3
Redactioneel Vernieuwing.
5
Over hanen, hennen, hekken, hokken en hei De terugkeer van het korhoen is geen koud kunstje.
I5
Bronstwachters Over de verbale vaardigheden van Natuurmonumenten.
I7
Vruchten Column
I9
plukken
van Tom Bade.
De Deltawerken:
een dijk van een fou
De Deltawerken zijn ecologisch en sociaal-economisch 2I
gezien een ramp gebleken.
New Forest & Cursus natuurtechnisch bosbeheer Een nieuwe natuurreis naar New Forest en een bijzondere cursus voor natuurbeheerders en omvorming naar natuurbos.
23
voor het beheer
Tob veertig Diverse organisaties sommen gezamelijk de verworvenh inzake natuur en milieu van beide kabinetten Balkenende.
25
Snippers Rubriek met boeken, nieuws en berichten.
Omslag Spinnetje met prooi. Colofon Knikkend nagelkruid (boven) en driekleurig viooltje (beneden). Inhoudsopgave Perzikbladig klokje (Campanula persicifolia). Buitenboel Geplagd heideveld, Veluwe zoom. Foto's: Ruud Lardinois.
(OVER H~NEN, r,I
DE
TERUGKEER
VAN
HET
KORHOEN
IS
GEEN
HENNEN, KOUD
KUNSTJE
Tekst i3(foto's: Ruud Lardincis
Enkele terrein beheerders Noord-Brabant
DJ,C,~
ojuist op ,6 oktober zooa
in
opgerichte Natidnaál Park Sallandse Heuvelrug bev t skçhj:s- chaarse informatie ter zake (www.
en op de Veluwe
sa andse euvelrug.nl). De website van De Hoge Veluwe rept met geen woord over het aldaar op stapel staande uitzetproject. De websurfer zoekt
overwegen op zeer korte termijn
spreekt terecht tot de verbeel-
tevergeefs naar het woord 'korhoen': (www.hogeveluwe.nl), terwijl in dit wildpark de korhoenders al in een kooi klaar staan om te worden losgelaten. Ook hier zijn bedoeld of onbedoeld korhoenders losgelaten en men heeft het voornemen om als de vergunning binnen is, enkele
ding. Voor het behoud van de
honderden dieren planmatig los te laten. Namelijk in tien jaar tijds Zo'n vijftig vogels jaarlijks.
planmatig korhoenders
in hun
terreinen uit te zetten. De soort
laatste in het wild levende vogels in natuurgebieden
In totaal zijn in deze en andere natuurgebieden in België en Nederland waarschijnlijk al honderden dieren losgelaten. Dat gebeurde in België
in België
op de Kalmthoutse Heide en naar verluidt zou men ook in de Vallei van de Zwarte Beek overwegen om dieren uit te zetten. In Nederland zijn korhoenders uitgezet op de Holterberg. de Utrechtse Heuvelrug, op enkele plekken in
(Hoge Venen) en in Nederland (Holterberg), worden echter miljoenen uitgegeven. Tevergeefs.
Noord-Brabant en De Hoge Veluwe. Regelmatige terugrneldingen van vogelaars die korhoenders op onverwachtte plekken aantreffen wijzen
Het wordt tijd voor een andere natuurlijker
daar op, maar wij hebben ook gesproken met mensen die erbij betrokken waren, waaronder
aanpak.
één persoon die beweert korhoenders geleverd te hebben. Naar goed journalistiek gebruik blijven deze bronnen ongenoemd.
