De binnentuin

Haal de natuur naar binnen

De tuin is in rust. Veel is er niet te doen. Een mooie gelegenheid om eens naar de binnentuin te kijken.

Lucht zuiveren

Planten horen buiten, dacht ik altijd. En dan komt de klimop die ons huis bedekt zomaar door het openstaande raampje de keuken in gekropen. Wil je groene weelde in huis, neem dan een klimop. Ze zijn er in allerlei soorten, doen het goed in een ruime pot. Zet er wel een fors klimrek bij. Wist je dat klimop de lucht zuivert door er schadelijke stoffen uit te halen? Onverwachte gasten Van wiedsel, keukenafval, bladaarde (bladeren uit de tuin die een jaar opgehoopt hebben gelegen) wat zand en een klein beetje kalk maak ik potgrond. Daarin zitten altijd nog zaden van buitenplanten. Er steken dan ook geregeld onverwachte gasten de kop op. Zo plukken we tomaten van een onbedoelde tomatenplant die midden op de eettafel staat. En boven het vetplantje in de vensterbank steekt een brandneteltje uit. Olijk werkt hij zich langs het kamerraam omhoog.

PANNENKOEKENPLANT Ik heb geen neus voor hypes. Geen idee wie hem in huis heeft gehaald, maar midden op onze vensterbank staat een pannenkoekenplantje. Nu nog zonder bloempjes, maar wie weet beantwoordt hij straks de lentezon wel met bloemen. Want ook het pannenkoekenplantje kan natuurlijk bloeien, al weten nog niet zoveel mensen dat.

Haal de natuur naar binnen

VORMEN Vanwege hun rijke vormentaal lijken cactussen en vetplanten geschapen om te verzamelen. Wij hebben de zonnige vensterbank achter vol cactussen staan. En in de vensterbank aan de voorkant van het huis staan vetplantjes. Mooi en heel wonderlijk vind ik de sierlijk golvende zaagcactus.

Klassiekers

Van de binnenplanten zijn de meeste ficussen klassiekers. Zoals de treurvijg. Groeit snel en is makkelijk te snoeien. Maar pas bij het snoeien op voor het witte melksap. Dat wil je niet op je vloerbedekking. Dat geldt ook voor de latex van de rubberboom, die in de tropen boomgroot wordt. Heel sierlijk is de vioolbladplant.

Kruiden

De basilicum, bieslook en citroenmelisse staan inmiddels binnen. We plukken ervan zolang het gaat. Op winterse dagen in het warme en drooggestookte huis moet je er goed op letten dat ze voldoende licht en water krijgen. De gemberplant, de geelwortel en de laos heb ik gestekt van stukjes wortel, gekocht in de groentewinkel.

Terracotta Ik zet zowel mijn buiten- als binnenplanten bij voorkeur in een terracotta pot. Dat ademt, is goed voor de wortels. Bijkomend voordeel: gaat een pot kapot, dan stort je de scherven gewoon bij het steengebiedje in je tuin of op het schervenpad.

Win!

Weleda Cadeauset

(t.w.v. € 25,99) Niets voelt beter dan jezelf verzorgen met de 100% natuurlijke verzorging van Weleda. Maak kans op een Gift of Nature en stuur voor 21 december je naam en adres naar weleda@natuurmonumenten.nl en maak kans op een van de 5 Weleda Cadeausets (inhoud: Arnica Sport Douchegel, Arnica Sport Massageolie en Skin Food).

oer landschap

Het dampt in het Deelerwoud. In de ochtendstilte hangt een winterse nevel boven de grote heide. Slechts twee mannen verstoren deze idylle van de pure, eindeloze Veluwe. Een redacteur en de boswachter van het Deelerwoud: Dirk Lieftink. Bescheiden en gepassioneerd tegelijk vertelt hij waarom juist dit gebied het bewandelen waard is. TEKST: Wilco Meijers

