nummer zomer 2023

Geef de rivier de vrijheid 6

20

‘Watersysteem op de schop’

Ecohydroloog Flip Witte

25 DOSSIER Boeren van de toekomst

12 PRONKSTUKKEN VAN DE RIVIER

47

16 Vraag het aan Frans

19 Pim, hoe zit dat?

23 Joke Baars: opkomen voor leden

24 Ommenaren maken riviernatuurgebied

31 Ruiter en paard ontspannen in de natuur

32 Het sneeuwt!

39 Puur Graafland

40 Nicky Castricum: vlindertuin in plaats van commercie

42 Baumeister Fonds voor Zwanenwater

43 Canon: eerste eendenkooi

44 Puzzelen in het Dwingelderveld

53 Fotograferen met zomers licht

54 Webwinkel

55 Speerwaterjuffer houdt niet van warmte

34

Twente op z’n mooist

Natuurlijk stromende

Zorgen

rivieren voor veiligheid, mooie landschappen en rijke natuur. Dat laat de Grensmaas in Limburg zien. Met Ruimte voor de Rivier is een eerste stap gezet. Het is nu tijd voor de volgende: geef onze rivieren de vrijheid. Zodat verdwenen planten en dieren terugkeren.

Net boven Maastricht, bij Elsloo, maakt de Maas eerst een flinke bocht naar het westen en buigt even later weer scherp naar het noorden. Het is of je hier in een andere rivier terechtkomt. Hij waaiert uit, er liggen grindbanken, het water stroomt door meerdere nevengeulen, op de oevers groeien bossen met grillige bomen, iets hogerop grazen konikpaarden en gallowayrunderen in uitgestrekte, ruige graslanden met struwelen.

Welkom in de Grensmaas. Het is dezelfde rivier, maar vanaf hier krijgt de Maas zijn oorspronkelijke karakter terug. De ingesnoerde rivier met aan weerszijden graslanden en maisakkers achter gemetselde muren en stortstenen die vanuit België ons land binnenkomt, verandert in een stroom die in alle vrijheid zijn eigen weg zoekt op z’n tocht naar de Noordzee.

Vijftien jaar geleden begon de metamorfose van de Maas. De eerste 48 kilometer tot Maasbracht (ten zuiden van Roermond) ligt op de grens met België en wordt dan ook de Grensmaas genoemd. Het volgende stuk tot Den Bosch heet de Zandmaas en vanaf daar tot Raamsdonkveer bij de Biesbosch werkt Natuurmonumenten aan de MeerMaas.

Rivierpark

Het verkleinen van overstromingsrisico’s staat voorop bij de ingrepen. Tegelijkertijd krijgt de natuur er ruimte bij. Motor van de gedaanteverwisseling in de Grensmaas is de grindwinning. De aannemers pakken het uiterwaard voor uiterwaard aan. Als ze klaar zijn, laten ze weer een deel van de Maas achter met een bredere stroomgeul en verlaagde uiterwaarden. De natuur krijgt het daarna voor het zeggen.

Aan de Nederlandse kant van de Maas komt er zo 1.000 hectare natuur bij, waarvan er tot nu toe 600 hectare is gerealiseerd. Maar ook aan de Vlaamse kant krijgt de Maas de ruimte door oevers te verlagen en grindplassen te verbinden met de rivier. Zo moet een grensoverschrijdend natuurgebied ontstaan van 3.500 hectare: RivierPark Maasvallei. Dat gaat vervolgens deel uitmaken van een Vlaams-Nederlands landschapspark van 15.000 hectare. Maar het begon bij Meers. Hier is proefgedraaid met de vernieuwde Maas. Een groep van vijftien recht opgezette boomfossielen markeert de slinger die de rivier hier maakt. De stammen zijn opgegraven bij de grindwinning, de oudste is 4.500 jaar oud. De bomen zijn bovendien zo geplaatst dat je de zonnewendes eraan kunt aflezen. Het kunstwerk dankt er zijn naam aan: Woodhenge. Ecoloog Gaby Bollen bracht me hiernaartoe om te laten zien hoe de nieuwe, natuurlijkere