Korhoen
en klimaat
België en Nederland herbergen op dit moment nog slechts een zeer marginale restpopulatie korhoenders. Op de Hoge Venen leven misschien nog enkele vogels, maar de jongste berichten spreken elkaar tegen over het juiste aantal. De laatste wilde Nederlandse vogels leven op de Holterberg. in het Nationaal Park N
E
U
W
W
L
DER
N
NUMMER
Sallandse Heuvelrug. In 2002 werden aldaar nog slechts acht hanen vastgesteld, maar boze tongen beweren dat dit aantal om politieke redenen bewust laag is gehouden. Dit jaar zouden er zo'n vijftien hanen geteld zijn. Je mag gerust zeggen dat de hele Holterberg de laatste vijftien jaar praktisch volledig is heringericht om het korhoen naar de zin te maken. In grootschalige ontbossingen gingen vele honderden hectaren bos verloren en door plaggen en maaien moest nieuwe heide ontwikkeld worden of kreeg oude heide een facelift met als doel om de vogel er weer bovenop te helpen. Predatoren als vossen werden er als mogelijke korhoendereters bestreden en gedood. De Holterberg een Folterberg? Hoe dan ook: vooralsnog leverden al deze maatregelen weinig concrete resultaten op. De in september 2004 gepresenteerde Natuurbalans beschrijft dat het hele Nederlandse natuurbeleid niet heeft geleid tot verbetering van de natuur. En met het zicht op de klimaatverandering is er uit dit werk af te leiden of het zelfs maar de vraag is of"we het korhoen wel kunnen en moeten redden". Inderdaad dient bij het korhoenbeheer volledigheidshalve ook de verwachte klimaatswijziging genoemd worden. De laatste jaren komen diverse auteurs met berekeningen en vergelijkingen op grond van metingen in enkele West-Europese korhoendergebieden. Hieruit valt af te leiden dat te zachte winters niet in het voordeel werken van het korhoen, terwijl door te grote regenval in voorjaar en zomer veel kuikens een vroege dood sterven. Het korhoen verkiest koude winters en warme zomers. Het veranderende klimaat lijkt, aldus deze studies, mogelijk bij te dragen aan de achteruitgang van de soort. Historische opname rond 1975 van nu verdwenen korhoenders op de Veluwezoom. 3
4
5
HEKKEN,
HOKI<EN EN HEIDE
Cultuurvolger
Het korhoen- geheel in lijn met zijn klimaatsvoorkeur- is nog wel een algemeen voorkomende soort in de Noordelijke landen van Europa. The Complete Birds of the Western Palearctic komt op een Europese populatie van ongeveer anderhalf miljoen dieren in I990. De tendens is vooral in de zuidelijke landen sterk dalend tot meer of minder dalend tot stabilisatie in de meer noordelijk gelegen Europese leefgebieden. Opvallende uitzondering is Zweden, waar uit recentere gegevens blijkt
Rond I850 slonk de populatie aanzienlijk en verdween de soort bijvoorbeeld nagenoeg volledig van de Veluwe. Rond I900 trad een zeer sterke toename op en sommige oude gebieden werden zelfs herbezet. Alle oostelijke provincies herbergden sindsdien weer populaties korhoenders. De plotselinge sterke toename
dat de soort er gelijk is gebleven of mogelijk licht is toegenomen. Het korhoen is in alle noordelijke landen nog gewoon een jachtvogeL N
E
U
W
W
was waarschijnlijk het gevolg van een omwenteling in de landbouw, waardoor vooral door de opkomst van kunstmest oude primitieve landbouwvormen verlaten werden en de 'woeste gronden' niet langer als landbouwgrond in gebruik bleven. De instorting van de schapenbegrazingen op de heidevelden die daarvan het gevolg was, wordt tevens als gunstig voor de korhoenders gezien. Op de 'woeste gronden' voltrok zich na het vertrek van (schapen)boeren
In Nederland bleek het korhoen vooral een cultuurvolger. Tot de negentiende eeuw kwam hij in heel Nederland voor, zij het meer op de hoge gronden in het oosten, vooral in de provincies Drenthe, Overijssel en Gelderland.
L
DER
N
N
U
M
M
een natuurlijke secundaire successie. De popu路 latie korhoenders groeide sindsdien zeer snel en tot rond de Tweede Wereldoorlog verbleef R
3
4
9
Alle landschapjes bij dit artikel zijn afkomstig uit één gebied. Ook mooie voorbeelden uit andere korhoenderhabitats zouden kunnen worden gebruikt. De diverse habitats verschillen hydrologisch en in bodemsoorten, maar de essentiële systeemprocessen zijn in beginsel gelijk. Deze worden bepaald door grote herbivoren, meestal op natuurlijke gradiënten die weinig of niet door de mens zijn gewijzigd. Het getoonde gebied toont wat op de hogere gronden ook in Nederland en België mogelijk zou zijn. Overigens komen korhoenders ook voor in volkomen
er een ongekend groot aantal van zo'n 15.000 vogels in ons land. De soort werd in die periode zelfs bestreden. Daarna ging het weer snel bergafwaarts. In minder dan tien jaar was zo'n negentig procent weer verdwenen, tot nu misschien tien of vijftien hanen op één laatste plek, de Holterberg in Overijssel.
