijn gekomen, zo zegt de rechtbank nu, ziet zij aanleiding om het woord ‘excessen’ te laten vallen en te gaan spreken van ernstige misdragingen. De rechtbank zegt ook gewoon: ‘Op Zuid-Celebes was er oorlog.’ Niks politionele acties, gewoon oorlog.”

“Je kunt niet zeggen dat ZuidSulawesi een incident was en Rawagede een incident was en Malang een incident was en Sumatra een incident was.

Al deze incidenten samen – en er zijn er nog meer – wijzen erop dat er grootschalig geweld is toegepast.”

Meer dan 30 ‘Indonesiëlandse Staat heeft Prakken

aangedaan’ gaat dan naadloos over in ‘en dus hebben

d’Oliveira inmiddels door-

zij geen recht van spreken’. Ik heb na de uitzending

lopen of op de rol staan.

heel veel e-mails gehad met de vraag wanneer ik iets

Oorlogsslachtoffers nemen zelf contact op met het

aan de Bersiap zou gaan doen. Ik heb hier natuurlijk

advocatenbureau voor het aanbrengen van hun zaak;

wel over nagedacht, maar dit heeft juridisch nogal

Zegveld zoekt hen zelf niet actief op. Of Zegveld een

wat haken en ogen en ik ben bijvoorbeeld niet

zaak aanneemt of niet, wordt mede bepaald door

bevoegd bij een rechtbank in Indonesië, voor zover

36 | 37

haar wetenschappelijke interesse. “Ik ben breder

dat al de plek is waar we zouden moeten zijn. Maar

geïnteresseerd, wil meer dan alleen zaken afhandelen.

waar het hier om gaat: het viel me toen op dat er he-

Het boeit me om dingen fundamenteel uit te zoeken.

lemaal geen brug was tussen de verschillende groepen

Ik wil graag iets betekenen voor de mensen voor wie

die betrokken waren bij de dekolonisatie-oorlog in

ik werk, maar ook bijdragen aan het fundamentele

Indonesië.”

probleem van mensenrechtenschendingen. Vanuit

“Bij mensenrechtenschendingen”, zegt de hoogleraar,

Nationaal Comité 4 en 5 mei

is gebeurd?’ En dit idee van ‘weet u wel wat ons is

Onderzoek uitgelicht

zaken’ tegen de Neder-

ons advocatenkantoor behandelen we zaken die een

“is het altijd zo dat het één het antwoord is op het

normale advocaat minder geneigd is te doen vanwege

ander. Toch wordt er steeds gedacht in ‘wij’ en ‘zij’.

de kans op verlies. Het zijn nieuwe zaken met een

Door zo te blijven denken kom je niet tot een echt

onzekere uitkomst. Degene die bij ons komt, moet

gesprek en dat blokkeert de weg tot rechtsherstel.”

dat natuurlijk wel weten.”

Zegveld is ervan overtuigd dat erkenning van al het feiBersiap | Bij de verdediging van haar cliënten bekruipt

tenmateriaal de visie op het verleden zal veranderen.

Zegveld regelmatig het gevoel dat ze tegen een hele

“We zitten midden in een proces van verandering en

berg vooroordelen op moet boksen. “Ik vraag me

daarom is het moeilijk te voorspellen wat er precies

vaak af of de mensen die ik vertegenwoordig wel se-

zal gebeuren. Er zijn altijd meerdere waarheden,

rieus worden genomen. Worden ze wel gezien als

meerdere versies. Maar de misstanden die zijn ge-

mensen met rechten? Rechten die ze nog kunnen

pleegd, zijn gewoon gepleegd. Erkenning daarvan

claimen ook?” Toen Zegveld op de ochtend van het

zal uiteindelijk ons oordeel over en onze herinnering

pleidooi van de Rawagede-zaak een radio-interview

aan die tijd voor 80% veranderen. Dat denk ik echt.” <

moest geven, bleek dit een zeer gevoelig punt. “Er was toen een man die zei: ‘Ja, het is allemaal wel leuk wat u doet, maar weet u wel wat er in de Bersiap

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:51 Pagina 38

Een jonge vrouw die door de Japanners uit

> ELS KLOEK

het interneringskamp Halmaheira werd ge-

VROUWENPORTRETTEN

plukt om in een bordeel te werken. Een ver-

Drie jonge vrouwen onder Japanse terreur

zetsvrouw in Nederlands-Indië die na haar arrestatie werd gedwongen tot collaboratie.

