3 Redactioneel Van de redactie.
5 De spaarzame
soorten in het verarmde bos
Inheemse bomen en struiken in Nederland en Vlaanderen. II
Van niks naar nergens Beukenlanen: decoratieve speeltjes, maar weinig natuur. Twee artikelen met o.a. beschrijvingen van drie voorbeeldgebieden, waaruit kan worden afgeleid dat (beuken)lanen vaak een onnodig geringere betekenis voor de natuur hebben dan wordt aangenomen. Dit proces van 'verwatering' van de natuurlijke functie van (beuken)bomen heeft raakvlakken met de 'verromrneling' van ons landschap. Hoewel aan lanen doorgaans belangrijke rultuurhistorische waarden worden toegekend, is dit motief zelden behoorlijk gedefinieerd en blijft vaak steken in een soort onderbuikgevoel dat lanen mooi en aangenaam zijn. Daar is op zichzelf weinig tegen, maar ons landschap verrommelt steeds verder en de lanen die overblijven staan daarom ook steeds vaker in natuurgebieden. Dan is de feitelijk betrekkelijk geringe natuurfunctie eerder een last dan een zegen. 'In de meeste gevallen worden lanen nota bene uit 'natuurfondsen' beheert en onderhouden - over verromrneling gesproken ...
27 Het lid op de neus Column van Tom Bade.
29 Eigen huis en bloemrijk
grasland
Kansen voor ecologisch beheer van bloemrijke graslanden in de woonomgeving.
33 Snippers Rubriek met boeken, nieuws en berichten.
39 Buitenboel Nieuwe Wildernis
Natuurbeleving:
Wie doet er mee?
Omslag Bloeiwijze van zomereik. Colofon Spaanseaakofveldesdoorn(boven).Enorme struikenwildebuxusin de Eifel Inhoudsopgave Zweedse kornoelje.Van de drie laatste groeiplaatsen, in Drenthe, resteert er in Nederland nog slechts ĂŠĂŠn van deze boreale soort Buitenboel Rendiergewei met schedel, buit gemaakt en opgegeten door een Europese bruine beer. Rectificatie NW-36-37 In het artikel over de elanden op de bladzijden 27-30 wordt op bladzijde 29 een aantal van 300.000 nu voorkomende elanden in Zweden opgegeven. Dit is onjuist en moet 500.000 dieren zijn.
DE SPAARZAME INHEEMSE
BOMEN
Tekst 6Zfoto's:
EN
SOORTEN IN HET VERARMDE BOS STRUIKEN
IN
NEDERLAND
EN
VLAANDEREN
Bert Maes
Bert Maes e.a.
Inheemse bomen en struiken in Nederland en Vlaanderen Herkenning,
verspreiding,
geschiedenis
en gebruik
Het Nederlandse en Vlaamse landschap wordt in toenemende mate gedomineerd door Amerikaanse eiken, fijnsparren
uit ScandinaviĂŤ
en grove dennen die
ook al niet uit deze streken komen. Geen wonder dat de belangstelling toeneemt voor bomen e~ struiken die wel inheems zijn.landgoedeigenaren.
ontwerpers van
parken en zelfs tuinbezitters zijn steeds meer geneigd bomen te planten die oorspronkelijk uit de Lage landen afkomstig zijn.
Inheemse bomen en struiken in Nederland en Vlaanderen is her resultaat van vijftien jaar onderzoek, verricht in opdracht van de Nederlandse en Vlaamse ministeries
van natuurbeheer. Het is zowel bedoeld voor deskundigen op dit gebied als voor de grote groep natuurliefhebbers.
Over de auteurs Aan dit boek werkten zeven auteurs uil Nederland en Vlaanderen mee. Eindredacteur Bert Maes is specialist inheemse boomsoorten en heeft een ecologisch adviesbureau
Binnenkort verschijnt het boek "Inheemse
in Utrecht.
bomen en struiken in Nederland en Vlaanderen".
de laatste stand verwerkt zijn over het voorkomen van onze inheemse boom- en struiksoorten soorten kunnen worden onderscheiden.
Voor het eerst worden ook betrouwbare
gegeven, Van verzamelde kennis uit archeologische
N
E
UWE
w
DER
N
Daarin zal en hoe deze
verspreidingskaartjes
vondsten tot de belabberde beschermde
NUMMER
3
8
status nu.