natuurlijke systemen, in lichtere bossen met berk, grove den en eik en op hoogvenen. Het betreft een oud hudewaldlandschap met ajWisselende mozaïeken van bosjes van beuken, eiken, berken en op de vochtigere delen elzen, alsmede enige ratelpopulieren, op Pleistocene bodem. Op de drogere delen vallen defraaie jeneverbesbomen op, ajgewisseld met meer of minder open grazige delen met wat berken en grove dennen. De
Rationalisering en schaalvergroting (heideontginningen) in de landbouw, verkleining maar vooral ook versnippering van de leefgebieden.
jeneverbessen zijn in alle ontwikkelingsfasen aanwezig. Het gebied wordt nog steeds begraasd door boerenvee: paarden en runderen. Het driehonderd hectare grote gebied herbergt ongeveer 15 tot 20 hanen. Opmerkelijk is dat door het
worden algemeen als belangrijke veroorzakers van de afname van de korhoenderstand N
E
UWE
w
ontbreken van zeer verstorende activiteiten alsjacht en bosbouw de dieren ook gewoon overdag baltsend zijn te zien. L
0
E
R
N
NUMMER
3
4
o
gezien. De laatste leefgebieden bevonden zich op de heide- en veengebieden in de natuurgebieden. Maar door de toenemende verslechtering van deze leefgebieden door verzuring, verdroging, vermesting, versnippering en verkeerd beheer, hetgeen onder andere leidde tot vergrassing en het vervilten van het plantendek, raakten ook deze laatste refugia ongeschikt voor korhoenders. Naast het verlies van de korhoenderpopulaties daalde in alle gebieden de diversiteit aanzienlijk. Ook op de arealen voormalige 'woeste gronden', waarvan het openluchtmuseum De Hoge Veluwe nu in Nederland de meest uitgesproken representant is, ging het kaarsje voor het korhoen definitief uit. Waarschijnlijk maakte het jarenlange (grootschalige) plaggen, maaien, branden en het opschonen van de heide door het verwijderen van opgeslagen boompjes, een definitief einde aan deze voormalige habitats. Deze verschralende beheersmaatregelen worden mede verantwoordelijk geacht voor het verdwijnen van de korhoenders. Een andere belemmering vormden de vele rasters in het museum. Tal van vogels vlogen zich dood tegen de tientallen kilometers binnen- en buitenrasters die De Hoge Veluwe in de loop van de tijd heeft opgericht en die het 5500 hectare grote gebied nog steeds als een noordkoreaanse enclave afscheiden van de 96.600
hectare natuurlijke
Veluwe.
Mogelijk is ook een andere voedselbron voor korhoenders aan het moderne natuurbeheer ten prooi gevallen, namelijk een gebrek aan dode dieren in de natuur. Vooral sinds de Tweede Wereldoorlog zijn onze natuurgebieden schoner en opgeruimder geworden. Dode dieren worden tegenwoordig niet meer geaccepteerd en medisch verzorgd of preventief uit het gebied verwijderd, waardoor vooral de grote herbivoren slechts een beperkt deel van hun levenscyclus in de natuur mogen doorbrengen; namlijk het levende deel van hun bestaan. Dode dieren ontstaan het meest bij voedselschaarste. Voedselschaarste is doorgaans het sterkst voelbaar in de nawinter en het vroege voorjaar. Juist dan zijn er korhoenkuikens en zij zijn zoals bekend voor het opgroeien volledig aangewezen op dierlijke eiwitten. Kadavers worden, als we grote aasetende soorten voor het gemak even wegdenken, vooral omgezet door insecten. En inderdaad zijn in buiten-
landse natuurgebieden waarnemingen bekend van korhoenderkuikens die zich tegoed doen aan insecten(larven) op kadavers.
