23 in getal raoul nijst |bert van straten by raoul nijst

Stolpersteine, â&#x20AC;&#x2DC;Waarom Stolpersteine?â&#x20AC;&#x2122; en crowdfunding voor het landelijk Holocaust Namenmonument in Amsterdam.

Raoul Nijst | Bert van Straten

Colofon Tekst: Raoul Nijst en Bert van Straten Ontwerp: Smash-on Fotografie: Frans Dansen / Bart de Kock / Sophie Krale / Raoul Nijst / Corrie van der Pijl Artist impression omslag: ontwerp Nationaal Holocaust Namenmonument 2017, Auschwitz Comité. © Raoul Nijst en Bert van Straten 23 in getal is een uitgave van Comité Holocaust Namenmonument Nederland | Altena

Stolpersteine, â&#x20AC;&#x2DC;Waarom Stolpersteine?â&#x20AC;&#x2122; en crowdfunding voor het landelijk Holocaust Namenmonument in Amsterdam. Raoul Nijst en Bert van Straten

Inhoud Voorwoord Monumenten zwijgen, maar zeggen zo veel

7 7

Hoofdstuk 1 Opnieuw verteld Vijandigheid tegen de Joden Eén kant van de jodenhaat Miljoenen slachtoffers Universele Verklaring van de Rechten van de Mens

9 9 9 10 11 12

Hoofdstuk 2 De eerste stappen naar een namenmonument voor Holocaust slachtoffers Eerste ontwerp van Jaap Kaas Initiatief Nederlands Auschwitz Comité Ontwerp Libeskind Locatie blijft discussiepunt Landelijke inzamelingsactie Jacqueline van Maarsen Bijdragen overheid

13 13 13 14 14 14 15 16 16

Hoofdstuk 3 Zeven Stolpersteine in Woudrichem Ter nagedachtenis

18 18 18

Hoofdstuk 4 De expositie “Waarom Stolpersteine?” Een boek, een monument, een straatnaam… Het verhaal van de familie Benjamins Onverschillig

23 23 25 25 27

Hoofdstuk 5 Comité Holocaust Namenmonument Nederland | Altena Werkwijze van het Auschwitz Comité Comité aan de slag Communicatie Check slachtoffers

30 30 36 36 37 37

Hoofdstuk 6 Resultaten Financiële verantwoording Uitreiking certificaten

39 39 39 40

Voorwoord Monumenten zwijgen, maar zeggen zo veel Ruim 102.000 Joodse en 220 Roma en Sinti slachtoffers van de Holocaust krijgen meer dan 70 jaar na de Tweede Wereldoorlog een eigen monument. In Amsterdam zal een landelijk monument verrijzen met alle namen van de Nederlandse slachtoffers van de Holocaust. Iedere inwoner kan meebouwen aan dit indrukwekkende gedenkteken voor de Nederlandse slachtoffers van de nazi-verschrikkingen. Zoals op veel plaatsen in het land is het Comité Holocaust Namenmonument Nederland | Altena in onze nieuwe gemeente Altena die uitdaging aangegaan. Met voldoening constateren de leden van ons Comité dat het de samenleving van Altena is gelukt om een zodanige bijdrage te leveren dat de mensen die een directe relatie met Aalburg, Werkendam en Woudrichem hebben of hadden vereeuwigd worden op het Namenmonument te Amsterdam. Hoe en met wie wij tot dit resultaat zijn gekomen leest u in dit boekje. Wat ook in dit boekje aan bod komt is het belang van de herinnering aan de mensen van toen, die het slachtoffer werden van uitsluiting, vervolging en moord. Het Namenmonument geeft daar vorm en inhoud aan. Van belang is ook het Namenmonument te zien als een teken van toen, omdat elke tijd, elke gebeurtenis een boodschap voor de toekomende tijd in zich draagt. Die boodschap zien en verstaan is de opdracht. Niet om tot vervelens toe te herkauwen wat al vele malen is herhaald. Nee, het gaat om het zoeken naar de verbinding tussen de verschrikkelijke tijd van toen en de nieuwe generaties voor wie vrede en veiligheid vanzelfsprekend is, terwijl dat niet zo vanzelfsprekend is. Daar moet elke generatie weer iets voor doen. Niet af en toe, maar voortdurend. Telkens het verhaal vertellen -waarbij monumenten hulpmiddelen zijn- helpt daarbij. Namens Comité Holocaust Namenmonument Nederland | Altena Joop Worrell

Hoofdstuk 1 Opnieuw verteld Woorden afgegraven tot in het bot, Beelden losscheuren tot de laatste verflaag en dan achteruitzitten in de leunstoel die de kleinkinderen hebben neergezet. Troostkussen in de rug, De blik gericht op verder en later. Ik ben te laat geboren of te vroeg. De vragen hangen je de keel uit. Water van onverwerkte schrik sijpelt langs je mondhoek. Vader wordt oud. Eigenlijk is hij nooit jong geweest. De vingers glijden langs haar hand. We ontwijken elkaars ogen. Wat hebben wij elkaar te zeggen opdat we niet stikken in de stilte. 1