Een meisje van zestien dat met haar oom de jungle van Nieuw-Guinea in vluchtte en zo lid werd van een guerrillagroep die vocht tegen de Japanners. Ellen van der Ploeg, Julie van der Steur en Coosje Ayal zijn drie van de honderd-en-één vrouwen wier leven is beschreven in 101 Vrouwen en de oorlog.

Hun levensverhalen laten zien hoe verschillend de ervaringen van vrouwen in het Nederlands-Indië ten tijde van de oorlog waren.

> Dr. Els Kloek is historica en ‘onderneemster in geschiedenis’. Ze was initiatiefneemster van de serie Verloren Verleden en schreef onder meer Vrouw des huizes. Een cultuurgeschiedenis van de Hollandse huisvrouw (Balans 2009), Kenau & Magdalena. Vrouwen in de Tachtigjarige Oorlog (Vantilt 2014) en Kinderen die de wereld hebben veranderd (met Floris van Straaten, Pixel Perfect 2014). Sinds 2003 werkt ze aan het Vrouwenlexicon / 1001 Vrouwen.

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:51 Pagina 39

V

rouwen komen in de geschiedenisboeken maar mondjesmaat voor – ook in Nederland. Dat was een paar jaar terug reden om een inhaalslag te maken en vrouwen in beeld te gaan brengen die een rol hebben gespeeld in de geschiedenis

van Nederland, van de vroege Middeleeuwen tot nu.

1001 Vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis, een lijvig naslagwerk van 1556 pagina’s, verscheen in 2013 en werd zo’n succes dat er vraag kwam naar méér.1 Daarom werken wij nu aan een vervolgdeel.

‘Wij’ zijn een klein team van redacteuren, een redactieraad (met Marjan Schwegman als voorzitter) en honderden deskundigen. Het nieuwe deel richt zich op de twintigste eeuw, een tijdvak dat vele interessante vrouwen telt die niet in deel 1 zijn opgenomen. Alle nieuwe bio’s verschijnen op de site vrouwenlexicon.nl.

Julie van der Steur was ‘lady-crooner’ voordat ze onder

project wordt grotendeels gefinancierd met behulp

dwang ging werken voor de inlichtingentak van de Kempeitai.

van crowdfunding (zie 1001-vrouwen.nl).

Foto: Privé-archief Julie van der Steur

De Tweede Wereldoorlog is uiteraard een belangrijke periode in ons nieuwe project. Ook vrouwen werden

38 | 39

immers meegezogen in de dynamiek van de ‘grote

Nationaal Comité 4 en 5 mei

geschiedenis’ en moesten zich op de een of andere manier tot de oorlog verhouden. Als redactie kregen we veel suggesties aangereikt voor ‘oorlogsvrouwen’ die een plaatsje in ons vervolgdeel verdienen, en we zagen al snel dat daarin een aparte publicatie school.

Zo werd het idee voor 101 Vrouwen en de oorlog geboren. In deze uitgave, die onlangs verscheen ter gelegenheid van het vertrek van Marjan Schwegman bij het NIOD, is ook expliciet aandacht besteed aan het leven van vrouwen in Nederlands-Indië onder de Japanse bezetting. In het kader van dit themanummer van Onderzoek uitgelicht licht ik drie van deze Indische verhalen hier kort uit.2

KORT EN BONDIG OVER 101 VROUWEN

In 2007 trokken Ellen van der Ploeg en twee andere voor-

breed

malige ‘troostmeisjes’ uit Zuid-Korea en de Filippijnen

praktisch

gezamenlijk door Europa. Met het vertellen van hun verhaal

visueel

wilden ze regeringen en parlementen in Europa bewegen

dun boek

om van Japan een publieke spijtbetuiging en schadeloosstel-

nachtkastje

ling te eisen.