Binnenkort
loslaten
Toch is De Hoge Veluwe nu, samen met de Refte Heide in Noord-Brabant, de plek waar het uitzetten van de soort aanstaande is. Door begeleidende herstelmaatregelen poogt men om de gebieden weer als korhoenhabitat geschikt te maken. Het lijkt zeer twijfelachtig ofhet areaal geschikt leefgebied wel groot genoeg is om alle noodzakelijke voedselplanten in voldoende overgangen en gradiënten in kleinschalige mozaïeken in het gebied te hebben en te houden, teneinde een blijvende populatie korhoenders te herbergen. Te meer daar deze gewenste (structuur)variatie door mensenhand aangebracht en onderhouden dient te worden! Naar onze opvatting kan alleen door goed uitgevoerde natuurlijke begrazing met grote herbivoren als paarden en runderen een dergelijke structuurvariatie tot (natuurlijke) ontwikkeling komen. Maar natuurlijke begrazing met runderen en paarden wordt door De Hoge Veluwe zoals bekend afgewezen en is op de Holterberg niet aan de orde. Ofbegrazing door edelherten, moeflons en wilde zwijnen zoals we die op De Hoge Veluwe zien, voldoende in de plaats kan treden voor begrazing door grote grazers moet ernstig worden betwijfeld. Het gebied dient volgens de visie van de parkleiding vooral tot behoud van oude cultuurlandschappen met stuifduinen, heidevelden en wat roggeakkers.
Omvorming
onontkoombaar
Het staat buiten kijf dat de gebieden eerst omgevormd moeten worden om als geschikt leefgebied te dienen voor een uit te zetten groep korhoenders. Maar uitzetten alléén lonkt, want er werden eerder al honderden dieren in de Kalmthoutse heide, op Brabantse heidevelden, op de Utrechtse Heuvelrug, de Sallandse Heuvelrug en De Hoge Veluwe, al dan niet bedoeld, losgelaten. Er zijn inderdaad terugmeldingen op de Kalmthoutse Heide, in Brabant en in of nabij De Hoge Veluwe, al lijkt het er op dat de vogels op de Kalmthoutse Heide nu weg zijn. Inclusief grote uitzetprojecten in het buitenland, met name in Duitsland, waarbij enkele duizenden uitgezette vogels betrokken waren, hebben deze in geen enkel geval tot herbezettingen geleid. Kan De Hoge Veluwe door het bedrijven van museumlandbouw weer wel geschikte leef-
ruimte voor korhoenders bieden? Dat ligt niet voor de hand. Het ligt meer in de rede indien De Hoge Veluwe meedoet met grootschalige integrale ontwikkeling op de Veluwe,inclusief alle verbindingen naar de voedselrijke en laag gelegen gronden. Daar past geen specifiek soortenbeleid voor het korhoen bij. Vergunningen voor het al dan niet uitzetten van korhoenders zouden dan ook moeten worden gekoppeld aap actieve medewerking van De Hoge Veluwe aan één grote aaneengesloten Veluwe.
Slechte start Het uitzetproject op De Hoge Veluwe is bovendien met vallen en opstaan gestart. In de fokkooi vlogen zich bijna honderd korhoenders tegen het gaas dood toen waarschijnlijk haviken er belangstellend poolshoogte kwamen nemen. Inmiddels is de kooi met camouflagenetten bedekt en zijn wegkruip· plaatsen gecreëerd zodat de dieren niet meer zo snel op tilt slaan bij het zien van een roofvogel, Het rustgebied waarin zich de kooi met de uit te zetten dieren bevindt is verder aanzienlijk vergroot. Maar toch, eerder in het park losgelaten dieren blijken vooral te worden teruggemeld op het aangrenzende vliegveld Deelen. Verder moet betwijfeld worden of de Hoge Veluwe in staat geacht moet worden een duurzame korhoenderpopulatie op poten te zetten. Daarvoor is bij de start soortenbeheer verdedigbaar. Op termijn kan waarschijnlijk alleen goed systeembeheer de situatie bestendigen: zie kader "Natuurlijker aanpak". -Het klimaat voor een terugkeer van het korhoen is nog verre van optimaal.
lil
Prachtige kleinschalige gradiënten van nat naar droog. Deze kunnen ook op relatief arme zanderige bodems een gevarieerde flora opleveren. In het onde-rhavige voorbeeld van wateraardbei en knikkend nagelkruid tot valkruid
en soms peperboompje.
Heidebeheer, vooral het plaggen en branden, richt een verwoesting aan aan de vegetatie. Op de Hoge Veluwe bijvoorbeeld zijn met zonnedauw en beenbreek begroeide lichte depressies in het terrein in slechts een paar seconden door een plagmachine in de vernieling geholpen. Lijkt ons ook niet leuk trouwens voor de hagedissen - zandhagedis en levendbarende hagedis komen er voor - noch voor de adder, gladde slang of hazelworm. Met elke plag van de machine verdwijnt er bovendien weer een voorraad zaden op de onverkoopbare bergen plagsel.