Awraham Soetendorp Vijandigheid tegen de Joden In dit gedicht beschrijft rabbijn Awraham Soetendorp het gesprek dat de Joden steeds weer met elkaar moeten voeren. Het is door de terugkerende vervolgingen een eeuwenoud gesprek. Hoe maak je aan jongeren duidelijk -die de vervolgingen niĂŠt hebben meegemaakt- dat voor de Joden het gepest, gesar, mishandeling en vaak ook moord en doodslag altijd dichtbij is? Al vanaf de oudheid is er vijandigheid tegen de Joden. De Joden werd regelmatig het leven onmogelijk gemaakt, werden vervolgd en vermoord. De redenen zijn even dwaas als onrechtvaardig en de gevolgen voor de mensen in de streek en land waarin zij leven groot. Het vernietigt het samenleven en daarmee de samenleving. Jodenhaat (antisemitisme) uit zich in de weerzin waarmee Joden worden behandeld en in de ergste vorm: 1Gedicht

van Awraham Soetendorp, uit: Mediene Sjtampers, komst, verblijf en ondergang van de Werkendamse en Woudrichemse joden, 1680-1943, Bert van Straten. Historische Vereniging Werkendam en De Werken c.a. Werkendam, 1993.

door moord en doodslag op mannen, vrouwen en kinderen. Deze diepe afkeer is het gevolg van een door de tijd heen gegroeide, (mis) opvatting. Dit kan lang verborgen blijven en dan toch weer plotseling de kop opsteken. De haat heeft zich moeiteloos door de tijd weten te handhaven. Via de gladiatoren, keizer Nero en theologen met sterke anti-Joodse opvattingen, vond de haat tegen Joden zijn weg naar het wrede tsaristische Russische Rijk. Uiteindelijk moorden Hitler’s nazi bendes –als ruiters van de Apocalyps- vrijwel het gehele Europese jodendom uit. En daar is het niet bij gebleven. Ook in onze tijd, de tijd van individualisme, tablets en virtual reality is de haat tegen Joden onder ons! Eén kant van de jodenhaat Haat tegen Joden is vaak een excuus voor de gebreken en fouten waarachter sommige mensen en bepaalde regeringen zich verschuilen. Ze geven liever anderen de schuld van ongeluk en misfortuin, in plaats zelf verantwoordelijkheid te nemen. “Zeg me waarvan je de Joden beschuldigt en ik zeg je waaraan je zelf schuldig bent”. Toen

Foto: Auschwitz Comité

de nazi’s de Joden verweet dat zij de wereld wilde overheersen, wreef het de Joden zijn eigen verlangen aan. En dat is slechts één kant van de jodenhaat. Haat tegen Joden is altijd een uiting van eigen tekortkomingen en het onvermogen om daarmee om te gaan. Staten zoeken verklaringen voor hun eigen falen en leggen de schuld dan vaak bij het internationale Jodendom. Ook dat is slechts één kant van de jodenhaat. Antisemitisme is een gebrek aan inzicht van de massa in de problemen die in een samenleving spelen. Ze zijn niet in staat de oorzaken van eigen nood en ellende te doorzien. En dan geef je maar lekker veilig voor de massa zelf een kwetsbare groep de schuld. Maar ook dat is slechts één kant van de jodenhaat.2 Miljoenen slachtoffers Al die vormen van jodenhaat smolten samen in Hitler ’s Derde Rijk. In dit uiterst misdadig nazi-Duitsland was vervolging, deportatie en moord de normaalste zaak van de wereld. En dat was niet toevallig. De in Duitsland al bestaande ideeën over de ongelijkheid van mensen, over eer, bloed, gemeenschap en ras zijn door de nazi’s tot het uiterste doorgevoerd. Daardoor stonden normen en waarden onder zware druk. De samenleving schoof langzaam op naar de mening dat uitsluiting en vervolging van mensen normaal is. De stap naar het moorden is dan niet zo groot meer. Niemand nam het meer voor de vervolgden op. Vogelvrij waren ze, zonder enige Vanuit Nederland vertrokken 102 treinen naar de vernietigingskampen Bron: Spoorwegmuseum Utrecht | Foto: Raoul Nijst

Vasili Grosman. Leven en lot. Uitgeverij Balans, Amsterdam 2008.

