Onderzoek uitgelicht - jaargang 4 - nummer 1 by Nationaal Comité 4 en 5 mei

Over herdenken, vieren en herinneren

Onderzoek uitgelicht > Joden in de Cariben en IndiĂŤ > Maud van de Reijt over massamoordenaars > Hans Citroen over Hitler en Stalin > Nationaal Vrijheidsonderzoek 2015

Jaargang 4, nr. 1 â&#x20AC;&#x201C; juni 2015

Artikelen

Colofon

Daderbeelden

Jaargang 4, nr. 1 – juni 2015 issn 2213-6177

Maud van de Reijt > Socioloog Abram maakt in Compartimenten van vernietiging korte metten met

Redactie: dr. Esther Captain, Renske Krimp MA, drs. Maarten-Jan Vos Beeldredactie: Rutger van Krieken MA Eindredactie: drs. Marije Wilmink Vormgever: Martijn Luns – bureauLuns.nl Grafische productie: Roto Smeets, Utrecht

de bewering dat in iedereen een massamoordenaar schuilt. Maud van de Reijt beaamt zijn stelling dat de beeldvorming rond daders van massavernietiging vaak uiterst simplistisch is.

Onderzoek uitgelicht is een uitgave van het Nationaal Comité 4 en 5 mei en verschijnt twee keer per jaar. Bent u als professional of vrijwilliger werkzaam in het werkveld van herdenken, vieren en herinneren, dan is het voor uw organisatie mogelijk om kosteloos een abonnement op Onderzoek uitgelicht te nemen. Neem hiervoor contact op met: Nationaal Comité 4 en 5 mei, t.a.v. Onderzoek uitgelicht, Nieuwe Prinsengracht 89, 1018 VR Amsterdam, telefoon 020-7183500, e-mail onderzoekuitgelicht@4en5mei.nl

De foto’s op p. 31 en 32 zijn gelicenseerd onder de Creative Commons-licentie Naamsvermelding - Gelijk Delen 2.0 Unported. De volledige tekst van de licentie is te vinden op http://creativecommons.org/licenses/bysa/2.0/deed.nl.

Sylvia Heimans > Dit najaar verschijnt ‘Hier woondekt. De Scheveningse Harstenhoekweg laat een

Daan Bronkhorst > Begin vorige eeuw werden in

Oost-Europa

De Turkse machthebbers ontkennen dat er een

Turkije meer dan een miljoen Armeniërs vermoord. 16 Hitler en Stalin, bloedbroeders

Inhoudsopgave

jaar onderzoek ons over de gebeurtenissen?

haalt in Bloedlanden van de moordpartijen die Familiegeschiedenis

onder Hitler en Stalin in het oosten van Europa plaatsvonden. Kunstenaar Hans Citroen fotogra-

38 Open Joodse Huizen zet levensverhalen

feerde en beschreef de regionale betekenis van

centraal

Auschwitz, het kamp waarin zijn opa zat.

Maarten Dallinga > Het succesvolle initiatief Open Joodse Huizen geeft de Joodse vertelcultuur een

Overzeese geschiedenis

impuls en vergroot de aandacht voor familieverhalen.

22 Joden in de Cariben en in Nederlands-Indië

Een interview met initiatiefnemer Denise Citroen.

Maarten-Jan Vos > Opeens is er van verschillende kanten aandacht voor Joden in de West en de Oost. Erfgoedexpert Jules Rijssen bestudeerde

Rubrieken Redactioneel

twee recente publicaties over dit thema. 2 Oorlog museaal 26 Tussen Knossos en Disney Annemarie de Wildt > Erik Somers promoveerde

Van abstract en monumentaal naar persoonlijk en lokaal Esther Captain > Hoofdredacteur van Onderzoek Uitgelicht over dit nummer.

op een studie naar de verbeelding van de oorlog De inspiratie van ... 15 Puck Huitsing over Bloedlanden Gedenkmonumenten Lody Pieters > In Van naam tot nummer geven

www.4en5mei.nl

genocide heeft plaatsgevonden. Wat leert honderd

Hans Citroen > Historicus Timothy Snyder ver-

30 Eerbetoon aan 552 Puttenaren

Omslagfoto: Collectie Peter Keller, Joods Historisch Museum

34 Honderd jaar Armeense ‘holocaust’

vergeten Joods-Haagse geschiedenis zien.

in Nederlandse oorlogs- en verzetsmusea. Onderzoek uitgelicht is met plantaardige inkten gedrukt op FSC-gecertificeerd papier.

Genocide

den wij’. Hoe een stad zijn Joodse verleden heront-

NC onderzoekt 42 Nationaal Vrijheidsonderzoek 2015

Pieter Dekker en Gert van Dompseler alle slacht-

Renske Krimp > Het Nationaal Vrijheidsonderzoek

offers van de Puttense razzia een gezicht. Hoe

2015 bevatte een aantal expliciete vragen over de

groot de impact van een dergelijk ‘namenmonu-

toekomstvisie van het Nationaal Comité zoals ge-

ment’ is, weet Lody Pieters uit eigen ervaring.

formuleerd in Kom vanavond met verhalen.

1 Nationaal Comité 4 en 5 mei

Copyright van de artikelen berust bij het Nationaal Comité 4 en 5 mei en bij de betreffende auteurs. Overname van (delen van) artikelen is toegestaan voor niet-commercieel gebruik, mits met bronvermelding en toezending van een bewijsexemplaar. Op foto’s en illustraties rust copyright. Het Nationaal Comité 4 en 5 mei heeft getracht rechthebbenden van het fotomateriaal op te sporen en hun toestemming te vragen voor publicatie. Wie desondanks klachten of bezwaren heeft in verband met auteursrecht, portretrecht, andere rechten, persoonsgegevens of privacy, wordt verzocht contact op te nemen met het Nationaal Comité 4 en 5 mei.

Sociale geschiedenis 10 Het verhaal van een straat

Onderzoek uitgelicht

Redactieraad: dr. Annelieke Drogendijk, mr.dr. Laurie Faro, drs. Liesbeth van der Horst, drs. Jos Palm, Lars van Troost, dr. Frederiek de Vlaming

Mythe van de massamoordenaar

Artikelen

Colofon

Daderbeelden

Jaargang 4, nr. 1 – juni 2015 issn 2213-6177

Maud van de Reijt > Socioloog Abram maakt in Compartimenten van vernietiging korte metten met

de bewering dat in iedereen een massamoordenaar schuilt. Maud van de Reijt beaamt zijn stelling dat de beeldvorming rond daders van massavernietiging vaak uiterst simplistisch is.

Sylvia Heimans > Dit najaar verschijnt ‘Hier woondekt. De Scheveningse Harstenhoekweg laat een

Daan Bronkhorst > Begin vorige eeuw werden in

Oost-Europa

De Turkse machthebbers ontkennen dat er een

Turkije meer dan een miljoen Armeniërs vermoord. 16 Hitler en Stalin, bloedbroeders

Inhoudsopgave

jaar onderzoek ons over de gebeurtenissen?

haalt in Bloedlanden van de moordpartijen die Familiegeschiedenis

onder Hitler en Stalin in het oosten van Europa plaatsvonden. Kunstenaar Hans Citroen fotogra-

38 Open Joodse Huizen zet levensverhalen

feerde en beschreef de regionale betekenis van

centraal

Auschwitz, het kamp waarin zijn opa zat.

Maarten Dallinga > Het succesvolle initiatief Open Joodse Huizen geeft de Joodse vertelcultuur een

Overzeese geschiedenis

impuls en vergroot de aandacht voor familieverhalen.

22 Joden in de Cariben en in Nederlands-Indië

Een interview met initiatiefnemer Denise Citroen.

Maarten-Jan Vos > Opeens is er van verschillende kanten aandacht voor Joden in de West en de Oost. Erfgoedexpert Jules Rijssen bestudeerde

Rubrieken Redactioneel

twee recente publicaties over dit thema. 2 Oorlog museaal 26 Tussen Knossos en Disney Annemarie de Wildt > Erik Somers promoveerde

Van abstract en monumentaal naar persoonlijk en lokaal Esther Captain > Hoofdredacteur van Onderzoek Uitgelicht over dit nummer.

op een studie naar de verbeelding van de oorlog De inspiratie van ... 15 Puck Huitsing over Bloedlanden Gedenkmonumenten Lody Pieters > In Van naam tot nummer geven

www.4en5mei.nl

genocide heeft plaatsgevonden. Wat leert honderd

Hans Citroen > Historicus Timothy Snyder ver-

30 Eerbetoon aan 552 Puttenaren

Omslagfoto: Collectie Peter Keller, Joods Historisch Museum

34 Honderd jaar Armeense ‘holocaust’

vergeten Joods-Haagse geschiedenis zien.

in Nederlandse oorlogs- en verzetsmusea. Onderzoek uitgelicht is met plantaardige inkten gedrukt op FSC-gecertificeerd papier.

Genocide

den wij’. Hoe een stad zijn Joodse verleden heront-

NC onderzoekt 42 Nationaal Vrijheidsonderzoek 2015

Pieter Dekker en Gert van Dompseler alle slacht-

Renske Krimp > Het Nationaal Vrijheidsonderzoek

offers van de Puttense razzia een gezicht. Hoe

2015 bevatte een aantal expliciete vragen over de

groot de impact van een dergelijk ‘namenmonu-

toekomstvisie van het Nationaal Comité zoals ge-

ment’ is, weet Lody Pieters uit eigen ervaring.

formuleerd in Kom vanavond met verhalen.

1 Nationaal Comité 4 en 5 mei

Sociale geschiedenis 10 Het verhaal van een straat

Onderzoek uitgelicht

Redactieraad: dr. Annelieke Drogendijk, mr.dr. Laurie Faro, drs. Liesbeth van der Horst, drs. Jos Palm, Lars van Troost, dr. Frederiek de Vlaming

Mythe van de massamoordenaar

ls hoofd onderzoek bij het Nationaal Comité 4 en 5 mei krijg ik geregeld een uitnodiging om op een bijeenkomst te spreken over het thema herinneren en herdenken. Omdat ik opgeleid ben als historicus plaats ik dit thema

steevast in een historische context. Mijn uitgangspunt is dan ook dat herinneren en herdenken niet statisch zijn, maar veranderen in de loop der tijd.

Oorlogsmonumenten – we hebben er meer dan 3500 in ons land – laten dat goed zien. Gedenktekens ter nagedachtenis van oorlogsslachtoffers zijn al tijdens en direct ieder jaar nieuwe monumenten bij. Het is interessant om te zien dat de beeldtaal in de loop der tijd is veranderd. Het Nationaal Monument op de Dam in Amsterdam uit 1956, een zuil met sculpturen die verzet, smart, trouw en overwinning verbeelden, is abstract en monumentaal.

Het persoonlijke en individuele aspect krijgt ruimte in wanden met de namen van individuele slachtoffers bij

2|3

Als we een reuzensprong maken naar de afgelopen decennia, dan zien we bij gedenktekens meer en meer persoonlijke en lokale elementen naar voren komen.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Van abstract en monumentaal naar persoonlijk en lokaal

na de oorlog opgericht. Maar ook nu nog komen er

Onderzoek uitgelicht

REDACTIONEEL

> ESTHER CAPTAIN

oorlogsmonumenten. Nummers krijgen weer een naam en mensen daarmee weer een gezicht, zoals Lody Pieters betoogt in haar artikel over ‘namenmonumenten’ in Putten en Arnhem. Maar ook in de museale context wordt steeds meer ruimte gemaakt voor persoonlijke verhalen en meer ingespeeld op de persoonlijke beleving. Annemarie de

Plaatsing van het Nationaal Monument op de Dam, Amsterdam, 1956.

Foto: Dolf Kruger / Nederlands Fotomuseum

Wildt maakt dat heel aanschouwelijk in haar bijdrage ‘Tussen Knossos en Disney’, waarin zij Erik Somers’

soms het verhaal van één slachtoffer centraal staat)

(veel) verder van huis, bijvoorbeeld in de ‘bloedlanden’

boek over de verbeelding van de oorlog in Nederlandse

is daarin van grote betekenis, omdat het verbonden

in Oost-Europa en in Joodse gemeenschappen overzee,

musea bespreekt. Hij toont dat de representatie van

is met je eigen huis, straat, dorp of stad. Die nabijheid

in de Cariben en in Nederlands-Indië.

oorlog in museale presentaties bijzonder dynamisch is

laat zich voelen. Nationale, abstracte en monumentale

als je deze over een langere periode beschouwt.

vormen van herinneren en herdenken worden aan-

Ik begon dit redactioneel met de stelling dat herdenken

gevuld met persoonlijke en lokale varianten. Die ont-

en herinneren geen statische processen zijn. Er is

Niet alleen in de tijd gezet is de herinnering aan de oorlog

wikkeling vind ik mooi, omdat ik denk dat het natio-

één stuk in dit nummer dat een tegengeluid laat

niet statisch. Deze verschilt ook per locatie. Locaties en

nale en het lokale elkaar versterken en zo de herin-

horen. Maud van de Reijt verbaast zich met Abram

de lokale aspecten bij herinneren en herdenken spelen

nering aan de oorlog en de herdenking van de doden

de Swaan over het simplistische beeld van daders van

een grote rol in dit nummer van Onderzoek uitgelicht.

krachtig blijft.

massamoord als ‘gehoorzame bevelopvolgers’ dat al sinds de jaren zestig standhoudt. De beeldvorming

Steeds meer blijkt dat mensen behoefte hebben aan gedenktekens op de authentieke plek van weleer, waar

In dit nummer is er naast aandacht voor de razzia in

mensen zijn weggevoerd, ontberingen hebben doorstaan,

Putten en de herinnering daaraan ook aandacht voor

omgekomen of vermoord zijn. Het ‘kleine verhaal’ ter

de Joods-Haagse geschiedenis aan de Harstenhoekweg

plekke (en met ‘klein’ bedoel ik dat bij een gedenkteken

in Scheveningen. En voor oorlogsgeschiedenissen

rondom oorlog neemt toch ook wel eens zeer gestolde vormen aan. Esther Captain – hoofdredacteur Onderzoek uitgelicht

steevast in een historische context. Mijn uitgangspunt is dan ook dat herinneren en herdenken niet statisch zijn, maar veranderen in de loop der tijd.

Het persoonlijke en individuele aspect krijgt ruimte in wanden met de namen van individuele slachtoffers bij

2|3

Als we een reuzensprong maken naar de afgelopen decennia, dan zien we bij gedenktekens meer en meer persoonlijke en lokale elementen naar voren komen.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Van abstract en monumentaal naar persoonlijk en lokaal

na de oorlog opgericht. Maar ook nu nog komen er

Onderzoek uitgelicht

REDACTIONEEL

> ESTHER CAPTAIN

Plaatsing van het Nationaal Monument op de Dam, Amsterdam, 1956.

Foto: Dolf Kruger / Nederlands Fotomuseum

Wildt maakt dat heel aanschouwelijk in haar bijdrage ‘Tussen Knossos en Disney’, waarin zij Erik Somers’

soms het verhaal van één slachtoffer centraal staat)

(veel) verder van huis, bijvoorbeeld in de ‘bloedlanden’

boek over de verbeelding van de oorlog in Nederlandse

is daarin van grote betekenis, omdat het verbonden

in Oost-Europa en in Joodse gemeenschappen overzee,

musea bespreekt. Hij toont dat de representatie van

is met je eigen huis, straat, dorp of stad. Die nabijheid

in de Cariben en in Nederlands-Indië.

oorlog in museale presentaties bijzonder dynamisch is

laat zich voelen. Nationale, abstracte en monumentale

als je deze over een langere periode beschouwt.

vormen van herinneren en herdenken worden aan-

Ik begon dit redactioneel met de stelling dat herdenken

gevuld met persoonlijke en lokale varianten. Die ont-

en herinneren geen statische processen zijn. Er is

Niet alleen in de tijd gezet is de herinnering aan de oorlog

wikkeling vind ik mooi, omdat ik denk dat het natio-

één stuk in dit nummer dat een tegengeluid laat

niet statisch. Deze verschilt ook per locatie. Locaties en

nale en het lokale elkaar versterken en zo de herin-

horen. Maud van de Reijt verbaast zich met Abram

de lokale aspecten bij herinneren en herdenken spelen

nering aan de oorlog en de herdenking van de doden

de Swaan over het simplistische beeld van daders van

een grote rol in dit nummer van Onderzoek uitgelicht.

krachtig blijft.

massamoord als ‘gehoorzame bevelopvolgers’ dat al sinds de jaren zestig standhoudt. De beeldvorming

Steeds meer blijkt dat mensen behoefte hebben aan gedenktekens op de authentieke plek van weleer, waar

In dit nummer is er naast aandacht voor de razzia in

mensen zijn weggevoerd, ontberingen hebben doorstaan,

Putten en de herinnering daaraan ook aandacht voor

omgekomen of vermoord zijn. Het ‘kleine verhaal’ ter

de Joods-Haagse geschiedenis aan de Harstenhoekweg

plekke (en met ‘klein’ bedoel ik dat bij een gedenkteken

in Scheveningen. En voor oorlogsgeschiedenissen

rondom oorlog neemt toch ook wel eens zeer gestolde vormen aan. Esther Captain – hoofdredacteur Onderzoek uitgelicht

verklaring voor massavernietiging is het begrip ‘com-

mensen en regimes ertoe over andere men-

partimentalisering’. Hiermee bedoelt De Swaan het

sen te vermoorden? Het zijn grote en be-

proces van het indelen van de samenleving in ver-

langrijke vragen waarop Abram de Swaan

schillende groepen, op zowel ideologisch als sociaal,

een antwoord probeert te geven in Compartimenten

ruimtelijk en institutioneel terrein. Alle samenlevingen

van vernietiging − Over genocidale regimes en hun

zijn in een beperkte mate gecompartimentaliseerd,

daders.

maar massamoord komt vooral voor in samenlevingen

De Swaan is socioloog en essayist van beroep en is

die op bijna alle gebieden gesegregeerd zijn geraakt.

tevens opgeleid als politicoloog en psychoanalyticus.

De Swaan betoogt in zijn boek dat de wetenschap al

En dat merk je. Uitvoerig beschrijft de toonaangevende

ruim een halve eeuw te simplistisch schrijft over

socioloog tientallen massamoorden uit de twintigste

daders van massavernietiging. Hij probeert het kwaad

eeuw. Ondertussen voert hij de lezer langs theorieën

te begrijpen, maar is zelf de eerste om toe te geven

uit diverse wetenschappelijke disciplines. Het is een

dat ook hij geen sluitende verklaring heeft. Wel sig-

ingewikkelde problematiek en de Swaan gebruikt

naleert hij een aantal belangrijke factoren dat een

veel sociologisch jargon; soms duizelt het je voor de

rol speelt bij de vraag waarom bepaalde mensen en

Socioloog Abram de Swaan maakt in het

ogen. Wie zich door Compartimenten van vernietiging

regimes tot genocide overgaan. Naast ‘compartimen-

heen weet te worstelen, treft echter interessante

talisering’ moeten we volgens De Swaan kijken naar

boek Compartimenten van vernietiging korte

materie aan.

de persoonlijkheidskenmerken en de levensloop van

metten met de populaire bewering dat als

daders, als we massamoord willen begrijpen.

de omstandigheden er naar zijn, in iedereen

Het buitengewone kwaad | Eén verklaring heeft de

een massamoordenaar schuilt. Ook historicus

overhand in de literatuur over daders van massamoord

4|5

en genocide: het betreft gewone mensen die in staat

en journalist Maud van de Reijt ziet hoe

bleken tot buitengewone misdaden. U en ik zouden

simplistisch er vaak wordt gekeken naar

onder dezelfde omstandigheden hetzelfde gedaan

daders van massamoorden. Beeldvorming

Swaan houdt de wetenschap dit foutieve daderbeeld

overvleugelt maar al te gemakkelijk de wer-

al meer dan een halve eeuw in stand.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Mythe van de massamoordenaar

Een kernbegrip in De Swaans zoektocht naar een

caust mogelijk? Waarom gaan sommige

Onderzoek uitgelicht

DADERBEELDEN

> MAUD VAN DE REIJT

oe waren de verschrikkingen van de Holo-

kelijkheid.

betoog dat mij als journalist bijzonder interesseert.

hebben, zo is het dominante beeld. Volgens De

En hier komen we bij het gedeelte van De Swaans Sinds enkele jaren werk ik als researcher voor het televisieprogramma Medialogica van Human/VPRO. In deze serie onderzoeken we hoe de werkelijkheid verdrongen kan worden door beelden. Zo onderzochten we in een historisch getinte uitzending de beeldvorming over Anne Frank. Waarom kon juist

> Maud van de Reijt MA is historicus en werkzaam als

dat ene meisje, met een biografie die helemaal niet

onderzoeksjournalist bij het programma Medialogica

zo representatief is voor de slachtoffers van de Holo-

van Human/VPRO. In 2010 verscheen bij Prometheus

caust, uitgroeien tot een wereldwijd symbool van de

/Bert Bakker haar boek Zestig jaar herrie om twee

vernietiging van de Joden? De Swaans tweede hoofd-

minuten stilte. Hoe wij steeds meer doden gingen

stuk van Compartimenten van vernietiging zou niet

herdenken.

misstaan als casus in een aflevering van Medialogica.

Foto: Evert van Ginkel

Adolf Eichmann op de luchtplaats van de Ayalon-gevangenis in Ramla, Israël.

Foto: Government Press Office, Israël

verklaring voor massavernietiging is het begrip ‘com-

mensen en regimes ertoe over andere men-

partimentalisering’. Hiermee bedoelt De Swaan het

sen te vermoorden? Het zijn grote en be-

proces van het indelen van de samenleving in ver-

langrijke vragen waarop Abram de Swaan

schillende groepen, op zowel ideologisch als sociaal,

een antwoord probeert te geven in Compartimenten

ruimtelijk en institutioneel terrein. Alle samenlevingen

van vernietiging − Over genocidale regimes en hun

zijn in een beperkte mate gecompartimentaliseerd,

daders.

maar massamoord komt vooral voor in samenlevingen

De Swaan is socioloog en essayist van beroep en is

die op bijna alle gebieden gesegregeerd zijn geraakt.

tevens opgeleid als politicoloog en psychoanalyticus.

De Swaan betoogt in zijn boek dat de wetenschap al

En dat merk je. Uitvoerig beschrijft de toonaangevende

ruim een halve eeuw te simplistisch schrijft over

socioloog tientallen massamoorden uit de twintigste

daders van massavernietiging. Hij probeert het kwaad

eeuw. Ondertussen voert hij de lezer langs theorieën

te begrijpen, maar is zelf de eerste om toe te geven

uit diverse wetenschappelijke disciplines. Het is een

dat ook hij geen sluitende verklaring heeft. Wel sig-

ingewikkelde problematiek en de Swaan gebruikt

naleert hij een aantal belangrijke factoren dat een

veel sociologisch jargon; soms duizelt het je voor de

rol speelt bij de vraag waarom bepaalde mensen en

Socioloog Abram de Swaan maakt in het

ogen. Wie zich door Compartimenten van vernietiging

regimes tot genocide overgaan. Naast ‘compartimen-

heen weet te worstelen, treft echter interessante

talisering’ moeten we volgens De Swaan kijken naar

boek Compartimenten van vernietiging korte

materie aan.

de persoonlijkheidskenmerken en de levensloop van

metten met de populaire bewering dat als

daders, als we massamoord willen begrijpen.

de omstandigheden er naar zijn, in iedereen

Het buitengewone kwaad | Eén verklaring heeft de

een massamoordenaar schuilt. Ook historicus

overhand in de literatuur over daders van massamoord

4|5

en genocide: het betreft gewone mensen die in staat

en journalist Maud van de Reijt ziet hoe

bleken tot buitengewone misdaden. U en ik zouden

simplistisch er vaak wordt gekeken naar

onder dezelfde omstandigheden hetzelfde gedaan

daders van massamoorden. Beeldvorming

Swaan houdt de wetenschap dit foutieve daderbeeld

overvleugelt maar al te gemakkelijk de wer-

al meer dan een halve eeuw in stand.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Mythe van de massamoordenaar

Een kernbegrip in De Swaans zoektocht naar een

caust mogelijk? Waarom gaan sommige

Onderzoek uitgelicht

DADERBEELDEN

> MAUD VAN DE REIJT

oe waren de verschrikkingen van de Holo-

kelijkheid.

betoog dat mij als journalist bijzonder interesseert.

hebben, zo is het dominante beeld. Volgens De

> Maud van de Reijt MA is historicus en werkzaam als

dat ene meisje, met een biografie die helemaal niet

onderzoeksjournalist bij het programma Medialogica

zo representatief is voor de slachtoffers van de Holo-

van Human/VPRO. In 2010 verscheen bij Prometheus

caust, uitgroeien tot een wereldwijd symbool van de

/Bert Bakker haar boek Zestig jaar herrie om twee

vernietiging van de Joden? De Swaans tweede hoofd-

minuten stilte. Hoe wij steeds meer doden gingen

stuk van Compartimenten van vernietiging zou niet

herdenken.

misstaan als casus in een aflevering van Medialogica.

Foto: Evert van Ginkel

Adolf Eichmann op de luchtplaats van de Ayalon-gevangenis in Ramla, Israël.

Foto: Government Press Office, Israël

Niemand kwam op het idee om eens te kijken naar de aanzienlijke groep proefpersonen in het Milgram-experiment die weigerde door te gaan met het uitdelen van stroomstoten.

zorgde er vervolgens voor dat het beeld van een aan

eerste zette Hannah Arendts boek Eichmann in Jeru-

een autoriteit gehoorzame, niet door een ideologie

salem. A Report on the Banality of Evil de toon. In dit

gedreven dader nog sterker beklijfde. Sociaal psy-

verslag van het Eichmannproces typeerde de filosofe

choloog Stanley Milgram liet proefpersonen aan een

het nazikopstuk Adolf Eichmann, een van de hoofd-

student – in werkelijkheid een acteur – stroomstoten

verantwoordelijken voor de Jodenvervolging, als een

toedienen op het moment dat deze een vraag verkeerd

normale, bijna onbeduidende man. Als iemand die

beantwoordde. Gesuggereerd werd dat de stroomstoten

slechts bevelen opvolgde en zelf niet al te veel nadacht.

telkens verder werden opgevoerd. De acteur kermde

Arendts boek werd een bestseller en Eichmann

steeds harder, het getal waarop zogenaamd het voltage

groeide uit tot een schoolvoorbeeld van de gewetenloze,

stond aangegeven, werd alsmaar hoger.

gedachteloze genocidale dader. Als zo’n nietszeggende

Maar liefst twee derde van de proefpersonen bleek

persoonlijkheid zulke gruwelijke misdaden kon

door te gaan met het toedienen van schokken tot het

plegen, zouden wij er dan niet allemaal toe in staat

dodelijke getal van 450 volt was bereikt. Sommigen

zijn?

stribbelden daarbij eerst tegen en twijfelden openlijk,

Arendts zinsnede ‘de banalisering van het kwaad’

maar onder het toeziend oog van een autoriteit die

September 1939: een priester en tientallen burgers zijn door Einsatzgruppen bijeen gedreven op een plein in de Poolse stad

wordt nog steeds aangehaald als we het over massa-

de verantwoordelijkheid op zich nam, hielden ze

Bydgoszcz. Ze wachten gelaten hun lot af – weten nog niet dat ze op het punt staan geëxecuteerd te worden.

moordenaars hebben. Ten onrechte, zegt De Swaan.

toch tot het bittere eind vol. Het Milgram-experiment

Arendt zag over het hoofd dat Eichmann een van de

werd collectief uitgelegd als bewijs dat gewone

meest fanatieke antisemieten van het naziregime

mensen massaal bereid zijn wreedheden te begaan

was.

zoals de bekende studies van Christopher Browning1 en Daniel

Cruciaal is wat mij betreft de

zouden worden.3 Bovendien verklaren De Swaans

De Swaan plaatst een verrassende kanttekening.

vraag waarom dit foutieve daderbeeld niet is door-

ideeën niet waarom academici collectief foutieve

Hoewel het Milgram-experiment het meest herhaalde

broken. Als ik dit onderwerp in Medialogica zou be-

conclusies trokken op basis van bronnenmateriaal

onderzoek uit de sociale psychologie is, kwam

handelen, zou dat mijn kernvraag zijn. Helaas komt

en experimenten die De Swaan wel doorprikt. Als

niemand ooit op het idee om eens naar die aanzienlijke

De Swaan niet met een bevredigend antwoord.

De Swaan het kan beredeneren, waarom deden an-

groep proefpersonen te kijken die weigerde door te

Zeker, De Swaan draagt oorzaken aan. Een probleem

deren dat dan niet?

gaan met het uitdelen van stroomstoten. Een derde

binnen het daderonderzoek is de aard en omvang

van de mensen bleek namelijk níet bereid bevelen

van het aanwezige bronnenmateriaal. Veel van de

Daders als slachtoffers | Als historicus met de

op te volgen. Juist die mensen zouden volgens De

studies over daders zijn gebaseerd op materiaal uit

jaarlijkse Dodenherdenking als specialisatie vraag ik

Swaan in de belangstelling moeten staan. Ze zouden

de rechtszaal, een van de weinige bronnen die we

mij verder af hoe de door De Swaan beschreven ver-

bij uitstek het bewijs kunnen vormen dat omge-

hebben als we de motieven van daders willen onder-

beelding van daders in de literatuur zich verhoudt

vingsfactoren én persoonlijkheidskenmerken een rol

zoeken. Dit materiaal is schaars – niet veel daders

tot de manier waarop wij de Tweede Wereldoorlog

spelen bij het verklaren van het gedrag van massa-

getuigden in de rechtbank over hun misdaden. Bo-

herdenken. Een aantal jaar terug onderzocht ik in

moordenaars en zij die zich verzetten.

vendien hadden daders in het beklaagdenbankje er

Zestig jaar herrie om twee minuten stilte hoe de invulling

in het kader van de strafmaat belang bij om hun ver-

van de Dodenherdenking sinds 1945 telkens een

antwoordelijkheid in de massavernietiging zo klein

nieuwe invulling kreeg. Onder invloed van maat-

De Swaans suggestie | Toch blijft één vraag knagen.

Goldhagen.2

van leden van een politiebataljon die zelf niet vervolgd

als een gezagsdrager hun daartoe opdracht geeft.

In 1965 werd de documentaire Obedience uitgebracht, over het experiment dat sociaal psycholoog Milgram in 1963 uit-

Foto: Yad Vashem Photo Archive

voerde. In dit screenshot wordt een man aangemoedigd om

Volgens De Swaan houdt de wetenschap al meer

mogelijk te doen voorkomen.

schappelijke veranderingen en de manier waarop er

elektrische schokken toe te dienen aan iemand die een fout

dan een halve eeuw een foutief daderbeeld in stand.