Foto: Peter Hilz / Hollandse Hoogte

Onderzoek uitgelicht

Daarnaast zal een selectie ervan in 2018 verschijnen in het boek 1001 Vrouwen in de 20ste eeuw. Het

lllllllll lllllllll lllllllll lllllllll lllllllll

specialistisch theoretisch tekstueel dikke pil bureau

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:51 Pagina 40

Links: Coosje Ayal vocht als 16 jarige mee in de NieuwGuineese jungle tegen de Japanse bezetters.

Foto: Stichting Moluks Historisch Museum

Rechts: Coosje Ayal vertelde in een video op online mediaplatform Vice over haar ervaringen. Foto: Vice

‘Troostmeisje’ | Ellen van der Ploeg (1923-2013) groeide

ze werk als zangeres – ‘lady-crooner’ – in een dans-

op in Djember (Java), als dochter van een Nederlandse

gelegenheid, waar ze een Britse marineofficier leerde

vader en een Javaanse moeder. In 1943 werd Ellen

kennen met wie ze trouwde en kinderen kreeg.

met haar broer en zus geïnterneerd. Moeder Truus

Terwijl haar man als vlieger in Australië zat, werd zij

hoefde niet omdat ze geen geboren Nederlandse

in april 1943 door de Japanse militaire politie (Kem-

was, maar ze ging vrijwillig mee. Ze kwamen terecht

peitai) opgepakt. Acht weken lang zat ze vast. Ze

in Halmaheira, een interneringskamp in Semarang.

werd verkracht en mishandeld, en de Japanners

In februari 1944 werd Ellen van der Ploeg met

dreigden haar moeder te onthoofden en haar kinderen

veertien andere jonge vrouwen geselecteerd en uit

weg te halen. Zo ging ze overstag: ze ging werken

het kamp gehaald. Het verhaal was dat ze admini-

voor de inlichtingentak van de Kempeitai. Met haar

stratief werk zou gaan doen of een baan zou krijgen

talenkennis werd ze als animeermeisje in een Japanse

in een sigarettenfabriek. Ellen was blij, maar toen ze

bar in Batavia ingezet voor het uithoren en afluisteren

in een chic herenhuis werd opgesloten, begreep ze

van Duitse marineofficieren.

dat het om gedwongen prostitutie ging.

Na de overgave van Japan op 15 augustus 1945 werd

Ze ging altijd gekleed op bed liggen, liet de mannen

Julie van der Steur door de Indonesische nationalisten

begaan en trad uit zichzelf om er niet bij te zijn, ver-

geïnterneerd. Ruim een half jaar zat ze gevangen in

telde ze later. Alleen aan haar moeder heeft Van der

Cheribon, in een cel met twintig andere vrouwen.

Ploeg na afloop summier kunnen vertellen wat ze

Toen ze vrijkwam, kreeg ze haar kinderen niet terug

had meegemaakt. Deze gaf het advies om te zwijgen

omdat hun verzorgers haar beschuldigden van colla-

en alles zo snel mogelijk te vergeten.

