woensdag 29 april 2015
www.lc.nl
S P E C I AL E
Heerenveen op zoek naar meer toeristen p.5
Duizenden zakjes zaden uit Luinjeberd p.33 UITGAVE
Het Feensters leeft nog
drugs
Out door GHB p.8 belvédère
Kijkdoos voor eenzame schilders p.13 Richard Hoekstra (links) en Ids Overdiep behoren tot het selecte groepje dat het Feensters nog dagelijks spreekt. STEF ALTENA HEERENVEEN Ooit was het Feensters de lingua franca van Heerenveen. Nu leidt het taaltje een kwijnend bestaan. Een harde kern houdt het dialect levend.
Als er ergens informatie is over het Feensters, dan bij de plaatselijke bibliotheek, dacht Willem Winters (67) toen hij tien jaar geleden onderzoek deed naar de taal van zijn jeugd. ,,‘Het Feensters? Heerenveens?’, vroeg die dame van de bieb”, zegt Winters, inmiddels al dertig jaar wonend in Leeuwarden. ,,‘Nee, zoiets bestaat helemaal niet’, zei ze.” Het antwoord van de bibliotheekmedewerker zegt volgens Winters een hoop over de status van het dialect van het Friese Haagje. ,,Veel Heerenveners van nu weten niet eens van het bestaan af”, zegt de socioloog. Hoe anders was het toen hij halverwege de vorige eeuw opgroeide aan de Badweg. ,,Fries of Nederlands sprak je niet op straat. Iedereen sprak Feensters, ook de kinderen.” Maar hoe klinkt het Feensters? Niet veel anders dan de dialecten van Leeuwarden, Sneek, Bolsward, Franeker en Harlingen. Net als deze Stadsfriese dialecten en het Amelanders, het Midslands en het Bildts is
het Heerenveens een mengtaal: vooral ontstaan door Fryskpraters die Nederlands probeerden te spreken. In de Friese steden ontstond het Stadsfries al in de zestiende eeuw. Het Feensters is veel jonger: waarschijnlijk stamt het uit de negentiende eeuw. Het is best bijzonder hoeveel het Feensters op zijn oude broers uit de steden lijkt, zegt taalwetenschapper Siebren Dyk van de Fryske Akademy, als je het verschil in leeftijd in ogenschouw neemt. Eerder kon het Feensters in Heerenveen geen wortel schieten, omdat de plaats daarvoor niet groot genoeg was. ,,In mingtaal ûntstiet op it momint dat der sosjale ferskillen binne”, zegt Dyk. In de negentiende eeuw vormde zich in Heerenveen langzaam maar zeker een Nederlands sprekende bovenlaag. Dyk: ,,Sa as altyd wolle de minsken út de ûnderlaach meidwaan mei boppe. De Frysk pratende Feansters besochten it Nederlâns nei te dwaan.” In het taaltje dat ontstond bleven behoorlijk wat Friese elementen achter. ,,De wurden nimme hja oer”, zegt Dyk. ,,De wurdskat fan it Stêdsfrysk is dus Nederlânstalich, mar de útspraak en sinsopbou, dêr’t minsken har minder bewust fan binne, binne oernaam út it Frysk.” Als voorbeelden noemt Dyk de (Engelse)
FOTO SIMON BLEEKER
Ga maar eens op zaterdag langs het voetbalveld staan uitspraak van de ‘g’ (,,Ik gaan fut”) en het gebruik van ‘sk’ in plaats van ‘sch’: niet ‘schaap’, maar ‘skaap’. De vraag of het Stadsfries nu een kindje is van het Nederlands of van het Fries, is voor taalkundigen nog altijd voer voor discussie. Dyk gelooft dat het Feensters in Heerenveen nooit zo’n brede basis heeft gehad als bijvoorbeeld het Liwwadders, het Snekers en het Harlingers. ,,Bern waarden der net faak yn opbrocht. En dat wie yn de stêden wol oars.” Toch was het Feensters enorm groot toen Dyk in de jaren zestig opgroeide in het Friestalige Nieuweschoot en naar de lagere school ging in Heerenveen. ,,It is foar my de taal fan it skoalleplein. ‘Jonges, we mutte poate’, as wy begûnen te fuotbaljen. It wie de taal dêr’t de Nederlânstaligen en de Frysktaligen mekoar yn fûnen. De lingua franca
fan It Hearrenfean.” In de Friese steden wordt nog altijd behoorlijk veel Stadsfries gesproken. Er verschenen woordenboeken en er stonden ambassadeurs van de streektalen op, zoals nu Henk van der Veer in Sneek en Pieter de Groot in Leeuwarden. Met het Feensters is dat nooit gebeurd. Volgens Dyk omdat de basis van dialectsprekers hier nooit breed genoeg is geweest. De gesprekken op straat en winkels gaan in het Nederlands en Fries. En inderdaad, zegt Richard Hoekstra (72), sommige Heerenveners hebben geen idee meer wat het Feensters is. Maar dat het uitgestorven is, is pertinent niet waar, zegt hij in het Feensters. ,,Der is echt noch un aardich groat klupke dat ut spreekt. Welk persentage? Der hef ik geen idee fan.” Ga maar eens op zaterdag langs het veld staan bij Heerenveense Boys, zegt Hoekstra. ,,Dan hoarst geen Nederlands. Ut is Fries of Feensters. En dat binne echt nyt alleen ouwe knarren.” Hoekstra spreekt het dialect tegen zijn kinderen en sinds kort ook tegen zijn kleinkinderen, van wie er twee in Heerenveen wonen. ,,Ik froeg laatst an de oudste, die is nou 15, ‘hoe ist met dyn moeke?’. Dat begreep ‘ie wel, dus der is noch hoop.”
trouwen
Trouwen in de Overtuin p.20 sport
De wereld van het CIOS p.36