bescherming. Miljoenen mensen, Joden, Roma en Sinti, homosexuelen, gehandicapten, Jehova getuigen en (politiek) tegenstanders van het Derde Rijk werden het gas in gejaagd, doodgeschoten, uitgehongerd, gemarteld. Jonge mensen in de kracht van hun leven, bejaarden, maar ook kinderen. Niemand werd ontzien. Zo ook niet de Joden uit de gemeenten Aalburg, Werkendam en Woudrichem. Een geweldige hoeveelheid aan menselijke begaafdheid, liefde, warmte en denkvermogen is daarmee ook in deze gemeenten verloren gegaan. Universele Verklaring van de Rechten van de Mens Uit het grote lijden ontstaat na afloop van de Tweede Wereldoorlog wereldwijd het besef dat er meer bescherming voor onderdrukte en vervolgde mensen moet komen. Een belangrijke stap hierin is de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM). De verklaring werd op 10 december 1948 aangenomen door de leden van de Verenigde Naties, zonder tegenstemmen, maar met acht onthoudingen (waaronder de voormalige Sovjet Unie, Saudi-Arabië en Zuid-Afrika). Een groot aantal wetten, o.a. burgerrechten, zijn daarna door de meesten staten ondertekend. Het blijkt echter geen garantie op succes tegen de haatbacil te zijn. Dagelijks vullen de kranten en de tv3 schermen zich met de berichtgeving over de gevolgen van uitsluiting, vervolging en moord. Hoe belangrijk wetgeving ook is, menswaardig samenleven lukt niet zonder de inspanningen van de individuele mens. Mensenrechten beginnen aan de basis, daar waar de een de ander ontmoet. Wij zijn zelf verantwoordelijk voor eigen opvattingen en daden. Onze omgeving is niet alleen de verantwoordelijkheid van de ander. Kijken we weg of doen we er iets aan? Om met de Woerkumse filosoof wijlen Errit van der Velde te spreken: “met elkaar moeten we uit proberen te zoeken hoe dat moet ”samenleven”, zo dat ieder tot zijn recht kan komen. Als we daar hartstochtelijk naar zoeken ervaren we alleen al daaraan een diep gevoel van levenszin. Een gevoel dat ons helpt stand te houden en weerstand te bieden tegen de onzinnigheid en onrechtvaardigheid van het kwaad”. Herdenken helpt daarbij en om te herdenken moeten we elkaar telkens opnieuw 4 het verhaal vertellen.

Louise Arbour,”Nooit meer onverschillig”, Auschwitz lezing januari 2010/dagblad Trouw 30 januari 2010.

Bert van Straten, Er was toen en er is nu…Woudrichem 1997

Hoofdstuk 2 De eerste stappen naar een namenmonument voor Holocaust slachtoffers In Nederland staan meer dan 3.700 oorlogsmonumenten die herinneren aan de Tweede Wereldoorlog, oorlogssituaties of vredesoperaties nadien. Deze monumenten zijn opgericht voor verschillende slachtoffergroepen. Zoals burgerslachtoffers, vervolgden en verzetsslachtoffers uit Nederland, burgers uit voormalig Nederlands-Indië, militairen en koopvaardijpersoneel. Er zijn dus veel plaatsen waar slachtoffers van oorlog en met name de Tweede Wereldoorlog worden herdacht. Maar een monument met de namen van alle Nederlandse slachtoffers van de Holocaust? Dat ontbreekt. Hoewel het niet veel had gescheeld of Nederlandse Holocaust slachtoffers hadden ruim 70 jaar geleden al hun monument gehad. Eerste ontwerp van Jaap Kaas Vlak na de Tweede Wereldoorlog werd het eerste ontwerp voor een namenmonument gepresenteerd. Aan de Amsterdams Joodse beeldhouwer Jaap Kaas (1898-1972) werd in 1945 -toen hij in Amsterdam terugkeerde van zijn onderduikadres in Rotterdam- door de Amsterdams Joodse gemeenschap het verzoek gedaan of hij een ontwerp wilde maken voor een monument. Een monument waarin de erkentelijkheid van de Joodse Amsterdammers zou worden uitgedrukt naar de stad Amsterdam. Jaap Kaas aanvaardde de opdracht en maakte een ontwerp. De buitenzijde van het monument was van zwart graniet en visualiseerde een regelrechte aanklacht tegen de verschrikkingen en het leed dat de nazi’s hebben aangericht. De binnenzijde was van wit marmer. In het marmer wilde Jaap Kaas, zoals hij tijdens de presentatie van zijn ontwerp zei: “…de namen der honderdduizend gedode Joodse Nederlanders uithakken.” De commissie die het ontwerp moest beoordelen vond de buitenzijde van het monument een aanklacht tegen de nazi-verschrikkingen en daarom geen goed plan. Zij wilden het monument puur ‘erkentelijkheid’ laten uitstralen. Jaap Kaas vond dit geen goed idee en kon zich niet vinden in de mening van de commissieleden en gaf zijn opdracht terug. Hierbij sprak hij de historische woorden: ‘Het is dit, of niks!’. Het ontwerp van

5 het monument werd nooit gerealiseerd en is alleen in tekeningen bewaard gebleven. Nederland bleef jarenlang herdenken, zonder een monument voor de meer dan 100.000 Nederlandse Holocaust slachtoffers.