Exact vijftig jaar geleden, in het allereerste nummer van Natuurbehoud (voorganger van Puur Natuur), figureerde het Deelerwoud ook al in het ledenblad van Natuurmonumenten. ‘Deelerwoud – het einde!’, luidde de kop. “Heel wat wandelaars hebben het al uitgeroepen en rondverteld. Of voor zichzelf vastgesteld, stil en voldaan, al naar hun aard”, schreef auteur Bert Garthoff, destijds ook een bekende radio- en televisiepresentator. Het Deelerwoud was toen net veiliggesteld. Dankzij de actie Red het Deelerwoud werd voorkomen dat het natuurgebied ten prooi viel aan bebouwing en versnippering. De actie leverde voldoende giften op voor de aankoop van dit woeste stuk Veluwe. Dirk liep hier toen al rond en mijmert graag over die tijd. Hij kent Bert Garthoff nog, ook schrijver van diverse natuurboeken. Net als bijvoorbeeld A.B. Wigman, die het natuurgevoel in de jaren vijftig in boekvorm goot. “Op rommelmarkten zoek ik graag naar dergelijke boeken. Noem het maar nostalgie. Het doet me denken aan mijn jongensjaren toen ik vaak met mijn vader door het Deelerwoud struinde. Destijds was het gebied nog wat kaler, met stukjes stuifzand en veel heide. Begin jaren zeventig maakten we hier de balts van het korhoen nog mee. Dat gesis en gedraai, geweldig mooi om mee te maken.”

Raven

Niet dat alles vroeger beter was, benadrukt Dirk. “Er was veel minder wild en roofvogels waren heel zeldzaam. Moet je nu eens zien. Er leven haviken, buizerds, boom- en torenvalken. Zelfs de zeearend en rode wouw duiken hier af en toe op.” Maar vandaag heerst er een serene rust. Zelfs de rauwe roep van een paartje raven boven ons hoofd verstoort het stiltegevoel niet. “Mooi he, die hebben het voorjaar al een beetje in hun bol. Raven nestelen heel vroeg. De eieren worden al in februari gelegd.” Verderop zit een Schotse hooglander onverstoorbaar in de hei. De kolos gunt ons geen blik waardig en herkauwt rustig door. Dirk herkent hem direct aan zijn grijze kleur. “Een stier op leeftijd. Die leven vaak meer op zichzelf, los van de andere runderen die wel met elkaar leven. Zo’n kudde wordt aangevoerd door een ervaren leidkoe. Zij bepaalt het tempo en de richting van de kudde, die ook gebruik kan maken van Wildwissel Terlet, het ecoduct over de A50 dat het Deelerwoud met de Veluwezoom verbindt. ‘s Winters zijn

Grote wilde dieren in het Deelerwoud

1

3 2

4

1. 75 edelherten 2. 250 damherten 3. 5 reeën 4. 25wilde zwijnen

de hooglanders minder actief en teren ze vooral op hun vetreserves. Dat gaat prima. We voeren ze nooit bij, ze leven volledig zelfstandig. Dankzij hun graaswerk blijft het gebied open en het bos gevarieerd.”

We lopen verder, zitten onderweg op bankjes met schitterende vergezichten en turen om ons heen. “Je kan hier zo heerlijk van je af kijken”, vertelt Dirk. “Het middenstuk is bijna helemaal open, met grote stukken hei die het hier nog best goed doet. Als je een tijdje stil zit, zie je soms vanzelf de edelherten uit de luwte komen.”

