,..
3
Redactioneel
3
De filosofie
van de wildernis
Over de filosofie van de wildernis, aan natuur
9
toekennen
de waarde
en de rol van natuur
bepaling
van ons zelfbeeld.
Grote
dieren
die wij
bij de
en natuurbeheer
Veel grote dieren zijn uit onze natuur verdwenen en daarmee het evenwicht.
13 Oerbos in Nederland? Officieel bestaat er geen oerbos meer in Nederland, maar er zijn nog een paar percelen kunnen
die er voor door
gaan.
15 Verrijking door verarming De ontgronding
die een belangrijk
het Plan Goudplevier inmiddels
bereikt
uitmaakt
onderdeel
van
heeft effect. Wat is er
en wat kunnen
we nog verwachten?
19 De Hunze als Natte As Met man en macht wordt gewerkt aan de natuur ontwikkeling
in het Hunzedal.
25 Nieuwe Wildernis In het Drents-Friese wildernisnatuur
Wold komen
wellicht
dromen
van
uit. De verwachtingen
rond
deze pilot zijn hooggespannen.
29
Van kansarm tot kansrijk Kansarmen
konden
vroeger naar Drenthe
om te gaan
werken in één van de speciaal voor hen opgezette lanbouwkoloniën.
De Maatschappij
van Weldadigheid
stelt haar grond nu ter beschikking
aan cultuur
en
natuur.
31
Natura2000
en de economie
In Haagse kringen economie
is nog steeds niet doorgedrongen
niet gaat over rokende
schoorstenen,
maar
over schaarste. We leggen het nog maar eens uit.
33
Duisternis Drenthe
in Drenthe
is één van de donkerste
waardering
van een inmiddels
provincies.
Over de
schaars fenomeen.
Omslag Bever, foto Bertil Zoer Deze pagina: foto Natuurmonumenten
dat
Nieuwe Dolf van der Weij Op 26 april 2009 werd de vereniging "De Nieuwe Wildernis" opgericht. Dat is een vereniging van institutionele ,en particuliere beheerders van natuur, In dit themanummer kunt u alles lezen over een toonaangevend initiatief op het gebied van de bescherming van de Nederlandse natuur. Dit initiatief vinden we in de noordelijke provincies en draagt de sprekende naam vereniging De Nieuwe Wildernis. In overleg met de oprichters van deze vereniging, Stichting Het Drentse Landschap, Het Drents Particulier Grondbezit en Staatsbosbeheer, is afgesproken dat op basis van de gelijknamigheid in de toekomst vaker zal worden samengewerkt. Dit themanummer is de eerste vrucht van deze samenwerking. De Nieuwe Wildernis, met name gelegen in Drenthe, zet een flinke stap richting natuurbescherming in de meest pure zin des woords. Door de grondeigenaar worden stukken natuur aangewezen waar de menselijke invloed zoveel mogelijk wordt uitgebannen. De ontwikkeling van de natuur wordt hier dus echt overgelaten aan de krachten en grillen van de natuur, een waarlijk on-Nederlandse situatie. Op dit moment is 105 hectare natuurgrond opgenomen in de Nieuwe Wildernis, hier zal over een aantal jaar gekeken worden welke spontane ontwikkelingen in deze wildernis zijn te vinden. De mens als toeschouwer in de Nederlandse natuur, wij hopen u op de hoogte te mogen! De Nieuwe Wildernis is de vereniging van eigenaren van de stukjes natuur die zich de komende jaren zullen ontwikkelen tot wildernis. Naast de kernactiviteit van natuurbescherming richt de vereniging zich ook op de beeldvorming en het denken rond het begrip wildernis. N
u
w
w
die elk een stuk van hun bezit
Het belangrijkste medium hierin is de website www.wildernis.nu. het platform waar iedereen zijn of haar mening kan geven over natuur, wildernis en natuurbescherming. Dit gebeurt ondermeer naar aanleiding van kritische stellingen, zoals: 'door de natuur z'n gang te laten
hebben teruggegeven aan de natuur door zich tegenover hun vereniging te verplichten deze
gaan verdwijnen er juist dier- en plantensoorten uit Nederland'. Er wordt ruimte gegeven voor discussie, het geven van visies en er is regelmatig een bijdrage van een bekende Nederlander
natuurgrond
niet meer te betre-
over deze onderwerpen.