Een aannemelijke constatering, alleen gaat deze nu

in verschillende tijdvakken over de Tweede Wereld-

antwoord gaf op een vraag.

Foto: Olsson Center for Applied

Ook historisch onderzoek uit de jaren negentig on-

juist niet op voor het werk van Browning en Goldha-

oorlog werd gedacht, veranderde de samenstelling

Ethics, University of Virginia Darden School of Business

derschrijft immers het beeld van gewillige beulen,

gen. Beiden baseerden zich op 210 getuigenissen

van de groepen die we herdenken op 4 mei.

6|7 Nationaal Comité 4 en 5 mei

Milgrams mythe | Het beroemde Milgram-experiment

waren bepalend voor het foutieve daderbeeld. Als

Onderzoek uitgelicht

Arendts aanname | Twee studies, beide uit 1963,

Niemand kwam op het idee om eens te kijken naar de aanzienlijke groep proefpersonen in het Milgram-experiment die weigerde door te gaan met het uitdelen van stroomstoten.

zorgde er vervolgens voor dat het beeld van een aan

eerste zette Hannah Arendts boek Eichmann in Jeru-

een autoriteit gehoorzame, niet door een ideologie

salem. A Report on the Banality of Evil de toon. In dit

gedreven dader nog sterker beklijfde. Sociaal psy-

verslag van het Eichmannproces typeerde de filosofe

choloog Stanley Milgram liet proefpersonen aan een

het nazikopstuk Adolf Eichmann, een van de hoofd-

student – in werkelijkheid een acteur – stroomstoten

verantwoordelijken voor de Jodenvervolging, als een

toedienen op het moment dat deze een vraag verkeerd

normale, bijna onbeduidende man. Als iemand die

beantwoordde. Gesuggereerd werd dat de stroomstoten

slechts bevelen opvolgde en zelf niet al te veel nadacht.

telkens verder werden opgevoerd. De acteur kermde

Arendts boek werd een bestseller en Eichmann

steeds harder, het getal waarop zogenaamd het voltage

groeide uit tot een schoolvoorbeeld van de gewetenloze,

stond aangegeven, werd alsmaar hoger.

gedachteloze genocidale dader. Als zo’n nietszeggende

Maar liefst twee derde van de proefpersonen bleek

persoonlijkheid zulke gruwelijke misdaden kon

door te gaan met het toedienen van schokken tot het

plegen, zouden wij er dan niet allemaal toe in staat

dodelijke getal van 450 volt was bereikt. Sommigen

zijn?

stribbelden daarbij eerst tegen en twijfelden openlijk,

Arendts zinsnede ‘de banalisering van het kwaad’

maar onder het toeziend oog van een autoriteit die

September 1939: een priester en tientallen burgers zijn door Einsatzgruppen bijeen gedreven op een plein in de Poolse stad

wordt nog steeds aangehaald als we het over massa-

de verantwoordelijkheid op zich nam, hielden ze

Bydgoszcz. Ze wachten gelaten hun lot af – weten nog niet dat ze op het punt staan geëxecuteerd te worden.

moordenaars hebben. Ten onrechte, zegt De Swaan.

toch tot het bittere eind vol. Het Milgram-experiment

Arendt zag over het hoofd dat Eichmann een van de

werd collectief uitgelegd als bewijs dat gewone

meest fanatieke antisemieten van het naziregime

mensen massaal bereid zijn wreedheden te begaan

was.

zoals de bekende studies van Christopher Browning1 en Daniel

Cruciaal is wat mij betreft de

zouden worden.3 Bovendien verklaren De Swaans

De Swaan plaatst een verrassende kanttekening.

vraag waarom dit foutieve daderbeeld niet is door-

ideeën niet waarom academici collectief foutieve

Hoewel het Milgram-experiment het meest herhaalde

broken. Als ik dit onderwerp in Medialogica zou be-

conclusies trokken op basis van bronnenmateriaal

onderzoek uit de sociale psychologie is, kwam

handelen, zou dat mijn kernvraag zijn. Helaas komt

en experimenten die De Swaan wel doorprikt. Als

niemand ooit op het idee om eens naar die aanzienlijke

De Swaan niet met een bevredigend antwoord.

De Swaan het kan beredeneren, waarom deden an-

groep proefpersonen te kijken die weigerde door te

Zeker, De Swaan draagt oorzaken aan. Een probleem

deren dat dan niet?

gaan met het uitdelen van stroomstoten. Een derde

binnen het daderonderzoek is de aard en omvang

van de mensen bleek namelijk níet bereid bevelen

van het aanwezige bronnenmateriaal. Veel van de

Daders als slachtoffers | Als historicus met de

op te volgen. Juist die mensen zouden volgens De

studies over daders zijn gebaseerd op materiaal uit

jaarlijkse Dodenherdenking als specialisatie vraag ik

Swaan in de belangstelling moeten staan. Ze zouden

de rechtszaal, een van de weinige bronnen die we

mij verder af hoe de door De Swaan beschreven ver-

bij uitstek het bewijs kunnen vormen dat omge-

hebben als we de motieven van daders willen onder-

beelding van daders in de literatuur zich verhoudt

vingsfactoren én persoonlijkheidskenmerken een rol

zoeken. Dit materiaal is schaars – niet veel daders

tot de manier waarop wij de Tweede Wereldoorlog

spelen bij het verklaren van het gedrag van massa-

getuigden in de rechtbank over hun misdaden. Bo-

herdenken. Een aantal jaar terug onderzocht ik in

moordenaars en zij die zich verzetten.

vendien hadden daders in het beklaagdenbankje er

Zestig jaar herrie om twee minuten stilte hoe de invulling

in het kader van de strafmaat belang bij om hun ver-

van de Dodenherdenking sinds 1945 telkens een

antwoordelijkheid in de massavernietiging zo klein

nieuwe invulling kreeg. Onder invloed van maat-

De Swaans suggestie | Toch blijft één vraag knagen.

Goldhagen.2

van leden van een politiebataljon die zelf niet vervolgd

als een gezagsdrager hun daartoe opdracht geeft.

In 1965 werd de documentaire Obedience uitgebracht, over het experiment dat sociaal psycholoog Milgram in 1963 uit-

Foto: Yad Vashem Photo Archive

voerde. In dit screenshot wordt een man aangemoedigd om

Volgens De Swaan houdt de wetenschap al meer

mogelijk te doen voorkomen.

schappelijke veranderingen en de manier waarop er

elektrische schokken toe te dienen aan iemand die een fout

dan een halve eeuw een foutief daderbeeld in stand.

Een aannemelijke constatering, alleen gaat deze nu

in verschillende tijdvakken over de Tweede Wereld-

antwoord gaf op een vraag.

Foto: Olsson Center for Applied

Ook historisch onderzoek uit de jaren negentig on-

juist niet op voor het werk van Browning en Goldha-

oorlog werd gedacht, veranderde de samenstelling

Ethics, University of Virginia Darden School of Business

derschrijft immers het beeld van gewillige beulen,

gen. Beiden baseerden zich op 210 getuigenissen

van de groepen die we herdenken op 4 mei.

6|7 Nationaal Comité 4 en 5 mei

Milgrams mythe | Het beroemde Milgram-experiment

waren bepalend voor het foutieve daderbeeld. Als

Onderzoek uitgelicht

Arendts aanname | Twee studies, beide uit 1963,

In Denekamp voegde men de namen van in het dorp gesneuvelde Wehrmachtsoldaten toe aan een bestaand oorlogsmonument. In Goirle ontwierp men een standbeeld voor ‘de goede Duitse soldaat’. de herdenking in Venray gebeurde,

Abram de Swaan, Comparti-

lijnrecht in tegen de toen zeer actuele

menten van vernietiging.

historische kennis. Juist halverwege

Over genocidale regimes en

de jaren negentig had nieuw on-

hun daders. Amsterdam:

derzoek over de Wehrmacht in Duits-

Prometheus/Bert Bakker,

land voor een hoop ophef gezorgd.

2014, isbn 9789035150813,

De reizende expositie Vernichtungs-

€ 24,95.

krieg. Verbrechen der Wehrmacht 1941Onderzoek uitgelicht

1944 toonde aan dat niet alleen de SS, maar ook delen van de Wehrmacht schuld hadden aan de Jodenvervolging.4 Noten

tiatieven als in Venray vonden de af-

101 and the Final Solution in Poland. New York: HarperCollins,

gelopen jaren plaats in Vorden, Denekamp en Goirle. In Vorden liep men

1992. 2 Daniel Goldhagen, Hitler’s Willing Executioners. Ordinary Ger-

op de 4 mei-herdenking langs lokale soldatengraven, in Denekamp voeg-

Foto: Inno van Lieshout

‘De slachtoffers hadden alleen slechte keuzes.’ Interview

de men de namen van in het dorp

met Christopher Browning, 31 januari 2012. Http://www.his-

gesneuvelde Wehrmachtsoldaten

torischnieuwsblad.nl/nl/nieuws/17934/de-slachtoffers-had-

toe aan een al bestaand oorlogsmoDe Duitse militaire begraafplaats in Ysselsteyn.

mans and the Holocaust. New York: Alfred A. Knopf, 1996. 3

nument en in Goirle ontwierp men een standbeeld

den-alleen-slechte-keuzes.html. 4 Maud

van de Reijt, Zestig jaar herrie om twee minuten stilte.

voor een zogenoemde ‘goede Duitse soldaat’.

Hoe wij steeds meer doden gingen herdenken. Amsterdam:

Wat mij opvalt, is dat er de laatste jaren tijdens lokale

anders dan dat wij beseffen dat hetzelfde verwerpelijke

Het zou interessant zijn om te onderzoeken hoe het

Prometheus/Bert Bakker, 2010, p. 168-178.

herdenkingsceremonies vaker wordt stilgestaan bij

naziregime ook de verschrikkelijkste gruwelijkheden

beeld van daders vorm krijgt tijdens de ontwikkeling

de ervaringen van daders. Dat van sommige van deze

voor de eigen bevolking heeft veroorzaakt.”

en uitvoering van deze herdenkingen en in welke

herdenkingen een simplistisch daderbeeld uitgaat,

De gouverneur schetste zo een sterk contrast tussen

mate ze aansluiten bij de door De Swaan geschetste

toont een voorbeeld uit het Limburgse Venray aan.

‘naziregime’ en ‘Duitse bevolking’. Dit doet enigszins

beeldvorming over daders. Want het voorstellen van

breed

●●●●●●●●●

specialistisch

In Venray wordt de naburig gelegen Duitse solda-

denken aan de valse manier waarop in de jaren

Wehrmachtsoldaten als slachtoffers van hun com-

praktisch

●●●●●●●●●

theoretisch

tenbegraafplaats Ysselsteyn – waar in 1946 bijna alle

vijftig in West-Duitsland het naziverleden nog wel

mandanten staat volgens mij op één lijn met het

visueel

●●●●●●●●●

tekstueel

in Nederland gesneuvelde Duitse soldaten werden

eens werd voorgesteld: als een catastrofe die het

verschijnsel dat De Swaan beschrijft: de neiging om

dun boek

●●●●●●●●●

dikke pil

begraven – al sinds de jaren negentig bij de lokale

Duitse volk plotseling had getroffen, waar het zelf

daders steeds weer voor te stellen als normale

nachtkastje

●●●●●●●●●

bureau

dodenherdenking betrokken. Op 4 mei 1998 hield

geen aandeel in had. Een lezing die anno 1998 toch

mensen, die slechts tot abnormaal kwaad overgingen

de Limburgse commissaris van de Koningin een

echt niet meer vol te houden was.

toen de omstandigheden hen ertoe dwongen.

toespraak die niet van veel historisch inzicht getuigde:

Daarnaast ging het presenteren van Wehrmachtsol-

“Als wij hier kijken naar Ysselsteyn, dan kan het niet

daten als slachtoffers, zoals met de toespraak tijdens

KORT EN BONDIG:

Compartimenten van vernietiging

8|9 Nationaal Comité 4 en 5 mei

Soldatengraven | Vergelijkbare ini-

1 Christopher Browning, Ordinary men. Reserve police battalion

Abram de Swaan, Comparti-

lijnrecht in tegen de toen zeer actuele

menten van vernietiging.

historische kennis. Juist halverwege

Over genocidale regimes en

de jaren negentig had nieuw on-

hun daders. Amsterdam:

derzoek over de Wehrmacht in Duits-

Prometheus/Bert Bakker,

land voor een hoop ophef gezorgd.

2014, isbn 9789035150813,

De reizende expositie Vernichtungs-

€ 24,95.

krieg. Verbrechen der Wehrmacht 1941Onderzoek uitgelicht

1944 toonde aan dat niet alleen de SS, maar ook delen van de Wehrmacht schuld hadden aan de Jodenvervolging.4 Noten

tiatieven als in Venray vonden de af-

101 and the Final Solution in Poland. New York: HarperCollins,

gelopen jaren plaats in Vorden, Denekamp en Goirle. In Vorden liep men

1992. 2 Daniel Goldhagen, Hitler’s Willing Executioners. Ordinary Ger-

op de 4 mei-herdenking langs lokale soldatengraven, in Denekamp voeg-

Foto: Inno van Lieshout

‘De slachtoffers hadden alleen slechte keuzes.’ Interview

de men de namen van in het dorp

met Christopher Browning, 31 januari 2012. Http://www.his-

gesneuvelde Wehrmachtsoldaten

torischnieuwsblad.nl/nl/nieuws/17934/de-slachtoffers-had-

toe aan een al bestaand oorlogsmoDe Duitse militaire begraafplaats in Ysselsteyn.

mans and the Holocaust. New York: Alfred A. Knopf, 1996. 3

nument en in Goirle ontwierp men een standbeeld

den-alleen-slechte-keuzes.html. 4 Maud

van de Reijt, Zestig jaar herrie om twee minuten stilte.

voor een zogenoemde ‘goede Duitse soldaat’.

Hoe wij steeds meer doden gingen herdenken. Amsterdam:

Wat mij opvalt, is dat er de laatste jaren tijdens lokale

anders dan dat wij beseffen dat hetzelfde verwerpelijke

Het zou interessant zijn om te onderzoeken hoe het

Prometheus/Bert Bakker, 2010, p. 168-178.

herdenkingsceremonies vaker wordt stilgestaan bij

naziregime ook de verschrikkelijkste gruwelijkheden

beeld van daders vorm krijgt tijdens de ontwikkeling

de ervaringen van daders. Dat van sommige van deze

voor de eigen bevolking heeft veroorzaakt.”

en uitvoering van deze herdenkingen en in welke

herdenkingen een simplistisch daderbeeld uitgaat,

De gouverneur schetste zo een sterk contrast tussen

mate ze aansluiten bij de door De Swaan geschetste

toont een voorbeeld uit het Limburgse Venray aan.

‘naziregime’ en ‘Duitse bevolking’. Dit doet enigszins

beeldvorming over daders. Want het voorstellen van

breed

●●●●●●●●●

specialistisch

In Venray wordt de naburig gelegen Duitse solda-

denken aan de valse manier waarop in de jaren

Wehrmachtsoldaten als slachtoffers van hun com-

praktisch

●●●●●●●●●

theoretisch

tenbegraafplaats Ysselsteyn – waar in 1946 bijna alle

vijftig in West-Duitsland het naziverleden nog wel

mandanten staat volgens mij op één lijn met het

visueel

●●●●●●●●●

tekstueel

in Nederland gesneuvelde Duitse soldaten werden

eens werd voorgesteld: als een catastrofe die het

verschijnsel dat De Swaan beschrijft: de neiging om

dun boek

●●●●●●●●●

dikke pil

begraven – al sinds de jaren negentig bij de lokale

Duitse volk plotseling had getroffen, waar het zelf

daders steeds weer voor te stellen als normale

nachtkastje

●●●●●●●●●

bureau

dodenherdenking betrokken. Op 4 mei 1998 hield

geen aandeel in had. Een lezing die anno 1998 toch

mensen, die slechts tot abnormaal kwaad overgingen

de Limburgse commissaris van de Koningin een

echt niet meer vol te houden was.

toen de omstandigheden hen ertoe dwongen.

toespraak die niet van veel historisch inzicht getuigde:

Daarnaast ging het presenteren van Wehrmachtsol-

“Als wij hier kijken naar Ysselsteyn, dan kan het niet

daten als slachtoffers, zoals met de toespraak tijdens

KORT EN BONDIG:

Compartimenten van vernietiging

8|9 Nationaal Comité 4 en 5 mei

Soldatengraven | Vergelijkbare ini-

1 Christopher Browning, Ordinary men. Reserve police battalion

“

We willen niet over de Shoah schrijven”, zeggen

Het gaat Willems en Verbeek om een reconstructie

Wim Willems en Hanneke Verbeek heel beslist

van het Joodse familieleven voor de Tweede Wereld-

over hun zoektocht naar de Joodse bewoners

oorlog. Daarover is weinig bekend, terwijl er voor de

van de Scheveningse Harstenhoekweg. De Jo-

oorlog in Den Haag ruim 17.000 Joden woonden.

denvervolging vermijden bij het schrijven over 20e-eeuwse Joodse geschiedenis is echter onmogelijk

Er zijn, behalve het kindermonument, geen herden-

en de auteurs moeten erkennen dat namen van de

dwenen uit het historisch geheugen van de stad. De

vernietigingskampen ook in hun studie zullen voor-

oorzaak van de vergeten geschiedenis moet enerzijds

komen. Beide wetenschappers zijn verbonden aan

gezocht worden in de evacuatie van Scheveningen

de Universiteit Leiden, Campus Den Haag. Willems

vanwege de bouw van de Atlantikwall. Vele duizenden

als hoogleraar Sociale Geschiedenis, Verbeek als mi-

bewoners moesten eind 1942 hun huizen verlaten

gratiehistorica. Ze zijn nog volop bezig met het in-

en een groot deel van hun bezittingen achterlaten.

terviewen van betrokkenen en het schrijven aan het

Dit heeft het zicht op de Jodenvervolging die gelijktijdig

boek.

in de stad plaatsvond vertroebeld. Anderzijds ontstaat

kingsmonumenten opgericht en de episode lijkt ver-

Joodse geschiedschrijving vaak vanuit een

Het verhaal van een straat

Dit najaar verschijnt ‘Hier woonden wij’ –

zich in het geval van Scheveningen nog niet geopenbaard.

Verbeek verslag van hun zoektocht naar de

geen verteller zijn als hij het toeval vervolgens

Joodse families die voor de Tweede Wereld-

niet naar zijn hand zette. Het verhaal gaat zo.

10 | 11

In 2003 vonden bewoners tijdens de verbouwing

oorlog in de Scheveningse Harstenhoekweg

van hun huis aan de Harstenhoekweg docu-

woonden. De geschiedenis van deze ene

menten van vroegere Joodse bewoners. Bon-

straat legt een hele vergeten Haags-Joodse

tekstoefeningen. Aangetaste foto’s. Ze haalden

geschiedenis bloot.

de gemeentearchivaris erbij, maar het spoor

Nationaal Comité 4 en 5 mei

> SYLVIA HEIMANS

Onderzoek uitgelicht

SOCIALE GESCHIEDENIS

persoonlijke betrokkenheid, maar die had

Hoe een stad zijn Joodse verleden herontdekt. In het boek doen Wim Willems en Hanneke

Huwelijksakte | Het toeval leidde Willems en Verbeek naar de straat, maar Willems zou

nenboekjes. Schoolschriftjes met Hebreeuwse

naar de eigenaren van de spullen liep dood. Het Haags Gemeentearchief, waar de documenten inmiddels zijn ondergebracht, wees Willems en Verbeek in 2011 op het materiaal. Zij grepen de bijzondere vondst aan om een geschiedenis te schrijven van verdwenen stadsgenoten, met als verbindend element de straat

> Dr. Sylvia Heimans is journalist en onderzoeker. Zij

waarin zij hadden gewoond.

promoveerde in december 2014 aan de Radboud

Wat volgde was een intensieve zoektocht naar

Universiteit Nijmegen op een biografie van schrijfster

de bewoners, hun namen, de gezinssamen-

en journalist Josepha Mendels (1902-1995).

stelling, hun beroepen en de verhuisdata. Studioportret van Abraham Lipschütz uit Krakau met rondom zich zijn zes zonen, circa 1897. Enkele zonen verhuisden naar Antwerpen en vanaf 1914 naar Scheveningen. Foto: www.joodsscheveningen.nl

“

We willen niet over de Shoah schrijven”, zeggen

Het gaat Willems en Verbeek om een reconstructie

Wim Willems en Hanneke Verbeek heel beslist

van het Joodse familieleven voor de Tweede Wereld-

over hun zoektocht naar de Joodse bewoners

oorlog. Daarover is weinig bekend, terwijl er voor de

van de Scheveningse Harstenhoekweg. De Jo-

oorlog in Den Haag ruim 17.000 Joden woonden.

denvervolging vermijden bij het schrijven over 20e-eeuwse Joodse geschiedenis is echter onmogelijk

Er zijn, behalve het kindermonument, geen herden-

en de auteurs moeten erkennen dat namen van de

dwenen uit het historisch geheugen van de stad. De

vernietigingskampen ook in hun studie zullen voor-

oorzaak van de vergeten geschiedenis moet enerzijds

komen. Beide wetenschappers zijn verbonden aan

gezocht worden in de evacuatie van Scheveningen

de Universiteit Leiden, Campus Den Haag. Willems

vanwege de bouw van de Atlantikwall. Vele duizenden

als hoogleraar Sociale Geschiedenis, Verbeek als mi-

bewoners moesten eind 1942 hun huizen verlaten

gratiehistorica. Ze zijn nog volop bezig met het in-

en een groot deel van hun bezittingen achterlaten.

terviewen van betrokkenen en het schrijven aan het

Dit heeft het zicht op de Jodenvervolging die gelijktijdig

boek.

in de stad plaatsvond vertroebeld. Anderzijds ontstaat

kingsmonumenten opgericht en de episode lijkt ver-

Joodse geschiedschrijving vaak vanuit een

Het verhaal van een straat

Dit najaar verschijnt ‘Hier woonden wij’ –

zich in het geval van Scheveningen nog niet geopenbaard.

Verbeek verslag van hun zoektocht naar de

geen verteller zijn als hij het toeval vervolgens

Joodse families die voor de Tweede Wereld-

niet naar zijn hand zette. Het verhaal gaat zo.

10 | 11

In 2003 vonden bewoners tijdens de verbouwing

oorlog in de Scheveningse Harstenhoekweg

van hun huis aan de Harstenhoekweg docu-

woonden. De geschiedenis van deze ene

menten van vroegere Joodse bewoners. Bon-

straat legt een hele vergeten Haags-Joodse

tekstoefeningen. Aangetaste foto’s. Ze haalden

geschiedenis bloot.

de gemeentearchivaris erbij, maar het spoor

Nationaal Comité 4 en 5 mei

> SYLVIA HEIMANS

Onderzoek uitgelicht

SOCIALE GESCHIEDENIS

persoonlijke betrokkenheid, maar die had

Hoe een stad zijn Joodse verleden herontdekt. In het boek doen Wim Willems en Hanneke

Huwelijksakte | Het toeval leidde Willems en Verbeek naar de straat, maar Willems zou

nenboekjes. Schoolschriftjes met Hebreeuwse

> Dr. Sylvia Heimans is journalist en onderzoeker. Zij

waarin zij hadden gewoond.

promoveerde in december 2014 aan de Radboud

Wat volgde was een intensieve zoektocht naar

Universiteit Nijmegen op een biografie van schrijfster

de bewoners, hun namen, de gezinssamen-

en journalist Josepha Mendels (1902-1995).

Scheveningen, met haar kinderen en een vriendin of familie-

In het Poolse Krakau vonden Willems en Verbeek sporen van mensen die later naar Scheveningen zouden migreren.

lid, omstreeks 1926.

Ze bezochten ook de Ulica Krakowska (‘Krakause straat’), die rond 1900 al bestond.

Foto: Privé-collectie Nanny Uhlenhop

Foto: Staatsarchief Krakau

Vriendjes | Het schrijven van het boek is voor de

Als sociaal historicus met bijzondere belangstelling

search naar de vooroorlogse Joodse bewoners van de Har-

auteurs een daad van rechtvaardiging jegens het ver-

voor de geschiedenis van Den Haag had Willems al

12 | 13

stenhoekweg in Scheveningen.

leden, maar is ook bedoeld voor de huidige en toe-

eerder geconstateerd dat er bitter weinig bekend is

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Links: Wim Willems en Hanneke Verbeek tijdens hun reFoto: Leendert Brouwer

komstige inwoners van de stad. Den Haag, met in-

over de vooroorlogse Joodse bevolking van die stad.

Een andere vondst, aan dezelfde weg en ook in een kel-

begrip van Scheveningen, zo betoogt Willems, heeft

Het verbaasde hem. “Er zijn voor mij ook morele

der, leverde een huwelijksakte uit 1928 op. Via diplo-

een rijk Joods verleden gekend. Dat bewustzijn leeft

gronden om over deze geschiedenis te schrijven. Ik

matieke kanalen en het Holocaust Memorial Museum

echter niet en krijgt ook bijna nergens een plek.

ben opgegroeid in Den Haag, net als mijn vader en

in Washington leidde deze naar een kleindochter

“Wij bedoelen met rechtvaardiging niet de herdenking

mijn opa. De Joodse bewoners van de Harstenhoekweg

van het echtpaar. Zij bleek in de Verenigde Staten te

van de Shoah, maar een besef van het sterke stempel

hadden mijn buren kunnen zijn, het hadden mijn

wonen. Via haar kwamen de onderzoekers te weten

dat de Joodse bevolking op de vooroorlogse samen-

vriendjes kunnen zijn. Het is ook mijn geschiedenis.

dat Isaac van Leeuwen, de grootvader die op de akte

leving heeft gedrukt, ook in Scheveningen. Ons boek

De sjoel is een moskee geworden. Wat is het verhaal

werd genoemd, de oorlog niet overleefde. Zijn echt-

kan een begin vormen van een herleving van dat be-

daarachter? Als niemand het opschrijft, dan probeer

genote Judith de Groot wel. Zij bleek tijdens de oor-

wustzijn, en is in die zin een rechtvaardiging ten op-

ik het, dacht ik.”

Joden in Scheveningen had gewoond, met name

log wapens vervoerd te hebben voor het verzet. Na de

zichte van de geschiedenis.”

ook op de Harstenhoekweg. In totaal verzamelden

oorlog hertrouwde ze, maar ze overleed in de jaren

Verbeek en Willems de gegevens van 435 families

vijftig. Voor de kleindochter is de geschiedenis van

die tussen 1900 en 1942, toen de deportaties begon-

haar grootouders belangrijke informatie, die ook haar

nen, in deze straat gewoond hebben. Ze maakten

generatie beïnvloedt. Dat zij in de Verenigde Staten

een aanschouwelijke website van de gegevens,

woont heeft alles te maken met de ervaringen van

www.joodsscheveningen.nl, waarop iedereen informatie over de vroegere bewoners kan toevoegen.

Het bleek dat er een ongemeen hoge concentratie

Onderzoek uitgelicht

Boven: Wilhelmina van Wieringen-Luzato (r.) nabij de pier in

Prof. dr. Wim Willems (1951) is

over zijn naoorlogse jeugd in

Haag. Samen met Wim Willems

hoogleraar sociale geschiedenis

Den Haag en een aantal stan-

vormde ze de redactie van Hon-

aan de Universiteit Leiden, Cam-

daardwerken over zigeuners, In-

derd jaar heimwee, een bundel

haar moeder, die emigreerde omdat Nederland haar

pus Den Haag. Hij publiceerde

dische Nederlanders en tal van

over de geschiedenis van Polen

te zeer confronteerde met verdriet.

meer dan dertig boeken, waaron-

migrantengroepen.

in Nederland. Daarnaast houdt

Vervolgens gingen ze op zoek naar meer gegevens

der een biografie over de Indi-

om het verhaal te vertellen. Wie waren de bewoners,

sche schrijver en voorman Tjalie

Hanneke Verbeek MA (1984) is als

wat voerde hen naar de Harstenhoekweg, hoe leefden

Robinson (bekroond met de Lit-

historicus verbonden aan de Uni-

ze?

téraire Witte Prijs), kronieken

versiteit Leiden, Campus Den

ze zich bezig met projecten op het gebied van migrantenerfgoed en onderwijs.

Scheveningen, met haar kinderen en een vriendin of familie-

In het Poolse Krakau vonden Willems en Verbeek sporen van mensen die later naar Scheveningen zouden migreren.

lid, omstreeks 1926.

Ze bezochten ook de Ulica Krakowska (‘Krakause straat’), die rond 1900 al bestond.

Foto: Privé-collectie Nanny Uhlenhop

Foto: Staatsarchief Krakau

Vriendjes | Het schrijven van het boek is voor de

Als sociaal historicus met bijzondere belangstelling

search naar de vooroorlogse Joodse bewoners van de Har-

auteurs een daad van rechtvaardiging jegens het ver-

voor de geschiedenis van Den Haag had Willems al

12 | 13

stenhoekweg in Scheveningen.

leden, maar is ook bedoeld voor de huidige en toe-

eerder geconstateerd dat er bitter weinig bekend is

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Links: Wim Willems en Hanneke Verbeek tijdens hun reFoto: Leendert Brouwer

komstige inwoners van de stad. Den Haag, met in-

over de vooroorlogse Joodse bevolking van die stad.

Een andere vondst, aan dezelfde weg en ook in een kel-

begrip van Scheveningen, zo betoogt Willems, heeft

Het verbaasde hem. “Er zijn voor mij ook morele

der, leverde een huwelijksakte uit 1928 op. Via diplo-

een rijk Joods verleden gekend. Dat bewustzijn leeft

gronden om over deze geschiedenis te schrijven. Ik

matieke kanalen en het Holocaust Memorial Museum

echter niet en krijgt ook bijna nergens een plek.

ben opgegroeid in Den Haag, net als mijn vader en

in Washington leidde deze naar een kleindochter

“Wij bedoelen met rechtvaardiging niet de herdenking

mijn opa. De Joodse bewoners van de Harstenhoekweg

van het echtpaar. Zij bleek in de Verenigde Staten te

van de Shoah, maar een besef van het sterke stempel

hadden mijn buren kunnen zijn, het hadden mijn

wonen. Via haar kwamen de onderzoekers te weten

dat de Joodse bevolking op de vooroorlogse samen-

vriendjes kunnen zijn. Het is ook mijn geschiedenis.

dat Isaac van Leeuwen, de grootvader die op de akte

leving heeft gedrukt, ook in Scheveningen. Ons boek

De sjoel is een moskee geworden. Wat is het verhaal

werd genoemd, de oorlog niet overleefde. Zijn echt-

kan een begin vormen van een herleving van dat be-

daarachter? Als niemand het opschrijft, dan probeer

genote Judith de Groot wel. Zij bleek tijdens de oor-

wustzijn, en is in die zin een rechtvaardiging ten op-

ik het, dacht ik.”