Zeldzaam ree

Vandaag laten die zich niet zien, al zitten ze hier volop. “De hinden wonen hier het hele jaar door. De mannelijke herten zitten meer in omliggende gebieden. In de bronsttijd trekken ze hier naartoe en is het Deelerwoud een verhit strijdtoneel. Bij de damherten is het precies andersom. De mannetjes damherten laten in de bronsttijd een knorrend geluid horen. Dat lokt de hinden naar de bronstplaats. Ook zie ik af en toe nog een ree in de randzones, maar die zijn hier zeldzaam. Kennelijk ondervinden die te veel concurrentie van de herten.” We zijn bijna terug bij het startpunt. De raven lijken ons al die tijd te hebben gevolgd. Nog één keer zien we ze in dartelende duikvlucht en horen we het diepe kroa-kroa. Een prachtig oergeluid, passend bij dit Veluwse oerlandschap.

Deelerwoud ROUTE

9 km

Je kunt de route downloaden van nm.nl/nm.nl/deelerwoudroute. Je vindt hem ook in onze route-app Natuurroutes. De route is bewegwijzerd met groene pijltjes.

7

8

VELUWE

Deelerwoud 9

Deelenseweg

Hoge Deelenseweg

Deelen

10

P 1

START

Hooiweg

N804

DeelensewegBrinkhorsterweg

Grote Heide

Walweg Walweg

Kleine Heide

Hartenhulberg

5

Brinkhorsterweg6

Krakeweg

4

2 3

Nationaal Zweefvliegterrein Terlet

0 400 Galgenberg

800 m

Legenda

Bos Bebouwing Heide Water Verharde weg Wandelpad Wandelroute Route verkorting

P

Parkeerplaats t.o. A50 museum Vliegbasis Deelen; ook bereikbaar vanaf station Arnhem met buslijn 9, incl. 37 minuten lopen

Routepunten onderweg

1

Parkeerplaats Deelen aan de Delenseweg is het start- en eindpunt van deze rondwandeling. De route is gemarkeerd met groene pijltjes.

2

Deze oude zomereik heeft een opvallend strakke onderkant. Dat komt door het geknabbel van herten die zo nodig op hun achterpoten gaan staan om bij de bladeren te komen. Ook de hooglanders eten dit groen graag.

3

Achter dit hek heb je een doorkijkje naar het zweefvliegveld Terlet, waar herten graag op bezoek komen vanwege het malse gras. Vrijwilligers hebben het hekwerk diervriendelijk gemaakt zodat de dieren ongehinderd heen en weer kunnen.

4

Veel bossen in ons land zijn aangeplant. Het bos rechts is echter spontaan ontstaan vanuit het zaad dat de bomen

2

lieten vallen. Deze grove dennen zijn ongeveer vijftig jaar oud.

5

Wie de moeite neemt om op het pad links even heen en weer te lopen, wordt beloond met een weidse uitkijkplek. Vanaf de twee bankjes zie je de

Kleine Heide, die zijn naam geen eer aan doet. Het veld is uitgestrekt.

6

Soms zie je tussen de hei en het hoge gras een egaal stuk korte hei. Daar is de hei kleinschalig geplagd om de heide te verjongen. Die variatie is gunstig voor veel heidedieren, zoals adders en heidevlinders.

7

Het lijken wel keurig geschoren bonsaiboompjes, hier rechts van het pad. Dat is echter het werk van herten die de boompjes en struiken kort houden.

8

Rechts op deze hoek ligt een rustgebied voor het wild. Maar wie stil is, kan vanaf het pad al wild zien.

9

Hier heb je een mooie doorkijk naar open stukken van het rustgebied. Schotse hooglanders, dam- en edelherten grazen hier graag.

10

De bunker achter het hek is in de Tweede Wereldoorlog gebouwd. Het behoorde tot de Fliegerhorst Deelen, een gigantische Duitse luchthaven en luchtverdedigingscentrum, ongeveer net zo groot als Schiphol nu.

Jachtslot in de steigers

De boswachters hebben er lang naar uitgekeken, nu is het zover. De restauratie van Jachtslot Mookerheide (Li.) is begonnen.