den voor tenminste 50 jaar. Voor
In deze uitgave van het tijdschrift Nieuwe Wildernis kunt u alles lezen over de ins en outs van de gelijknamige vereniging. Hierbij wordt de oprichting van de vereniging in een breder perspectief besproken en komen ook andere partijen aan het woord. Zo zijn er bijvoorbeeld bijdragen van de Drentse Milieufederatie, Natuurmonumenten, de maatschappij van
geen enkel doel, ook niet voor onderzoek. Hiermee beogen de leden aandacht te vragen voor de intrinsieke waarde van natuur. Waarom ze dat doen
weldadigheid en Triple E. Onderwerpen variĂŤren van de terugkeer van de bever in het Hunzedal, het wel en wee rond Plan Goudplevier en een schets van het laatste oerbos van Nederland, het Norgerholt. Verder kunt u lezen over het Drents-Friese Wold, de Drentse duisternis, de rol van grote zoogdieren in de wildernis, het derde Nationaal Park van Drenthe en een interview met een grondeigenaar binnen De Nieuwe Wildernis.
wordt in dit artikel uiteen gezet.
Namens de redactie en vereniging De Nieuwe
lil
Wildernis, veel leesplezier! o
R
N
s
N
U
M
M
R
5
0
3
wildernis, De filosofie
nieuwe kansen
van de Nieuwe
Wildernis ~ Vervreemding
w co
cc w
:;; w
o z
-c > 0..
o
o o co u,
van de natuur
De mens was vroeger gedwongen zich aan te passen aan de bedreigingen van de natuur, maar ervoer de overdaad ook als een geschenk. Deze instelling leidde tot de behoefte om dankbaarheid te getuigen in uitgevoerde rituelen en persoonlijke gebeden aan de natuurv,erschijningen als bomen, bergen, rivieren, zon en maan en aan de voorstelling van de geest of de ziel die daar achter zat. De komst van de landbouw, een paar (7 tot 10) duizend jaar voor onze jaartelling is misschien wel de meest ingrijpende gebeurtenis voor de mensheid en de aarde. De mens leert de natuur naar zijn hand te zetten voor eigen levensbehoefte. Maar de instelling van haar en hem blijft er een van respect en dankbaarheid. Dat verandert niet zo veel met de komst van monotheïstische godsdiensten. Het begin van de verlichting omstreeks 1650 bracht wel een ommekeer in de verbintenis met de natuur. Vanaf die tijd werd de natuur alleen nog beschouwd als object van het streven van de mens de natuur te doorgronden en tot nut te maken voor eigen doelstellingen. Natuurwetenschappen en godsdienst waren in vele culturen voor die tijd volledig verbonden. Nieuwe wetenschappelijke ontdekkingen en de zich ontwikkelende filosofische scholen, gebaseerd op
In elkaar steeds sneller opvolgende gebeurtenissen wordt de mensheid geconfronteerd met crisissituaties. Armoede, voedseltekorten, opdrogende energiebronnen, natuurrampen, milieuproblematiek, financiële crisis. Voor milieuproblematiek is enige aandacht, uit angst geboren. Voor natuur nauwelijks. Er wordt niet in geïnvesteerd. Of de klimaatcrisis nu zorgvuldig bestudeerd wordt ofwat minder, bij eenvoudige analyse van de oorsprong van de problematiek N
UWE
W
blijkt al gauw, dat deze is toe te schrijven aan de verstoorde verhouding tussen mens en natuur. Met de beurscrisis, de financiële crisis, de energiecrisis, de crisis tussen arm en rijk, zou het wel eens niet anders kunnen zijn, al zou het daar waarschijnlijk meer liggen aan een verstoorde verhouding tussen de mens, diens eigen natuur en de samenleving. De analyse leert vooral: er zijn te veel mensen op deze wereld. D
R
N
s
N
U
M
M