Joden in Scheveningen had gewoond, met name

log wapens vervoerd te hebben voor het verzet. Na de

zichte van de geschiedenis.”

ook op de Harstenhoekweg. In totaal verzamelden

oorlog hertrouwde ze, maar ze overleed in de jaren

Verbeek en Willems de gegevens van 435 families

vijftig. Voor de kleindochter is de geschiedenis van

die tussen 1900 en 1942, toen de deportaties begon-

haar grootouders belangrijke informatie, die ook haar

nen, in deze straat gewoond hebben. Ze maakten

generatie beïnvloedt. Dat zij in de Verenigde Staten

een aanschouwelijke website van de gegevens,

woont heeft alles te maken met de ervaringen van

www.joodsscheveningen.nl, waarop iedereen informatie over de vroegere bewoners kan toevoegen.

Het bleek dat er een ongemeen hoge concentratie

Onderzoek uitgelicht

Boven: Wilhelmina van Wieringen-Luzato (r.) nabij de pier in

Prof. dr. Wim Willems (1951) is

over zijn naoorlogse jeugd in

Haag. Samen met Wim Willems

hoogleraar sociale geschiedenis

Den Haag en een aantal stan-

vormde ze de redactie van Hon-

aan de Universiteit Leiden, Cam-

daardwerken over zigeuners, In-

derd jaar heimwee, een bundel

haar moeder, die emigreerde omdat Nederland haar

pus Den Haag. Hij publiceerde

dische Nederlanders en tal van

over de geschiedenis van Polen

te zeer confronteerde met verdriet.

meer dan dertig boeken, waaron-

migrantengroepen.

in Nederland. Daarnaast houdt

Vervolgens gingen ze op zoek naar meer gegevens

der een biografie over de Indi-

om het verhaal te vertellen. Wie waren de bewoners,

sche schrijver en voorman Tjalie

Hanneke Verbeek MA (1984) is als

wat voerde hen naar de Harstenhoekweg, hoe leefden

Robinson (bekroond met de Lit-

historicus verbonden aan de Uni-

ze?

téraire Witte Prijs), kronieken

versiteit Leiden, Campus Den

ze zich bezig met projecten op het gebied van migrantenerfgoed en onderwijs.

Wim Willems: “De Joodse bewoners van de Harstenhoekweg hadden mijn buren kunnen zijn, het hadden mijn vriendjes kunnen zijn. Het is ook mijn geschiedenis.”

Brokkelend pleister | Een aanzienlijk deel van de toenmalige Joodse bevolking was van Oost-Europese origine. Reden voor Verbeek en Willems om eens een kijkje te nemen in voormalig Galicië. In de herfst van 2014 reisden ze naar Oekraïne en Polen en bezochten onder meer Krakau en Lviv. Ze doken de archieven in, maar verkenden ook de steden. “Dat gaf zo’n sensatie!”, vertelt Willems. Ze vonden sporen van families die later naar Scheveningen

De inspiratie van Puck Huitsing Bloedlanden

– die is bij tijd en wijle behoorlijk gruwelijk – maar

omdat Snyder de geschiedenis van onze Europese

n 1989 viel de Muur. Daarmee werd Europa opeens

buren zo helder en klaar weet te schetsen. Snyder

een stuk groter. Plotseling realiseerde ik mij hoe

schuwt wetenschappelijke controverses hierbij niet,

dicht Praag bij Amsterdam ligt en dat er een stuk

zoals die rondom de (terechte of onterechte) verge-

Europa was dat ik niet kende, omdat het zich lange

lijking van Hitlers Duitsland en Stalins Rusland als twee evenzeer totalitaire systemen.

zouden migreren. Op straat troffen ze de geschiedenis

bevonden: het IJzeren Gordijn.

Snyder behandelt de geschiedenis van de ‘bloed-

van de Joodse bewoners van de Scheveningse Har-

aan op de muren. Ze zagen half weggepleisterde, in

Na 1989 werden die landen van achter dat Gordijn

landen’ (Polen, Oekraïne, de Balkan, Wit-Rusland

stenhoekweg niet zozeer Joodse geschiedenis alleen,

het Hebreeuws opgestelde reclame-uitingen van bij-

in rap tempo zelfstandig en democratisch. Ze slo-

en de Baltische staten) niet land voor land, maar

het is evengoed stadsgeschiedenis en Nederlandse

voorbeeld een kleermaker die daar voor de oorlog

ten zich aan bij West-Europa, dat zich met vallen

neemt de hele regio onder de loep. Hij vertelt het

geschiedenis. De auteurs gaan terug naar het ontstaan

had gezeten. Het pleister dat er later overheen was

en opstaan aan het verenigen was in een Unie. Die

verhaal vanuit verschillende perspectieven: die van

van de straat, die rond 1905 gebouwd werd. Het is

gesmeerd, begon af te brokkelen. Willems: “Dat zie

Unie groeide daardoor enorm. Afgezien van de

de krijgs-gevangenen, van de Joodse vervolgden,

dan een straat met zowel grote koopmansvilla’s als

ik als een metafoor voor geschiedschrijving. We krab-

conflicten op de Balkan verliep de transformatie en

van uit-gehongerde burgers, van verdreven burgers

portiekwoningen, waar verschillende sociale klassen

ben de bovenste laag weg om bij de essentie te

aansluiting opmerkelijk vreedzaam.

en ga zo maar door. Bovendien weet Snyder, door

zich vestigden. Het merendeel van de huizen bestond

komen van wat het ooit was. Voor mij voelt het heel

In 2012 kreeg de Europese Unie zelfs de Nobelprijs

persoon-lijke verhalen subtiel te verweven met het

uit huurwoningen en het is opvallend om te zien

dichtbij.” Die sensatie wil hij overbrengen in het

voor de vrede, waarbij het Nobelcomité wees op “de

grote verhaal en door zijn uitstekende keuze van

hoe vaak bewoners verhuisden. Ze bleven soms

boek waaraan hij werkt.

stabiliserende rol van de Unie, die heeft geholpen

bronnen, een breed publiek te raken, zo is inmid-

Europa om te vormen van een continent in oorlog

dels gebleken.

minder dan een jaar op een adres. Een sluitende ver-

tot een continent van vrede”. Dat doordrong mij er

klaring hiervoor is er niet. “In die tijd verhuisde

Verbeek beoogt met het boek nieuwe doelgroepen aan

men vaak”, aldus Verbeek. “Als de huur niet meer

te spreken om het verleden te herdenken. “Er is een

nog eens van hoezeer het Europa van nu is gebouwd

betaald kon worden, vertrok men naar een goedkopere

soort moeheid ontstaan over het grote verhaal van

op de puinhopen van twee wereldoor-logen.

woning. Verhuizingen waren ook geen grote aange-

de oorlog. Men kent het wel. Maar Hitler is niet de

legenheden zoals tegenwoordig.” De meeste mensen

geschiedenis, die zit veel meer in de levensloop van

hadden aanzienlijk minder bezittingen; verhuizen

gewone mensen onder ongewone omstandigheden.

een enorme escalatie in Oekraïne (dat letterlijk ver-

per groep betrokkenen varieert. Opdat we kunnen

betekende niet meer dan het inpakken van een aantal

Ik denk dat we toekomstige generaties zo beter met

taald ‘grensland’ betekent). Bij de analyse daarvan

begrijpen wat de spoken van de ander zijn.

koffers en dozen.

het verleden vertrouwd kunnen maken dan via de

wordt vaak gerefereerd aan allerhande ‘spoken’ uit

Vanaf de Eerste Wereldoorlog stroomden de Joodse

grote lijnen. We creëren een menselijk beeld dat

het verleden: cruciale gebeurtenissen die de Euro-

bewoners toe. Zij kwamen als vluchtelingen uit

aanspreekt.”

pese geschiedenis van de afgelopen eeuw hebben

verschillende manieren de Tweede Wereldoorlog is Het afgelopen jaar waren we allemaal getuige van

ervaren en hoe de nawerking ervan per regio en

> Drs. Puck Huitsing is

België. Tijdens en na die oorlog groeide hun aantal.

bepaald. Die geschiedenis speelt in het conflict in

historica. Tussen 2003 en

Er ontstond een Joodse middenstand en een religieus

Oekraïne zelf en klinkt door in de reacties van de

2010 was zij directeur

leven met eigen sjoels. Waarom de vluchtelingen

verschillende Europese landen en burgers.

Eenheid Oorlogsgetroffe-

Wim Willems & Hanneke

Dit toont aan hoezeer de twee wereldoorlogen ons

nen en Herinnering

Verbeek, ‘Hier woonden wij’.

Europeanen hebben voorzien van een gemeen-

Tweede Wereldoorlog bij

Hoe een stad zijn joodse verle-

schap-pelijk verleden. Maar omdat wij West-Euro-

het ministerie van VWS

den herontdekt. Amsterdam:

peanen lang gefocust zijn geweest op ons eigen

en eindverantwoordelijk

Uitgeverij Bert Bakker

deel van het continent en het IJzeren Gordijn een

voor het programma

(verschijnt oktober 2015).

scheidslijn trok, is de geschiedenis van onze buren

Erfgoed van de oorlog.

ons vreemd. We kennen haar niet.

Sinds april 2013 is zij

juist voor Scheveningen kozen, valt niet met zekerheid te zeggen, het is meer een educated guess. “In Sche-

Wim Willems en Hanneke Verbeek

woningnood heerste”, weet Verbeek. Dat was er de oorzaak van dat al zo vroeg als de jaren tien bewoners naar Amsterdam forensden om daar op de vloer van de Diamantbeurs hun geld te verdienen, een werkkring waarin ze ook in België hadden verkeerd. “Daarnaast stond Scheveningen internationaal bekend als kuuroord. De lucht was er veel gezonder dan in Amsterdam. Je had hier alles: de zee, de duinen, de promenade.”

hier woonden wij HOE EEN STAD ZIJN JOODSE VERLEDEN HERONTDEKT

02/-%4(%53 s "%24 "!++%2

veningen was er leegstand, terwijl er in Amsterdam

14 | 15

schijnen; studies die helder laten zien op hoeveel

www.joodsscheveningen.nl

directeur Collecties en

Hoe kun je die geschiedenis dichterbij brengen? Het

Diensten bij het NIOD.

boek Bloedlanden van Timothy Snyder is voor mij een inspirerend voorbeeld. Niet vanwege de inhoud

> Lees op de pagina’s hierna meer over Bloedlanden.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Ik zou wensen dat er meer van dit soort studies ver-

Onderzoek uitgelicht

tijd achter een bijna ondoordringbare grens had

Kuuroord | Voor Willems en Verbeek is de geschiedenis

Wim Willems: “De Joodse bewoners van de Harstenhoekweg hadden mijn buren kunnen zijn, het hadden mijn vriendjes kunnen zijn. Het is ook mijn geschiedenis.”

De inspiratie van Puck Huitsing Bloedlanden

– die is bij tijd en wijle behoorlijk gruwelijk – maar

omdat Snyder de geschiedenis van onze Europese

n 1989 viel de Muur. Daarmee werd Europa opeens

buren zo helder en klaar weet te schetsen. Snyder

een stuk groter. Plotseling realiseerde ik mij hoe

schuwt wetenschappelijke controverses hierbij niet,

dicht Praag bij Amsterdam ligt en dat er een stuk

zoals die rondom de (terechte of onterechte) verge-

Europa was dat ik niet kende, omdat het zich lange

lijking van Hitlers Duitsland en Stalins Rusland als twee evenzeer totalitaire systemen.

zouden migreren. Op straat troffen ze de geschiedenis

bevonden: het IJzeren Gordijn.

Snyder behandelt de geschiedenis van de ‘bloed-

van de Joodse bewoners van de Scheveningse Har-

aan op de muren. Ze zagen half weggepleisterde, in

Na 1989 werden die landen van achter dat Gordijn

landen’ (Polen, Oekraïne, de Balkan, Wit-Rusland

stenhoekweg niet zozeer Joodse geschiedenis alleen,

het Hebreeuws opgestelde reclame-uitingen van bij-

in rap tempo zelfstandig en democratisch. Ze slo-

en de Baltische staten) niet land voor land, maar

het is evengoed stadsgeschiedenis en Nederlandse

voorbeeld een kleermaker die daar voor de oorlog

ten zich aan bij West-Europa, dat zich met vallen

neemt de hele regio onder de loep. Hij vertelt het

geschiedenis. De auteurs gaan terug naar het ontstaan

had gezeten. Het pleister dat er later overheen was

en opstaan aan het verenigen was in een Unie. Die

verhaal vanuit verschillende perspectieven: die van

van de straat, die rond 1905 gebouwd werd. Het is

gesmeerd, begon af te brokkelen. Willems: “Dat zie

Unie groeide daardoor enorm. Afgezien van de

de krijgs-gevangenen, van de Joodse vervolgden,

dan een straat met zowel grote koopmansvilla’s als

ik als een metafoor voor geschiedschrijving. We krab-

conflicten op de Balkan verliep de transformatie en

van uit-gehongerde burgers, van verdreven burgers

portiekwoningen, waar verschillende sociale klassen

ben de bovenste laag weg om bij de essentie te

aansluiting opmerkelijk vreedzaam.

en ga zo maar door. Bovendien weet Snyder, door

zich vestigden. Het merendeel van de huizen bestond

komen van wat het ooit was. Voor mij voelt het heel

In 2012 kreeg de Europese Unie zelfs de Nobelprijs

persoon-lijke verhalen subtiel te verweven met het

uit huurwoningen en het is opvallend om te zien

dichtbij.” Die sensatie wil hij overbrengen in het

voor de vrede, waarbij het Nobelcomité wees op “de

grote verhaal en door zijn uitstekende keuze van

hoe vaak bewoners verhuisden. Ze bleven soms

boek waaraan hij werkt.

stabiliserende rol van de Unie, die heeft geholpen

bronnen, een breed publiek te raken, zo is inmid-

Europa om te vormen van een continent in oorlog

dels gebleken.

minder dan een jaar op een adres. Een sluitende ver-

tot een continent van vrede”. Dat doordrong mij er

klaring hiervoor is er niet. “In die tijd verhuisde

Verbeek beoogt met het boek nieuwe doelgroepen aan

men vaak”, aldus Verbeek. “Als de huur niet meer

te spreken om het verleden te herdenken. “Er is een

nog eens van hoezeer het Europa van nu is gebouwd

betaald kon worden, vertrok men naar een goedkopere

soort moeheid ontstaan over het grote verhaal van

op de puinhopen van twee wereldoor-logen.

woning. Verhuizingen waren ook geen grote aange-

de oorlog. Men kent het wel. Maar Hitler is niet de

legenheden zoals tegenwoordig.” De meeste mensen

geschiedenis, die zit veel meer in de levensloop van

hadden aanzienlijk minder bezittingen; verhuizen

gewone mensen onder ongewone omstandigheden.

een enorme escalatie in Oekraïne (dat letterlijk ver-

per groep betrokkenen varieert. Opdat we kunnen

betekende niet meer dan het inpakken van een aantal

Ik denk dat we toekomstige generaties zo beter met

taald ‘grensland’ betekent). Bij de analyse daarvan

begrijpen wat de spoken van de ander zijn.

koffers en dozen.

het verleden vertrouwd kunnen maken dan via de

wordt vaak gerefereerd aan allerhande ‘spoken’ uit

Vanaf de Eerste Wereldoorlog stroomden de Joodse

grote lijnen. We creëren een menselijk beeld dat

het verleden: cruciale gebeurtenissen die de Euro-

bewoners toe. Zij kwamen als vluchtelingen uit

aanspreekt.”

pese geschiedenis van de afgelopen eeuw hebben

verschillende manieren de Tweede Wereldoorlog is Het afgelopen jaar waren we allemaal getuige van

ervaren en hoe de nawerking ervan per regio en

> Drs. Puck Huitsing is

België. Tijdens en na die oorlog groeide hun aantal.

bepaald. Die geschiedenis speelt in het conflict in

historica. Tussen 2003 en

Er ontstond een Joodse middenstand en een religieus

Oekraïne zelf en klinkt door in de reacties van de

2010 was zij directeur

leven met eigen sjoels. Waarom de vluchtelingen

verschillende Europese landen en burgers.

Eenheid Oorlogsgetroffe-

Wim Willems & Hanneke

Dit toont aan hoezeer de twee wereldoorlogen ons

nen en Herinnering

Verbeek, ‘Hier woonden wij’.

Europeanen hebben voorzien van een gemeen-

Tweede Wereldoorlog bij

Hoe een stad zijn joodse verle-

schap-pelijk verleden. Maar omdat wij West-Euro-

het ministerie van VWS

den herontdekt. Amsterdam:

peanen lang gefocust zijn geweest op ons eigen

en eindverantwoordelijk

Uitgeverij Bert Bakker

deel van het continent en het IJzeren Gordijn een

voor het programma

(verschijnt oktober 2015).

scheidslijn trok, is de geschiedenis van onze buren

Erfgoed van de oorlog.

ons vreemd. We kennen haar niet.

Sinds april 2013 is zij

juist voor Scheveningen kozen, valt niet met zekerheid te zeggen, het is meer een educated guess. “In Sche-

Wim Willems en Hanneke Verbeek

hier woonden wij HOE EEN STAD ZIJN JOODSE VERLEDEN HERONTDEKT

02/-%4(%53 s "%24 "!++%2

veningen was er leegstand, terwijl er in Amsterdam

14 | 15

schijnen; studies die helder laten zien op hoeveel

www.joodsscheveningen.nl

directeur Collecties en

Hoe kun je die geschiedenis dichterbij brengen? Het

Diensten bij het NIOD.

boek Bloedlanden van Timothy Snyder is voor mij een inspirerend voorbeeld. Niet vanwege de inhoud

> Lees op de pagina’s hierna meer over Bloedlanden.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Ik zou wensen dat er meer van dit soort studies ver-

Onderzoek uitgelicht

tijd achter een bijna ondoordringbare grens had

Kuuroord | Voor Willems en Verbeek is de geschiedenis

landen van de grootschalige moordpartijen die onder Hitler en Stalin in het oosten van Europa plaatsvonden. Hans Citroen fotografeerde en beschreef de regionale betekenis

16 | 17 November 1932: boeren in de Arbuzinsky-regio nabij Odessa – die tegenwoordig Mykolaivregio heet – moeten hun oogst inleveren bij het Rode Leger.

Foto: Centrum voor Onderzoek naar de Bevrijdingsbeweging, Oekraïne

van Auschwitz, het kamp waarin zijn opa zat.

an van staal: Stalin. Met deze naam zette

De geschiedenis van de ‘bloedlanden’ raakte

Joseph Dsjoegasjwili zich in de markt.

hen allebei.

Onaantastbaar werd hij. Dagelijks zagen hongerende gevangenen in de goelag een hondje in het kamp scharrelen dat

Stalinek – kleine Stalin – werd genoemd, zo schrijft Timothy Snyder in zijn boek Bloedlanden. Of ze het beestje uiteindelijk opaten, zoals dat daar met vogels, ratten en wurmen gebeurde, vermeldt hij niet. Durfden ze dat? Een hondje doden dat vernoemd was naar de man van staal?

> Hans Citroen is beeldend kunstenaar. Samen met zijn levenspartner Barbara Starzyn ´ska en zijn zus Michal maakte hij voor de VPRO de radiodocumentaires Dood

Ikzelf moet bij Stalin altijd denken aan wijlen mijn

Spoor en Naar je weet wel. Ook werkten zij mee aan de

vriend Hans Rothmeier, bij leven architect en gale-

televisiefilms The Holocaust Experience en In Europa.

riehouder in Rotterdam. In 1987 staan we voor het

Citroen publiceerde artikelen en fotoreportages over

IJzeren Gordijn, vlak bij Göttingen. “Dat hek is niet

Auschwitz voor NRC Handelsblad. In 2010 maakte hij

bedoeld voor ons, maar voor die mensen daar”, roep

met Starzyn ´ska het boek Auschwitz -Os´wie˛ cim. In 2014

ik, wijzend naar het oosten. “Gestaalde kaders”, lacht Hans, die in de jaren vijftig leurde met De Waarheid

verscheen zijn boek Auschwitz de Judenrampe. Foto: Carel van Hees

Joseph Stalin

Foto: Library of Congress - Wikimedia Commons

en rouwde om de dood van vadertje Stalin.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Hitler en Stalin, bloedbroeders

Timothy Snyder verhaalt in zijn boek Bloed-

Onderzoek uitgelicht

OOST-EUROPA

> HANS CITROEN

landen van de grootschalige moordpartijen die onder Hitler en Stalin in het oosten van Europa plaatsvonden. Hans Citroen fotografeerde en beschreef de regionale betekenis

16 | 17 November 1932: boeren in de Arbuzinsky-regio nabij Odessa – die tegenwoordig Mykolaivregio heet – moeten hun oogst inleveren bij het Rode Leger.

Foto: Centrum voor Onderzoek naar de Bevrijdingsbeweging, Oekraïne

van Auschwitz, het kamp waarin zijn opa zat.

an van staal: Stalin. Met deze naam zette

De geschiedenis van de ‘bloedlanden’ raakte

Joseph Dsjoegasjwili zich in de markt.

hen allebei.

Onaantastbaar werd hij. Dagelijks zagen hongerende gevangenen in de goelag een hondje in het kamp scharrelen dat

> Hans Citroen is beeldend kunstenaar. Samen met zijn levenspartner Barbara Starzyn ´ska en zijn zus Michal maakte hij voor de VPRO de radiodocumentaires Dood

Ikzelf moet bij Stalin altijd denken aan wijlen mijn

Spoor en Naar je weet wel. Ook werkten zij mee aan de

vriend Hans Rothmeier, bij leven architect en gale-

televisiefilms The Holocaust Experience en In Europa.

riehouder in Rotterdam. In 1987 staan we voor het

Citroen publiceerde artikelen en fotoreportages over

IJzeren Gordijn, vlak bij Göttingen. “Dat hek is niet

Auschwitz voor NRC Handelsblad. In 2010 maakte hij

bedoeld voor ons, maar voor die mensen daar”, roep

met Starzyn ´ska het boek Auschwitz -Os´wie˛ cim. In 2014

ik, wijzend naar het oosten. “Gestaalde kaders”, lacht Hans, die in de jaren vijftig leurde met De Waarheid

verscheen zijn boek Auschwitz de Judenrampe. Foto: Carel van Hees

Joseph Stalin

Foto: Library of Congress - Wikimedia Commons

en rouwde om de dood van vadertje Stalin.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Hitler en Stalin, bloedbroeders

Timothy Snyder verhaalt in zijn boek Bloed-

Onderzoek uitgelicht

OOST-EUROPA

> HANS CITROEN

Uitzendbureau Auschwitz detacheerde gemiddeld 60.000 Joodse slavenarbeiders per dag. Netto dagopbrengst: 120.000 Reichsmark. De moordzuchtige staatsterreur in het oosten van

Uitzendbureau | In zijn verslag van het naoorlogse

Europa en in Rusland is eerder beschreven door

antisemitisme laat Snyder de oprichting van Museum

onder andere Solzjenitsyn, Westerman, Sjalamov en

Auschwitz in 1947 onbesproken. Een gemiste kans.

Desbois. Wat Bloedlanden bijzonder maakt, is het ge-

Pas na de val van de Muur in 1989 werd in dit

geven dat Snyder de Duitse praktijken en de Sovjet-

museum naast het Poolse verhaal ook de massamoord

praktijken bundelt, spiegelt en over 1945 heen tilt.

op de Europese Joden specifiek genoemd. Dit aan-

Onthullend zijn bijvoorbeeld de etnische zuiveringen

vankelijke negeren van de Holocaust is illustratief

en het geweld jegens Duitse burgers bij de naoorlogse

voor de treurige positie van de Oost-Europese Joden.

invoering van de landgrenzen in Oost-Europa (Jalta).

Snyder behandelt Auschwitz summier. Hij definieert

Stalin: een overtreffende trap van Hitler, beweert Snyder

aan voortdurend veranderende omstandigheden. De

in Bloedlanden. Maar zo beleefde men dat in het Ne-

verhongering van Oekraïne verliep volgens een Sov-

Onderzoek uitgelicht

derland van na de bevrijding niet. Stalin had tegen

jetplan, maar elders waren hongersnoden weer níet

18 | 19

de nazi’s gevochten. Bovendien was communisme

vooropgezet, zo laat Snyder zien. Daar verhongerde

ook Rodchenko, Harry Mulisch, een zaal in het Am-

de bevolking doordat het Duitse leger beetje bij

sterdamse Stedelijk met Malevitsj. En Marcus Bakker

beetje de wintervoorraad van de Russische boeren in

die in het parlement zo lekker kon uithalen naar die

beslag nam, omdat de oorlog langer duurde dan

kakkers van de VVD. “Zonder gebroken schalen

voorzien. Moedwil, onmacht, eigen volk eerst; de be-

geen omelet”, riepen de communistische voormannen

weegredenen zijn niet eenduidig.

wanneer de wandaden van het Sovjetregime aan de

Snyders met vaart geschreven boek heeft een aantal

orde werden gesteld.

verhaallijnen. Reizend door landen met veranderende

Russische partizanen in Wit-Rusland, 1943.

Foto: Russian State Archive

Nationaal Comité 4 en 5 mei

grenzen en machthebbers verzeilt de lezer van de Timothy Snyder had dat voorbehoud niet. Hij groeide

ene moordpartij in de andere. Tussen de beschrijvingen

op in de VS, waar Stalin kort na 1945 staatsvijand

van wandaden van Hitler-Duitsland en Stalin-Rusland

nummer 1 werd. Hij doet in Bloedlanden verslag van

door duiken citaten op uit brieven van slachtoffers.

massale moorduitbarstingen in Polen, Oekraïne, de

Ik moest het boek zo nu en dan wegleggen om op

Baltische staten, Wit-Rusland en delen van Rusland.

adem te komen.

Tussen 1933 en 1945 verloren daar 14 miljoen burgers hun leven. Door Hitlers opmars, maar ook door Stalins terreur.

KORT EN BONDIG:

Bloedlanden

breed

●●●●●●●●●

specialistisch

praktisch

●●●●●●●●●

theoretisch

rijkskanselier werd, als vertrekpunt. Hij beschrijft

visueel

●●●●●●●●●

tekstueel

drie methoden van uitmoorden: doodschieten, ver-

dun boek

●●●●●●●●●

dikke pil

gassen en uithongeren. Hij laat zien hoe doelen

nachtkastje

●●●●●●●●●

bureau

Uithongering | Snyder neemt 1933, het jaar dat Hitler

werden vastgesteld en plannen werden aangepast

Kinderen die Auschwitz hebben overleefd begroeten de Russische bevrijders.

Foto: Auschwitz-Birkenau Memorial and Museum

Uitzendbureau Auschwitz detacheerde gemiddeld 60.000 Joodse slavenarbeiders per dag. Netto dagopbrengst: 120.000 Reichsmark. De moordzuchtige staatsterreur in het oosten van

Uitzendbureau | In zijn verslag van het naoorlogse

Europa en in Rusland is eerder beschreven door

antisemitisme laat Snyder de oprichting van Museum

onder andere Solzjenitsyn, Westerman, Sjalamov en

Auschwitz in 1947 onbesproken. Een gemiste kans.

Desbois. Wat Bloedlanden bijzonder maakt, is het ge-

Pas na de val van de Muur in 1989 werd in dit

geven dat Snyder de Duitse praktijken en de Sovjet-

museum naast het Poolse verhaal ook de massamoord

praktijken bundelt, spiegelt en over 1945 heen tilt.

op de Europese Joden specifiek genoemd. Dit aan-

Onthullend zijn bijvoorbeeld de etnische zuiveringen

vankelijke negeren van de Holocaust is illustratief

en het geweld jegens Duitse burgers bij de naoorlogse

voor de treurige positie van de Oost-Europese Joden.

invoering van de landgrenzen in Oost-Europa (Jalta).

Snyder behandelt Auschwitz summier. Hij definieert

Stalin: een overtreffende trap van Hitler, beweert Snyder

aan voortdurend veranderende omstandigheden. De

in Bloedlanden. Maar zo beleefde men dat in het Ne-

verhongering van Oekraïne verliep volgens een Sov-

Onderzoek uitgelicht

derland van na de bevrijding niet. Stalin had tegen

jetplan, maar elders waren hongersnoden weer níet

18 | 19

de nazi’s gevochten. Bovendien was communisme

vooropgezet, zo laat Snyder zien. Daar verhongerde

ook Rodchenko, Harry Mulisch, een zaal in het Am-

de bevolking doordat het Duitse leger beetje bij

sterdamse Stedelijk met Malevitsj. En Marcus Bakker

beetje de wintervoorraad van de Russische boeren in

die in het parlement zo lekker kon uithalen naar die

beslag nam, omdat de oorlog langer duurde dan

kakkers van de VVD. “Zonder gebroken schalen

voorzien. Moedwil, onmacht, eigen volk eerst; de be-

geen omelet”, riepen de communistische voormannen

weegredenen zijn niet eenduidig.

wanneer de wandaden van het Sovjetregime aan de

Snyders met vaart geschreven boek heeft een aantal

orde werden gesteld.

verhaallijnen. Reizend door landen met veranderende

Russische partizanen in Wit-Rusland, 1943.

Foto: Russian State Archive

Nationaal Comité 4 en 5 mei

grenzen en machthebbers verzeilt de lezer van de Timothy Snyder had dat voorbehoud niet. Hij groeide

ene moordpartij in de andere. Tussen de beschrijvingen

op in de VS, waar Stalin kort na 1945 staatsvijand

van wandaden van Hitler-Duitsland en Stalin-Rusland

nummer 1 werd. Hij doet in Bloedlanden verslag van

door duiken citaten op uit brieven van slachtoffers.

massale moorduitbarstingen in Polen, Oekraïne, de

Ik moest het boek zo nu en dan wegleggen om op

Baltische staten, Wit-Rusland en delen van Rusland.

adem te komen.

Tussen 1933 en 1945 verloren daar 14 miljoen burgers hun leven. Door Hitlers opmars, maar ook door Stalins terreur.