Het slot, dat tussen 1902 en 1905 is gebouwd, is van binnen en van buiten monumentaal. Het gebouw heeft veel jugendstil-elementen. In de loop der jaren zijn veel van de oorspronkelijke elementen verdwenen of versleten. Zo zijn de fraaie tegelwerken op de gevels van het hoofdgebouw onder een laag pleister weggewerkt. Met de grote restauratie, die anderhalf jaar gaat duren, wordt het slot weer zoveel mogelijk in de oorspronkelijke staat gebracht. Tegelijkertijd komt er een duurzame energievoorziening. De restauratie van het slot is het sluitstuk van het grote herstelplan van landgoed Slot Mookerheide. De afgelopen jaren zijn de monumentale tuinen, fruitmuren en kassen hersteld; ze waren volledig overwoekerd. Een enthousiaste groep vrijwilligers verbouwt nu weer groenten en fruit. Tijdens de restauratie zijn er speciale excursies. Je kunt je aanmelden op nm.nl/agenda

ADVERTENTIE

WAT EET JE HUID VAN DAAG?

SKIN FOOD!

Voor de droge huid en handen Vermindert jeuk en trekkerig gevoel Biologisch en animal friendly

Weleda. Puur natuur, net als jij.

UIT LIEFDE VOOR HOUT

Je maakt er de mooiste dingen van.

TEKST: Petra Strijdhorst BEELD: Aldwin van Krimpen

Eigenaresse Lucienne van der Lans vioolbouw, bouwt violen met de hand Werkt het liefst met hout van esdoorns en sparren “Hout is niet statisch, zelfs als het zeventig jaar oud is werkt het en blijft het reageren op de omstandigheden. Door veel op een viool te spelen, gaat-ie mooier klinken. Als je er eentje bespeelt die lang heeft stilgelegen, is het net als mensen die lang niet bewogen hebben. Het gaat allemaal wat strammer. Maar dat is juist het mooie aan een instrument van hout, zoals de viool. Het moet leren leven, ruimte krijgen om te trillen. Iedere persoon geeft een ander karakter aan een instrument. Ik zoek het hout dat ik gebruik zoveel mogelijk zelf uit in de Alpen en de Dolomieten. Daar zitten de klankhouthandelaren. Bij het kappen horen ze al: dat wordt een tafel, dat een viool. Het wordt wel steeds lastiger om aan hout te komen. Als ik op bezoek ga, staan er steeds meer containers vol klankhout klaar voor China. Zij maken de instrumenten machinaal. Ik begin met een dik stuk hout. Het is het mooist als je zoveel mogelijk hout uit één boom gebruikt. Dit is het beste voor de klank én voor het oog. De houtnerf en jaarringen zijn dan gelijk. Tijdens het bouwen ben ik constant aan het kloppen, luisteren en voelen. Zelfs na drieëndertig jaar leer ik nog elke dag hoe het anders en toch weer beter kan.”

Architect, ontwierp de nederzetting op Marker Wadden; het ontwerp was genomineerd voor de ARC20 Awards, een belangrijke architectuurprijs De gevels van alle 14 woningen en gebouwen zijn gemaakt van larikshout

“Hout ruikt heerlijk als je ermee bouwt, het is isolerend en je kunt er heel fijn mee construeren. Hout is een logische keus voor Marker Wadden. Het eiland voelt als nieuw land waar je het idee hebt dat je een pionier bent. Je komt er om een natuurervaring op te doen. De gebouwtjes passen daarbij. Ze geven alleen beschutting voor de weersomstandigheden; het kan er af en toe best ruig zijn. En wat mooi is, het larikshout komt uit de bossen van Natuurmonumenten. Lariks is mede dankzij dit project wel mijn favoriete houtsoort. Net gezaagd hebben de planken een warme oranje kleur. Na verloop van tijd gaan ze onder invloed van zonlicht en regen vergrijzen. Uiteindelijk worden ze zilverachtig en versmelten ze prachtig met de begroeiing en het karakter van het eiland. Bouwen met hout is een van de uitdagingen waar we door klimaatverandering voor staan. De huidige bouw zorgt voor veel CO2-uitstoot, terwijl hout juist CO2 opslaat. Daarbij veroudert hout mooi, waardoor het materiaal in waarde stijgt en hergebruikt kan worden. Dat zijn aspecten die passen bij deze tijd. Ik verwacht dat hout dominanter bouwmateriaal gaat worden. Wij zijn in ieder geval weer bezig met nieuwe projecten in houtbouw.”