grondgedachten van klassieke filosofen, moesten wel, onvermijdelijk, leiden tot scheiding van wetenschap en het spirituele leven en tot vervreemding van de natuur. De materiële behoefte neemt toe nu men ook in minder ontwikkelde landen een overmatig gebruik van natuurlijke bronnen en een overmatige hoeveelheid ruimte voor zich opeist. De groei van de wereldbevolking en technologische ontwikkeling van de consumptiemaatschappij versterken de materiële behoefte. Dat alles zorgt ervoor dat in plaats van een aanpassing aan de natuur - zoals in vroeger tijden - de natuur zich steeds weer moet aanpassen aan menselijke behoeften. R
5
0
4
'"w
'>" w
o
o ro u,
Ontworteling De natuurfilosoof Wim Zweers laat in zijn boek "Participeren aan de natuur" zien dat sinds omstreeks 1650 de grondhouding ten opzichte van de natuur wezenlijk veranderde. Vanaf die tijd beschouwt de mens de natuur als een geheel van uniforme wetmatigheden, als was in zijn handen te kneden naar zijn behoefte, mits hij de wetten maar kent. Descartes met zijn Cogitoergosum- Ik denk dus ik besta - dacht in deze richting, maar deze gedachten zijn bij Plato en Aristoteles al enigszins te vinden. Sinds de Verlichting zijn deze klassieke ideeën naar een moderne natuurwetenschappelijk wereldbeeld gedefiruëerd. na de ontworteling van een archaisch mythisch wereldbeeld. Sinds de Verlichting onderscheidt Zweers dan de ontwikkeling een aantal grondhoudingen, die alle te maken hebben met de mens, die de natuur wil controleren. Het is de grondhouding, die lijkt op die van "despotisch heerser" over natuur en later die van "verlicht heerser", als ten tijde van de romantiek natuur meer waardering krijgt. Maar het moet dan wel geciviliseerde natuur zijn. De scherpe kantjes moeten eraf Ook de Christelijke grondhouding van de "rentmeester", die zich weer later manifesteert, rekent hij tot de controlerende grondhouding. De mens beheert om de rente te behouden. Hij heeft het vruchtgebruik. Anders dan de grondhouding van het rentmeesterschap ontstaat er een grondhouding in de 20e eeuw met de opvatting dat de natuur niet van de mens is, maar een eigen intrinsieke waarde heeft. Gelijkwaardigheid en doelgerichtheid zijn twee elementen in dit model. De mens wordt partner van de natuur. Realisering van de doeleinden gaat niet ten koste van de andere partij, de mens handelt niet ten koste van de natuur. Wel zijn er ecologische doelen voor de mens, dus de ecologische processen kunnen wel worden beïnvloed. Een grondhouding die verwant is aan die van partner van de natuur noemt Wim Zweers participeren aan de natuur. De mens wordt participant aan de natuur en beseft dat hij deelneemt N
u
w
w
aan het gebeuren dat hem omvat, maar dat dat hem te boven gaat. Het is groter dan hij en het gaat door, ook als hij zou ontbreken. Het zet zich misschien voort op andere wijze, in ieder geval met andere medespelers. Gaat het bij het partnermodel om de natuur als betekenisvolle entiteit naast de mens, in het participatiemodel gaat het om de natuur als betekenisvol universum, waarvan de mens deel uitmaakt. Hij voelt er zich op 'omvattende' wijze mee verbonden, zij het als zelfstandige identiteit en cultuur bezittend subject. Het gaat dus niet alleen om biologisch participeren, maar veeleer om zich zodanig te verhouden tot die feitelijkheid, dat daar een zin, een betekenis aan wordt ontleend. Het is een betekenis die mede bepalend is voor zijn opvatting over de essentie van mens-zijn. Het is dus zijn zelfbeeld. Dit betekent dat de zin niet wordt ingebracht door de mens zelf, maar met erkenning van de intrinsieke waarde van de natuur. Hij zou zich wel op het standpunt kunnen stellen dat hij het enige wezen is dat tot erkenning en ervaring van de intrinsieke waarde van de natuur in staat is. Op het begrip intrinsieke waarde kom ik later terug.