Maas eruitziet. Onder en boven water is de biodiversiteit aanzienlijk verbeterd, vertelt ze. Er zijn meer planten en dieren, in soorten en aantallen. “De eerste vijf jaar zagen we een verdubbeling van de soorten die bij een riviersysteem horen, nu na bijna twintig jaar is er een verdriedubbeling. Er is een enorme uitbreiding van zeldzame planten, vogels, graafwespen, vlinders, wilde bijen, kruipend zenegroen, oeverzwaluw, veldleeuwerik, koninginnepage, blauwvleugelsprinkhaan, om er maar een paar te noemen. Ook de grote dieren weten de rivier te vinden. Er zijn nu zo’n honderd bevers, wilde zwijnen duiken regelmatig op, dassen bouwen er hun burchten en af en toe komt er een wolf langs. Alleen de otter, hé… Die wil ik hier nu toch wel graag zien. Wat er onder water gebeurt, is ongelofelijk. Het is prachtig om te zien hoeveel jonge vissen tussen de waterplanten in takkenbossen schuilen voor kokmeeuwen en visdieven.”

Bij de uitbreiding van biodiversiteit zijn ook veel soorten die vanuit het zuiden op zoek gaan naar een nieuw leefgebied. De Grensmaas toont daarmee het belang aan van goede verbindingen tussen natuurgebieden voor klimaatvluchtelingen.

Verbetering

Zo kwam er in 15 jaar tijd veel meer leven in de Grensmaas. “Maar we zijn er nog niet”, benadrukt Gaby. Ze somt op. Er komt veel afval en verontreinigd water vanuit België, en ook in het Nederlandse deel vinden nog lozingen plaats. Stuwen bij Luik en Borgharen zorgen voor grote, onnatuurlijke schommelingen in het waterpeil; poelen kunnen daardoor zomaar droogvallen met vissterfte als gevolg. Door die stuwen is ook de stroomsnelheid te laag. In de Grensmaas zelf liggen ook drempels, en oeververstevigingen hinderen een natuurlijke stroming. De deelgebieden in het Grensmaas-project zijn niet met elkaar verbonden tot een aaneengesloten natuurgebied, de grazers kunnen niet over het hele traject heen en weer trekken. Ook ontbreken, zowel in Vlaams als Nederlands Limburg, goede verbindingen met hoger gelegen natuurgebieden via beekdalen en moerassen Wat Gaby dwars zit, is dat er weinig hout en bos langs het water is. “Omwille van de veiligheid houdt Rijkswaterstaat vast aan het kappen van bomen en struiken, ook op plekken waar dit niet hoeft. Wij vinden dat niet passen bij wilde riviernatuur. Na het hoogwater twee jaar geleden lieten we onderzoek doen. Daaruit blijkt dat de vegetatie nauwelijks effect had op het waterpeil. Je kunt daar dus losser mee omgaan, wat beter is voor de natuur. De Grensmaas is pas echt een levende rivier als je uitgebreide ooibossen krijgt waarin de zwarte ooievaar, visarend en zeearend kunnen broeden. We hebben kortom nog genoeg te doen de komende jaren.”

Brabantse Maas (Hemelrijkse Waard), de Waal (Millingerwaard, Munnikenland en Noordwaard), de Nederrijn (Blauwe Kamer) en de IJssel (Rivierklimaatpark IJsselpoort bij Arnhem, Duursche Waarden en Vreugderijkerwaard). Al met al kwam er zo’n 12.000 hectare natuur bij. Die projecten waren onderdeel van het overheidsprogramma Ruimte voor de Rivier, bedoeld om overstromingsrisico’s aanzienlijk te beperken. Halverwege de jaren negentig dreigden de dijken tot twee keer toe te bezwijken. 250.000 mensen en een miljoen dieren werden geëvacueerd.

Nu de doelen voor hoogwaterveiligheid zijn gerealiseerd, is het tijd voor de volgende verbeterslag. Daarin moet, zo bepleiten natuurorganisaties, herstel van de natuur voorop staan. Ook het veranderende klimaat vraagt volgens hen om een nieuwe aanpak.