KORT EN BONDIG:

Bloedlanden

breed

●●●●●●●●●

specialistisch

praktisch

●●●●●●●●●

theoretisch

rijkskanselier werd, als vertrekpunt. Hij beschrijft

visueel

●●●●●●●●●

tekstueel

drie methoden van uitmoorden: doodschieten, ver-

dun boek

●●●●●●●●●

dikke pil

gassen en uithongeren. Hij laat zien hoe doelen

nachtkastje

●●●●●●●●●

bureau

Uithongering | Snyder neemt 1933, het jaar dat Hitler

werden vastgesteld en plannen werden aangepast

Kinderen die Auschwitz hebben overleefd begroeten de Russische bevrijders.

Foto: Auschwitz-Birkenau Memorial and Museum

De moordzuchtige staatsterreur in het oosten van Europa en Rusland is eerder beschreven. Wat Bloedlanden bijzonder maakt, is dat Snyder de Sovjet- en de nazipraktijken bundelt, spiegelt en over 1945 heen tilt. op het stuur. “De Russen! Die wisten wel raad met

niet. Nog voor de rust zijn we weggegaan.

dat tuig,” zei hij toen we weer daglicht zagen.

“Een rij voor ons zat een gevangene uit Auschwitz,”

Mijn moeder had me verteld dat opa door in het wit

zei opa in de auto.

geklede Russen op ski’s is bevrijd. Omdat hij Duits

Ik zat pontificaal voorin. Dwars door Den Haag

sprak moest opa Duitsers die zich voordeden als

reden we. Onmetelijk. De Grote Markt, Plein 1813,

kampgevangenen ontmaskeren. SS-mannen, her-

het Haagse Bos, we zoefden over de boulevard van

kenbaar aan een getatoeëerd bloedgroepteken, werden

Scheveningen en keken naar de zee. Daarna bracht

ter plekke doodgeschoten.

hij me naar huis. Opa gaf me een rijksdaalder. Hij

“Er zitten haken en ogen aan het communistische

ging niet mee naar binnen.

systeem, maar daadkrachtig zijn ze,” zei mijn vader.

“Wat ben je vroeg,” zei mijn vader.

“Kijk, gekocht van geld van de Wiedergutmachung,”

“Opa vond het te koud,” riep ik.

zei opa tegen mijn vader ruim voorbij het Zuidplein. iets. Een polshorloge kwam tevoorschijn. De gouden

mijn vader ooit toen ik naar de betekenis van

schakels blikkerden in de zon. In de verte doemde

Auschwitz vroeg. Mijn vraag veroorzaakte een onaan-

het Feyenoordstadion op.

gename sfeer. Het leek me verstandig het A-woord

“Mooi,” zei mijn vader.

voortaan te vermijden.

“Wat mooi, niks mooi! Met die fooi denken die

Op de radio hoorde ik de voetbaluitslagen. ADO had

20 | 21

Duitsers dat alles wieder goed is,” riep opa terwijl hij

op Bevrijdingsdag met 3-0 gewonnen. Dubbel feest.

zijn vuist balde. Onder het horloge stond een geta-

De volgende dag vertelden de jongens dat ze met z’n

toeëerd nummer op zijn arm, wist ik. Ik voelde zijn

allen het veld op waren gegaan. Carol Schuurman,

opgekropte woede.

Lex Rijnvis, Mick Clavan en al die andere spelers

Nationaal Comite 4 en 5 mei

Foto: Auschwitz-Birkenau Memorial and Museum

De ware toedracht vertelde ik niet. “Nu even niet,” zei

het Auschwitz-Birkenau-complex als een hybride

uitbreiding van kamp Auschwitz en van de bouw

vorm van een werk- en vernietigingskamp. Maar om

van kamp Birkenau en het eromheen liggende

mensen te vermoorden was er geen kamp nodig. De

netwerk van dwangarbeiderskampen. Het burger-

Mannen onder elkaar, mijn opa en mijn pa. Ze hadden

vrouwen met kinderen en ouden van dagen die kort

echelon dat Auschwitz zijn maat gaf, blijft in Bloed-

het in de beslotenheid van de auto altijd over de

Ik kon het niet onder woorden brengen. Ik was bij

na aankomst vergast werden, hebben geen barak

landen buiten beeld.

oorlog. Ik luisterde als toekomstig man mee. Met

opa, die tijdens de wedstrijd weer even in de Bloed-

rode oortjes. De oorlog: wat had ik die graag meege-

landen verzeilde, weet ik nu, ruim 55 jaar later.

van binnen gezien. Ook het begrip werkkamp voldoet

Onderzoek uitgelicht

1945: gevangen uit Auschwitz begroeten hun bevrijders.

Hij hief zijn linker onderarm. Zijn manchet zakte

liepen daar met bloemen. Je kon ze zo aanraken. “Waar was je nou,” vroegen ze.

niet. Er werd daar niet industrieel geproduceerd.

Voetbal | Als kind wist ik niet wat Auschwitz was. Ik

Het kampcomplex was een reservoir. De gevangenen

herinner me een gesprek van mijn opa en mijn vader.

werden vanuit het Auschwitzkampcomplex doorge-

Op 25 augustus 1957 reden we van Den Haag naar

sluisd naar de dwangarbeiderskampen in de indus-

het Feyenoordstadion. DOS was de tegenstander,

Het A-woord | Een paar maanden voor ons uitstapje

den. Europa tussen Hitler en

triecentra van Silezië. Concerns als Siemens, Krupp

met in het doel ‘Zwarte Panter’ Frans de Munck, die

naar Rotterdam speelde ADO, mijn club, op Bevrij-

Stalin. Amsterdam: Ambo |

en IG Farben betaalden drie tot vier Reichsmark per

met Jayne Mansfield zoende en tevens keeper was

dingsdag tegen De Graafschap. Bij winst zou ADO

Anthos uitgevers, 2011,

maakt. Opa stond qua held op dezelfde hoogte als De Munck. Opa ontsnapte uit Auschwitz. Timothy Snyder, Bloedlan-

dag voor een gevangene en rekenden zes Reichsmark

van Oranje.

promoveren naar de eredivisie. Opa had kaartjes. Voor

isbn 9789026321207,

aan hun onderaannemers. De lucratieve handel in

“Dit is de tunneltraverse,” zei opa. “Ingenieus ver-

de wedstrijd kwam hij langs. Tijdens de koffie met

€ 25,00.

arbeid gaf Auschwitz een eigen dynamiek. Uitzend-

keerssysteem.” Soms kwamen we gelijkvloers en kre-

cake ging het sneeuwen. Mijn vader vond het te koud.

bureau Auschwitz detacheerde gemiddeld 60.000

gen we zicht op de stad. “Het hele centrum hebben

Opa en ik gingen zonder hem. In plaats van staand

Joodse slavenarbeiders per dag. Netto dagopbrengst:

ze platgegooid, die rotmoffen,” zei opa tegen mijn

tussen de jongens zat ik overdekt op de eretribune.

120.000 Reichsmark.

vader vlak voor we de Maastunnel indoken. “En nu

Na een nerveus begin waarin De Graafschap een

Het bedrijfsleven was naast klant en verhandelaar

lopen ze daar in de Heimat rond alsof er niks is ge-

paar kansen kreeg zette linksbuiten Rijnvis ADO op

ook medefinancier en mede-initiatiefnemer van de

beurd.” Hij trommelde zenuwachtig met zijn vingers

voorsprong. Iedereen veerde op om te juichen. Opa

niet. Nog voor de rust zijn we weggegaan.

dat tuig,” zei hij toen we weer daglicht zagen.

“Een rij voor ons zat een gevangene uit Auschwitz,”

Mijn moeder had me verteld dat opa door in het wit

zei opa in de auto.

geklede Russen op ski’s is bevrijd. Omdat hij Duits

Ik zat pontificaal voorin. Dwars door Den Haag

sprak moest opa Duitsers die zich voordeden als

reden we. Onmetelijk. De Grote Markt, Plein 1813,

kampgevangenen ontmaskeren. SS-mannen, her-

het Haagse Bos, we zoefden over de boulevard van

kenbaar aan een getatoeëerd bloedgroepteken, werden

Scheveningen en keken naar de zee. Daarna bracht

ter plekke doodgeschoten.

hij me naar huis. Opa gaf me een rijksdaalder. Hij

“Er zitten haken en ogen aan het communistische

ging niet mee naar binnen.

systeem, maar daadkrachtig zijn ze,” zei mijn vader.

“Wat ben je vroeg,” zei mijn vader.

“Kijk, gekocht van geld van de Wiedergutmachung,”

“Opa vond het te koud,” riep ik.

zei opa tegen mijn vader ruim voorbij het Zuidplein. iets. Een polshorloge kwam tevoorschijn. De gouden

mijn vader ooit toen ik naar de betekenis van

schakels blikkerden in de zon. In de verte doemde

Auschwitz vroeg. Mijn vraag veroorzaakte een onaan-

het Feyenoordstadion op.

gename sfeer. Het leek me verstandig het A-woord

“Mooi,” zei mijn vader.

voortaan te vermijden.

“Wat mooi, niks mooi! Met die fooi denken die

Op de radio hoorde ik de voetbaluitslagen. ADO had

20 | 21

Duitsers dat alles wieder goed is,” riep opa terwijl hij

op Bevrijdingsdag met 3-0 gewonnen. Dubbel feest.

zijn vuist balde. Onder het horloge stond een geta-

De volgende dag vertelden de jongens dat ze met z’n

toeëerd nummer op zijn arm, wist ik. Ik voelde zijn

allen het veld op waren gegaan. Carol Schuurman,

opgekropte woede.

Lex Rijnvis, Mick Clavan en al die andere spelers

Nationaal Comite 4 en 5 mei

Foto: Auschwitz-Birkenau Memorial and Museum

De ware toedracht vertelde ik niet. “Nu even niet,” zei

het Auschwitz-Birkenau-complex als een hybride

uitbreiding van kamp Auschwitz en van de bouw

vorm van een werk- en vernietigingskamp. Maar om

van kamp Birkenau en het eromheen liggende

mensen te vermoorden was er geen kamp nodig. De

netwerk van dwangarbeiderskampen. Het burger-

Mannen onder elkaar, mijn opa en mijn pa. Ze hadden

vrouwen met kinderen en ouden van dagen die kort

echelon dat Auschwitz zijn maat gaf, blijft in Bloed-

het in de beslotenheid van de auto altijd over de

Ik kon het niet onder woorden brengen. Ik was bij

na aankomst vergast werden, hebben geen barak

landen buiten beeld.

oorlog. Ik luisterde als toekomstig man mee. Met

opa, die tijdens de wedstrijd weer even in de Bloed-

rode oortjes. De oorlog: wat had ik die graag meege-

landen verzeilde, weet ik nu, ruim 55 jaar later.

van binnen gezien. Ook het begrip werkkamp voldoet

Onderzoek uitgelicht

1945: gevangen uit Auschwitz begroeten hun bevrijders.

Hij hief zijn linker onderarm. Zijn manchet zakte

liepen daar met bloemen. Je kon ze zo aanraken. “Waar was je nou,” vroegen ze.

niet. Er werd daar niet industrieel geproduceerd.

Voetbal | Als kind wist ik niet wat Auschwitz was. Ik

Het kampcomplex was een reservoir. De gevangenen

herinner me een gesprek van mijn opa en mijn vader.

werden vanuit het Auschwitzkampcomplex doorge-

Op 25 augustus 1957 reden we van Den Haag naar

sluisd naar de dwangarbeiderskampen in de indus-

het Feyenoordstadion. DOS was de tegenstander,

Het A-woord | Een paar maanden voor ons uitstapje

den. Europa tussen Hitler en

triecentra van Silezië. Concerns als Siemens, Krupp

met in het doel ‘Zwarte Panter’ Frans de Munck, die

naar Rotterdam speelde ADO, mijn club, op Bevrij-

Stalin. Amsterdam: Ambo |

en IG Farben betaalden drie tot vier Reichsmark per

met Jayne Mansfield zoende en tevens keeper was

dingsdag tegen De Graafschap. Bij winst zou ADO

Anthos uitgevers, 2011,

maakt. Opa stond qua held op dezelfde hoogte als De Munck. Opa ontsnapte uit Auschwitz. Timothy Snyder, Bloedlan-

dag voor een gevangene en rekenden zes Reichsmark

van Oranje.

promoveren naar de eredivisie. Opa had kaartjes. Voor

isbn 9789026321207,

aan hun onderaannemers. De lucratieve handel in

“Dit is de tunneltraverse,” zei opa. “Ingenieus ver-

de wedstrijd kwam hij langs. Tijdens de koffie met

€ 25,00.

arbeid gaf Auschwitz een eigen dynamiek. Uitzend-

keerssysteem.” Soms kwamen we gelijkvloers en kre-

cake ging het sneeuwen. Mijn vader vond het te koud.

bureau Auschwitz detacheerde gemiddeld 60.000

gen we zicht op de stad. “Het hele centrum hebben

Opa en ik gingen zonder hem. In plaats van staand

Joodse slavenarbeiders per dag. Netto dagopbrengst:

ze platgegooid, die rotmoffen,” zei opa tegen mijn

tussen de jongens zat ik overdekt op de eretribune.

120.000 Reichsmark.

vader vlak voor we de Maastunnel indoken. “En nu

Na een nerveus begin waarin De Graafschap een

Het bedrijfsleven was naast klant en verhandelaar

lopen ze daar in de Heimat rond alsof er niks is ge-

paar kansen kreeg zette linksbuiten Rijnvis ADO op

ook medefinancier en mede-initiatiefnemer van de

beurd.” Hij trommelde zenuwachtig met zijn vingers

voorsprong. Iedereen veerde op om te juichen. Opa

ules Rijssen is secretaris van de stichting Recreatie Oorlogsveteranen Surinamers. Hij heeft veel erfgoedonderzoek verricht, met name in de Cariben. Rijssen werkt als participatiemedewerker bij Imagine IC, een organisatie die immaterieel

erfgoed in de vorm van verhalen over het eigentijdse dagelijks leven verzamelt.

Ook brengt hij archieven en verhalen over Amsterdam Zuid-Oost in kaart. Hij is

(mede)auteur van De slaaf vliegt weg – Beeldvorming over slavernij in de kunsten

(Utrecht: LM Publishers, 2013) en Teken en zie de wereld – Oorlogsveteranen in

Suriname (Amsterdam: KIT Publishers, 2012).

v Om gelijk maar met de deur in huis te vallen: wat is er

en vermoord werden in Europa. Mogelijk 130 Cari-

nieuw aan deze publicaties? Welke inzichten bieden ze?

bische joden zijn in de vernietigingskampen vermoord.

In historisch opzicht heel veel nieuwe inzichten,

Die geschiedenis had het beeld completer en actueler

want de geschiedenis van Joden in de Cariben is

gemaakt.

totaal onbekend bij het grote publiek. Het rijk geïllustreerde Joden in de Cariben bevat doorwrochte histo-

OVERZEESE GESCHIEDENIS

Er zijn allerlei vormen van leed in deze geschiedenissen

schappen in Brazilië, Suriname en Curaçao, en in

vervlochten. Een behoorlijk grote groep ex-slaven

Opeens is er aandacht voor Joden in de Oost

Nieuw Amsterdam en andere Amerikaanse steden.

heeft zich tot het Jodendom bekeerd. In Suriname

Ook de geschiedenis van Joden in Indië is onbekend.

mondde dat uit in een speciaal gebedshuis voor be-

en in de West. Het Joods Historisch Museum

Ik wist bijvoorbeeld zelf niets van de behandeling

keerde slaven, want in de sjoel mochten ze niet

wijdde kort achter elkaar twee tentoonstel-

van Joden tijdens de oorlog in Nederlands-Indië

overal zitten omdat ze niet als volwaardige Joden

door de Japanners. Dus het zijn waardevolle boeken

werden gezien. Dat is een vorm van leed. Ook in Ne-

lingen aan respectievelijk Joden in Neder-

met een schat aan informatie en inzichten. En ze

derlands-Indië vond uitsluiting binnen de Joodse

22 | 23

lands-Indië en Joden in de Cariben. Maarten-

leggen op tafel welk leed Joden in de Cariben en in

groep plaats, zoals met de zogenoemde Bagdad-

Nederlands-Indië hebben ondergaan. Wel mis ik bij

Joden. De Bagdad-Joden waren afkomstig uit Irak,

Jan Vos interviewde erfgoedexpert Jules Rijssen,

de Cariben aandacht voor Joden die voor de oorlog

Syrië, India en Palestina. Nederlandse Joden zagen

die de bij de tentoonstellingen horende pu-

vanuit de Cariben naar Nederland gemigreerd zijn

hen als ‘anders’.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Joden in de Cariben en in Nederlands-Indië

Welk leed leggen deze publicaties bloot?

rische essays over de vorming van Joodse gemeen-

Onderzoek uitgelicht

> MAARTEN-JAN VOS

blicaties voor ons bestudeerde.

> Drs. Maarten-Jan Vos is historicus en redacteur van Onderzoek uitgelicht.

De synagoge in Willemstad, in de wandelgangen Snoa ge-

De synagoge Neve Salom in de Keizerstraat in Paramaribo

noemd, dateert van 1730 en is de oudste bewaard gebleven

werd in 1842 in gebruik genomen. Op dezelfde plek stond al

synagoge in de Amerika’s.

vanaf 1723 een Joods gebedshuis.

Foto: Wyatt Gallery

erfgoed in de vorm van verhalen over het eigentijdse dagelijks leven verzamelt.

Ook brengt hij archieven en verhalen over Amsterdam Zuid-Oost in kaart. Hij is

(mede)auteur van De slaaf vliegt weg – Beeldvorming over slavernij in de kunsten

(Utrecht: LM Publishers, 2013) en Teken en zie de wereld – Oorlogsveteranen in

Suriname (Amsterdam: KIT Publishers, 2012).

v Om gelijk maar met de deur in huis te vallen: wat is er

en vermoord werden in Europa. Mogelijk 130 Cari-

nieuw aan deze publicaties? Welke inzichten bieden ze?

bische joden zijn in de vernietigingskampen vermoord.

In historisch opzicht heel veel nieuwe inzichten,

Die geschiedenis had het beeld completer en actueler

want de geschiedenis van Joden in de Cariben is

gemaakt.

totaal onbekend bij het grote publiek. Het rijk geïllustreerde Joden in de Cariben bevat doorwrochte histo-

OVERZEESE GESCHIEDENIS

Er zijn allerlei vormen van leed in deze geschiedenissen

schappen in Brazilië, Suriname en Curaçao, en in

vervlochten. Een behoorlijk grote groep ex-slaven

Opeens is er aandacht voor Joden in de Oost

Nieuw Amsterdam en andere Amerikaanse steden.

heeft zich tot het Jodendom bekeerd. In Suriname

Ook de geschiedenis van Joden in Indië is onbekend.

mondde dat uit in een speciaal gebedshuis voor be-

en in de West. Het Joods Historisch Museum

Ik wist bijvoorbeeld zelf niets van de behandeling

keerde slaven, want in de sjoel mochten ze niet

wijdde kort achter elkaar twee tentoonstel-

van Joden tijdens de oorlog in Nederlands-Indië

overal zitten omdat ze niet als volwaardige Joden

door de Japanners. Dus het zijn waardevolle boeken

werden gezien. Dat is een vorm van leed. Ook in Ne-

lingen aan respectievelijk Joden in Neder-

met een schat aan informatie en inzichten. En ze

derlands-Indië vond uitsluiting binnen de Joodse

22 | 23

lands-Indië en Joden in de Cariben. Maarten-

leggen op tafel welk leed Joden in de Cariben en in

groep plaats, zoals met de zogenoemde Bagdad-

Nederlands-Indië hebben ondergaan. Wel mis ik bij

Joden. De Bagdad-Joden waren afkomstig uit Irak,

Jan Vos interviewde erfgoedexpert Jules Rijssen,

de Cariben aandacht voor Joden die voor de oorlog

Syrië, India en Palestina. Nederlandse Joden zagen

die de bij de tentoonstellingen horende pu-

vanuit de Cariben naar Nederland gemigreerd zijn

hen als ‘anders’.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Joden in de Cariben en in Nederlands-Indië

Welk leed leggen deze publicaties bloot?

rische essays over de vorming van Joodse gemeen-

Onderzoek uitgelicht

> MAARTEN-JAN VOS

blicaties voor ons bestudeerde.

> Drs. Maarten-Jan Vos is historicus en redacteur van Onderzoek uitgelicht.

De synagoge in Willemstad, in de wandelgangen Snoa ge-

De synagoge Neve Salom in de Keizerstraat in Paramaribo

noemd, dateert van 1730 en is de oudste bewaard gebleven

werd in 1842 in gebruik genomen. Op dezelfde plek stond al

synagoge in de Amerika’s.

vanaf 1723 een Joods gebedshuis.

Foto: Wyatt Gallery

Recent verschenen er twee publica-

kende geschiedenis van joden in

toonstelling Joden in de Cariben.

Rachel Cohen borduurde tijdens haar

ties die elk een ander stukje van

Nederlands-Indië te zien. Een ge-

Onder redactie van Julie-Marthe

internering in het Boemikamp in Solo

de geschiedenis van Joodse ge-

lijknamig themanummer werd in

Cohen verscheen er een begelei-

een boek voor haar zoontje Odeed. Bij

meenschappen overzee belich-

december 2014 uitgebracht door

dend boek: Joden in de Cariben –

hem riepen de borduursels in 2010

ten. Van 13 oktober 2014 tot 8

Misjpoge, het kwartaalblad van de

Vier eeuwen joodse geschiedenis in

nog altijd levendige herinneringen op:

maart 2015 was in het Joods His-

Nederlandse Kring voor Joodse

Suriname en Curaçao.

“Twee vrouwen liepen ’s nachts wacht

torisch Museum de tentoonstel-

Genealogie. Vervolgens opende

in drie ploegen. Als ze de comman-

ling Selamat Sjabbat – De onbe-

op 30 januari van dit jaar de ten-

dant zagen, moesten ze buigen en in het Japans zeggen dat alles in orde was.”

Foto: Collectie Odeed Cohen

Daarover zegt hij: “Ik was nummer 20493, dat was

genover Joden. Joden vormden daar een elite, maar

mijn Japanse identiteit.” Wat hield die identiteit nou

waren ook tweederangsburgers. Voor herdenken is

precies in? Hij was een jongetje van nog geen 10

dat interessant. We leven met het idee van gelijk-

Ook anno nu is er veel leed onder Joden. Alles wat

samenleving nu. Europa met haar lange geschiedenis

jaar, want vanaf 10 jaar gingen de jongens naar het

waardigheid en toch worden mensen uitgesloten.

met Joden te maken heeft, moet worden beveiligd;

van natievorming zou juist een solide bastion moeten

jongenskamp, een afdeling in een mannenkamp.

Nu, 70 jaar na de oorlog, is onze tolerantie naar

je moet als Jood steeds over je schouders kijken. Dit

zijn voor vrijheid en burgerschap, voor alle etnische

Cohen was Jood en een kampnummer. Het bor-

elkaar laag. Hebben we wel geleerd van de oorlog en

leed raakt aan de vraag hoe je als samenleving met

groepen binnen Europa, vooral ook omdat de huidige

duurwerk vertelt over identiteit die bij elk mens

geven we elkaar wel de ruimte nu? De Joodse groep

elkaar omgaat. Daarom vind ik het iconografische

generatie de lessen over de Tweede Wereldoorlog ge-

meervoudig is. Het is trouwens een uniek beeldboek

wordt met de recente aanslagen toch weer doelwit

beeld zo mooi van de synagoge van de Hoogduitse

leerd zou moeten hebben. Maar dat is niet zo. Dat

van hoe het was, het kampleven in Nederlands-Indië.

en de rest van de samenleving kijkt weg. Wat betekent

gemeente Neve Salom en de moskee van de Lahore

doet de vraag rijzen waarom in de Cariben het beeld

Ahmadiyya Beweging die gebroederlijk naast elkaar

van tolerantie wel hooggehouden kon worden en in

Als we naar jouw eigen vakgebied kijken, de erfgoededucatie,

denken is iets actiefs. Hoe geef je dat vorm en bete-

staan aan de Keizerstraat in Paramaribo. Zo zou het

het hedendaagse Europa niet.

hoe beoordeel je deze publicaties dan? Wat kunnen we

kenis, nu en in de toekomst? Dat is de vraag die ik

Onderzoek uitgelicht

ermee in het erfgoedonderwijs?

aan de samenleving zou willen stellen naar aanleiding

24 | 25

in de ideale samenleving moeten zijn. Dat is een In een eerder gesprek dat wij hadden naar aanleiding van

Voor erfgoedonderwijs zijn beide publicaties inte-

deze publicaties, noemde je taal een mentaal erfgoed. Wat

ressant. Ze zijn bijvoorbeeld goed te gebruiken bij

bedoel je daar precies mee?

de vakken geschiedenis en maatschappijleer, in lessen

van deze twee boeken.

Taal ís mentaal erfgoed. De manier waarop we for-

over de Tweede Wereldoorlog, integratie en burger-

muleren toont altijd bedoelde en onbedoelde oordelen.

schap. Alleen al vanuit historisch oogpunt is het van

Taal is nooit neutraal en in beide publicaties is dat te

belang om de geschiedenis van het Jodendom in Ne-

zien. Het proces van betekenisgeving is constant.

derland en haar toenmalige koloniën inclusief te

Neem de term ‘Suri-Jood’. Dat is een nieuwe bena-

maken. Maar erfgoededucatie gaat niet alleen over

ming, maar welke associaties roept die op? Het

kennisoverdracht, ook over mentaliteit en houding.

woord verwijst naar Surinaamse joden die nu in Ne-

Want kennis alleen leidt niet tot ander gedrag. Deze

derland leven. Dat zou je een positieve associatie

publicaties laten duidelijk zien hoe processen van

kunnen noemen. Maar ‘Bagdad-joden’ is een term

in- en uitsluiting hebben gewerkt. In debatten over

die op afstand wijst. Taal kan dus afstand creëren.

burgerschap en integratie zijn ze daarom ook waar-

En taal definieert ook je identiteit. In het geborduurde

devol. Ze kunnen helpen om leerlingen te laten na-

Julie-Marthe Cohen (red.), Joden in de Cariben. Vier eeuwen

boek van Odeed Cohen is dat goed te zien.

denken over burgerschap en over het ideaal dat men

joodse geschiedenis in Suriname en Curaçao. Zutphen: Wal-

Odeed en zijn moeder Rachel werden in maart 1943

vrij is en vrij met elkaar kan omgaan.

burg Pers, 2014, isbn 9789057303869, € 34,50.

geïnterneerd in het Boemikamp in Solo, en later in Hannes Keller (1903-1998) vluchtte in 1934 uit Keulen voor

Banjoebiroe. Zijn moeder beeldde scènes uit het

En wat kunnen de publicaties betekenen voor de herden-

Selamat Sjabbat - De onbekende geschiedenis van Joden in

het nazibewind. Samen met zijn echtgenote Alice Rosendahl

kampleven af in een geborduurd boek dat ze speciaal

kingspraktijk?

Nederlands-Indië. Themanummer van Misjpoge, jrg. 27 (2014),

(1911-1992) bouwde hij in Batavia een bestaan op, omringd

voor Odeed maakte. Op de voorpagina is zijn naam

De essentie van beide publicaties ligt voor mij op het

door bevriende joodse gezinnen. Op de foto hun tweejarige

geborduurd, zijn kampnaam, het blok waarin hij

mentale vlak: ze tonen ideeën over het Jodendom en

zoontje Peter met een Indonesische vrouw, circa 1940.

woonde, zijn identificatienummer en eromheen ver-

hoe die vorm krijgen in verschillende perioden. In

schillende groenten die in het kamp werden geteeld.

Indië en in de Cariben was men niet zo gastvrij te-

Foto: Collectie Peter Keller

nr. 4, Vereniging Nederlandse Kring voor Joodse Genealogie. > Illustraties in dit artikel met dank aan het Joods Historisch Museum, Amsterdam.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

beeld van tolerantie. En dat staat haaks op de Europese

dit voor de samenleving en voor herdenken? Her-

Recent verschenen er twee publica-

kende geschiedenis van joden in

toonstelling Joden in de Cariben.

Rachel Cohen borduurde tijdens haar

ties die elk een ander stukje van

Nederlands-Indië te zien. Een ge-

Onder redactie van Julie-Marthe

internering in het Boemikamp in Solo

de geschiedenis van Joodse ge-

lijknamig themanummer werd in

Cohen verscheen er een begelei-

een boek voor haar zoontje Odeed. Bij

meenschappen overzee belich-

december 2014 uitgebracht door

dend boek: Joden in de Cariben –

hem riepen de borduursels in 2010

ten. Van 13 oktober 2014 tot 8

Misjpoge, het kwartaalblad van de

Vier eeuwen joodse geschiedenis in

nog altijd levendige herinneringen op:

maart 2015 was in het Joods His-

Nederlandse Kring voor Joodse

Suriname en Curaçao.

“Twee vrouwen liepen ’s nachts wacht

torisch Museum de tentoonstel-

Genealogie. Vervolgens opende

in drie ploegen. Als ze de comman-

ling Selamat Sjabbat – De onbe-

op 30 januari van dit jaar de ten-

dant zagen, moesten ze buigen en in het Japans zeggen dat alles in orde was.”

Foto: Collectie Odeed Cohen

Daarover zegt hij: “Ik was nummer 20493, dat was

genover Joden. Joden vormden daar een elite, maar

mijn Japanse identiteit.” Wat hield die identiteit nou

waren ook tweederangsburgers. Voor herdenken is

precies in? Hij was een jongetje van nog geen 10

dat interessant. We leven met het idee van gelijk-

Ook anno nu is er veel leed onder Joden. Alles wat

samenleving nu. Europa met haar lange geschiedenis

jaar, want vanaf 10 jaar gingen de jongens naar het

waardigheid en toch worden mensen uitgesloten.

met Joden te maken heeft, moet worden beveiligd;

van natievorming zou juist een solide bastion moeten

jongenskamp, een afdeling in een mannenkamp.