Luister ook naar de aflevering van onze podcast over de weg die het hout van Marker Wadden heeft afgelegd.

Gebruikt hout uit zijn eigen bos voor het maken van meubels Werkt bij voorkeur met hout van de Gelderse zomereik

“Volgens mij is er geen grondstof die een grotere toekomst heeft dan hout. Als je hout zo lang mogelijk hout houdt, heb je een perfecte opslag van CO2. Daarom denk ik dat we hout veel vaker moeten inzetten als grondstof en als constructiemateriaal. Het groeit ook nog eens praktisch vanzelf. Voor mijn bedrijf: Kien met Hout, maak ik meubels op maat, met hout uit mijn eigen bos. Of ik gebruik het hout van bedrijven waar ik voor werk. Pas als ik zie dat een boom aan het einde van z’n levenscyclus is, haal ik ‘m uit het bos. Op de lege plek plant ik nieuwe bomen. Daarna water ik het hout in de IJssel (een methode om hout te verduurzamen, red.) of verzaag ik het tot planken en droog het aan de wind. Ik blijf het lastig vinden om iets wat ik gemaakt heb, te verkopen. Ik vind het belangrijk dat een product z’n waarde houdt. Ooit kocht ik een tafel terug omdat ‘ie anders voor te weinig geld werd doorverkocht. Dat is devaluatie van het product. Zonder waarde wordt een product snel afval. En ik heb de tafel gemaakt, dus daar voel ik me verantwoordelijk voor. Ik besef dat ik ontzettend micro bezig ben, maar ik wil mijn doelen bereiken. Circulair werken en leven, met zo min mogelijk negatieve impact op de natuur. Ik hoop anderen te inspireren om hetzelfde te doen.”

Eigenaar Goochem Design, maakt speelgoed van resthout Werkt bij voorkeur met beukenhout, soms met essenhout

“Ik ben opgevoed met houten speelgoed, misschien is het daar wel begonnen. Toen ik ging werken, maakte ik producten van verschillende materialen. Maar hout is echt het materiaal dat bij mij past. Wij, ik werk samen met mijn broer, gebruiken alleen resthout van Stadshout, een stichting die bomen uit Amsterdam een tweede leven geeft. Zeventien jaar geleden kwam ik er achter hoeveel goed hout weggedaan wordt. Ik was speeltoestellen aan het maken met een collega. Hij nam schitterende stukken hout mee naar huis. Restjes, maar toch flinke stukken. Dat verdween allemaal in zijn open haard. Zonde vond ik, dus ik vroeg een stuk mee. Daarvan heb ik het allersimpelste wat je kunt maken gemaakt: potloodblokken. Een stuk hout met wat mooie gaten bovenin. Sinds een jaar of vijf werken we alleen met hout uit Amsterdam. Van bomen die omgewaaid zijn of die weg moeten. Wij gebruiken de kleine stukken die niet geschikt zijn voor meubelmakers. Het speelgoed dat wij maken, tegenwoordig vooral autootjes, kan een leven lang meegaan. Ook dat maakt hout een fantastisch product. Ik hoop dat we het als mensheid voor steeds meer dingen gaan gebruiken. Ik heb het idee dat dat ook wel gebeurt, maar het gaat mij niet snel genoeg.”