5
Stichting Kritisch Bosbeheer trok in 1988 stevig aan tie bel over de soortenarmoede van de Nederland e bossen. Zij pleitte voor meer bel~ngstelhn voor de inheemse boom- en struiI<soorten. Hoe groot de inspanningen ook zijn om meer natuurlijk bos te ontwikkelen (door meer dood hout, begrazing, open plekken te creëren e.d.), de meeste bossen zijn en blijven zeer soortenarm. Omdat onze bosgeschiedenis vooral een geschiedenis is van bos- en hout gebruik, moesten soorten
king met "Bronnen". Bronnen, 'Centrum voor de verspreiding van inheemse houtige gewassen" (Nu: "Bronnen Bomen") begon in 1992 met het oogsten, kweken en op de markt brengen van autochtoon plantgoed. In 1996 startte Vlaanderen met een landsdekkende kartering van de bewaard gebleven autochtone groeiplaatsen van bomen en struiken. Dit jaar zal het project zijn afgerond. Ook in de aangrenzende Duitse deelstaat Noordrijn-Westfalen, zijn in het grensgebied in opdracht van de Forstgen-
die economisch
bank in Arnsberg inventarisaties
niet interessant
zijn in de
De 14 inheemse bomen en struiken De 33boomsoorten, 65 struiksoorten en 16 dwergstruiken (onderlijnd).De ±250 soorten, bramen zijn niet opgenomen.Van soorten met een ? is het inheems karakter onzeker. aalbes, bos aalbes, noordse (?) abeel, grauwe (?) appel, wilde beredrui[ berk, Karpaten
uitgevoerd.
10QP.van de tijd het veld ruimen.
berk, ruwe. berk, zachte bes, kruis bes, zwarte beuk bitterzoet bosbes, rode bosbes, zwarte
Boek Kritisch Bosbeheer kreeg van het toenmalige Ministerie van Landbouw en Visserij een subsidie voor studies naar de stand van zake van de taxus, de lindensoorten en de wintereik. Het zijn voorbeelden van soorten die we niet zo gauw meer in onze bossen tegenkomen. De studies werden afgerond met de vraag van het Ministerie om een totaal overzicht te geven van alle inheemse bomen en struiken in het land. Ook daarover verscheen een rapport (1991). Rond 1990 speelde juist het veel besproken Meerjarenplan Bosbouw (1987) en het Natuurbeleidsplan (1990). In 1992 vond bovendien in Rio de [aneiro de bekende conferentie plaats over de wereldwijde problematiek van de biodiversiteit. De studies van Kritisch Bosbeheer toonden duidelijk aan hoe schrijnend de situatie in Nederland was ten aanzien van de beperkte soortenrijkdom. De inspanrringen en inzichten van Kritisch Bosbeheer mondden uit in een aantal inventarisaties in het veld naar autochtone bomen en struiken. Inmiddels is ongeveer de helft van het land in kaart gebracht door het Ecologische Adviesbureau Maes in samenwerN
E
UWE
w
In mei verschijnt het boek "Inheemse bomen en struiken in Nederland en Vlaanderen". Het is een samenvatting van de kennis die sedert 1988 in beide landen is verzameld. Het rijk geïllustreerde boek van 4°0 bladzijden, uitgegeven door Uitgeverij Boom, is geschreven door zeven auteurs uit Nederland en Vlaande-
bosrank braam (circa 250 soorten) brem brem, Duitse brem, kruip
ren onder redactie van Bert Maes: Jan Bastiaens, Otto Brinkkernper. Koen Deforce, Bert Maes, Chris Rövekamp, Paul Van den Bremt en Arnout Zwaenepoel. Het boek geeft mogelijkheden om bomen en struiken op naam te brengen. Er worden voor het eerst betrouwbare verspreidingskaartjes gegeven. Een unieke bijdrage is verzorgt door de archeobotanici Jan Bastiaens, Koen Deforce en Otto Brinkkemper, die van alle soorten de archeologische
brem, stekel brem, ve1 den, grove (uitgestorven?) duindoorn dwergmispel, wilde (?) egelantier egelantier, schijn
kennis van zake, op een rij hebben gezet. Door de vondst van een pitje van de wilde peer bij Leiden weten we dat de soort tenminste vanaf de Nieuwe Steentijd (zo'n 5°00 jaar geleden) hier al in het wild voorkwam. Iepenhouten bogen, een boomstamkano van lindehout of een visfuik van twijgen van de rode kornoelje,
eik, winter eik, zomer els, witte els, zwarte es esdoorn, gewone esdoorn, Noorse (?) gagel, wilde
geven aanwijzingen voor het vroege voorkomen van die soorten in onze bossen. Ook recente DER
N
N
U
M
---'----
M
R
3
8
6
Een fraaie houtwal in Zuid-Limburg. Juist in oude houtwallen blijken in ons land de meeste relicten inheemse boom- en struiksoorten te overleven. De natuurlijke groeiplaats van dergelijke lichtminnende soorten, de bossen, ondergaan een bosbeheer waardoor zodanige verarming is opgetreden dat veel soorten van de bosrandmilieu's er zijn verdwenen of er nog slechts geringe overlevingskansen hebben.
opgravingen bij de aan te leggen Betuwelijn zijn in het boek verwerkt. Interessant en heel bijzonder is de opgraving, een paar jaar geleden, van een bos nabij Zwolle. Het bleek een type eikenbos te zijn op veenbodem. een bostype dat nu in de Lage Landen nergens meer bestaat, en waarvan in Europa nog maar nauwelijks referenties van zijn. Verder worden in het boek aanwijzingen gegeven voor het beheer en behoud van de soorten en groei plaatsen.