Nu, 70 jaar na de oorlog, is onze tolerantie naar

je moet als Jood steeds over je schouders kijken. Dit

zijn voor vrijheid en burgerschap, voor alle etnische

Cohen was Jood en een kampnummer. Het bor-

elkaar laag. Hebben we wel geleerd van de oorlog en

leed raakt aan de vraag hoe je als samenleving met

groepen binnen Europa, vooral ook omdat de huidige

duurwerk vertelt over identiteit die bij elk mens

geven we elkaar wel de ruimte nu? De Joodse groep

elkaar omgaat. Daarom vind ik het iconografische

generatie de lessen over de Tweede Wereldoorlog ge-

meervoudig is. Het is trouwens een uniek beeldboek

wordt met de recente aanslagen toch weer doelwit

beeld zo mooi van de synagoge van de Hoogduitse

leerd zou moeten hebben. Maar dat is niet zo. Dat

van hoe het was, het kampleven in Nederlands-Indië.

en de rest van de samenleving kijkt weg. Wat betekent

gemeente Neve Salom en de moskee van de Lahore

doet de vraag rijzen waarom in de Cariben het beeld

Ahmadiyya Beweging die gebroederlijk naast elkaar

van tolerantie wel hooggehouden kon worden en in

Als we naar jouw eigen vakgebied kijken, de erfgoededucatie,

denken is iets actiefs. Hoe geef je dat vorm en bete-

staan aan de Keizerstraat in Paramaribo. Zo zou het

het hedendaagse Europa niet.

hoe beoordeel je deze publicaties dan? Wat kunnen we

kenis, nu en in de toekomst? Dat is de vraag die ik

Onderzoek uitgelicht

ermee in het erfgoedonderwijs?

aan de samenleving zou willen stellen naar aanleiding

24 | 25

in de ideale samenleving moeten zijn. Dat is een In een eerder gesprek dat wij hadden naar aanleiding van

Voor erfgoedonderwijs zijn beide publicaties inte-

deze publicaties, noemde je taal een mentaal erfgoed. Wat

ressant. Ze zijn bijvoorbeeld goed te gebruiken bij

bedoel je daar precies mee?

de vakken geschiedenis en maatschappijleer, in lessen

van deze twee boeken.

Taal ís mentaal erfgoed. De manier waarop we for-

over de Tweede Wereldoorlog, integratie en burger-

muleren toont altijd bedoelde en onbedoelde oordelen.

schap. Alleen al vanuit historisch oogpunt is het van

Taal is nooit neutraal en in beide publicaties is dat te

belang om de geschiedenis van het Jodendom in Ne-

zien. Het proces van betekenisgeving is constant.

derland en haar toenmalige koloniën inclusief te

Neem de term ‘Suri-Jood’. Dat is een nieuwe bena-

maken. Maar erfgoededucatie gaat niet alleen over

ming, maar welke associaties roept die op? Het

kennisoverdracht, ook over mentaliteit en houding.

woord verwijst naar Surinaamse joden die nu in Ne-

Want kennis alleen leidt niet tot ander gedrag. Deze

derland leven. Dat zou je een positieve associatie

publicaties laten duidelijk zien hoe processen van

kunnen noemen. Maar ‘Bagdad-joden’ is een term

in- en uitsluiting hebben gewerkt. In debatten over

die op afstand wijst. Taal kan dus afstand creëren.

burgerschap en integratie zijn ze daarom ook waar-

En taal definieert ook je identiteit. In het geborduurde

devol. Ze kunnen helpen om leerlingen te laten na-

Julie-Marthe Cohen (red.), Joden in de Cariben. Vier eeuwen

boek van Odeed Cohen is dat goed te zien.

denken over burgerschap en over het ideaal dat men

joodse geschiedenis in Suriname en Curaçao. Zutphen: Wal-

Odeed en zijn moeder Rachel werden in maart 1943

vrij is en vrij met elkaar kan omgaan.

burg Pers, 2014, isbn 9789057303869, € 34,50.

geïnterneerd in het Boemikamp in Solo, en later in Hannes Keller (1903-1998) vluchtte in 1934 uit Keulen voor

Banjoebiroe. Zijn moeder beeldde scènes uit het

En wat kunnen de publicaties betekenen voor de herden-

Selamat Sjabbat - De onbekende geschiedenis van Joden in

het nazibewind. Samen met zijn echtgenote Alice Rosendahl

kampleven af in een geborduurd boek dat ze speciaal

kingspraktijk?

Nederlands-Indië. Themanummer van Misjpoge, jrg. 27 (2014),

(1911-1992) bouwde hij in Batavia een bestaan op, omringd

voor Odeed maakte. Op de voorpagina is zijn naam

De essentie van beide publicaties ligt voor mij op het

door bevriende joodse gezinnen. Op de foto hun tweejarige

geborduurd, zijn kampnaam, het blok waarin hij

mentale vlak: ze tonen ideeën over het Jodendom en

zoontje Peter met een Indonesische vrouw, circa 1940.

woonde, zijn identificatienummer en eromheen ver-

hoe die vorm krijgen in verschillende perioden. In

schillende groenten die in het kamp werden geteeld.

Indië en in de Cariben was men niet zo gastvrij te-

Foto: Collectie Peter Keller

nr. 4, Vereniging Nederlandse Kring voor Joodse Genealogie. > Illustraties in dit artikel met dank aan het Joods Historisch Museum, Amsterdam.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

beeld van tolerantie. En dat staat haaks op de Europese

dit voor de samenleving en voor herdenken? Her-

e Tweede Wereldoorlog is de best gedocu-

‘authentieke’ objecten getoond zouden worden. In-

menteerde periode van de Nederlandse

middels staat de replica-kist weer opgesteld in het

geschiedenis. Er zijn veel objecten bewaard

vernieuwde Fries Verzetsmuseum. Naast het verhaal

gebleven. Mede dankzij acties als Niet weg-

over het oorspronkelijk gebruik tijdens de bezetting,

gooien! hebben duizenden Nederlanders

is nu ook het verhaal van het betwiste bezit toegevoegd.

(vervalste) persoonsbewijzen, potkacheltjes en knijpthema’s in Erik Somers’ boek De Oorlog in het

controverses tussen musea die doen denken aan de

museum. Dat thema betreft de Magie der Dinge, zoals

Elgin Marbles, de beelden van het Parthenon die

Walter Benjamin dat uitdrukt: objecten ontlenen

kunstverzamelaar Lord Elgin begin 19de eeuw naar

hun kracht aan authenticiteit. Anderzijds, zo consta-

Engeland bracht en die de Griekse staat nu al jaren

teert Somers ook, is materieel erfgoed steeds meer

naar Athene terug probeert te halen. Neem de strijd

een vehikel voor overdracht geworden en hoeft een

rond de ‘waterkist’, een martelinstrument in gebruik

object volgens sommigen dus niet authentiek te zijn.

bij de Sicherheitsdienst in Leeuwarden. In de jaren

Een niet-authentiek object met een interessant verhaal,

zestig belandde de kist in het Oorlogsmuseum in

zoals de waterkist, kan ook tot de verbeelding spreken.

Erik Somers kreeg als eerstejaarsstudent ge-

Overloon. Na de oprichting van het Verzetsmuseum

Het vernieuwde Fries Verzetsmuseum is mede tot

Friesland probeerde men dit ‘pronkstuk’ uit de vaste

stand gekomen op basis van Somers’ onderzoek naar

schiedenis een bijbaantje bij het Rijksinstituut

opstelling in Overloon terug te halen. Tevergeefs. Er

de optimale manier om het verhaal van de oorlog te

voor Oorlogsdocumentatie (het huidige

werd een replica gemaakt, die echter na de herin-

tonen. In de Erfgoedzaal in dat museum is authenti-

richting in 1995 verdween omdat vanaf toen alleen

citeit, afgezien dan van de waterkist, wel het uit-

NIOD). Hij ging er nooit meer weg. Na 37

gangspunt. Juist door hun authenticiteit nodigen de

jaar dienst voor dit instituut promoveerde

70 objecten in die zaal de bezoeker uit tot een ont-

26 | 27

moeting met het verleden. Ze staan er ‘schijnbaar

hij op een onderzoek naar de verbeelding

willekeurig’ schrijft Somers, maar in feite sterk ge-

van de oorlog in Nederlandse oorlogs- en

regisseerd door de conservator die, als een regisseur,

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Tussen Knossos en Disney

Het is een mooie illustratie van een van de belangrijkste

objecten zijn er minder. Dat heeft zelfs geleid tot

Onderzoek uitgelicht

OORLOG MUSEAAL

> ANNEMARIE DE WILDT

katten geschonken aan musea. Authentieke unieke

de objecten een rol geeft in het museale verhaal.

verzetsmusea en herinneringscentra. Zijn Participerend observant | Met veel belangstelling

boek geeft een mooi beeld van 70 jaar ten-

heb ik Somers’ goed geschreven boek De Oorlog in

toonstellingsopvattingen en -vraagstukken.

het museum. Herinnering en verbeelding gelezen. Erik Somers stond dicht bij het vuur van de geschiedschrijving over en visualisering van de Tweede Wereldoorlog doordat hij nauw betrokken is geweest bij verschillende projecten in Nederlandse oorlogs- en verzetsmusea en herinneringscentra. Vanwege die nauwe banden aarzelde Somers of hij de aangewezen

> Drs. Annemarie de Wildt studeerde geschiedenis aan de Vrije Universiteit Amsterdam en werkte als freelance tentoonstellingsmaker, vertaler, auteur en producer van televisieprogramma’s. Sinds 1995 is ze conservator bij het Amsterdam Museum.

Foto: Tristan Roques

KORT EN BONDIG:

De oorlog in het museum

Op 1 maart 1946 werd in de Nieuwe Kerk in Amsterdam

breed

●●●●●●●●●

specialistisch

Weerbare democratie geopend. Deze tentoonstelling, die

praktisch

●●●●●●●●●

theoretisch

door het hele land zou reizen, richtte zich vooral op beelden

visueel

●●●●●●●●●

tekstueel

van ‘het volk in verzet’. De Jodenvervolging ontbrak

dun boek

●●●●●●●●●

dikke pil

nagenoeg.

nachtkastje

●●●●●●●●●

bureau

Uit: Collectie IISG - Geheugen van Nederland

e Tweede Wereldoorlog is de best gedocu-

‘authentieke’ objecten getoond zouden worden. In-

menteerde periode van de Nederlandse

middels staat de replica-kist weer opgesteld in het

geschiedenis. Er zijn veel objecten bewaard

vernieuwde Fries Verzetsmuseum. Naast het verhaal

gebleven. Mede dankzij acties als Niet weg-

over het oorspronkelijk gebruik tijdens de bezetting,

gooien! hebben duizenden Nederlanders

is nu ook het verhaal van het betwiste bezit toegevoegd.

(vervalste) persoonsbewijzen, potkacheltjes en knijpthema’s in Erik Somers’ boek De Oorlog in het

controverses tussen musea die doen denken aan de

museum. Dat thema betreft de Magie der Dinge, zoals

Elgin Marbles, de beelden van het Parthenon die

Walter Benjamin dat uitdrukt: objecten ontlenen

kunstverzamelaar Lord Elgin begin 19de eeuw naar

hun kracht aan authenticiteit. Anderzijds, zo consta-

Engeland bracht en die de Griekse staat nu al jaren

teert Somers ook, is materieel erfgoed steeds meer

naar Athene terug probeert te halen. Neem de strijd

een vehikel voor overdracht geworden en hoeft een

rond de ‘waterkist’, een martelinstrument in gebruik

object volgens sommigen dus niet authentiek te zijn.

bij de Sicherheitsdienst in Leeuwarden. In de jaren

Een niet-authentiek object met een interessant verhaal,

zestig belandde de kist in het Oorlogsmuseum in

zoals de waterkist, kan ook tot de verbeelding spreken.

Erik Somers kreeg als eerstejaarsstudent ge-

Overloon. Na de oprichting van het Verzetsmuseum

Het vernieuwde Fries Verzetsmuseum is mede tot

Friesland probeerde men dit ‘pronkstuk’ uit de vaste

stand gekomen op basis van Somers’ onderzoek naar

schiedenis een bijbaantje bij het Rijksinstituut

opstelling in Overloon terug te halen. Tevergeefs. Er

de optimale manier om het verhaal van de oorlog te

voor Oorlogsdocumentatie (het huidige

werd een replica gemaakt, die echter na de herin-

tonen. In de Erfgoedzaal in dat museum is authenti-

richting in 1995 verdween omdat vanaf toen alleen

citeit, afgezien dan van de waterkist, wel het uit-

NIOD). Hij ging er nooit meer weg. Na 37

gangspunt. Juist door hun authenticiteit nodigen de

jaar dienst voor dit instituut promoveerde

70 objecten in die zaal de bezoeker uit tot een ont-

26 | 27

moeting met het verleden. Ze staan er ‘schijnbaar

hij op een onderzoek naar de verbeelding

willekeurig’ schrijft Somers, maar in feite sterk ge-

van de oorlog in Nederlandse oorlogs- en

regisseerd door de conservator die, als een regisseur,

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Tussen Knossos en Disney

Het is een mooie illustratie van een van de belangrijkste

objecten zijn er minder. Dat heeft zelfs geleid tot

Onderzoek uitgelicht

OORLOG MUSEAAL

> ANNEMARIE DE WILDT

katten geschonken aan musea. Authentieke unieke

de objecten een rol geeft in het museale verhaal.

verzetsmusea en herinneringscentra. Zijn Participerend observant | Met veel belangstelling

boek geeft een mooi beeld van 70 jaar ten-

heb ik Somers’ goed geschreven boek De Oorlog in

toonstellingsopvattingen en -vraagstukken.

Foto: Tristan Roques

KORT EN BONDIG:

De oorlog in het museum

Op 1 maart 1946 werd in de Nieuwe Kerk in Amsterdam

breed

●●●●●●●●●

specialistisch

Weerbare democratie geopend. Deze tentoonstelling, die

praktisch

●●●●●●●●●

theoretisch

door het hele land zou reizen, richtte zich vooral op beelden

visueel

●●●●●●●●●

tekstueel

van ‘het volk in verzet’. De Jodenvervolging ontbrak

dun boek

●●●●●●●●●

dikke pil

nagenoeg.

nachtkastje

●●●●●●●●●

bureau

Uit: Collectie IISG - Geheugen van Nederland

na 2000 opgericht. Dit reflecteert hoe spectaculair de publieke belangstelling voor oorlogsmusea gegroeid

verbeeld aan de hand van vier (fictieve) gezinsge-

inneringscentra als Kamp Westerbork spitst de discussie

is: ten opzichte van 1995 waren de bezoekersaantallen

schiedenissen. Niet lang daarvoor was in het Am-

over de verhouding tussen authenticiteit en beleving

in 2013 bijna verdubbeld.

sterdams Historisch Museum de tentoonstelling Toen

zich vooral toe op het al dan niet (zichtbaar) recon-

Belangrijker nog is de constatering dat de verande-

Hier geopend, waarin aan de hand van ruim dertig

strueren van barakken en op de wenselijkheid of

ringen in de verbeelding van de oorlog de maat-

persoonlijke geschiedenissen het verhaal van de

noodzaak van evocaties. Of zoals directeur Mulder

schappelijke veranderingen reflecteren. Meer nog

hoofdstad tijdens de Hongerwinter en de bevrijding

het verwoordt: op een keuze ‘tussen Knossos en Dis-

dan andere (historische) musea zijn oorlogs- en ver-

getoond werd.

ney’. In Kamp Vught is gekozen voor een meerlagige

zetsmusea instellingen ‘met een boodschap’. Die

Ik herinner me de discussies met de conservator

geschiedenis van een barak die recht doet aan de ge-

boodschap veranderde nogal eens in de loop der

van het Verzetsmuseum Friesland over de kwestie

bruikersgeschiedenis, inclusief internering van

jaren. De politiek van de herinnering begon meteen

of je geen echte mensen moest tonen in plaats van

NSB’ers en Moluks woonoord.

in 1946. Op 1 maart van dat jaar opende in De

fictieve. Ook wij hadden binnen het museum ge-

Toch wordt, zo constateert Somers, ook bij herinne-

Nieuwe Kerk in Amsterdam de – met steun van de

worsteld met de vraag of we een bunkerbouwer, lid

ringscentra steeds vaker voor beleving gekozen,

December 2014: Dirk Mulder, directeur van Herinneringscentrum

overheid gemaakte – tentoonstelling Weerbare demo-

van de Jeugdstorm en Duitse soldaat, met naam en

omdat uit publieksonderzoek blijkt dat de hedendaagse

Kamp Westerbork, wordt geïnterviewd over de wagon die op het terrein

cratie, waarin het verzet centraal stond en de Joden-

toenaam moesten opnemen. Maar om de ‘goeden’

bezoeker dat nu eenmaal wil. Voor overlevenden

van het voormalige kamp wordt geplaatst. Inmiddels klinken in de

vervolging nagenoeg ontbrak. In 1960 kreeg de ver-

wel met naam en de ‘fouten’ anoniem te presenteren,

van de Tweede Wereldoorlog kan een experience

wagon permanent de namen van de Joden, Roma en Sinti die vanuit

volging een meer prominente plaats in het tot

vonden we geen goede oplossing. We kozen voor

pijnlijk zijn, voor latere generaties komt het tegemoet

Westerbork zijn weggevoerd.

‘Nationaal Oorlogs- en Verzetsmuseum’ omgedoopte

mensen wiens collaboratie met de bezetters al eerder

aan het verlangen om het verleden van zo dichtbij

museum in Overloon, met in een bezinningsruimte

in de openbaarheid was gekomen. Van de Duitse

mogelijk te beleven. De goederentrein is inmiddels

een urn uit het kamp Bergen-Belsen. In de jaren

soldaat die in 1945 op de Oosterbegraafplaats onder

een (internationaal) emotioneel iconisch object voor

persoon was om een proefschrift te schrijven over

tachtig kwam het accent nog sterker te liggen op ver-

een swastikavlag begraven was, onderzochten we de

deportatie geworden. Ook kamp Westerbork heeft

de manier waarop deze instellingen vorm hebben ge-

volging, maar werd ook het verhaal van de Tweede

levensgeschiedenis.

tegenwoordig een treinwagon opgesteld die ‘zeer

Onderzoek uitgelicht

geven aan de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog.

Wereldoorlog geactualiseerd, met name door de

Zelfs anno 2015 is het exposeren van ‘foute’ Neder-

waarschijnlijk’ gebruikt is bij deportaties. Een mooie

28 | 29

Zelfs voor een participerend observant beschouwde

Anne Frank Stichting. Kortom: maatschappelijke be-

landers nog problematisch. De dochter van ‘het NBS-

toevoeging zijn de Gesproken Namen: permanent

hij zijn eigen rol als ‘te actief’. Maar juist de meerwaarde

wegingen beïnvloeden de verbeelding van de oorlog.

kind’ in het Amsterdamse Verzetsmuseum Junior

klinken in de wagon namen van de Joden, Roma en

die zijn positie als niet-controversiële ingewijde aan

De vrouwenbeweging en onderzoek door vrouwelijke

vertelde bij een boekpresentatie hoe sommigen nu

Sinti die vanuit Westerbork zijn weggevoerd.

het onderzoek kon geven, gaf uiteindelijk de doorslag

historici naar de wat veronachtzaamde rol van vrouwen

nog op haar neerkijken vanwege de daden van haar

Somers’ boek biedt, dankzij aansprekende concrete

om het wel te doen. Somers beschrijft de (soms emo-

in de Tweede Wereldoorlog resulteerde bijvoorbeeld

grootouders.

voorbeelden gekoppeld aan maatschappelijke en mu-

tionele) discussies over de verbeelding van de Tweede

in Je deed wat je doen moest, de tentoonstelling over

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Wereldoorlog overigens met gepaste wetenschappelijke

vrouwen in het verzet die ik in 1985 maakte in

Verpretting van de oorlog | Ging het in de 20ste

omgang met de oorlog in het museum. Het toont

distantie. Wat mij betreft hadden zijn eigen ervaringen

opdracht van het Amsterdamse 4 en 5 mei Comité.

eeuw om interpreting history, in de 21ste eeuw gaat

daarmee ook de kanteling van het Nederlandse zelf-

juist wel meer mogen doorklinken.

Voor mij was de samenwerking met de verzetsvrouwen

het bij musea steeds vaker om performing history.

beeld: van een volk van helden naar een samenleving

Ik heb zelf een aantal tentoonstellingen gemaakt

die in kamp Ravensbrück gevangen hadden gezeten,

Het oogmerk is om bezoekers zich deel te laten

waarin ook de kwalijke kant, gesymboliseerd door de

over de Tweede Wereldoorlog. Ook nam ik als be-

het meest indrukwekkend. Hun verhalen, opgenomen

voelen van het verhaal. Het gaat hierbij meer om het

goederentreinen van de NS, zichtbaar mag zijn.

stuurslid van het Verzetsmuseum Amsterdam deel

op band maar ook door hen persoonlijk verteld als

‘hoe’ dan om het ‘waarom’ van het verleden. Het re-

aan gesprekken over het overdragen van oorlog en

ze aanwezig waren bij de tentoonstelling, maakten

sultaat is soms tenenkrommend, bijvoorbeeld door

verzet aan de generaties die de oorlog niet meer

op bezoekers een grotere indruk dan de panelen

slecht acteren. Maar soms is het heel effectief. Zo

Erik Somers, De oorlog in

hebben meegemaakt. Somers’ ervaringen in de da-

met foto’s en teksten.

kunnen geluiden en geuren het inlevingsvermogen

het museum. Herinnering en

Foto: Sake Elzinga - Collectie Herinneringscentrum Kamp Westerbork

gelijkse praktijk vind ik dus buitengewoon interessant.

seale tendensen, heldere inzichten in de Nederlandse

versterken.

verbeelding.

Persoonlijke verhalen | Vanaf de jaren tachtig werkten

De ‘theatralisering’ en ‘verpretting’ van de oorlog gaat

Zwolle: WBooks, 2014,

Musea met een boodschap | Somers concentreert

verzetsmensen en kampslachtoffers steeds vaker

in militaire musea veel verder dan in de musea en

isbn 9789462580053,

zich in zijn boek op de inmiddels 83 musea waarin

mee aan tentoonstellingen en kwamen persoonlijke

herinneringscentra waar vervolging centraal staat. In

€ 34,50.

de Tweede Wereldoorlog centraal staat. Algemene

verhalen centraal te staan. Somers noemt de nieuwe

navolging van het Imperial War Museum in Londen,

musea, zoals het Amsterdam Museum waar ik con-

opstelling van het Verzetsmuseum Friesland in 1995

waar vanaf de jaren negentig de Blitzkrieg ervaren

servator ben, vallen buiten het bestek van zijn on-

als de eerste uiting hiervan. Hier werden de thema’s

kan worden, heeft Oosterbeek nu de Airborne Experience

derzoek. Van die 83 oorlogsmusea is ruim 40% pas

vervolging, verzet, collaboratie en ‘aan de kant staan’

waar de bezoeker zich op het slagveld waant. Bij her-

na 2000 opgericht. Dit reflecteert hoe spectaculair de publieke belangstelling voor oorlogsmusea gegroeid

verbeeld aan de hand van vier (fictieve) gezinsge-

inneringscentra als Kamp Westerbork spitst de discussie

is: ten opzichte van 1995 waren de bezoekersaantallen

schiedenissen. Niet lang daarvoor was in het Am-

over de verhouding tussen authenticiteit en beleving

in 2013 bijna verdubbeld.

sterdams Historisch Museum de tentoonstelling Toen

zich vooral toe op het al dan niet (zichtbaar) recon-

Belangrijker nog is de constatering dat de verande-

Hier geopend, waarin aan de hand van ruim dertig

strueren van barakken en op de wenselijkheid of

ringen in de verbeelding van de oorlog de maat-

persoonlijke geschiedenissen het verhaal van de

noodzaak van evocaties. Of zoals directeur Mulder

schappelijke veranderingen reflecteren. Meer nog

hoofdstad tijdens de Hongerwinter en de bevrijding

het verwoordt: op een keuze ‘tussen Knossos en Dis-

dan andere (historische) musea zijn oorlogs- en ver-

getoond werd.

ney’. In Kamp Vught is gekozen voor een meerlagige

zetsmusea instellingen ‘met een boodschap’. Die

Ik herinner me de discussies met de conservator

geschiedenis van een barak die recht doet aan de ge-

boodschap veranderde nogal eens in de loop der

van het Verzetsmuseum Friesland over de kwestie

bruikersgeschiedenis, inclusief internering van

jaren. De politiek van de herinnering begon meteen

of je geen echte mensen moest tonen in plaats van

NSB’ers en Moluks woonoord.

in 1946. Op 1 maart van dat jaar opende in De

fictieve. Ook wij hadden binnen het museum ge-

Toch wordt, zo constateert Somers, ook bij herinne-

Nieuwe Kerk in Amsterdam de – met steun van de

worsteld met de vraag of we een bunkerbouwer, lid

ringscentra steeds vaker voor beleving gekozen,

December 2014: Dirk Mulder, directeur van Herinneringscentrum

overheid gemaakte – tentoonstelling Weerbare demo-

van de Jeugdstorm en Duitse soldaat, met naam en

omdat uit publieksonderzoek blijkt dat de hedendaagse

Kamp Westerbork, wordt geïnterviewd over de wagon die op het terrein

cratie, waarin het verzet centraal stond en de Joden-

toenaam moesten opnemen. Maar om de ‘goeden’

bezoeker dat nu eenmaal wil. Voor overlevenden

van het voormalige kamp wordt geplaatst. Inmiddels klinken in de

vervolging nagenoeg ontbrak. In 1960 kreeg de ver-

wel met naam en de ‘fouten’ anoniem te presenteren,

van de Tweede Wereldoorlog kan een experience

wagon permanent de namen van de Joden, Roma en Sinti die vanuit

volging een meer prominente plaats in het tot

vonden we geen goede oplossing. We kozen voor

pijnlijk zijn, voor latere generaties komt het tegemoet

Westerbork zijn weggevoerd.

‘Nationaal Oorlogs- en Verzetsmuseum’ omgedoopte

mensen wiens collaboratie met de bezetters al eerder

aan het verlangen om het verleden van zo dichtbij

museum in Overloon, met in een bezinningsruimte

in de openbaarheid was gekomen. Van de Duitse

mogelijk te beleven. De goederentrein is inmiddels

een urn uit het kamp Bergen-Belsen. In de jaren

soldaat die in 1945 op de Oosterbegraafplaats onder

een (internationaal) emotioneel iconisch object voor

persoon was om een proefschrift te schrijven over

tachtig kwam het accent nog sterker te liggen op ver-

een swastikavlag begraven was, onderzochten we de

deportatie geworden. Ook kamp Westerbork heeft

de manier waarop deze instellingen vorm hebben ge-

volging, maar werd ook het verhaal van de Tweede

levensgeschiedenis.

tegenwoordig een treinwagon opgesteld die ‘zeer

Onderzoek uitgelicht

geven aan de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog.

Wereldoorlog geactualiseerd, met name door de

Zelfs anno 2015 is het exposeren van ‘foute’ Neder-

waarschijnlijk’ gebruikt is bij deportaties. Een mooie

28 | 29

Zelfs voor een participerend observant beschouwde

Anne Frank Stichting. Kortom: maatschappelijke be-

landers nog problematisch. De dochter van ‘het NBS-

toevoeging zijn de Gesproken Namen: permanent

hij zijn eigen rol als ‘te actief’. Maar juist de meerwaarde

wegingen beïnvloeden de verbeelding van de oorlog.

kind’ in het Amsterdamse Verzetsmuseum Junior

klinken in de wagon namen van de Joden, Roma en

die zijn positie als niet-controversiële ingewijde aan

De vrouwenbeweging en onderzoek door vrouwelijke

vertelde bij een boekpresentatie hoe sommigen nu

Sinti die vanuit Westerbork zijn weggevoerd.

het onderzoek kon geven, gaf uiteindelijk de doorslag

historici naar de wat veronachtzaamde rol van vrouwen

nog op haar neerkijken vanwege de daden van haar

Somers’ boek biedt, dankzij aansprekende concrete

om het wel te doen. Somers beschrijft de (soms emo-

in de Tweede Wereldoorlog resulteerde bijvoorbeeld

grootouders.

voorbeelden gekoppeld aan maatschappelijke en mu-

tionele) discussies over de verbeelding van de Tweede

in Je deed wat je doen moest, de tentoonstelling over

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Wereldoorlog overigens met gepaste wetenschappelijke

vrouwen in het verzet die ik in 1985 maakte in

Verpretting van de oorlog | Ging het in de 20ste

omgang met de oorlog in het museum. Het toont

distantie. Wat mij betreft hadden zijn eigen ervaringen

opdracht van het Amsterdamse 4 en 5 mei Comité.

eeuw om interpreting history, in de 21ste eeuw gaat

daarmee ook de kanteling van het Nederlandse zelf-

juist wel meer mogen doorklinken.

Voor mij was de samenwerking met de verzetsvrouwen

het bij musea steeds vaker om performing history.

beeld: van een volk van helden naar een samenleving

Ik heb zelf een aantal tentoonstellingen gemaakt

die in kamp Ravensbrück gevangen hadden gezeten,

Het oogmerk is om bezoekers zich deel te laten

waarin ook de kwalijke kant, gesymboliseerd door de

over de Tweede Wereldoorlog. Ook nam ik als be-

het meest indrukwekkend. Hun verhalen, opgenomen

voelen van het verhaal. Het gaat hierbij meer om het

goederentreinen van de NS, zichtbaar mag zijn.

stuurslid van het Verzetsmuseum Amsterdam deel

op band maar ook door hen persoonlijk verteld als

‘hoe’ dan om het ‘waarom’ van het verleden. Het re-

aan gesprekken over het overdragen van oorlog en

ze aanwezig waren bij de tentoonstelling, maakten

sultaat is soms tenenkrommend, bijvoorbeeld door

verzet aan de generaties die de oorlog niet meer

op bezoekers een grotere indruk dan de panelen

slecht acteren. Maar soms is het heel effectief. Zo

Erik Somers, De oorlog in

hebben meegemaakt. Somers’ ervaringen in de da-

met foto’s en teksten.

kunnen geluiden en geuren het inlevingsvermogen

het museum. Herinnering en

Foto: Sake Elzinga - Collectie Herinneringscentrum Kamp Westerbork

gelijkse praktijk vind ik dus buitengewoon interessant.

seale tendensen, heldere inzichten in de Nederlandse

versterken.

verbeelding.