Unio
Mystica
Een extreme uitwerking van het participatiemodel als grondhouding is de sinds de Alchemisten al bekende UnioMystica.Het is het ervaren van eenheid met de natuur als een spirituele ervaring van verbondenheid, waarbij het de 'ik' van het subject wegvalt en er sprake is van een identiteitsloze eenheid. In plaats van de werkelijkheid of de natuur uit het participatiemodel, wordt er gesproken van "God of de Natuur" bij Spinoza, of Tao" in de Chinese traditie, begonnen bij LaoTse, of" de Grote Geest", "The Divine Process", "Living", "Het Al-Ene". Het komt in alle culturen in enigerlei vorm voor om nagestreefd te worden, maar het is voor slechts weinigen weggelegd.
ser" en "rentmeester" instrumenteel gericht zijn. De grondhoudingen van "partnership'len "participeren" zijn gericht op de intrinsieke waarde van natuur. Dat is het doel op zich zelf Ten slotte, de laatste grondhouding is die van de fundamenteel identificerende gerichtheid op een verschijningsvorm van het Goddelijke, een werkelijkheid waarmee men zich tracht te verenigen.
Waardering van natuur Samenvattend zou kunnen worden gezegd over de grondhoudingen ten opzichte van de natuur, dat de modellen van "despoot", "verlicht heero
R
N
s
NUMMER
De mensheid heeft lange tijd de natuur als bron voor voedsel en energie ervaren. Met de komst van de tijd, die we de verlichting noemen, 5
5
verandert de grondhouding ten opzichte van natuur wezenlijk, wanneer natuur als een entiteit apart gezet wordt. Als object van studie en object om geheel uit te nutten voor de menselijke materiĂŤle behoeftebevrediging, krijgt natuur een andere betekenis. Daarbij past de grondhouding van 'despoot' en 'verlicht heerser'. Het merendeel van de mensheid heeft nog geen andere grondhouding. Inherent aan de ondervinding van schaarste aan natuur ontstaan wel andere inzichten. De waardering van natuur in economisch opzicht verandert. Zo ondervindt de huizenmarkt dat een N
E
UWE
w
huis gelegen naast een bos 30% meer waard is dan een soortgelijk huis in een dicht bebouwde omgeving. Er ontstaat het inzicht dat natuur beschermd dient te worden. Natuurbeschermers bekommeren zich over het verdwijnen van soorten. De Vereniging van Natuurmonumenten heeft er zijn oprichting aan te danken. De grondhouding van de mens als "rentmeester" hoort daarbij. Door wetenschappelijk onderzoek worden er verschillende functies van bos onderscheiden. En daarmee verandert ook de economische waardering van bos, zonder dat zulks overigens o
R
N
s
NUMMER
in geld wordt uitgedrukt. In willekeurige publicaties is een opsomming daarvan te lezen. Bos filtert fijnstof Vergeleken met het open veld is in bos de stofconcentratie slechts 50%. Met verkeer en stadsleven is de concentratie een veelvoud van die in het vrije veld. Een overmaat van onder andere CO2 in de dampkring wordt veroorzaakt door menselijke activiteiten. Schadelijke opwarming van de aarde is erdoor onvermijdelijk. CO2 wordt door groeiend bos omgezet in zuurstof en heeft dus een gunstig effect op dit proces. Bosgrond houdt water vast, voorkomt erosie en reinigt water. 5
6
Nieuwe wildernis wordt een waarachtig sanctuarium van natuur.
bevordert de creativiteit en inspireert. Hoewel
waarde, de waarde als inspiratiebron en de spirituele waarde worden ontdekt.
natuur bezit ontwerpelijkheid", niet bewuste. doelgerichtheid. Maar de mens is waarschijnlijk het enige wezen dat tot erkenning van zo'n doelgerichtheid in staat is. Darwin, de wetenschapper, schrijft er niet over maar beschrijft wel de uitkomsten in zijn evolutietheorie.