Soortenrijkdom
en -armoede
In de Lage Landen komen circa II4 soorten bomen en struiken voor. De meer dan 250 bramensoorten zijn dan niet meegeteld. Van sommige soorten, zoals de grauwe abeel en noordse esdoorn is het inheems karakter niet helemaal zeker. Een enkele zogenaamde archeofyt zoals wilde mispel, die al sinds de Middeleeuwen in onze bossen voorkomt, is ook in het boek opgenomen. Uit het onderzoek is gebleken dat zeker de helft van onze houtige flora zeldzaam is en merendeels bedreigd in zijn voortbestaan. In Nederland zijn grove den, koraalmeidoorn, schijnkraagroos en stijlroos uitgestorven als autochtone soorten. In Vlaanderen zijn de taxus, grove den, schijnkraagroos en stekelige muizendoorn uitgestorven. Van veel meer soorten, zoals winterlinde, Spaanse aak, kraagroos,
gaspeldoorn Gelderse roos haagbeuk hazelaar, heesterpruim (archeofiet) hei, gewone dop hei, kraai hei, rode dop hei, struik hulst iep,fladder iep, Engelse veld iep, gladde iep, ruwe jeneverbes kamperfoelie, rode kamperfoelie, wilde kardinaalsmuts, wilde kers, zoete klimop kornoelje, gele kornoelje, rode lavendelhei liguster, wilde lijsterb'es, wilde linnaeusklQkje linde, winter linde, zomer maretak meidoorn, Eenstijlige meidoorn, grootvruchtige meidoorn, koraal (uitgestorven)
wigbladige roos, wegedoorn, zuurbes en fladderiep zijn in grote delen van beide landen alleen maar hier en daar exemplaren in kleine populaties bewaard gebleven. Anderzijds zijn door de intensieve inventarisaties ook nieuwe soorten ontdekt zoals de stijlroos, de wigbladige roos, de schijnhondsroos, de schijnkoraalmeidoorn
meidoorn, schijnkoraal meidoorn, tweestijlige mispel, wilde (archeofiet) muizendoorn, stekelige (uitgestorven)
en de bosaalbes. Ook zijn er van verschillende zeldzame soorten nieuwe groeiplaatsen vastgesteld zoals van de taxus, winterlinde. fladderiep. kale struweelroos en grootvruchtige meidoorn.
peer, wilde peperboompje, rood populier, ratel populier, zwarte
Koraalmeidoorn. Wilde appel
Vooral in onze soortenarme en schaduwrijke bossen leggen niet alleen allerlei boskruiden maar ook veellichtminnende boom- en struiksoorten, zoals wilde rozen. meidoorns, wilde appel en eiken het loodje. Gebleken is ook dat bijvoorbeeld herintroductie en intensieve vraat van de bever in de Biesbosch tot het verdwijnen leidt van een van de laatste populaties inheemse zwarte populieren. De bever was nu juist uitgezet om de biodiversiteit en de natuurlijkheid van de Biesbosch te verhogen. Het succes van de bever wordt echter voornamelijk afgemeten aan het succes van de voortplanting! Naar schatting beslaat van de totale beplanting in Nederland en Vlaanderen op dit moment slechts minder dan vijf procent oorspronkelijk inheemse bomen en struiken! Alleen het aantal exotische houtige soorten bedraagt al meer dan soorten路 stel dit tegenover het totaal van inheemse soorten. Volgens mij is daarom de herintroductie van een aantal soorten in onze bossen, als onderdeel van omvormingsbeheer, bittere noodzaak geworden. Meer dan vijftig soorten zijn zo schaars geworden dat niet te verwachten is dat ze zich nog spontaan zullen hervestigen. Soorten als linden en iepen leveren bovendien veel beter verteerbaar blad dan eik, beuk en esdoorns, waardoor er een 3000 II4
beter bodemstructuur -en humusvertering ontstaat ten gunste van de kruidlaag en allerlei ongewervelde dieren. Allemaal redenen om onze visies op bosbeheer en bosontwikkeling nog eens tegen het licht te houden.