Persoonlijke verhalen | Vanaf de jaren tachtig werkten

De ‘theatralisering’ en ‘verpretting’ van de oorlog gaat

Zwolle: WBooks, 2014,

Musea met een boodschap | Somers concentreert

verzetsmensen en kampslachtoffers steeds vaker

in militaire musea veel verder dan in de musea en

isbn 9789462580053,

zich in zijn boek op de inmiddels 83 musea waarin

mee aan tentoonstellingen en kwamen persoonlijke

herinneringscentra waar vervolging centraal staat. In

€ 34,50.

de Tweede Wereldoorlog centraal staat. Algemene

verhalen centraal te staan. Somers noemt de nieuwe

navolging van het Imperial War Museum in Londen,

musea, zoals het Amsterdam Museum waar ik con-

opstelling van het Verzetsmuseum Friesland in 1995

waar vanaf de jaren negentig de Blitzkrieg ervaren

servator ben, vallen buiten het bestek van zijn on-

als de eerste uiting hiervan. Hier werden de thema’s

kan worden, heeft Oosterbeek nu de Airborne Experience

derzoek. Van die 83 oorlogsmusea is ruim 40% pas

vervolging, verzet, collaboratie en ‘aan de kant staan’

waar de bezoeker zich op het slagveld waant. Bij her-

A oktober 1944? In Van naam tot nummer geven

razzia van Putten in maart 1945 plaatsvond, na de

doodgeschoten door Duitse militairen. Ze

aanslag op SS-generaal Rauter in maart ’45. De Duitse

was de enige vrouw onder de 552 Putte-

bezetters executeerden toen als wraak 117 mannen,

naren die in oktober 1944 slachtoffer wer-

een drama dat nog jaarlijks herdacht wordt op de plek

den van de razzia. Een typisch geval van ‘domme

van de aanslag, bij de Woeste Hoeve op de Veluwe.

pech’, want de Duitsers hadden het eigenlijk voorzien

De razzia in het wat westelijker gelegen Putten vond

op de mannelijke bevolking van Putten. Hendrika

echter maanden eerder plaats, in oktober 1944, en

wilde alleen maar voorkomen dat haar vader, die slecht

diende als vergelding voor de aanslag op twee Duitse

ter been was, door de Duitsers werd meegenomen.

officieren en twee onderofficieren in de nacht van 30

Hendrika staat beschreven in Van naam tot nummer

september op 1 oktober. In de dagen daarna werden

– slachtoffers van de Puttense razzia. Met een schat

alle Puttense mannen gedwongen zich te verzamelen

aan persoonlijke informatie in de vorm van anekdotes,

in de Oude Kerk. De Duitsers wilden maar één ding

dagboekfragmenten, brieven en foto’s geven Pieter

weten: wie hadden de aanslag gepleegd? Toen niemand

Dekker en Gert van Dompseler in dit boek inzicht in

bereid bleek om de namen van de acht aanslagplegers

de menselijke tragedies die zich hebben afgespeeld

te noemen, werden op 11 oktober in totaal 659 Putte-

tijdens en rond deze rampzalige gebeurtenis in de

naren via het doorgangskamp Amersfoort op transport

Nederlandse oorlogsgeschiedenis. Maar hun boek

gesteld naar Duitsland. Van hen stierven er uiteindelijk

geeft ook veel feitelijke informatie en is daardoor ui-

552 in Duitse concentratiekampen, in de meeste

termate leerzaam, vooral voor niet-historici en geïn-

gevallen als gevolg van ondervoeding en lichamelijke

teresseerde leken, zoals ik.

uitputting door dwangarbeid.

Pieter Dekker en Gert van Dompseler de slachtIn het boek worden van alle slachtoffers de datum en

offers alsnog een gezicht. De impact en het

plaats van overlijden en de begraafplaats vermeld. Ook slaagden de auteurs erin te reconstrueren wie

belang van een dergelijk ‘namenmonument’

wanneer in welk kamp is geweest. Van deze kampen

zijn groot, weet Lody Pieters uit eigen ervaring.

zijn plattegronden en aanvullende informatie opgenomen. Deze feitelijke gegevens maken het boek tot een historisch waardevol naslagwerk. Maar de auteurs kunnen nog een verdienste op hun conto schrijven. Zij hebben getracht om persoonlijke verhalen over de razzia, die in de afgelopen decennia vaak een eigen leven zijn gaan leiden, te staven aan het feitenmateriaal. Met bijna wetenschappelijke precisie analyseerden ze de verschillende lezingen en kwamen daarbij regelmatig tot de conclusie dat er sprake was van epische verdichting. Door de combinatie van sto-

> Dr. Lody Pieters studeerde taalkunde en communicatiewetenschap. Sinds 2008 is zij voorzitter van de Stichting Herdenking Birma-Siam Spoorweg en Pakan Baroe Spoorweg (www.shbss.nl).

KORT EN BONDIG:

Van naam tot nummer

breed

●●●●●●●●●

specialistisch

De heer Punt, eigenaar van een café in Putten en leider van

praktisch

●●●●●●●●●

theoretisch

de Rode Kruis-actie, bracht in kaart wie werd afgevoerd na de

visueel

●●●●●●●●●

tekstueel

razzia in Putten, en wie na de oorlog werd vermist. Hij ver-

dun boek

●●●●●●●●●

dikke pil

zamelde alle namen en foto’s van de mannen die stierven.

nachtkastje

●●●●●●●●●

bureau

Foto: Nationaal Archief - CC BY-SA 3.0 NL

30 | 31 Nationaal Comité 4 en 5 mei

Eerbetoon aan 552 Puttenaren

Wie kwamen er om bij de Puttense razzia in

Zo dacht ik – en waarschijnlijk velen met mij – dat de

zij bij haar ouderlijk huis in Putten werd

Onderzoek uitgelicht

GEDENKMONUMENTEN

> LODY PIETERS

chtentwintig was Hendrika van Beek toen

A oktober 1944? In Van naam tot nummer geven

razzia van Putten in maart 1945 plaatsvond, na de

doodgeschoten door Duitse militairen. Ze

aanslag op SS-generaal Rauter in maart ’45. De Duitse

was de enige vrouw onder de 552 Putte-

bezetters executeerden toen als wraak 117 mannen,

naren die in oktober 1944 slachtoffer wer-

een drama dat nog jaarlijks herdacht wordt op de plek

den van de razzia. Een typisch geval van ‘domme

van de aanslag, bij de Woeste Hoeve op de Veluwe.

pech’, want de Duitsers hadden het eigenlijk voorzien

De razzia in het wat westelijker gelegen Putten vond

op de mannelijke bevolking van Putten. Hendrika

echter maanden eerder plaats, in oktober 1944, en

wilde alleen maar voorkomen dat haar vader, die slecht

diende als vergelding voor de aanslag op twee Duitse

ter been was, door de Duitsers werd meegenomen.

officieren en twee onderofficieren in de nacht van 30

Hendrika staat beschreven in Van naam tot nummer

september op 1 oktober. In de dagen daarna werden

– slachtoffers van de Puttense razzia. Met een schat

alle Puttense mannen gedwongen zich te verzamelen

aan persoonlijke informatie in de vorm van anekdotes,

in de Oude Kerk. De Duitsers wilden maar één ding

dagboekfragmenten, brieven en foto’s geven Pieter

weten: wie hadden de aanslag gepleegd? Toen niemand

Dekker en Gert van Dompseler in dit boek inzicht in

bereid bleek om de namen van de acht aanslagplegers

de menselijke tragedies die zich hebben afgespeeld

te noemen, werden op 11 oktober in totaal 659 Putte-

tijdens en rond deze rampzalige gebeurtenis in de

naren via het doorgangskamp Amersfoort op transport

Nederlandse oorlogsgeschiedenis. Maar hun boek

gesteld naar Duitsland. Van hen stierven er uiteindelijk

geeft ook veel feitelijke informatie en is daardoor ui-

552 in Duitse concentratiekampen, in de meeste

termate leerzaam, vooral voor niet-historici en geïn-

gevallen als gevolg van ondervoeding en lichamelijke

teresseerde leken, zoals ik.

uitputting door dwangarbeid.

Pieter Dekker en Gert van Dompseler de slachtIn het boek worden van alle slachtoffers de datum en

offers alsnog een gezicht. De impact en het

plaats van overlijden en de begraafplaats vermeld. Ook slaagden de auteurs erin te reconstrueren wie

belang van een dergelijk ‘namenmonument’

wanneer in welk kamp is geweest. Van deze kampen

zijn groot, weet Lody Pieters uit eigen ervaring.

> Dr. Lody Pieters studeerde taalkunde en communicatiewetenschap. Sinds 2008 is zij voorzitter van de Stichting Herdenking Birma-Siam Spoorweg en Pakan Baroe Spoorweg (www.shbss.nl).

KORT EN BONDIG:

Van naam tot nummer

breed

●●●●●●●●●

specialistisch

De heer Punt, eigenaar van een café in Putten en leider van

praktisch

●●●●●●●●●

theoretisch

de Rode Kruis-actie, bracht in kaart wie werd afgevoerd na de

visueel

●●●●●●●●●

tekstueel

razzia in Putten, en wie na de oorlog werd vermist. Hij ver-

dun boek

●●●●●●●●●

dikke pil

zamelde alle namen en foto’s van de mannen die stierven.

nachtkastje

●●●●●●●●●

bureau

Foto: Nationaal Archief - CC BY-SA 3.0 NL

30 | 31 Nationaal Comité 4 en 5 mei

Eerbetoon aan 552 Puttenaren

Wie kwamen er om bij de Puttense razzia in

Zo dacht ik – en waarschijnlijk velen met mij – dat de

zij bij haar ouderlijk huis in Putten werd

Onderzoek uitgelicht

GEDENKMONUMENTEN

> LODY PIETERS

chtentwintig was Hendrika van Beek toen

Bezoekers bij de gedenkmuur voor de slachtoffers van de BirmaSiamspoorlijn zijn vaak zichtbaar onder de indruk van het menselijk leed dat schuilgaat achter elke naam.

rytelling, factfinding en factchecking is het boek misschien wat minder vlot te lezen, maar benadert het wel de historische werkelijkheid. Namen en nummers | Dat maakt de gebeurtenissen niet minder dramatisch. Integendeel, het boek maakt duidelijk hoe ingrijpend hun invloed is geweest op

Gedenkmuur Bronbeek | Bij het Drie-Pagodenmo-

Rouwverwerking | Afgezien van de haalbaarheid (wat

het individuele en collectieve bewustzijn van de Put-

nument op Landgoed Bronbeek herdenken jaarlijks

doe je bij veel slachtoffers?), de wenselijkheid (het

tenaren. Ook nu nog houden ze de gemoederen

105 Puttense huizen werden in oktober 1944 door de Duitse

honderden nabestaanden de Nederlandse slachtoffers

ruimtelijk-esthetische aspect) en de betaalbaarheid

bezig, getuige het feit dat er een speciale stichting is

bezetters in brand gestoken als represaillemaatregel voor

die vielen bij de aanleg van de Dodenspoorlijnen in

van een namenmonument, moet in mijn ogen het

– de Stichting Oktober 44 (www.oktober44.nl) – die

een aanslag op een Duitse militair.

Thailand/Birma en op Sumatra. Er gaat geen dag

menselijke aspect een rol spelen bij de besluitvorming.

voorbij of er worden verse bloemen bij het monument

Van naam tot nummer vormt weer een bewijs dat het

zich ten doel stelt om “de geschiedenis van de ge-

Foto: Nationaal Archief - CC BY-SA 3.0 NL

gelegd. Blijkbaar voorziet het monument in een be-

na 70 jaar door direct betrokkenen nog steeds be-

1940-1945 voor het nageslacht levend te houden.”

Ook een toelichting bij de titelkeuze had wat mij

hoefte.

langrijk wordt gevonden om de namen van slachtoffers

Beide auteurs zitten in het bestuur van deze stichting.

betreft in de verantwoording mogen staan. In eerste

Sinds 2005 staat er ook een gedenkmuur met de na-

te noemen en aan de vergetelheid te onttrekken.

Het is jammer dat ze dit niet vermelden in hun

instantie dacht ik dat Van naam tot nummer over de

men van slachtoffers van de Birma-Siamspoorlijn.

Volgens Jos de Keijser, bijzonder hoogleraar complexe

boek, omdat het hun betrokkenheid bij het onderwerp

ontmenselijking van oorlog zou gaan: de mens

De muur is gefinancierd door een overlevende die

rouw aan de Universiteit Groningen, kan een mo-

verklaart.

verliest zijn naam en daarmee zijn waardigheid en

zijn gestorven makkers op die manier wilde eren. In

nument ter nagedachtenis van de slachtoffers van

verwordt tot een nummer. Niets blijkt minder waar.

augustus zullen de namen van de 519 slachtoffers

een grote ramp helpen bij de persoonlijke rouwver-

De titel slaat op het feit dat van elk slachtoffer alles

van de Sumatra- of Pakan Baroe-spoorlijn aan het

werking van nabestaanden.1 Als namelijk na verloop

op een rijtje is gezet: van naam tot (kamp)nummer

monument worden toegevoegd, een particulier ini-

van tijd het verdriet in het collectieve geheugen ver-

en van de persoonlijke eigendommen die iemand

tiatief, bekostigd uit donaties van nabestaanden.

vaagt, wordt het stil rond de achterblijvers. Voor hen

Onderzoek uitgelicht

bij binnenkomst in het kamp bij zich had tot aan

Er is veel discussie (geweest) over de noodzaak om

is het een troost om een plek te hebben waar ze ge-

32 | 33

zijn of haar familierelaties met andere gedeporteerden.

bij een monument de namen van de slachtoffers te

zamenlijk kunnen herdenken. Iets tastbaars, een

Van de meeste slachtoffers is bovendien een (pas)foto

vermelden. Mijn ervaring als bestuurslid van de be-

beeld, een naam op een steen.

afgedrukt. Zo ontstaan miniatuurtjes van onvoltooide

trokken stichting is dat het niet alleen voor nabe-

levens.

staanden waardevol kan zijn. Ook bezoekers en pas-

In Putten staat sinds 1949 een monument ter nage-

santen staan vaak stil bij onze namenmuur, zichtbaar

dachtenis aan de slachtoffers van de oktober-razzia.

Met hun ‘gedenkboek’ beogen de schrijvers een aan-

onder de indruk van het menselijk leed dat schuilgaat

Er staan geen namen bij. Die staan nu in een boek.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

vulling te geven op het boek dat Tj. Wouters in 1948

achter elke naam. Kennelijk hebben namen meer

Een monumentaal boek.

schreef over de razzia van Putten: Opdat het nageslacht

impact dan alleen cijfers en jaartallen.

het wete. Meer nog dan het grondig uitspitten van

Daarom vergt het samenstellen van een namenlijst

Noot

een gebeurtenis uit het verleden willen Dekker en

grote zorgvuldigheid. Want vermeld je ook degenen

Van Dompseler degenen die nooit meer terugkeerden

die op een later tijdstip ten gevolge van de rampzalige

hun naam teruggeven, vanuit een persoonlijke be-

gebeurtenis zijn overleden? Wat doe je met de namen

trokkenheid met Putten en zijn bewoners. Daarmee

van vermisten? Zijn er in de loop der jaren of tijdens

Pieter Dekker & Gert van

raakt het boek – tussen de regels en in de marge –

het productieproces geen fouten in de namen geslo-

Dompseler, Van naam tot

het universele thema van rouwverwerking, van pijn

pen? Soms komt er een (spel)fout aan het licht of

nummer; slachtoffers van de

en verdriet die tijd noch grenzen kennen. Na 7 of 70

moet een naam worden toegevoegd, omdat een

Puttense razzia.

jaar, op de Veluwe of in de jungle van Thailand of op

vermist slachtoffer geïdentificeerd wordt. Correctie

Grou: Louise Uitgeverij,

Sumatra: daar waar oorlog heeft gewoed en slachtoffers

is bij een gedenkmuur veel problematischer dan bij

2014, isbn 9789491536236,

heeft gemaakt, zullen nabestaanden blijven treuren

een gedenkboek. Alleen al van de Dodenspoorlijnen

€ 25,00.

1 oktober 1949: koningin Juliana legt een krans bij het zojuist

om hun verloren dierbaren. Hoe troostrijk kan het

circuleren er na 70 jaar nog verschillende slacht-

onthulde monument ter herdenking aan de fusillade in Put-

voor hen zijn om de naam van een geliefde in een

offerlijsten. Onze stichting hanteert het slachtoffer-

ten, gemaakt door beeldhouwer Mari Andriessen.

prachtig vormgegeven boek gedrukt of in marmer

beurtenissen in Putten gedurende de bezettingsjaren

Foto: C. de Boer - Spaarnestad Photos

gegrift te zien staan?

De Gelderlander, 7 februari 2015.

Bezoekers bij de gedenkmuur voor de slachtoffers van de BirmaSiamspoorlijn zijn vaak zichtbaar onder de indruk van het menselijk leed dat schuilgaat achter elke naam.

Gedenkmuur Bronbeek | Bij het Drie-Pagodenmo-

Rouwverwerking | Afgezien van de haalbaarheid (wat

het individuele en collectieve bewustzijn van de Put-

nument op Landgoed Bronbeek herdenken jaarlijks

doe je bij veel slachtoffers?), de wenselijkheid (het

tenaren. Ook nu nog houden ze de gemoederen

105 Puttense huizen werden in oktober 1944 door de Duitse

honderden nabestaanden de Nederlandse slachtoffers

ruimtelijk-esthetische aspect) en de betaalbaarheid

bezig, getuige het feit dat er een speciale stichting is

bezetters in brand gestoken als represaillemaatregel voor

die vielen bij de aanleg van de Dodenspoorlijnen in

van een namenmonument, moet in mijn ogen het

– de Stichting Oktober 44 (www.oktober44.nl) – die

een aanslag op een Duitse militair.

Thailand/Birma en op Sumatra. Er gaat geen dag

menselijke aspect een rol spelen bij de besluitvorming.

voorbij of er worden verse bloemen bij het monument

Van naam tot nummer vormt weer een bewijs dat het

zich ten doel stelt om “de geschiedenis van de ge-

Foto: Nationaal Archief - CC BY-SA 3.0 NL

gelegd. Blijkbaar voorziet het monument in een be-

na 70 jaar door direct betrokkenen nog steeds be-

1940-1945 voor het nageslacht levend te houden.”

Ook een toelichting bij de titelkeuze had wat mij

hoefte.

langrijk wordt gevonden om de namen van slachtoffers

Beide auteurs zitten in het bestuur van deze stichting.

betreft in de verantwoording mogen staan. In eerste

Sinds 2005 staat er ook een gedenkmuur met de na-

te noemen en aan de vergetelheid te onttrekken.

Het is jammer dat ze dit niet vermelden in hun

instantie dacht ik dat Van naam tot nummer over de

men van slachtoffers van de Birma-Siamspoorlijn.

Volgens Jos de Keijser, bijzonder hoogleraar complexe

boek, omdat het hun betrokkenheid bij het onderwerp

ontmenselijking van oorlog zou gaan: de mens

De muur is gefinancierd door een overlevende die

rouw aan de Universiteit Groningen, kan een mo-

verklaart.

verliest zijn naam en daarmee zijn waardigheid en

zijn gestorven makkers op die manier wilde eren. In

nument ter nagedachtenis van de slachtoffers van

verwordt tot een nummer. Niets blijkt minder waar.

augustus zullen de namen van de 519 slachtoffers

een grote ramp helpen bij de persoonlijke rouwver-

De titel slaat op het feit dat van elk slachtoffer alles

van de Sumatra- of Pakan Baroe-spoorlijn aan het

werking van nabestaanden.1 Als namelijk na verloop

op een rijtje is gezet: van naam tot (kamp)nummer

monument worden toegevoegd, een particulier ini-

van tijd het verdriet in het collectieve geheugen ver-

en van de persoonlijke eigendommen die iemand

tiatief, bekostigd uit donaties van nabestaanden.

vaagt, wordt het stil rond de achterblijvers. Voor hen

Onderzoek uitgelicht

bij binnenkomst in het kamp bij zich had tot aan

Er is veel discussie (geweest) over de noodzaak om

is het een troost om een plek te hebben waar ze ge-

32 | 33

zijn of haar familierelaties met andere gedeporteerden.

bij een monument de namen van de slachtoffers te

zamenlijk kunnen herdenken. Iets tastbaars, een

Van de meeste slachtoffers is bovendien een (pas)foto

vermelden. Mijn ervaring als bestuurslid van de be-

beeld, een naam op een steen.

afgedrukt. Zo ontstaan miniatuurtjes van onvoltooide

trokken stichting is dat het niet alleen voor nabe-

levens.

staanden waardevol kan zijn. Ook bezoekers en pas-

In Putten staat sinds 1949 een monument ter nage-

santen staan vaak stil bij onze namenmuur, zichtbaar

dachtenis aan de slachtoffers van de oktober-razzia.

Met hun ‘gedenkboek’ beogen de schrijvers een aan-

onder de indruk van het menselijk leed dat schuilgaat

Er staan geen namen bij. Die staan nu in een boek.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

vulling te geven op het boek dat Tj. Wouters in 1948

achter elke naam. Kennelijk hebben namen meer

Een monumentaal boek.

schreef over de razzia van Putten: Opdat het nageslacht

impact dan alleen cijfers en jaartallen.

het wete. Meer nog dan het grondig uitspitten van

Daarom vergt het samenstellen van een namenlijst

Noot

een gebeurtenis uit het verleden willen Dekker en

grote zorgvuldigheid. Want vermeld je ook degenen

Van Dompseler degenen die nooit meer terugkeerden

die op een later tijdstip ten gevolge van de rampzalige

hun naam teruggeven, vanuit een persoonlijke be-

gebeurtenis zijn overleden? Wat doe je met de namen

trokkenheid met Putten en zijn bewoners. Daarmee

van vermisten? Zijn er in de loop der jaren of tijdens

Pieter Dekker & Gert van

raakt het boek – tussen de regels en in de marge –

het productieproces geen fouten in de namen geslo-

Dompseler, Van naam tot

het universele thema van rouwverwerking, van pijn

pen? Soms komt er een (spel)fout aan het licht of

nummer; slachtoffers van de

en verdriet die tijd noch grenzen kennen. Na 7 of 70

moet een naam worden toegevoegd, omdat een

Puttense razzia.

jaar, op de Veluwe of in de jungle van Thailand of op

vermist slachtoffer geïdentificeerd wordt. Correctie

Grou: Louise Uitgeverij,

Sumatra: daar waar oorlog heeft gewoed en slachtoffers

is bij een gedenkmuur veel problematischer dan bij

2014, isbn 9789491536236,

heeft gemaakt, zullen nabestaanden blijven treuren

een gedenkboek. Alleen al van de Dodenspoorlijnen

€ 25,00.

1 oktober 1949: koningin Juliana legt een krans bij het zojuist

om hun verloren dierbaren. Hoe troostrijk kan het

circuleren er na 70 jaar nog verschillende slacht-

onthulde monument ter herdenking aan de fusillade in Put-

voor hen zijn om de naam van een geliefde in een

offerlijsten. Onze stichting hanteert het slachtoffer-

ten, gemaakt door beeldhouwer Mari Andriessen.

prachtig vormgegeven boek gedrukt of in marmer

beurtenissen in Putten gedurende de bezettingsjaren

Foto: C. de Boer - Spaarnestad Photos

gegrift te zien staan?

De Gelderlander, 7 februari 2015.

miseerd zijn.”2 Lepsius’ geschrift werd gepubliceerd

eeuw in Turkije plaatsvonden, terwijl elders in

door een Nederlands comité van 22 leden, georganiseerd

Europa de Eerste Wereldoorlog werd uitgevochten.1

naar voorbeeld van Amerikaanse en Britse hulpinitia-

Neem de brief van de Nederlandse gezant in Con-

tieven. De samenstelling daarvan zou menige men-

stantinopel aan de minister van Buitenlandse Zaken,

senrechtenorganisatie vandaag jaloers maken: een

gedateerd op 1 september 1915. Daarin schrijft hij:

oud-minister, een minister van Staat, vijf Kamerleden,

“Als de Duitsche Ambassadeur krachtdadig was opge-

de president van de Kamer van Koophandel, twee

treden, dan waren die gruweldaden onmogelijk geweest,

hoogleraren, een oud-burgemeester en een rentmeester

althans spoedig gestaakt. [...] Maar Duitschland heeft

van de koningin. Het comité deelde bonnen uit waar-

het Turksche chauvinisme en de panislamitische bewe-

mee vermogende Nederlandse burgers een donatie

ging opgezweept.” Uit dit ene citaat blijken drie dingen.

konden doen.

Dat de gruweldaden en de massamoorden op de

Het model van de solidariteitsbeweging was geboren.

Armeense bevolking alom bekend waren. Dat de gru-

Dat was echter niet genoeg om te verhinderen dat het

Op 24 april 1915 werden in Constantinopel

welen voortkwamen uit Turks-islamitisch nationalisme.

nieuwe Turkse regime, dat van Kemal Atatürk, in de

En dat het buitenland had kunnen interveniëren.

jaren twintig de massamoorden taboe verklaarde. En

250 Armeense intellectuelen opgepakt. De

In februari 1918 verscheen Marteling der Armeniërs in

toen na de Tweede Wereldoorlog steeds meer historici

meesten werden vermoord. Het was het begin

Turkije. Auteur was de Turkije-kenner Johannes Lepsius,

het etiket ‘genocide’ op de massamoorden plakten,

die uit Duitsland naar Nederland was gevlucht. Zijn

ging Turkije voluit in de aanval. Jawel, er waren veel

van massamoorden die in 1915-1916 meer dan

gedetailleerde rapport beschreef “de deportatie van

doden gevallen, maar het was oorlog. En wie beweerde

een miljoen Armeniërs het leven kostten. Wat

een bevolking van 1.400.000 Armeniërs ... van de

dat de Turkse staat genocide had gepleegd, was

Turks-Armeense bevolking leven nog maar 300- tot

strafbaar wegens belediging van de Turkse identiteit.

leert honderd jaar onderzoek ons over de ge-

400.000 mensen ... daarbij komen nog wel 200.000

beurtenissen? Dat ze meteen al als volkenmoord

34 | 35 Etiketteren, isoleren en ontmenselijken | De grote meerderheid van internationale experts twijfelt

werden erkend en tot de eerste grote interna-

vandaag de dag niet aan het genocidale karakter van

tionale solidariteitsacties leidden. Maar ook:

de moord op de Armeniërs. De Amerikaanse historicus

hoe hardnekkig de politiek gemotiveerde ont-

Can Live in the Desert but Nowhere Else hoe de twee

kenning door de achtereenvolgende Turkse

tot tweeënhalf miljoen Armeniërs, voornamelijk

machthebbers is.

keken. Ze waren hoog opgeleid en relatief rijk, ze

Ronald Suny schetst in het onlangs verschenen They

woonachtig in Oost-Anatolië, afgunstig werden behadden veel contact met Rusland en West-Europa en er werd beweerd dat ze zich wilden afscheiden. Eerst probeerde de Turkse regering de Armeniërs in te lijven, onder meer door rekrutering in het leger.

> Daan Bronkhorst is sinds 1979 werkzaam bij Amnesty

Maar steeds sterker ontpopte zich bij de Turkse

International. Hij is de auteur van diverse publicaties

leiders iets wat Suny een affective disposition (grond-

over mensenrechten, waaronder een encyclopedie en

houding) noemt, waarbij Armeniërs stelselmatig als

recent het boek Vrijdenkers, vorsten, slaven (over de

een sinistere bedreiging werden neergezet.

Europese geschiedenis van mensenrechten). Foto: Patricia Börger

Armeense weduwe met kinderen, wiens man in de nasleep van de Armeense slachtingen van 1894-1896 vermoord werd. Na een lange tocht uit Geghi komt zij in Kharpert hulp zoeken bij missionarissen. Foto: Library of Congress - Wikimedia Commons

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Honderd jaar Armeense ‘holocaust’

vrouwen, meisjes en kinderen die met geweld geïsla-

te vinden over de moordpartijen die begin twintigste

Onderzoek uitgelicht

GENOCIDE

> DAAN BRONKHORST

n Nederlandse archieven is interessante documentatie

miseerd zijn.”2 Lepsius’ geschrift werd gepubliceerd

eeuw in Turkije plaatsvonden, terwijl elders in

door een Nederlands comité van 22 leden, georganiseerd

Europa de Eerste Wereldoorlog werd uitgevochten.1

naar voorbeeld van Amerikaanse en Britse hulpinitia-

Neem de brief van de Nederlandse gezant in Con-

tieven. De samenstelling daarvan zou menige men-

stantinopel aan de minister van Buitenlandse Zaken,

senrechtenorganisatie vandaag jaloers maken: een

gedateerd op 1 september 1915. Daarin schrijft hij:

oud-minister, een minister van Staat, vijf Kamerleden,

“Als de Duitsche Ambassadeur krachtdadig was opge-

de president van de Kamer van Koophandel, twee

treden, dan waren die gruweldaden onmogelijk geweest,

hoogleraren, een oud-burgemeester en een rentmeester

althans spoedig gestaakt. [...] Maar Duitschland heeft

van de koningin. Het comité deelde bonnen uit waar-

het Turksche chauvinisme en de panislamitische bewe-

mee vermogende Nederlandse burgers een donatie

ging opgezweept.” Uit dit ene citaat blijken drie dingen.

konden doen.

Dat de gruweldaden en de massamoorden op de

Het model van de solidariteitsbeweging was geboren.

Armeense bevolking alom bekend waren. Dat de gru-

Dat was echter niet genoeg om te verhinderen dat het

Op 24 april 1915 werden in Constantinopel

welen voortkwamen uit Turks-islamitisch nationalisme.

nieuwe Turkse regime, dat van Kemal Atatürk, in de

En dat het buitenland had kunnen interveniëren.

jaren twintig de massamoorden taboe verklaarde. En

250 Armeense intellectuelen opgepakt. De

In februari 1918 verscheen Marteling der Armeniërs in

toen na de Tweede Wereldoorlog steeds meer historici

meesten werden vermoord. Het was het begin

Turkije. Auteur was de Turkije-kenner Johannes Lepsius,

het etiket ‘genocide’ op de massamoorden plakten,

die uit Duitsland naar Nederland was gevlucht. Zijn

ging Turkije voluit in de aanval. Jawel, er waren veel

van massamoorden die in 1915-1916 meer dan

gedetailleerde rapport beschreef “de deportatie van

doden gevallen, maar het was oorlog. En wie beweerde

een miljoen Armeniërs het leven kostten. Wat

een bevolking van 1.400.000 Armeniërs ... van de

dat de Turkse staat genocide had gepleegd, was

Turks-Armeense bevolking leven nog maar 300- tot

strafbaar wegens belediging van de Turkse identiteit.

leert honderd jaar onderzoek ons over de ge-

400.000 mensen ... daarbij komen nog wel 200.000

beurtenissen? Dat ze meteen al als volkenmoord

34 | 35 Etiketteren, isoleren en ontmenselijken | De grote meerderheid van internationale experts twijfelt

werden erkend en tot de eerste grote interna-

vandaag de dag niet aan het genocidale karakter van

tionale solidariteitsacties leidden. Maar ook:

de moord op de Armeniërs. De Amerikaanse historicus

hoe hardnekkig de politiek gemotiveerde ont-

Can Live in the Desert but Nowhere Else hoe de twee

kenning door de achtereenvolgende Turkse

tot tweeënhalf miljoen Armeniërs, voornamelijk

machthebbers is.

keken. Ze waren hoog opgeleid en relatief rijk, ze

Ronald Suny schetst in het onlangs verschenen They

> Daan Bronkhorst is sinds 1979 werkzaam bij Amnesty

Maar steeds sterker ontpopte zich bij de Turkse

International. Hij is de auteur van diverse publicaties

leiders iets wat Suny een affective disposition (grond-

over mensenrechten, waaronder een encyclopedie en

houding) noemt, waarbij Armeniërs stelselmatig als

recent het boek Vrijdenkers, vorsten, slaven (over de

een sinistere bedreiging werden neergezet.