boratie. Pas na ingrijpen van de Nederlandse hulp-

In 1946 ‘repatrieerden’ de Van der Ploegs. Pas toen

organisatie Pro Juventute werd ze verenigd met haar

drie Koreaanse vrouwen begin jaren negentig naar

zoontjes. Ze vroeg emigratie naar Nederland aan,

buiten kwamen met hun verhalen over gedwongen

maar moest daarvoor eerst een ‘debriefing’ ondergaan

prostitutie, besloot ook Ellen van der Ploeg in de

bij de in 1945 opgezette Netherlands Forces Intelli-

openbaarheid te treden. Ze getuigde voor de Verenigde

gence Service (NEFIS). Daar gaf ze formeel toe dat

Naties en voor diverse mensenrechtenorganisaties,

de beschuldiging van collaboratie een kern van waar-

in 1994 ook in Japan zelf. Tot op hoge leeftijd voerde

heid bevatte.

ze strijd voor erkenning van wat haar en vele andere

Pas toen ze in Nederland arriveerde, hoorde ze dat

vrouwen was aangedaan. Geld heeft ze nooit willen

haar man al twee jaar dood was. Met haar tweede

accepteren. Ze wilde excuses van de Japanse regering,

man, een flamboyante katholiek, kreeg ze twaalf kin-

maar heeft die nooit gekregen.

deren. In 1970 ging ze vanwege psychische klachten in analyse bij psychiater Hans Keilson. In 1990,

Lady-crooner | Julie van der Steur (1920-2001), dochter

toen haar jongste zoon 21 was, scheidde ze van haar

van een Nederlandse vader en een inheemse moeder,

tweede man. Twee jaar later ging ze in San Remo sa-

groeide op in Purworejo, op Java. Na de HBS vond

menwonen met een twintig jaar jongere Italiaanse

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:51 Pagina 41

beeldhouwer. Hier stierf ze op 5 juni 2001, op de

waring gaf bij het Koninklijk Tehuis voor Oud-Mili-

leeftijd van tachtig jaar. Aan William Deymann, haar

tairen in Bronbeek. In 2012 werd de vlag er onderdeel

vierde kind uit het tweede huwelijk, liet ze een map

van de vaste expositie.

met persoonlijke papieren (‘bewijzen’) na. Toen pas kwam de familie erachter wat ze had meegemaakt.

Verzetsvrouwen, gevangenen, kampbewaaksters

Deymann werkt nu aan een biografie van zijn moe-

Ziehier slechts drie – voor dit artikel sterk ingekorte

der.

– verhalen uit de gelegenheidsuitgave 101 Vrouwen en de oorlog. In het boek zijn nog 98 andere levenskleinere rol speelden in de Tweede Wereldoorlog.

Manokwari, Nieuw-Guinea. In maart 1942 bereikte

Daaronder zitten verzetsvrouwen, ‘gewone’ vrouwen

het bericht van de Japanse invasie van Java Manokwari.

die een oorlogsdagboek bijhielden, vrouwen die on-

Coosjes oom had eerder al orders gekregen om een

derduikers hielpen of kinderen redden, vrouwen die

militie van het Koninklijk Nederlandsch-Indisch Leger

de verschrikkingen van het kamp moesten ondergaan.

(KNIL) te vormen. Toen de Japanners op 12 april

Maar ook vrouwen die juist aan de andere kant

1942 met een vloot van honderd schepen de baai van

stonden: kampbewaaksters, Jodenverraadsters, NSB-

Manokwari binnenvoeren, was de militie van 62 per-

vrouwen. Hoewel een enkeling wel naar buiten trad

sonen, inclusief Coos Ayal, al in de jungle. Iedereen

met haar oorlogservaringen, zwegen de meesten over

was bewapend, ook de zestienjarige Coosje.