Vierde generatie klompenmakers bij klompenmakerij Koop Werken met populier en wilg

“Klompen hebben eigenlijk geen nadelen. Je hebt altijd warme voeten en je gaat er nooit in zweten. Sommige mensen vinden het geluid vervelend. Het enige echte nadeel is dat je steeds groter wordt als er sneeuw ligt, haha. Maar er ligt bijna nooit sneeuw meer. Wist je dat podologen soms adviseren om op klompen te lopen? Je leert weer recht te lopen. Mijn vader, opa en overgrootvader waren al klompenmaker. Zij maakten alle klompen nog met de hand. Tegenwoordig gebeurt een groot deel met machines. Al passen we vaak aan het einde nog wel wat aan. Ze moeten natuurlijk wel lekker zitten. Wilgenhout is het beste hout voor een klomp. Vroeger belde een boer op, die had vaak wel een paar wilgen staan die weg konden. Tegenwoordig gebeurt dat nog wel met populieren, dan moeten er een paar vervangen worden. Het fijne is dat mijn man in de boomverzorging werkt. Die kan dat dus prima regelen. Gelukkig heeft hij veel affiniteit met klompen, hij is zogezegd uit het juiste hout gesneden.”

Knappe knotwilg

Ze kleden het landschap aan, zorgen voor sfeer en je kan ze nog oogsten ook: knotwilgen. En hoe ouder, hoe mooier. Zo’n knoestige wilg is een natuurgebiedje op zich. Het hele jaar door biedt het leefruimte aan allerlei planten en dieren.

TEKST: Wilco Meijers BEELD: Inge van Noortwijk

1 Steenuil

Door het knotten rot de wilg van boven in, waardoor er holten en scheuren ontstaan. Ideaal voor de steenuil die graag in zo’n beschutte boomholte broedt. Dat geldt ook voor ringmus, gekraagde roodstaart, matkopmees, holenduif en torenvalk. Eenden gebruiken de ruimte tussen de knotten ook als nestplaats.

2 Zwammen

De ruwe stam is een veelgebruikte groeiplaats voor paddenstoelen. Zij verteren het levende of dode wilgenhout. Bekende bewoners zijn de zwavelzwam en de streepsteelmycena.

3 Mossen

Op de grillige schors, de vochtige kruin, de knotten en in de scheuren, overal kun je bladmossen en korstmossen aantreffen. Een oude knotwilg kan wel tientallen soorten herbergen.

7

1

2

3

6 8

4 Bloei

De kruin biedt ruimte aan allerlei planten. De eikvaren groeit er bijna altijd, maar ook wilgenroosje (op de tekening), vlier, lijsterbes, bitterzoet, hondsroos, braam en fluitenkruid bloeien hier. Vogels helpen hieraan mee. Zaden die ze uitpoepen, ontkiemen in organisch materiaal.

4 5

6 Holten

Naast vogels bieden de holten schuilplekken voor kleine zoogdieren zoals bosmuizen, spitsmuizen, bunzingen, wezels en hermelijnen. Ook vleermuizen, zoals de ruige dwergvleermuis, rusten er overdag.

8 Waterbadje

In laagtes tussen het verweerde hout blijft soms water staan. Een mooi badje voor bruine kikkers en kleine watersalamanders om hun eieren in af te zetten.

5 Wilgenkatjes

Aan het eind van de winter of in het vroege voorjaar bloeien de wilgenkatjes (elke wilg heeft vrouwelijke of mannelijke). De zoete honinggeur die daarbij vrijkomt, lokt talrijke hommels, bijen en vlinders. Ook zweefvliegen, zoals de wolzwever – die wel wat lijkt op een hommel – komen op de nectar af.

7 Insecten

Dankzij het blad, zachte hout, schors en dode hout vinden honderden insectensoorten en hun larven hier voedsel en beschutting. En dan zijn er nog pissebedden, duizendpoten, spinnen en andere kriebelbeestjes. Allemaal voedsel voor vogels.