Europese geschiedenis van mensenrechten). Foto: Patricia Börger

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Honderd jaar Armeense ‘holocaust’

vrouwen, meisjes en kinderen die met geweld geïsla-

te vinden over de moordpartijen die begin twintigste

Onderzoek uitgelicht

GENOCIDE

> DAAN BRONKHORST

n Nederlandse archieven is interessante documentatie

Volgens moderne schattingen kwamen 600.000 Armeniërs om door moord. Eenzelfde aantal kwam om door verhongering in de zandvlakten.

Alle vijf de campagnes hadden een genocidaal karakter, dat lijdt geen twijfel. De Turkse regering wordt echter nog altijd furieus over het woord genocide, zoals in april van dit jaar ook weer bleek toen de paus het woord gebruikte. Maar wat is precies het probleem? De Turkse ontkenning komt onder meer voort uit psychologische en politieke motieven. Zo wil Turkije niet ‘beledigd’ worden en vraagt het een fatsoenlijke

Foto: American Committee for Relief in the Near East - Wikimedia Commons

terecht strafbaar, maar protesteerde toen de Franse

een – misplaatste – juridische beweegreden te spelen.

overheid ook ontkenning van de Armeense genocide

Dat de Jong-Turken, een groep officieren die vanaf

strafbaar wilde stellen. Zoals een Amnesty-woord-

1908 de macht in handen had, grootschalig gemoord

voerder uitlegde: “De echte kwestie is niet of de

hebben onder een bevolkingsgroep en zich aan ‘ex-

massamoorden en deportaties van de Armeniërs in

cessen’ schuldig hebben gemaakt, ontkent de heden-

1915 genocide waren, maar of de Franse autoriteiten

daagse Turkse overheid niet. Dat er misdrijven tegen

de vrijheid van meningsuiting aangaande dat debat

de menselijkheid zijn begaan, die het internationaal

mogen kortwieken.” Inmiddels heeft het Franse Con-

recht op één lijn stelt met genocide, wil Turkije

stitutionele Hof, en later het Europese Mensenrech-

echter koste wat het kost niet toegeven. Dit lijkt in-

tenhof, het verbod op ontkenning van de Armeense

gegeven door het idee dat genocide internationaal-

genocide verworpen. Overigens nam Amnesty’s Britse

rechtelijk zou dwingen tot interventie of meer com-

afdeling afgelopen maart in een persbericht wel gewoon weer het woord ‘genocide’ in de mond.

Armeniërs, Assyriërs en Grieks-orthodoxen | In de

pensatie dan bij andere massamoorden. Maar dat is

werden gedood, complete Armeense arbeidsbataljons

eerste van deze massaslachtingen, de ‘Hamidische

een fabel. Ook al zou de Turkse overheid blijven ont-

afgeslacht, mannelijke dorpsbewoners terechtgesteld,

massamoorden’ die tussen 1894 en 1896 plaatsvonden,

kennen dat het genocide is, ze is evengoed onder in-

Om nog even terug te keren naar het onderzoeksdomein:

vrouwen en kinderen naar de woestijn van Noord-

brachten troepen en aanhangers van de sultan

ternationaal recht verantwoordelijk voor deze niet-

zolang de Turkse regering bij haar ontkenning blijft,

Syrië gedeporteerd. Het was een moderne massamoord

200.000 tot 300.000 mensen om. Hieronder waren

verjarende misdaden. VN-beginselen schrijven in

dwingt ze wetenschappers steeds weer in te gaan op

waarin treinen en de telegraaf instrumenteel waren;

vooral Armeniërs, maar ook Assyrische christenen.

zulke gevallen voor dat de overheid onderzoek doet,

de ongegronde en niet zelden bizarre Turkse tegen-

de treinen voor de deportaties, de telegraaf voor het

Deze moordpartijen werden onder internationale

daders straft indien zij nog leven en voor rehabilitatie

werpingen. Ook Ronald Suny moet daaraan vele

centrale commando. Volgens moderne schattingen

druk gestopt.

en compensatie zorgt.

passages wijden. Maar historici die nu vooral over

kwamen 600.000 Armeniërs om door moord. Een-

De tweede massamoord vond in 1909 plaats in

zelfde aantal kwam om door verhongering in de

Adana, een Zuid-Turkse kuststreek. Naar schatting

Vrijheid van meningsuiting? | De Turkse overheid

ongetwijfeld meer documentatie te voorschijn brengen

zandvlakten. Toenmalige westerse media betitelden

twintigduizend Armeniërs kwamen om. De regering

vreest het woord genocide om meer redenen. Zij

over de andere slachtoffers van dertig jaar van mas-

de gebeurtenissen als een holocaust. Het woord ‘holo-

executeerde later 124 van de moordenaars en beloofde

heeft al mensenrechtenproblemen genoeg: journalisten

samoorden in het begin van de vorige eeuw, waaronder

caust’ werd dus gebruikt lang voordat er van de

de Armeniërs meer zelfbeschikking.

die gearresteerd of vermoord zijn, geweld tegen

de Assyriërs en de Grieken. De ontkenning wordt

Joodse holocaust sprake was.

Toen kwam de bekendste slachting, de ‘Armeense

Koerden, bloedige onderdrukking van volksprotesten.

steeds onhoudbaarder.

de Armeniërs schrijven, zullen de komende jaren

genocide’ die van 1914 tot ongeveer 1924 duurde.

Daar wil zij niet ook nog eens de verantwoordelijkheid

De genocide was geenszins een noodzakelijke uitkomst,

Gelijktijdig vond ook de ‘Pontische’ genocide op de

bij krijgen voor daden van honderd jaar geleden die

Noten

schrijft Suny. De Turkse leiders kozen er doelbewust

Grieks-orthodoxe minderheid plaats. Hierbij kwamen

de beladen titel genocide hebben gekregen. Wat de

1 Historicus

voor. Sterker nog: Suny schetst een breder patroon

naar schatting honderdduizend mensen om door

Turkse regering in de kaart speelt is dat de hedendaagse

Centrum voor Holocaust- en Genocidestudies, aan een

van doelbewust moorddadig beleid jegens etnische

moordpartijen, gedwongen deportaties en doden-

internationale mensenrechtenorganisaties ook niet

proefschrift over de Nederlandse perceptie van de Armeen-

minderheden, met alle voorbereidende stappen van

marsen en werden huizen en cultuurgoed vernield.

zo happig zijn op die aantijging. Zo uitgesproken als

se genocide.

het etiketteren, isoleren en ontmenselijken van be-

En dan was er in diezelfde periode nog een vijfde

humanitaire organisaties honderd jaar geleden waren

2 Nederlandse

volkingsgroepen. In dertig jaar (1894-1924) hebben

massavernietiging: die van de Assyriërs. De 250.000

in hun veroordeling, zo aarzelend zijn ze nu vaak.

Armeense genocide staan op armeensegenocide.info en

de Turkse en Ottomaanse staten maar liefst vijf mas-

of meer Assyrische slachtoffers zijn in later historisch

Dat erkenning van de Armeense genocide steeds

agindepers.nl, opgezet door Peter van der Velden.

saslachtingen op christelijke bevolkingsgroepen ge-

onderzoek in de schaduw gebleven van hun Armeense

vaker als ‘aanval op de islam’ wordt afgeschilderd,

organiseerd.

lotgenoten.

versterkt vermoedelijk die terughoudendheid. Amnesty International bijvoorbeeld vindt holocaustontkenning

Dirk Roodzant werkt dan ook, met hulp van het

en buitenlandse krantenberichten over de

36 | 37 Nationaal Comité 4 en 5 mei

Zo kwam het tot uitroeiing: Armeense intellectuelen

Onderzoek uitgelicht

1915-1916: Armeense vluchtelingen worden opgevangen in een vluchtelingenkamp in Syrië.

plek in de internationale gemeenschap. Er lijkt ook

Volgens moderne schattingen kwamen 600.000 Armeniërs om door moord. Eenzelfde aantal kwam om door verhongering in de zandvlakten.

Foto: American Committee for Relief in the Near East - Wikimedia Commons

terecht strafbaar, maar protesteerde toen de Franse

een – misplaatste – juridische beweegreden te spelen.

overheid ook ontkenning van de Armeense genocide

Dat de Jong-Turken, een groep officieren die vanaf

strafbaar wilde stellen. Zoals een Amnesty-woord-

1908 de macht in handen had, grootschalig gemoord

voerder uitlegde: “De echte kwestie is niet of de

hebben onder een bevolkingsgroep en zich aan ‘ex-

massamoorden en deportaties van de Armeniërs in

cessen’ schuldig hebben gemaakt, ontkent de heden-

1915 genocide waren, maar of de Franse autoriteiten

daagse Turkse overheid niet. Dat er misdrijven tegen

de vrijheid van meningsuiting aangaande dat debat

de menselijkheid zijn begaan, die het internationaal

mogen kortwieken.” Inmiddels heeft het Franse Con-

recht op één lijn stelt met genocide, wil Turkije

stitutionele Hof, en later het Europese Mensenrech-

echter koste wat het kost niet toegeven. Dit lijkt in-

tenhof, het verbod op ontkenning van de Armeense

gegeven door het idee dat genocide internationaal-

genocide verworpen. Overigens nam Amnesty’s Britse

rechtelijk zou dwingen tot interventie of meer com-

afdeling afgelopen maart in een persbericht wel gewoon weer het woord ‘genocide’ in de mond.

Armeniërs, Assyriërs en Grieks-orthodoxen | In de

pensatie dan bij andere massamoorden. Maar dat is

werden gedood, complete Armeense arbeidsbataljons

eerste van deze massaslachtingen, de ‘Hamidische

een fabel. Ook al zou de Turkse overheid blijven ont-

afgeslacht, mannelijke dorpsbewoners terechtgesteld,

massamoorden’ die tussen 1894 en 1896 plaatsvonden,

kennen dat het genocide is, ze is evengoed onder in-

Om nog even terug te keren naar het onderzoeksdomein:

vrouwen en kinderen naar de woestijn van Noord-

brachten troepen en aanhangers van de sultan

ternationaal recht verantwoordelijk voor deze niet-

zolang de Turkse regering bij haar ontkenning blijft,

Syrië gedeporteerd. Het was een moderne massamoord

200.000 tot 300.000 mensen om. Hieronder waren

verjarende misdaden. VN-beginselen schrijven in

dwingt ze wetenschappers steeds weer in te gaan op

waarin treinen en de telegraaf instrumenteel waren;

vooral Armeniërs, maar ook Assyrische christenen.

zulke gevallen voor dat de overheid onderzoek doet,

de ongegronde en niet zelden bizarre Turkse tegen-

de treinen voor de deportaties, de telegraaf voor het

Deze moordpartijen werden onder internationale

daders straft indien zij nog leven en voor rehabilitatie

werpingen. Ook Ronald Suny moet daaraan vele

centrale commando. Volgens moderne schattingen

druk gestopt.

en compensatie zorgt.

passages wijden. Maar historici die nu vooral over

kwamen 600.000 Armeniërs om door moord. Een-

De tweede massamoord vond in 1909 plaats in

zelfde aantal kwam om door verhongering in de

Adana, een Zuid-Turkse kuststreek. Naar schatting

Vrijheid van meningsuiting? | De Turkse overheid

ongetwijfeld meer documentatie te voorschijn brengen

zandvlakten. Toenmalige westerse media betitelden

twintigduizend Armeniërs kwamen om. De regering

vreest het woord genocide om meer redenen. Zij

over de andere slachtoffers van dertig jaar van mas-

de gebeurtenissen als een holocaust. Het woord ‘holo-

executeerde later 124 van de moordenaars en beloofde

heeft al mensenrechtenproblemen genoeg: journalisten

samoorden in het begin van de vorige eeuw, waaronder

caust’ werd dus gebruikt lang voordat er van de

de Armeniërs meer zelfbeschikking.

die gearresteerd of vermoord zijn, geweld tegen

de Assyriërs en de Grieken. De ontkenning wordt

Joodse holocaust sprake was.

Toen kwam de bekendste slachting, de ‘Armeense

Koerden, bloedige onderdrukking van volksprotesten.

steeds onhoudbaarder.

de Armeniërs schrijven, zullen de komende jaren

genocide’ die van 1914 tot ongeveer 1924 duurde.

Daar wil zij niet ook nog eens de verantwoordelijkheid

De genocide was geenszins een noodzakelijke uitkomst,

Gelijktijdig vond ook de ‘Pontische’ genocide op de

bij krijgen voor daden van honderd jaar geleden die

Noten

schrijft Suny. De Turkse leiders kozen er doelbewust

Grieks-orthodoxe minderheid plaats. Hierbij kwamen

de beladen titel genocide hebben gekregen. Wat de

1 Historicus

voor. Sterker nog: Suny schetst een breder patroon

naar schatting honderdduizend mensen om door

Turkse regering in de kaart speelt is dat de hedendaagse

Centrum voor Holocaust- en Genocidestudies, aan een

van doelbewust moorddadig beleid jegens etnische

moordpartijen, gedwongen deportaties en doden-

internationale mensenrechtenorganisaties ook niet

proefschrift over de Nederlandse perceptie van de Armeen-

minderheden, met alle voorbereidende stappen van

marsen en werden huizen en cultuurgoed vernield.

zo happig zijn op die aantijging. Zo uitgesproken als

se genocide.

het etiketteren, isoleren en ontmenselijken van be-

En dan was er in diezelfde periode nog een vijfde

humanitaire organisaties honderd jaar geleden waren

2 Nederlandse

volkingsgroepen. In dertig jaar (1894-1924) hebben

massavernietiging: die van de Assyriërs. De 250.000

in hun veroordeling, zo aarzelend zijn ze nu vaak.

Armeense genocide staan op armeensegenocide.info en

de Turkse en Ottomaanse staten maar liefst vijf mas-

of meer Assyrische slachtoffers zijn in later historisch

Dat erkenning van de Armeense genocide steeds

agindepers.nl, opgezet door Peter van der Velden.

saslachtingen op christelijke bevolkingsgroepen ge-

onderzoek in de schaduw gebleven van hun Armeense

vaker als ‘aanval op de islam’ wordt afgeschilderd,

organiseerd.

lotgenoten.

versterkt vermoedelijk die terughoudendheid. Amnesty International bijvoorbeeld vindt holocaustontkenning

Dirk Roodzant werkt dan ook, met hulp van het

en buitenlandse krantenberichten over de

36 | 37 Nationaal Comité 4 en 5 mei

Zo kwam het tot uitroeiing: Armeense intellectuelen

Onderzoek uitgelicht

1915-1916: Armeense vluchtelingen worden opgevangen in een vluchtelingenkamp in Syrië.

plek in de internationale gemeenschap. Er lijkt ook

“

Ik heb vandaag twee heel indrukwekkende ver-

sprak zij samen met haar zus over de Joodse familie-

halen gehoord. Wat niet te geloven is, is opeens

leden die in Auschwitz en Sobibor werden vermoord.

weer dichtbij, om de hoek”, schrijft een bezoeker

In 2015 konden bijna 120 van dergelijke locaties

op de website van Open Joodse Huizen. Een

worden bezocht.

mooi voorbeeld van hoe het project werkt, zegt

Denise Citroen enthousiast. “We merken dat bewoners

Familieverleden | Open Joodse Huizen past volgens

en bezoekers vaak heel geïnteresseerd raken in het

Citroen binnen de Joodse vertelcultuur, die door de

Joods verleden, omdat het op deze manier echt

Tweede Wereldoorlog bijna werd vernietigd. “Het is

dichtbij komt.”

traditie om de doden te herdenken door het voorbije leven in herinnering te roepen.” Maar: “Er werd bij ons thuis niet over het familieverleden gesproken,

mensen begin mei hun huis open en vertellen per-

dat was taboe.” Alsof het verleden niet bestaat zolang

soonlijke verhalen over Joodse oud-bewoners die de

het wordt verzwegen.

Tweede Wereldoorlog meemaakten. Citroen organi-

Meer dan tienduizend mensen bezochten in 2014 Open Joodse Huizen. Een record. Met haar succesvolle initiatief wil Denise Citroen de Joodse vertelcultuur een impuls geven en de aandacht voor familieverhalen en -geschiedenissen vergroten. “De levens-

Toen Citroen in 1985 de documentaire Na de Jodenver-

damse Joods Cultureel Kwartier en het Joods Historisch

volging: beelden van een nieuwe generatie van filmmaker

Museum. Maar het initiatief beperkt zich inmiddels

Kees Hin zag, voelde dit naar eigen zeggen als een

allang niet meer tot Amsterdam. In 2013 deden er

coming-out. “Een week lang ging ik elke dag naar

zes steden mee, in 2014 acht en in 2015 waren het er

het Joods Historisch Museum om de portretten van

dertien: Amsterdam, Bergen op Zoom, Borne, Den

tweede generatie overlevenden te bekijken. Ik dacht:

Haag, Deventer, Elburg, Groningen, Haarlem, Rot-

wauw, dit gaat ook over mij. Vanaf dat moment

terdam, Sneek, Tilburg, Utrecht en Vught. Vorig jaar

voelde ik mij pas deel uitmaken van de Joodse tweede

ontving Citroen voor het eerst zelf ook belangstel-

generatie – voor het eerst had ik het gevoel ergens

38 | 39

lenden. In de voormalige woning van haar familie,

bij te horen. Dat was een geweldige stimulans om

boven een winkel aan de Kalverstraat 1 in Amsterdam,

mijn familiegeschiedenis te gaan uitzoeken.”

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Open Joodse Huizen zet levensverhalen centraal

seert Open Joodse Huizen samen met het Amster-

Onderzoek uitgelicht

FAMILIEGESCHIEDENIS

> MAARTEN DALLINGA

Open Joodse Huizen bestaat sinds 2012. Elk jaar stellen

verhalen van Holocaust-overlevenden of hun nazaten bieden universele lessen.”

In gesprek met initiatiefnemer Denise Citroen > Maarten Dallinga MSc is freelance journalist en socioloog. Hij liep stage bij het Nationaal Comité 4 en 5 mei en werkt(e) voor ANP, BNN, EO en NOS. Foto: Anneliek de Jonge

Tijdens Open Joodse Huizen 2014 vond een bijeenkomst plaats in de Beekstraat 19 in Elburg, onderduikadres van diverse Joodse kinderen.

Foto: Jan Hendrik Hakkers - Open Joodse Huizen

“

Ik heb vandaag twee heel indrukwekkende ver-

sprak zij samen met haar zus over de Joodse familie-

halen gehoord. Wat niet te geloven is, is opeens

leden die in Auschwitz en Sobibor werden vermoord.

weer dichtbij, om de hoek”, schrijft een bezoeker

In 2015 konden bijna 120 van dergelijke locaties

op de website van Open Joodse Huizen. Een

worden bezocht.

mooi voorbeeld van hoe het project werkt, zegt

Denise Citroen enthousiast. “We merken dat bewoners

Familieverleden | Open Joodse Huizen past volgens

en bezoekers vaak heel geïnteresseerd raken in het

Citroen binnen de Joodse vertelcultuur, die door de

Joods verleden, omdat het op deze manier echt

Tweede Wereldoorlog bijna werd vernietigd. “Het is

dichtbij komt.”

traditie om de doden te herdenken door het voorbije leven in herinnering te roepen.” Maar: “Er werd bij ons thuis niet over het familieverleden gesproken,

mensen begin mei hun huis open en vertellen per-

dat was taboe.” Alsof het verleden niet bestaat zolang

soonlijke verhalen over Joodse oud-bewoners die de

het wordt verzwegen.

Tweede Wereldoorlog meemaakten. Citroen organi-

Toen Citroen in 1985 de documentaire Na de Jodenver-

damse Joods Cultureel Kwartier en het Joods Historisch

volging: beelden van een nieuwe generatie van filmmaker

Museum. Maar het initiatief beperkt zich inmiddels

Kees Hin zag, voelde dit naar eigen zeggen als een

allang niet meer tot Amsterdam. In 2013 deden er

coming-out. “Een week lang ging ik elke dag naar

zes steden mee, in 2014 acht en in 2015 waren het er

het Joods Historisch Museum om de portretten van

dertien: Amsterdam, Bergen op Zoom, Borne, Den

tweede generatie overlevenden te bekijken. Ik dacht:

Haag, Deventer, Elburg, Groningen, Haarlem, Rot-

wauw, dit gaat ook over mij. Vanaf dat moment

terdam, Sneek, Tilburg, Utrecht en Vught. Vorig jaar

voelde ik mij pas deel uitmaken van de Joodse tweede

ontving Citroen voor het eerst zelf ook belangstel-

generatie – voor het eerst had ik het gevoel ergens

38 | 39

lenden. In de voormalige woning van haar familie,

bij te horen. Dat was een geweldige stimulans om

boven een winkel aan de Kalverstraat 1 in Amsterdam,

mijn familiegeschiedenis te gaan uitzoeken.”

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Open Joodse Huizen zet levensverhalen centraal

seert Open Joodse Huizen samen met het Amster-

Onderzoek uitgelicht

FAMILIEGESCHIEDENIS

> MAARTEN DALLINGA

Open Joodse Huizen bestaat sinds 2012. Elk jaar stellen

verhalen van Holocaust-overlevenden of hun nazaten bieden universele lessen.”

Tijdens Open Joodse Huizen 2014 vond een bijeenkomst plaats in de Beekstraat 19 in Elburg, onderduikadres van diverse Joodse kinderen.

Foto: Jan Hendrik Hakkers - Open Joodse Huizen

de uitzending hoort hij voor het eerst dat hij ooms en

als doelgroep’.” Ze is even stil. Dan: “Het getuigt van

tantes had!” Citroen lijkt oprecht verbaasd. “Hij is

creatieve armoede om steeds weer met scholen als

een sprekend voorbeeld van iemand die zich nooit

doelgroep aan te komen zetten.”

bezig heeft gehouden met wat de oorlog voor hem

Wel gelooft ze in het onderwijzen van family history

persoonlijk betekent. Stel dat er opnieuw gevaar dreigt,

op scholen: het behandelen van de algemene ge-

van binnenuit of van buitenaf, is hij dan de eerste die

schiedenis aan de hand van familieverhalen. “Veel

patronen kan herkennen? Het is essentieel om alert

scholen zijn hier al mee bezig, maar het belang

en mondig te zijn, om vraagtekens te plaatsen.”

ervan zou op nationaal niveau moeten worden

“Door bijvoorbeeld naar de verhalen van overlevenden

erkend.” Citroen is geregeld op scholen te vinden

te luisteren, kunnen we leren”, gaat Citroen verder.

om gastlessen te geven. Hierin laat zij leerlingen

“Hun verhalen bieden universele lessen, die je hopelijk

verhalen delen over hun familiegeschiedenis. “Dan

helpen op je weg door het leven.” Natuurlijk, vaak

luistert plotseling iedereen naar het stilste meisje uit

kunnen overlevenden hun verhalen nog vertellen

de klas, dat een spannend familieverhaal vertelt. En

Citroen vond het ook belangrijk voor haar zoon

doordat ze geluk hebben gehad. Maar ze zijn volgens

de leraar geschiedenis realiseert zich op zo’n moment

David. “Toen ik hem kreeg, dacht ik: ik wil niet dat

Citroen ook “verdomd eigenwijs, door zich niets wijs

dat hij nauwelijks iets weet van zijn eigen familie. Ik

hij met stilte opgroeit. Je familiegeschiedenis vertelt

te laten maken en door kritisch in het leven te staan.”

zeg weleens: ‘Schrijf nou vandaag allemaal de namen,

je waar je vandaan komt en bepaalt voor een deel dan moet je daar iets mee.”

geboortedatum en geboorteplaats van je grootouders Beslissingen | Citroen baseert haar inzichten op de

op.’ Dan kun je altijd later op onderzoek uitgaan…

verhalen van de ruim duizend overlevenden met wie

Als een of twee kinderen uit een klas dat ooit gaan

ze midden jaren negentig gesprekken voerde als

doen, is het al de moeite waard.”

Vraagtekens | De persoonlijke ervaringen met fami-

coördinator van de Shoah Foundation Nederland. Een

liegeheimen zijn voor Citroen een drijfveer om aan-

deel van deze ervaringen verwerkte Citroen in het

Op de Tuinstraat 61 in Tilburg vertelt Ed van Rijswijk over

dacht te vragen voor levensverhalen. Ook omdat we

boek Eén verhaal uit duizenden – Kleinkinderen over de

Henri en Frida Gersons en de textielfabriek van de gebroeders

Huizen 2016, weer veel bijzondere momenten. “Er

40 | 41

er volgens haar van kunnen leren. “Neem het verhaal

erfenis van de Shoah, dat ze samen met René Mendel

Gersons.

komen altijd allerlei mensen op af. Dat leidt tot spon-

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Onderzoek uitgelicht

wie je bent. Als de oorlog jouw familie heeft vermoord,

Foto: Arnoud-Jan Bijsterveld - Open Joodse Huizen

Citroen verwacht ook volgend jaar, bij Open Joodse

van Jack van Gelder in Verborgen Verleden.” In dit tv-

van multimediaproducent Interakt realiseerde.

programma gaan bekende Nederlanders, zoals de

In het boek vertellen negen kleinkinderen van Sho-

Pepijn Brandon (1980), kleinzoon van Mirjam Oh-

en buurtgenoten van alle generaties. Het is emotioneel

NOS-sportjournalist, op zoek naar hun familiege-

ah-overlevers over de omgang met hun familiege-

ringer (1924). Hij vertelt in het boek: “Oma kreeg

en inspirerend voor iedereen die erbij is.”

schiedenis. “Van Gelder wist niets over zijn Joodse fa-

schiedenis. Een willekeurige groep mensen aldus

van haar vader steeds voorgehouden dat je altijd op

milie in de Tweede Wereldoorlog. Hij mocht vroeger

Citroen, waarbij wel opviel dat ze bijna allemaal een

het ergste voorbereid moet zijn, en dat je beslissingen

Voor bewoners, vertellers en plaatsen die een keer

geen vragen stellen en nam daar genoegen mee. In

grote maatschappelijke bewogenheid bezitten. Neem

vooral nooit moet uitstellen. Dat heeft oma op haar

willen meedoen is een online toolkit beschikbaar, ge-

beurt weer aan mij doorgegeven.” Even verderop

financierd door het Nationaal Comité. Citroen: “Het

zegt Brandon: “Dat ik me betrokken voel bij sociaal

zou mooi zijn als Open Joodse Huizen verder groeit

len over vooroorlogse bewoners

onrecht en me daarvoor inzet, komt door haar.” Zo

als monument in de tijd, waarbij mensen op één be-

(Amsterdam: Gibbon Uitgeef-

doet hij geregeld mee aan demonstraties.

tekenisvol moment in het jaar bij elkaar komen en

Denise Citroen (1952, Laren) studeerde biologie. De initiatiefne-

Denise Citroen

Foto: Carla van Thijn

mer van Open Joodse Huizen

agentschap, 2015, isbn

was eerder coördinator van de

9789491363429, € 19,90). Ze is

Shoah Foundation Nederland, die de verhalen van duizend

tane ontmoetingen tussen getuigen, nazaten, bewoners

er dan wat gebeurt. Zoiets vind ik belangrijker dan Doelgroepen | Net als Citroen vindt ook het Nationaal

al die stenen monumenten. Nederland heeft ruim

ook auteur van Eén verhaal uit

Comité 4 en 5 mei het persoonlijke verhaal belangrijk.

36.000 huizen met een Joods oorlogsverleden, we

duizenden. Kleinkinderen over de

Het comité schrijft in haar toekomstvisie Kom

zijn nog lang niet klaar.” Het is duidelijk: Citroen

getuigen van de Tweede Wereld-

erfenis van de Shoah en de verha-

vanavond met verhalen…: “De persoonlijke verhalen

gaat niet stilzitten. “Ik ben niet iemand die met ver-

oorlog op beeld vastlegde (het

lenserie Als huizen konden spre-

maken de grote abstracte werkelijkheid, de grote

vroegd pensioen gaat. Want uiteindelijk, end of the

‘Spielberg-project’). De getuige-

ken, over de Joodse bewoners

verhalen, de onvoorstelbare gruwelijkheid, zichtbaar,

day, gaat het om met hart en ziel doen wat je doet,

nissen zijn te zien in het Kennis-

van de Amsterdamse Plantage-

tastbaar, voelbaar, en voor zover mogelijk voorstelbaar.”

zolang je kunt.”

centrum van het Joods Histo-

buurt. Daarnaast geeft zij gast-

Met dat statement is Citroen blij, al is ze ook kritisch:

risch Museum. Citroen werkte

lessen en workshops aan groe-

“Probeer niet in doelgroepen te denken. Ik was laatst

mee aan het onlangs versche-

pen en op scholen.

te gast op een bijeenkomst die was georganiseerd

nen boek Joodse Huizen. Verha-

door het comité en daar sprak iemand over ‘scholen

> Meer informatie over Open Joodse Huizen: www.openjoodsehuizen.nl.

de uitzending hoort hij voor het eerst dat hij ooms en

als doelgroep’.” Ze is even stil. Dan: “Het getuigt van

tantes had!” Citroen lijkt oprecht verbaasd. “Hij is

creatieve armoede om steeds weer met scholen als

een sprekend voorbeeld van iemand die zich nooit

doelgroep aan te komen zetten.”

bezig heeft gehouden met wat de oorlog voor hem

Wel gelooft ze in het onderwijzen van family history

persoonlijk betekent. Stel dat er opnieuw gevaar dreigt,

op scholen: het behandelen van de algemene ge-

van binnenuit of van buitenaf, is hij dan de eerste die

schiedenis aan de hand van familieverhalen. “Veel

patronen kan herkennen? Het is essentieel om alert

scholen zijn hier al mee bezig, maar het belang

en mondig te zijn, om vraagtekens te plaatsen.”

ervan zou op nationaal niveau moeten worden

“Door bijvoorbeeld naar de verhalen van overlevenden

erkend.” Citroen is geregeld op scholen te vinden

te luisteren, kunnen we leren”, gaat Citroen verder.

om gastlessen te geven. Hierin laat zij leerlingen

“Hun verhalen bieden universele lessen, die je hopelijk

verhalen delen over hun familiegeschiedenis. “Dan

helpen op je weg door het leven.” Natuurlijk, vaak

luistert plotseling iedereen naar het stilste meisje uit

kunnen overlevenden hun verhalen nog vertellen

de klas, dat een spannend familieverhaal vertelt. En

Citroen vond het ook belangrijk voor haar zoon

doordat ze geluk hebben gehad. Maar ze zijn volgens

de leraar geschiedenis realiseert zich op zo’n moment

David. “Toen ik hem kreeg, dacht ik: ik wil niet dat

Citroen ook “verdomd eigenwijs, door zich niets wijs

dat hij nauwelijks iets weet van zijn eigen familie. Ik

hij met stilte opgroeit. Je familiegeschiedenis vertelt

te laten maken en door kritisch in het leven te staan.”

zeg weleens: ‘Schrijf nou vandaag allemaal de namen,

je waar je vandaan komt en bepaalt voor een deel dan moet je daar iets mee.”

geboortedatum en geboorteplaats van je grootouders Beslissingen | Citroen baseert haar inzichten op de

op.’ Dan kun je altijd later op onderzoek uitgaan…

verhalen van de ruim duizend overlevenden met wie

Als een of twee kinderen uit een klas dat ooit gaan

ze midden jaren negentig gesprekken voerde als

doen, is het al de moeite waard.”