wat ze hadden meegemaakt. Dat neemt niet weg dat

Dertig maanden lang hield de militie zich verborgen

oorlog. Niet alleen in Europa, maar ook in Neder-

in de jungle, voortdurend op de vlucht voor Japanse

lands-Indië, zoals de drie verhalen hierboven duidelijk

troepen. Coosje Ayal werd als ‘een van de jongens’

maken. Ook daar hadden vrouwen in de oorlogsjaren

40 | 41

behandeld, droeg een soldatenuniform en leerde

te maken met seksueel geweld, intimidatie, verzet en

omgaan met karabijn en handgranaten. Wel moest

verraad. Het wordt tijd dat deze verhalen worden geïn-

ze als vrouw ook voor de mannen koken, kleren her-

tegreerd in ons beeld van de Tweede Wereldoorlog. <

Nationaal Comité 4 en 5 mei

verhalen te lezen van vrouwen die een grotere of

groeide onder de roepnaam Coos op bij een oom in

Onderzoek uitgelicht

‘Een van de jongens’ | Costavina Ayal (1926-2015)

ook het leven van vrouwen werd getekend door de

stellen en gewonden verzorgen. De manschappen werden geplaagd door honger, kou en ziekte. Na een

Noten

barre tocht naar het westen verdeelden ze zich in

1

twee bivaks om de pakkans te verkleinen. In april 1944 werd de groep waarin Coos Ayal was ingedeeld aangevallen. Ze wist als een van de weinigen te ont-

Het boek 1001 Vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis won in 2016 de prijs voor Beste Geschiedenisboek Aller Tijden, uitgereikt door het Historisch Nieuwsblad.

2

In het Digitaal Vrouwenlexicon, te raadplegen op

komen en liep drie dagen lang alleen door de jungle.

www.1001-vrouwen.nl, zijn de volledige biografische por-

Eind april 1944 landden Amerikaanse troepen in de

tretten te vinden.

hoofdstad van Nieuw-Guinea. Toen de geallieerden later dat jaar hoorden dat er in het onherbergzame

Els Kloek, 101 Vrouwen en de

gebied van de Vogelkop nog KNIL-militairen actief

oorlog. Nijmegen: Uitgeverij

waren, gingen Nederlandse militairen met hulp van

Vantilt, 2016, ISBN

een Papoea-boodschapper op zoek. In september

9789460042799, € 19,90.

1944 troffen zij de zeventien overlevenden van de militie aan, onder wie Ayal.

Meteen na hun bevrijding borduurden de zeventien overlevenden hun naam op de Nederlandse vlag die zij, opgerold in een bamboekoker, dertig maanden lang met zich hadden meegedragen. Ze stuurden die op naar koningin Wilhelmina, die de vlag in be-

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:51 Pagina 42

4 MEI

>

ANNIKA WERKMAN

Twee minuten stilte

Waar denkt u aan tijdens de twee minuten stilte op 4 mei? Voor zijn scriptie over de twee minuten stilte als ritueel stelde Stefan Franz deze vraag aan enkele honderden respondenten.

> Annika Werkman (23) studeerde geschiedenis en Engelse taal en cultuur aan de Universiteit Utrecht.

Na een stage bij het Nationaal ComitĂŠ 4 en 5 mei specialiseert zij zich nu binnen de Onderzoeksmaster Comparative Literary Studies in de Nederlandse herinneringscultuur van de Tweede Wereldoorlog.

Zij schreef dit artikel in het kader van haar stage.

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:51 Pagina 43

W

aar denken mensen op 4 mei tussen 20.00 en 20.02 uur aan? Wat is er zo aansprekend aan het ritueel van stilte dat al sinds 1946 bestaat? Draagt het ritueel bij aan de cohesie binnen een sa-

menleving? En hoe is de betekenis van de twee minuten stilte door de tijd heen veranderd? Allemaal vragen die Stefan Franz zich stelde in het onderzoek waarmee hij medio 2014 de master ‘Religie en Ritueel’ aan de Universiteit van Tilburg afsloot.

Stefan Franz

Franz’ kernvraag was misschien wel deze: wat gebeurt

Franz: “Daarin wordt een onderscheid gemaakt

er als op 4 mei ‘gedachten’ en ‘stilte’ samenkomen?

tussen situationele en socioculturele stilte. Situationele

Om deze vraag te beantwoorden, analyseerde hij om

stilte betreft de praktische gelegenheid om gezamenlijk

te beginnen de literatuur over het verschijnsel stilte.

stil te zijn. De term socioculturele stilte kun je gebruiken om de betekenis aan te duiden die in de Nederlandse cultuur wordt gegeven kingen. Samen faciliteren deze twee vormen van stilte de twee zwijgzame minuten tijdens de Dodenherdenking.”