Vele componisten, schilders en dichters herkenden die waarden reeds lang geleden. Maar ook organisaties, zowel bedrijfsleven als overheid, "trekken zich terug op de hei" om zich voor
De natuur bezit dus ontwerpelijkheid en dat is wat haar waarde verleent, waarde in zichzelf en voor zichzelf. Deze intrinsieke waarde herbergt
de mens bos als besloten ruimte ervaart, ondervindt hij daar dat natuur geen oordeel heeft en voelt zich er veelal beschermd. De gevoels-
• Sporen van etherische oliën in boslucht bevorderen het welbevinden van een mens die in het bos loopt en versterken de gezondheid. • Het dichte bladerdak veroorzaakt een aangenaam klimaat, het vlakt extremen af en filtert .UV- stralen. • De geluidarme omgeving verlaagt de bloeddruk en helpt spanning te verminderen. • Maar ook de coulissen van geluiden van vogels en ruisen van de wind door het bladerdak, als ook het natuurlijke lichtspectrum werken ontspannend.
nieuwe inzichten en harmonie in de organisatie te laten inspireren. Met deze laatst genoemde ervaringen benaderen wij de betekenis van de intrinsieke waarde van natuur. Dit is niet de nutswaarde, noch de materiële of de instrumentele waarde maar de
dens klimaatconferenties zoals die in Kopenhagen, en in de landelijke politiek, enige aandacht aan wordt besteed. Maar ook daar zien we geen andere grondhouding dan die van de "verlicht heerser", of van de "rentmeester", met vaak angst als motivatie. Kortgeleden riep minister Rouvoet, de voortrekker van de Christen Unie, op tot een grondhouding van rentmeester.
De intrinsieke
waarde
Eigenlijk pas in de vorige eeuw komen we tot andere inzichten over de waardering van natuur. Dat komt waarschijnlijk voort uit waarnemingen: bijvoorbeeld dat bos een hoge waarde vertegenwoordigt voor de mens, voor zijn fysieke en psychische welzijn. De veelheid van vormen en kleuren leidt af van de dagelijkse zorgen, N
u
w
w
kennelijk een metafysische voorbeslissing die je als de oude Grieken "Logos" zou kunnen noemen. Deze intrinsieke waarde omvat 'systemie value', waarden naar buiten, volgens de waardetheorie van Rolston. Om met Spinoza te spreken, de zelfhandhaving van een soort, door hem "conatus" genoemd staat niet op zichzelf,
waarde die de natuur heeft in zichzelf en voor zichzelf. Het zijn waarden om te ontdekken
maar verhoudt zich tot de omgeving.
en niet om te genereren. Dat sluit niet uit, dat deze waardering ook een instrumentele waarde impliceert en nog minder sluit het waardering voor zichzelf en voor anderen uit.
Deze intrinsieke waardering van de natuur, de waarde in zichzelf en voor zichzelf, kan niet anders leiden dan tot een andere grondhouding ten opzichte van natuur dan de heersende. Het zou de mensheid moeten kunnen leiden tot een participerende houding, omdat hij volgens dat inzicht al onderdeel is van de Natura Naturata en in zich weet de systemic value, de Logos, de Natura Naturans als essentie van zijn bestaan.
Waarden De hier aangegeven opsomming van nieuw ontdekte functies van natuur is ongetwijfeld niet compleet. Het zijn wel ontdekkingen waar tij-
Grondhouding
Het gaat om de waarde die te maken heeft met het dynamisch proces van de natuur zelf. Natuur in beweging lijkt, of is, toenemende chaos, die lijkt te zoeken naar zelfordening, naar reductie van entropie. Of zoals een Engelse bioloog het uitdrukt a totclofNatura]projectsnaar het zoeken van nieuw evenwicht. Er is wel toeval in dit proces, maar "het is geen toeval dat het toeval is", zegt Prof. Mathijs G.c. Schouten, adviseur van Staatsbosbeheer. Want dit leidt tot voortgang, ontplooiing en diversiteit. Waarden worden niet gecreëerd maar ontwikkelen zich min of meer vanzelf: een natuur vol projecten van kristallen tot levende wezens en hele ecosystemen. Zelf bepaling van natuurlijke entiteiten met betrekking tot toekomstige mogelijkheden in een zelf regulerend globaal systeem waarvan de intelligentie, hoewel niet bewust, qua complexiteit vergelijkbaar is met een menselijke samenleving. De natuurfilosoof Rolston zegt" de DER
N
s
N
U
M
M
Het zou wel eens kunnen zijn dat de mens met een hoge waardering van de intrinsieke waarde van de natuur en daarmee met een "deelnemende", of "partnership" grondhouding ten opzichte van de natuur ook dichtbij inzichten komt die de verlichting zich had voorgesteld. Maar belangrijker is, dat zo'n grondhouding perspectieven biedt voor oplossingen van de milieuproblematiek. En daar zijn technologische verworvenheden uitstekend bij te gebruiken. De eerste technologische vondsten bekend als "cradle to cradle" zijn daar een voorbeeld van.