Vraagtekens | De persoonlijke ervaringen met fami-

coördinator van de Shoah Foundation Nederland. Een

liegeheimen zijn voor Citroen een drijfveer om aan-

deel van deze ervaringen verwerkte Citroen in het

Op de Tuinstraat 61 in Tilburg vertelt Ed van Rijswijk over

dacht te vragen voor levensverhalen. Ook omdat we

boek Eén verhaal uit duizenden – Kleinkinderen over de

Henri en Frida Gersons en de textielfabriek van de gebroeders

Huizen 2016, weer veel bijzondere momenten. “Er

40 | 41

er volgens haar van kunnen leren. “Neem het verhaal

erfenis van de Shoah, dat ze samen met René Mendel

Gersons.

komen altijd allerlei mensen op af. Dat leidt tot spon-

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Onderzoek uitgelicht

wie je bent. Als de oorlog jouw familie heeft vermoord,

Foto: Arnoud-Jan Bijsterveld - Open Joodse Huizen

Citroen verwacht ook volgend jaar, bij Open Joodse

van Jack van Gelder in Verborgen Verleden.” In dit tv-

van multimediaproducent Interakt realiseerde.

programma gaan bekende Nederlanders, zoals de

In het boek vertellen negen kleinkinderen van Sho-

Pepijn Brandon (1980), kleinzoon van Mirjam Oh-

en buurtgenoten van alle generaties. Het is emotioneel

NOS-sportjournalist, op zoek naar hun familiege-

ah-overlevers over de omgang met hun familiege-

ringer (1924). Hij vertelt in het boek: “Oma kreeg

en inspirerend voor iedereen die erbij is.”

schiedenis. “Van Gelder wist niets over zijn Joodse fa-

schiedenis. Een willekeurige groep mensen aldus

van haar vader steeds voorgehouden dat je altijd op

milie in de Tweede Wereldoorlog. Hij mocht vroeger

Citroen, waarbij wel opviel dat ze bijna allemaal een

het ergste voorbereid moet zijn, en dat je beslissingen

Voor bewoners, vertellers en plaatsen die een keer

geen vragen stellen en nam daar genoegen mee. In

grote maatschappelijke bewogenheid bezitten. Neem

vooral nooit moet uitstellen. Dat heeft oma op haar

willen meedoen is een online toolkit beschikbaar, ge-

beurt weer aan mij doorgegeven.” Even verderop

financierd door het Nationaal Comité. Citroen: “Het

zegt Brandon: “Dat ik me betrokken voel bij sociaal

zou mooi zijn als Open Joodse Huizen verder groeit

len over vooroorlogse bewoners

onrecht en me daarvoor inzet, komt door haar.” Zo

als monument in de tijd, waarbij mensen op één be-

(Amsterdam: Gibbon Uitgeef-

doet hij geregeld mee aan demonstraties.

tekenisvol moment in het jaar bij elkaar komen en

Denise Citroen (1952, Laren) studeerde biologie. De initiatiefne-

Denise Citroen

Foto: Carla van Thijn

mer van Open Joodse Huizen

agentschap, 2015, isbn

was eerder coördinator van de

9789491363429, € 19,90). Ze is

Shoah Foundation Nederland, die de verhalen van duizend

tane ontmoetingen tussen getuigen, nazaten, bewoners

er dan wat gebeurt. Zoiets vind ik belangrijker dan Doelgroepen | Net als Citroen vindt ook het Nationaal

al die stenen monumenten. Nederland heeft ruim

ook auteur van Eén verhaal uit

Comité 4 en 5 mei het persoonlijke verhaal belangrijk.

36.000 huizen met een Joods oorlogsverleden, we

duizenden. Kleinkinderen over de

Het comité schrijft in haar toekomstvisie Kom

zijn nog lang niet klaar.” Het is duidelijk: Citroen

getuigen van de Tweede Wereld-

erfenis van de Shoah en de verha-

vanavond met verhalen…: “De persoonlijke verhalen

gaat niet stilzitten. “Ik ben niet iemand die met ver-

oorlog op beeld vastlegde (het

lenserie Als huizen konden spre-

maken de grote abstracte werkelijkheid, de grote

vroegd pensioen gaat. Want uiteindelijk, end of the

‘Spielberg-project’). De getuige-

ken, over de Joodse bewoners

verhalen, de onvoorstelbare gruwelijkheid, zichtbaar,

day, gaat het om met hart en ziel doen wat je doet,

nissen zijn te zien in het Kennis-

van de Amsterdamse Plantage-

tastbaar, voelbaar, en voor zover mogelijk voorstelbaar.”

zolang je kunt.”

centrum van het Joods Histo-

buurt. Daarnaast geeft zij gast-

Met dat statement is Citroen blij, al is ze ook kritisch:

risch Museum. Citroen werkte

lessen en workshops aan groe-

“Probeer niet in doelgroepen te denken. Ik was laatst

mee aan het onlangs versche-

pen en op scholen.

te gast op een bijeenkomst die was georganiseerd

nen boek Joodse Huizen. Verha-

door het comité en daar sprak iemand over ‘scholen

> Meer informatie over Open Joodse Huizen: www.openjoodsehuizen.nl.

NC ONDERZOEKT

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2015

aandacht moet zijn, is 51% van de Nederlanders het

bedoeld om richting te geven aan de zinge-

eens: de Jodenvervolging. De voorstanders vinden

ving van herdenken en vieren. Een jaar

het centraal stellen van de oorlog een goede manier

lang sprak het Comité met betrokken orga-

om de boodschap ’dit nooit meer’ door te geven aan

nisaties van oorlogsgetroffenen en maatschappelijke

jongere generaties. Opvallend is echter dat juist jon-

organisaties. Ook werden meningen van betrokken

geren (13-17 jaar) het hier vaak niet mee eens zijn;

burgers verzameld door middel van openbare in-

slechts 37% onderschrijft deze gedachte. Veel jongeren

spraakavonden en debatten. Ideeën uit de visie

zeggen dat de oorlog voor hun gevoel te lang geleden

vertaalt het Comité de komende jaren naar het eigen

is en dat door die centraal te stellen, 4 mei in de toe-

beleid en zijn daarnaast bedoeld als uitgangspunt en

komst niet blijft leven onder de bevolking. Zij pleiten

houvast voor organisatoren van lokale herdenkingen

voor meer verbinding tussen de Tweede Wereldoorlog

in het land.

en de actualiteit.

In de toekomstvisie stelt het Comité dat de Tweede

Ook op 5 mei willen veel Nederlanders een verbinding

Willen 4 en 5 mei een plaats behouden in onze

Wereldoorlog centraal moet staan bij het herdenken

met het heden. Bijna zeven op de tien Neder-landers

op 4 mei én bij het vieren van de bevrijding en

viert dat we nu in vrijheid leven en noemt de oorlog

samenleving, dan moeten deze dagen aanslui-

vrijheid op 5 mei. Cruciale gebeurtenissen zoals de

in Syrië, de strijd tegen Islamitische Staat en het

ten bij de behoeften van Nederlanders, nu en

Holocaust, de Hongerwinter en gebeurtenissen in

conflict in Oekraïne spontaan als voorbeeld van on-

Nederlands-Indië tijdens de Tweede Wereldoorlog,

vrijheid. Mensen die 5 mei belangrijk vinden, geven

in de toekomst. Om daarvoor te zorgen, laat

moeten het fundament vormen van de Nationale

aan dat dit in sterke mate komt door het

het Nationaal Comité 4 en 5 mei jaarlijks het

Herdenking en de Nationale Viering van de Bevrijding.

(wereld)nieuws en actualiteiten. Het maakt duidelijk

Het Comité stelt in zijn visie ook dat op 4 mei de

dat nieuws en actualiteiten die de gemoederen bezig

Nationaal Vrijheidsonderzoek uitvoeren. Dit

Nederlandse oorlogsslachtoffers van de Tweede We-

houden in de tijd dat de mensen ondervraagd worden

42 | 43

jaar werden naast de vaste monitorvragen

reldoorlog en de Nederlandse slachtoffers van vre-

voor het Vrijheidsonderzoek behoorlijke invloed kun-

desmissies en oorlogssituaties van na de Tweede

nen hebben op de opvattingen over herdenken en

expliciet vragen gesteld met betrekking tot de

Wereldoorlog herdacht worden.

vieringen. In de periode waarin de enquête dit jaar

Nationaal Comité 4 en 5 mei

> RENSKE KRIMP

welke nationale gebeurtenissen uit de oorlog extra

4 en 5 mei, Kom vanavond met verhalen1, is

Onderzoek uitgelicht

e toekomstvisie van het Nationaal Comité

toekomstvisie zoals het comité die formuleer-

werd uitgevoerd – 2 tot en met 10 februari – was er Actualiteiten | Uit het Vrijheidsonderzoek2 blijkt dat

veel media-aandacht voor terrorisme en voor het

de in Kom vanavond met verhalen. Wat vinden

42% van de Nederlanders het een goed idee vindt

thema vrijheid van meningsuiting. Dit als gevolg

burgers van deze visie en hoe kunnen ideeën

om de aandacht op 4 mei te richten op gebeurtenissen

van de aanslagen op het Franse satirische tijdschrift

tijdens de Tweede Wereldoorlog. Over de vraag voor

Charlie Hebdo en een kosjere supermarkt in Parijs.

hieruit de komende jaren zo goed mogelijk worden ingebed in de invulling van 4 en 5 mei?

> Renske Krimp MA is werkzaam bij het Nationaal Comité 4 en 5 mei. Zij is redacteur van Onderzoek Uitgelicht en coördinator van het jaarlijkse Nationaal Vrijheidsonderzoek.

Foto: Suzanne Liem

Met gesprekken en openbare debatten toetste het Nationaal Comité 4 en 5 mei in oktober en november 2014 zijn conceptvisie op herdenken en vieren in de toekomst. Links Groningen, rechts Amsterdam.

Foto’s: Nationaal Comité 4 en 5 mei

NC ONDERZOEKT

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2015

aandacht moet zijn, is 51% van de Nederlanders het

bedoeld om richting te geven aan de zinge-

eens: de Jodenvervolging. De voorstanders vinden

ving van herdenken en vieren. Een jaar

het centraal stellen van de oorlog een goede manier

lang sprak het Comité met betrokken orga-

om de boodschap ’dit nooit meer’ door te geven aan

nisaties van oorlogsgetroffenen en maatschappelijke

jongere generaties. Opvallend is echter dat juist jon-

organisaties. Ook werden meningen van betrokken

geren (13-17 jaar) het hier vaak niet mee eens zijn;

burgers verzameld door middel van openbare in-

slechts 37% onderschrijft deze gedachte. Veel jongeren

spraakavonden en debatten. Ideeën uit de visie

zeggen dat de oorlog voor hun gevoel te lang geleden

vertaalt het Comité de komende jaren naar het eigen

is en dat door die centraal te stellen, 4 mei in de toe-

beleid en zijn daarnaast bedoeld als uitgangspunt en

komst niet blijft leven onder de bevolking. Zij pleiten

houvast voor organisatoren van lokale herdenkingen

voor meer verbinding tussen de Tweede Wereldoorlog

in het land.

en de actualiteit.

In de toekomstvisie stelt het Comité dat de Tweede

Ook op 5 mei willen veel Nederlanders een verbinding

Willen 4 en 5 mei een plaats behouden in onze

Wereldoorlog centraal moet staan bij het herdenken

met het heden. Bijna zeven op de tien Neder-landers

op 4 mei én bij het vieren van de bevrijding en

viert dat we nu in vrijheid leven en noemt de oorlog

samenleving, dan moeten deze dagen aanslui-

vrijheid op 5 mei. Cruciale gebeurtenissen zoals de

in Syrië, de strijd tegen Islamitische Staat en het

ten bij de behoeften van Nederlanders, nu en

Holocaust, de Hongerwinter en gebeurtenissen in

conflict in Oekraïne spontaan als voorbeeld van on-

Nederlands-Indië tijdens de Tweede Wereldoorlog,

vrijheid. Mensen die 5 mei belangrijk vinden, geven

in de toekomst. Om daarvoor te zorgen, laat

moeten het fundament vormen van de Nationale

aan dat dit in sterke mate komt door het

het Nationaal Comité 4 en 5 mei jaarlijks het

Herdenking en de Nationale Viering van de Bevrijding.

(wereld)nieuws en actualiteiten. Het maakt duidelijk

Het Comité stelt in zijn visie ook dat op 4 mei de

dat nieuws en actualiteiten die de gemoederen bezig

Nationaal Vrijheidsonderzoek uitvoeren. Dit

Nederlandse oorlogsslachtoffers van de Tweede We-

houden in de tijd dat de mensen ondervraagd worden

42 | 43

jaar werden naast de vaste monitorvragen

reldoorlog en de Nederlandse slachtoffers van vre-

voor het Vrijheidsonderzoek behoorlijke invloed kun-

desmissies en oorlogssituaties van na de Tweede

nen hebben op de opvattingen over herdenken en

expliciet vragen gesteld met betrekking tot de

Wereldoorlog herdacht worden.

vieringen. In de periode waarin de enquête dit jaar

Nationaal Comité 4 en 5 mei

> RENSKE KRIMP

welke nationale gebeurtenissen uit de oorlog extra

4 en 5 mei, Kom vanavond met verhalen1, is

Onderzoek uitgelicht

e toekomstvisie van het Nationaal Comité

toekomstvisie zoals het comité die formuleer-

werd uitgevoerd – 2 tot en met 10 februari – was er Actualiteiten | Uit het Vrijheidsonderzoek2 blijkt dat

veel media-aandacht voor terrorisme en voor het

de in Kom vanavond met verhalen. Wat vinden

42% van de Nederlanders het een goed idee vindt

thema vrijheid van meningsuiting. Dit als gevolg

burgers van deze visie en hoe kunnen ideeën

om de aandacht op 4 mei te richten op gebeurtenissen

van de aanslagen op het Franse satirische tijdschrift

tijdens de Tweede Wereldoorlog. Over de vraag voor

Charlie Hebdo en een kosjere supermarkt in Parijs.

hieruit de komende jaren zo goed mogelijk worden ingebed in de invulling van 4 en 5 mei?

> Renske Krimp MA is werkzaam bij het Nationaal Comité 4 en 5 mei. Zij is redacteur van Onderzoek Uitgelicht en coördinator van het jaarlijkse Nationaal Vrijheidsonderzoek.

Foto: Suzanne Liem

Met gesprekken en openbare debatten toetste het Nationaal Comité 4 en 5 mei in oktober en november 2014 zijn conceptvisie op herdenken en vieren in de toekomst. Links Groningen, rechts Amsterdam.

Foto’s: Nationaal Comité 4 en 5 mei

Het Nationaal Vrijheidsonderzoek,

wikkelingen op het terrein van

lange onderzoekstraditie van het

een publieksonderzoek naar her-

herdenken, vieren, (kennis van

comité is daarbij zeker behulp-

denken, vieren en herinneren

de) Tweede Wereldoorlog, vrij-

zaam geweest. Wat de uitkom-

van de Tweede Wereldoorlog,

heid en bronnengebruik in kaart

sten gemeen hebben? Een diep-

wordt sinds 2001 jaarlijks uitge-

te brengen. Onderzoek naar

teanalyse van de drie onderzoe-

voerd door onderzoeksbureau

deze thema’s is actueel en in

ken kunt u lezen in het najaars-

Veldkamp. Een lange onder-

2015 hebben zowel het NIOD

nummer van Onderzoek

zoekstraditie dus, die het moge-

als het vfonds een soortgelijk

Uitgelicht.

lijk maakt om lange termijn ont-

onderzoek laten uitvoeren. De

Verbondenheid met andere Nederlanders | Uit het

de komende jaren. Daarnaast zal het Comité verder

Vrijheidsonderzoek blijkt dat Nederlanders zich

onderzoek doen naar de verschillende wensen en

tijdens de Dodenherdenking sterk verbonden voelen

behoeften van Nederlanders.

met andere Nederlanders. Dat geldt voor 26% ‘in Noten

mate’. Tijdens de Viering van de Bevrijding op 5 mei

geldt het bij elkaar opgeteld voor 71% van de Neder-

http://www.4en5mei.nl/4_en_5_mei/kom_vanavond_met_

landers. Koningsdag is de derde belangrijke dag waarop mensen zich verbonden voelen met andere

De visie is te downloaden via verhalen/visie.

Nederlanders.

Het Nationaal vrijheidsonderzoek is te raadplegen via de website http://www.4en5mei.nl/onderzoek/meerjarig_ on-

Deze percentages zijn in het Vrijheidsonderzoek uit-

derzoek/nationaal_vrijheidsonderzoek. 3 4

Vrijheidslezing 2015, p. 10.

Ook was in de enquêteperiode veel aandacht voor de

Op de vraag waarom men aandacht wil voor deze

meer men zich op 4 en 5 mei verbonden voelt. In

oorlog in het oosten van Oekraïne en de internationale

onderwerpen, antwoorden voorstanders dat Neder-

hoogte van opleiding is geen verschil te zien. Het

whom do national days matter? A comparison of national

strijd tegen Islamitische Staat. Koerdisch-Syrische

landers de hand in eigen boezem moeten steken en

Vrijheidsonderzoek is niet uit te splitsen naar etnische

belonging across generations and ethic groups in the

soldaten maakten bekend dat de stad Kobani was be-

accepteren dat er ook Nederlandse daders waren.

achtergrond. In het in maart 2015 verschenen artikel

Netherlands’, in: Ethnic and Racial Studies, maart 2015.

vrijd en IS plaatste op 4 februari een video online

Of, zoals Ian Buruma het verwoordde in zijn 4 mei-

‘To whom do national days matter?’, gepubliceerd in

waarin te zien was hoe een gevangengenomen Jor-

voordracht in de Nieuwe Kerk tijdens de afgelopen

Ethnic and Racial Studies, werd een dergelijke uit-

daanse piloot werd omgebracht.

Dodenherdenking: “We weten nu maar al te goed

splitsing wel gemaakt.4 Uit het onderzoek dat de au-

dat de Duitsers niet uniek waren in hun moordda-

teurs deden, blijkt dat meedoen aan nationale mo-

De eigen zwarte bladzijde | Net als bij de aandacht

digheid, dat nazi’s en Duitsers geen synoniemen

menten bij Nederlanders met wortels in een andere

voor 4 mei komt ook op een ander terrein een inte-

zijn, dat massamoorden overal voor kunnen komen

cultuur een sterker gevoel van verbondenheid oproept

ressant leeftijdsverschil naar boven. Het betreft de

en dat Nederlanders geen aanspraak kunnen maken

dan bij personen met een Nederlandse achtergrond.

wenselijkheid van aandacht voor de zwarte bladzijden

op morele voortreffelijkheid.”3 We moeten ons dus

Dit percentage was het hoogst bij eerste generatie

uit onze eigen geschiedenis. In zijn visie stelt het

realiseren dat er ook Nederlandse daders waren. Het

migranten, wat volgens de auteurs mogelijk te ver-

bestuur van het comité nadrukkelijk dat het aandacht

herdenken van daders zoals gesneuvelde nazi’s en

klaren is doordat de rituelen voor hen nog nieuw en

wil voor dit onderwerp, om ‘andere groepen’ en dan

Nederlanders die samenwerkten met de Duitse be-

bijzonder zijn en bovendien een mogelijkheid om

vooral ‘kritische mensen’ bij 4 en 5 mei te betrekken.

zetter vindt ongeveer de helft van de Nederlanders

hun nieuwe Nederlandse identiteit te bevestigen.

Het Vrijheidsonderzoek ondersteunt dit advies: 25-

geen goed idee. 28% van de Nederlanders zou daar

Genoemde studie en het Vrijheidsonderzoek tonen

tot 34-jarigen vinden vaker dan gemiddeld dat tijdens

wel voor zijn. In de toekomstvisie stelt het Comité

aan dat de behoeften van Nederlanders wat betreft

Dodenherdenking ook aandacht moet worden besteed

echter nadrukkelijk de komende jaren geen daders

de invulling van nationale dagen verschillen, tussen

aan de zwarte bladzijden. Ze noemen daarbij onder-

te willen herdenken.

generaties en ook tussen verschillende etnische groe-

werpen als slavernij en de politionele acties in Ne-

pen. Het Comité doet zijn best daarmee rekening te

derlands-Indië.

houden, zowel wat betreft de invulling van 4 en 5 mei als in de uitwerking van projecten en activiteiten

Manja Coopmans, Marcel Lubbers & Roza Meuleman, ‘To

44 | 45 Nationaal Comité 4 en 5 mei

gesplitst naar leeftijd. Hoe ouder men is, des te

Onderzoek uitgelicht

zeer sterke mate’ en voor nog eens 51% ‘in sterke

Het Nationaal Vrijheidsonderzoek,

wikkelingen op het terrein van

lange onderzoekstraditie van het

een publieksonderzoek naar her-

herdenken, vieren, (kennis van

comité is daarbij zeker behulp-

denken, vieren en herinneren

de) Tweede Wereldoorlog, vrij-

zaam geweest. Wat de uitkom-

van de Tweede Wereldoorlog,

heid en bronnengebruik in kaart

sten gemeen hebben? Een diep-

wordt sinds 2001 jaarlijks uitge-

te brengen. Onderzoek naar

teanalyse van de drie onderzoe-

voerd door onderzoeksbureau

deze thema’s is actueel en in

ken kunt u lezen in het najaars-

Veldkamp. Een lange onder-

2015 hebben zowel het NIOD

nummer van Onderzoek

zoekstraditie dus, die het moge-

als het vfonds een soortgelijk

Uitgelicht.

lijk maakt om lange termijn ont-

onderzoek laten uitvoeren. De

Verbondenheid met andere Nederlanders | Uit het

de komende jaren. Daarnaast zal het Comité verder

Vrijheidsonderzoek blijkt dat Nederlanders zich

onderzoek doen naar de verschillende wensen en

tijdens de Dodenherdenking sterk verbonden voelen

behoeften van Nederlanders.

met andere Nederlanders. Dat geldt voor 26% ‘in Noten

mate’. Tijdens de Viering van de Bevrijding op 5 mei

geldt het bij elkaar opgeteld voor 71% van de Neder-

http://www.4en5mei.nl/4_en_5_mei/kom_vanavond_met_

landers. Koningsdag is de derde belangrijke dag waarop mensen zich verbonden voelen met andere

De visie is te downloaden via verhalen/visie.

Nederlanders.

Het Nationaal vrijheidsonderzoek is te raadplegen via de website http://www.4en5mei.nl/onderzoek/meerjarig_ on-

Deze percentages zijn in het Vrijheidsonderzoek uit-

derzoek/nationaal_vrijheidsonderzoek. 3 4

Vrijheidslezing 2015, p. 10.

Ook was in de enquêteperiode veel aandacht voor de

Op de vraag waarom men aandacht wil voor deze

meer men zich op 4 en 5 mei verbonden voelt. In

oorlog in het oosten van Oekraïne en de internationale

onderwerpen, antwoorden voorstanders dat Neder-

hoogte van opleiding is geen verschil te zien. Het

whom do national days matter? A comparison of national

strijd tegen Islamitische Staat. Koerdisch-Syrische

landers de hand in eigen boezem moeten steken en

Vrijheidsonderzoek is niet uit te splitsen naar etnische

belonging across generations and ethic groups in the

soldaten maakten bekend dat de stad Kobani was be-

accepteren dat er ook Nederlandse daders waren.

achtergrond. In het in maart 2015 verschenen artikel

Netherlands’, in: Ethnic and Racial Studies, maart 2015.

vrijd en IS plaatste op 4 februari een video online

Of, zoals Ian Buruma het verwoordde in zijn 4 mei-

‘To whom do national days matter?’, gepubliceerd in

waarin te zien was hoe een gevangengenomen Jor-

voordracht in de Nieuwe Kerk tijdens de afgelopen

Ethnic and Racial Studies, werd een dergelijke uit-

daanse piloot werd omgebracht.

Dodenherdenking: “We weten nu maar al te goed

splitsing wel gemaakt.4 Uit het onderzoek dat de au-

dat de Duitsers niet uniek waren in hun moordda-

teurs deden, blijkt dat meedoen aan nationale mo-

De eigen zwarte bladzijde | Net als bij de aandacht

digheid, dat nazi’s en Duitsers geen synoniemen

menten bij Nederlanders met wortels in een andere

voor 4 mei komt ook op een ander terrein een inte-

zijn, dat massamoorden overal voor kunnen komen

cultuur een sterker gevoel van verbondenheid oproept

ressant leeftijdsverschil naar boven. Het betreft de

en dat Nederlanders geen aanspraak kunnen maken

dan bij personen met een Nederlandse achtergrond.

wenselijkheid van aandacht voor de zwarte bladzijden

op morele voortreffelijkheid.”3 We moeten ons dus

Dit percentage was het hoogst bij eerste generatie

uit onze eigen geschiedenis. In zijn visie stelt het

realiseren dat er ook Nederlandse daders waren. Het

migranten, wat volgens de auteurs mogelijk te ver-

bestuur van het comité nadrukkelijk dat het aandacht

herdenken van daders zoals gesneuvelde nazi’s en

klaren is doordat de rituelen voor hen nog nieuw en

wil voor dit onderwerp, om ‘andere groepen’ en dan

Nederlanders die samenwerkten met de Duitse be-

bijzonder zijn en bovendien een mogelijkheid om

vooral ‘kritische mensen’ bij 4 en 5 mei te betrekken.

zetter vindt ongeveer de helft van de Nederlanders

hun nieuwe Nederlandse identiteit te bevestigen.

Het Vrijheidsonderzoek ondersteunt dit advies: 25-

geen goed idee. 28% van de Nederlanders zou daar

Genoemde studie en het Vrijheidsonderzoek tonen

tot 34-jarigen vinden vaker dan gemiddeld dat tijdens

wel voor zijn. In de toekomstvisie stelt het Comité

aan dat de behoeften van Nederlanders wat betreft

Dodenherdenking ook aandacht moet worden besteed

echter nadrukkelijk de komende jaren geen daders

de invulling van nationale dagen verschillen, tussen

aan de zwarte bladzijden. Ze noemen daarbij onder-

te willen herdenken.

generaties en ook tussen verschillende etnische groe-

werpen als slavernij en de politionele acties in Ne-

pen. Het Comité doet zijn best daarmee rekening te

derlands-Indië.

houden, zowel wat betreft de invulling van 4 en 5 mei als in de uitwerking van projecten en activiteiten

Manja Coopmans, Marcel Lubbers & Roza Meuleman, ‘To

44 | 45 Nationaal Comité 4 en 5 mei

gesplitst naar leeftijd. Hoe ouder men is, des te

Onderzoek uitgelicht

zeer sterke mate’ en voor nog eens 51% ‘in sterke

nde generaties? – Welke invloed heeft oorlog op gezinnen en volge halen op de collectieve – Welke impact hebben individuele en familiever herinnering? e en familieherinneringen? – Welke impact heeft geschiedenis op individuel rations and War kwamen Op het internationale symposium Family, Gene sionals, journalisten en historici, psychologen, sociologen, museumprofes nde vragen van gedachten documentairemakers samen om over bovenstaa keynote-lezing over stilte te wisselen. Prof. dr. Jay Winter opende met een eimen. als taal van herinnering en de rol van familiegeh en brengt bijdragen bijeen res cong Deze bundel vormt de weerslag van dit Kleber, Haris Pašovíc, van Marina Ajdukovíc, Rosemarie Buikema, Rolf Maggie Schauer en Jay Winter. en oorlog. Historische, psycholoBestel het tweetalige boek Familie, generaties Esther Captain en Trudy Mooren gische en artistieke inzichten onder redactie van 5 mei: via de webshop van het Nationaal Comité 4 en https://4en5mei.hexspoorwms.nl/NL/

Blijf op de hoogte ... t de vraag om gegevens Zeventig jaar na de Tweede Wereldoorlog neem de eerste plaats, en ook over slachtofferaantallen toe. Nabestaanden in weten hoeveel Nederjournalisten en andere geïnteresseerden willen log en door oorlogslanders zijn omgekomen in de Tweede Wereldoor ité 4 en 5 mei elk jaar geweld sindsdien. Dat neemt het Nationaal Com opnieuw waar, in aanloop naar de meidagen. cijfers en feiten niet meer Helaas moeten we vaststellen dat we bepaalde gegevens. kunnen achterhalen, vanwege een gebrek aan niet weten en waarom. Wat we wél kunnen, is laten zien wat we wel en Tweede Wereldoorlog en In De doden tellen. Slachtofferaantallen van de in een serie interviews. Zij sindsdien komen deskundigen aan het woord, zijn en gaan in op de lichten de feiten en cijfers toe die beschikbaar leven lieten. omstandigheden waarin deze slachtoffers het naal Comité 4 en 5 mei: Bestel de brochure via de website van het Natio erzoek/de_doden_tellen http://www.4en5mei.nl/onderzoek/toegepast_ond