Avondeten | Waaraan dan precies wordt ge-

42 | 43

dacht, onderzocht Stefan Franz door op 4 en

Nationaal Comité 4 en 5 mei

5 mei 2014 een enquête te verspreiden, zowel online in zijn eigen netwerk als offline op de Dam. De vragen betroffen niet alleen de gedachten van de respondenten, maar ook de plek waar ze waren op 4 mei om 20.00 uur.

253 respondenten vulden de enquête in. Uiteraard betreft het hier een niet-representatieve steekproef, maar toch bieden de uitkomsten een aantal interessante punten om over door te denken.

Ruim een kwart van de mensen die de enquête invulden (28 %) dacht op 4 mei 2014 tussen 20.00 en 20.02 uur aan de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust.

Een ander kwart (24%) dacht terug aan meer persoonlijke ervaringen met oorlog en verlies, zoals aan hun missie in Afghanistan of aan een overleden dierbare. Mensen waren zich ook bewust van de waarschuwing die van de 4 mei 1950: ook het personeel van de Nederlandse Spoorwegen neemt om

herdenking uitging en de slachtoffers die nu

20.00 uur twee minuten stilte in acht.

nog vallen (21%) en dachten aan vrijheid en

Foto: Nationaal Archief/Collectie Spaarnestad/Anefo/Fotograaf onbekend

Onderzoek uitgelicht

aan het houden van stiltes tijdens herden-

verbondenheid (12%).

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:51 Pagina 44

In het hart van de stilte: de Dam tijdens Dodenherdenking.

Foto: ministerie van Defensie

sprekend. Franz zag die waardering van de twee minuten stilte ook bij de respondenten in zijn onderzoek. “Ik denk dat het komt door het universele karakter van het ritueel van stilte. Stilte past overal, daar kan iedereen bij aansluiten.” Daarnaast is het contrast van de stilte met Niet iedereen was stil. Enkele respondenten waren de

de normaal zo levendige Dam erg indrukwekkend.

herdenking vergeten of in gedachten bezig met da-

“Ineens transformeert het plein waar het altijd druk

gelijkse dingen zoals ‘de kinderen’, ’het maken van

en lawaaiig is in een oase van stilte.”

een overkapping’, ’de studie’ of ‘het avondeten’. Anderen ergerden zich aan ’het telefoontje dat kwam

Een andere belangrijke verklaring voor de waardering

en de respectloze beller’, of ‘de mensen aan de tafel

van de stilte is volgens Franz het gevoel van saamho-

naast ons in het restaurant die gewoon doorpraatten’.

righeid dat het opwekt, een common mood. “Je staat daar samen stil te zijn en weet dat miljoenen Neder-

Civiele religie | De tweede belangrijke vraag die Franz

landers dat met jou ook zijn. Dat heeft een heel ver-

in zijn scriptie formuleerde, was of de Nationale

bindende werking.” De langetermijnimpact van de

Dodenherdenking een verbindende functie heeft.