Vereniging
De Nieuwe
Wildernis
Het Drents Particulier Grondbezit, Stichting Het Drentse Landschap en Staatsbosbeheer presenR
5
7
cr w
''"" w
o Vl
z « I
o Io u.
teerden in april 2009 een nieuwe initiatief Doel was om de natuur weer een eigen plek te geven. Hiervoor werd in aanwezigheid van mevrouw Irene van Lippe-Biesterveld een verklaring door de betrokken organisaties getekend: "Natuurgebieden bieden een thuis voor ontelbare planten en dieren. En lang voordat wij onze mensenwereld vormgaven, was er al natuur. Waren er al planten en dieren in wisselwerking met hun
waar je leeft. Het bos in en om je leefomgeving. Het tweede soort bos is het bos waar je beleeft. Het bos, waar oudtijds jonge mannen werden geïnitieerd om als volwassen man erkend te worden. De derde soort is het bos, waar de mens niet komt. Dat is alleen van de natuur. Dat is dus echte wilde natuur zonder enige menselijke invloed.
L
DER
N
s
N
U
M
Maar dan zou er ook bos moeten komen, waar de mens niet geacht wordt enige invloed uit te oefenen: nieuwe wildernis. En aan die ruimtelijke indeling is de vereniging De Nieuwe Wildernis alvast begonnen in Drenthe. Het zou natuurlijk mooier zijn dat de terreinen, die straks onder leiding van de natuur zelf wildernis worden, grotere aaneengesloten gebieden waren. Maar het begin is er. De vereniging heeft dus met een symbolische daad te stellen nogal wat voor ogen. Aandacht vragen voor de intrinsieke waarde van natuur en daarmee voor een andere grondhouding ten opzichte van natuur en over enkele generaties zien hoe aan zichzelf overgelaten natuur zich ontwikkelt. De vereniging zal ongetwijfeld toe-
Die derde soort natuur kennen we in Nederland niet meer. In de rest van de wereld is het snel aan het verdwijnen. De oorzaken kennen we. Maar het zou zo'n gekke gedachte niet zijn om Nederland een nieuwe opdracht voor
ling, als zij dan nog in leven zijn. Zo niet dan is het een geschenk voor de kinderen, waar ze na w
en om woongebieden. Dan is er aaneengesloten bos, zoals op de Veluwe, waar we recreëren.
lende woorden met een eigen betekenis. Het eerste soort bos betekende zo veel als het bos,
voorspellen. Nieuwe wildernis wordt een waarachtig sanctuarium van natuur. Mensen kunnen er alleen van buiten naar kijken en zich na 50 jaar ongetwijfeld verbazen over de ontwikke-
w
waarbij de mens weer leert deel te nemen aan de natuur door de waarde ervan te erkennen.
Achter deze opzet schuilt een oude Indiase traditie. Er bestaan in India voor bos drie verschil-
De initiatiefnemers vinden niet alleen dat de natuur recht heeft op een eigen plek, maar denken dat natuur zich los van ingrijpen van de mens kan herstellen van de menselijke invloed en zich waardevol kan ontwikkelen in een richting die de mens ook nu nog steeds niet kan
u
ruimtelijke ordening te geven, die neerkomt op bedoelde driedeling. Dan komt er meer bos in
Drie soorten bos
omgeving. Zij verdienen ons respect en hebben een zelfstandig recht op bestaan".
N
sa jaar even naar kunnen kijken. In feite is het een praktische invulling van de grondhouding,
geven dat het nog maar een klein opstapje is naar een kwalitatief groots wereldbeeld. Mens en aarde zijn er wel aan toe. M
R
5
8
11II