Wilde rozen en meidoorns In het boek wordt veel aandacht geschonken aan de wilde rozensoorten en meidoorns. Ze bezorgen de botanici en taxonomen veel hoofdbrekens. Het zijn soorten die de bekende flora's
maar stiefmoederlijk behandelen. Ze houden zich niet zo aan een duidelijk soortsbegrip. Er is veel variatie en hybriden komen veel voor. Maar dat maakt de natuur juist extra boeiend, en het blijkt dat niet alles precies in vakjes is te stoppen. Rozen en meidoorns zijn bovendien soorten die ecologisch belangrijk zijn voor tal van gewervelde en ongewervelde dieren.
Wilde fruitsoorten Al vanaf de eerste landbouwers in de Nieuwe Steentijd hebben mensen naar eetbare vruchten gezocht en waar mogelijk bepaalde variĂŤteiten bevoordeeld. Van soorten als aalbes, zoete kers, zure kers en pruim liggen er nog veel vragen over de wilde stamouders. In het boek wordt de laatste stand van kennis weergegeven. Te
rijsbes roos, behaarde struweel
Utrechts Heuvelrug, Loonse - en Drunense Duinen, het Meinweggebied bij Roermond, het Speelbos bij Wetteren en de Klaverberg bij Op glabbeek zijn in feite onze oudste nog bestaande bossen. Helaas zijn ze nog steeds niet veilig gesteld voor de toekomst. Sommige van deze unieke bossen worden zelfs nog
roos, duin roos, heggen roos, honds roos, kale struweel
steeds als productiebos
beheerd!
roos, beklierde heggen roos, berijpte vilt, roos, bos
roos, kleinbloemige roos, kraag roos, ruwe vilt
11I
roos, schijnheggen roos, schijnhonds roos, schijnkraag (uitgestorven)
Op de website van Stichting Kritisch Bosbeheer worden nog enkele van de studies naar inheemse boom- en struiksoorten aangeboden. Kijk eens bij: www.nieuwe-wildernis.nljpublicatiesjpublicaties.html.
verwachten is dat in de komende jaren DNAonderzoek meer helderheid gaat verschaffen. Vermoedelijk liggen in Zuidoost-Europa en Zuidwest-A zie de belangrijke genenbrongebieden van onze huidige fruitsoorten.
Migratie
(soms zelfs tot meer dan 35 meter!), behoren ongetwijfeld tot de oudste bomen van de Lage Landen. Leeftijden van 500 tot IOOO jaar zijn schattingen, maar een hogere leeftijd is voor de grootste stoven waarschijnlijk. De Veluwe,
roos, stijl roos, vilt roos, Vlaamse heggen roos, wigbladige sleedoorn
Ook het onderhavige boek "Inheemse bomen en struiken in Nederland en Vlaanderen", zal op onze website worden aangeboden zodra het leverbaar is. De prijs is 24,50 euro, exclusief verzendkosten van 3,75 euro. Indien gewenst kunt u nu alvast bestellen door dit bedrag plus verzendkosten aan ons over te maken: postbanknummer
na de IJstijden
Vanaf circa I3.000 jaar geleden begon met het smelten van het landijs de migratie van bomen en struiken vanuit Zuid-Europa en ZuidwestAzie naar het noorden. Met DNA-onderzoek is het mogelijk om zomer- en wintereiken in oude boskernen in Nederland en Vlaanderen te traceren op hun migratieroute. Oude eikenhak-
Spaanse aak sporkehout taxus veenbes, kleine vlier, gewone vlier, tros vogelkers, gewone
3896353 ten name van Stichting Kritisch Bosbeheer te Dieren. De zending wordt verzonden naar naam en adres zoals vermeld op de overschrijving. Geef S.v.p. bij elektronische overschrijving liefst apart ook uw naam en adres, omdat deze
houtstoven in het westen en midden behoren bij de Spanje-lijn, die in het oosten behoren bij de Italie-lijn. Mogelijk is er nog een Balkan-lijn, maar hierover bestaat discussie.
wegedoorn wilg, amandel wilg, bittere wilg, bos wilg, geoorde wilg,grauwe wilg, kat (archeofiet) wilg, kraak
vaak niet door de bank wordt meegezonden.
wilg, kruip wilg, rossige wilg, schiet wollige sneeuwbal zuurbes
Vooral in het oude hakhoutbos en het er van afgeleide spaartelgenbos. komen nog veel oorspronkelijk inheemse bomen en struiken voor. Hakhoutstoven
van 5 tot N
E
20
meter omtrek
UWE
w
L
D
R
N
s
NUMMER
3
8
o