Nationale Dodenherdenking heeft Franz niet kunnen

Draagt het ritueel bij aan de cohesie binnen een sa-

onderzoeken, maar op basis van de literatuur is zijn

menleving? Volgens Franz is dat duidelijk het geval.

vermoeden dat het gevoel van saamhorigheid ook na

Hij ziet de twee minuten stilte als een vorm van

de stilte blijft bestaan.

civiele religie. De stilte staat niet op zichzelf, maar is onderdeel van een constructie van gedeelde normen

Toekomst | De twee minuten stilte zijn al sinds 1946

en waarden, verhalen, tradities en rituelen die een

onderdeel van de jaarlijkse Dodenherdenking op 4

samenbindende functie hebben in de samenleving.

mei, maar veranderden door de jaren heen natuurlijk

Franz wijst in dit verband op de ‘heiligheid’ van de

ook van betekenis. Franz: “Terwijl de nadruk eerst

twee minuten stilte. Het verstoren ervan wordt wel-

lag op het herinneren van de slachtoffers, wordt met

haast gezien als heiligschennis. Dit bleek bijvoorbeeld

het afnemen van de generatie ooggetuigen de her-

uit de woede en verontwaardiging over de dam-

denking steeds meer een maatschappelijk instrument.

schreeuwer die in 2010 een valse alarmkreet slaakte.

Tegenwoordig worden voorbeelden uit het verleden

Ook in het Nationaal Vrijheidsonderzoek 2016 werd

gespiegeld met huidige situaties om burgers aan het

stilgestaan bij de manier waarop mensen de twee

denken te zetten, bijvoorbeeld over de oorlog in

minuten stilte op 4 mei beleven. Daaruit blijkt dat

Syrië en de vluchtelingenproblematiek.” In de stilte

dit veruit het meest aansprekende onderdeel van de

vinden ook die verhalen een plek.

Dodenherdenking wordt gevonden. Maar liefst 95% van de respondenten vindt het ritueel (heel) aan-

<

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:51 Pagina 45

Het VrijheidsboekNederland oorlogs Generaties over vrijheid en onvrijheid in

na

Wat is vrijheid? Die vraag stelde het Nationaal Comité 4 en 5 mei aan veer er tien inspirerende Nederlanders, ond ie wie hiphopartiest Glenn de Randam

Het s d i e vrijh boek

Lotty (Typhoon), Auschwitz-overlevende det, Huffener-Veffer, publicist Thierry Bau schrijfster Marion Bloem, historicus r Chris van der Heijden, oud-ministe ti.

Jan Pronk en politica Samira Bouchib

k ontDe geïnterviewden hebben een ster vanwikkelde visie op vrijheid, gevormd

Generaties over vrijheid en onvrijheid in naoorlogs Nederland

en uit heel verschillende achtergronden tot ervaringen. Hun ideeën bieden stof een nadenken en voer voor gesprek. Met er voorwoord van Gerdi Verbeet, voorzitt . van het Nationaal Comité 4 en 5 mei

Glenn de Randamie (Typhoon) Lotty Huffener-Veffer Adje Anakotta Rob Schouten Thierry Baudet Marion Bloem Jacques Grishaver Hans de Zwart Mient Jan Faber Shirin Musa Joke van Dijk-Bording Chris van der Heijden Jan Pronk Samira Bouchibti

.

€ 19,95 (hardback)/€ 9,99 (e-book) Nationaal Comité

4 en 5 mei

Hardback: 223 pagina’s, 13,5 × 21 cm, fotograaf: Suzanne Liem.

-

Het Vrijheidsboek is te koop in de boek

handel of op internet (ook als e-book), onder meer via www.aup.nl

NC-cahier#10.qxp_#1 30-11-16 09:51 Pagina 46

Over herdenken, vieren en herinneren

NCMagazine r 2016

Nationaal Comité 4 en 5 mei, najaa

PLASSCHAERT: MINISTER VAN DEFENSIE HENNISderduikers. Ze is verraden ‘Mijn overgrootmoeder had Joodse on sbrück’ en omgekomen in Raven herdenkingscentra Nieuwe serie over oorlogsmusea en SELLER! HET DENKBOEK IS EEN BEST & schrijfster Yaël Vinckx Theatermaker Diederik van Vleuten ‘Oorlog is veelkleurig’ 4 EN 5 MEI IN BEWEGING

NCMagazine Alles wat je wilt weten over herdenken, vieren en herinneren www.4en5mei.nl