Initiatief Nederlands Auschwitz Comité Jaren later, het is inmiddels 2006, ijvert het Nederlands Auschwitz Comité voor een namenmonument voor alle Holocaust slachtoffers uit Nederland. Een monument met de namen van ruim 102.000 Nederlandse vervolgingsslachtoffers: Joden, Roma en Sinti. Mensen -van kleine kinderen tot volwassenen- die in of op weg naar de concentratie- en vernietigingskampen om het leven zijn gekomen; vermoord in gaskamers of door massa-executie, ziekte, honger, uitputting of het verrichten van slavenarbeid het leven hebben gelaten. Vervolgingsslachtoffers die geen eigen graf hebben. Geen graf dus, waar nabestaanden heen kunnen om hun familie of vrienden te herdenken. Ontwerp Libeskind Het plan van het Nederlands Auschwitz Comité werd voortvarend opgepakt. De beroemde Pools-Joodse architect Daniel Libeskind (hij ontwierp onder andere het World Trade Center ter vervanging van de Twin Towers die op 11 september 2001 werden verwoest) werd bereid gevonden het monument te ontwerpen. Zijn eerste ontwerp een slingerende muur van ruim 400 meter blauw beton en de beoogde locatie in het Wertheim park in Amsterdam stuitte op veel verzet van de Amsterdamse bevolking. En dan met name van mensen die in de buurt woonden van de beoogde locatie. Jarenlange discussie volgde, totdat uiteindelijk een compromis werd gevonden in het hart van de vooroorlogse Joodse buurt in Amsterdam: in de Weesperstraat, ter hoogte van de Hermitage en de Protestantse Diakonie. Locatie blijft discussiepunt In april 2016 presenteerde Libeskind een aangepast ontwerp. Het eindresultaat mag er zijn. Het labyrintachtige monument bestaat uit 5

Nederlands Auschwitz Comité. Documentaire 102.000 namen; een bittere Amsterdamse Affaire, prof. dr. Jan Teeuwisse, 2016.

En dat zou voor de veiligheid rond het namenmonument beter zijn. Voor het Nederlands Auschwitz Comité is het Mr. Visserplein geen optie; temeer ook doordat het Comité al eerder deze locatie had afgekeurd. Inmiddels zijn de benodigde vergunningen afgegeven en zal de bouw van het monument in het Joods Kwartier aan de Weesperstraat in september 2018 starten. Volgens planning wordt het bouwwerk van bakstenen en reflecterend staal medio 2019 geopend.

Artist impression ontwerp Nationaal Holocaust Namenmonument | Bron: Auschwitz Comité

hoge bakstenen muren, die in vier Hebreeuwse letters de boodschap ‘In herinnering aan’ vormen. Op elk van de 102.000 stenen staat een naam, geboortedatum en leeftijd van het slachtoffer bij overlijden. Het ontwerp werd door het Auschwitz Comité met enthousiasme ontvangen. Wie mocht denken dat de discussie in Amsterdam beëindigd was, heeft het mis. Omwonenden van het voor het monument beoogde plantsoen verzetten zich hevig tegen de komst en noemen de Weesperstraat de ‘slechtst denkbare plek voor het Namenmonument’. Zo moeten enkele tientallen bomen worden gekapt om plaats te maken voor het monument. Bovendien is er volgens de bewoners gevaar voor schade aan de onderliggende metrobuis. Ze zetten een handtekeningenactie op touw en verzamelen zich in het Comité Niet Hier. Als alternatief wordt door omwonenden in december 2017 een grote -reeds bestaande- ondergrondse ruimte onder het Mr. Visserplein als nieuwe locatie genoemd. Bijkomend voordeel van het Mr. Visserplein is volgens hen dat deze ruimte ’s avonds kan worden afgesloten.

Landelijke inzamelingsactie Met de realisatie van het namenmonument is zo’n 7 miljoen euro gemoeid. Om dit geld binnen te halen startte het Nederlands

Auschwitz Comité een crowdfunding actie. Als bijdrage aan de financiering van het monument kon iedereen in Nederland één of meer namen van slachtoffers op het monument adopteren. Met een donatie van € 50,00 kon men één naam adopteren. Als aandenken kreeg de donateur een certificaat met daarop de geadopteerde naam. Naast het adoptieprogramma was het ook mogelijk om als supporter het monument te steunen zonder een naam te adopteren. Supporters konden zelf het bedrag kiezen dat ze wilden doneren. Daarnaast bestond voor bedrijven en organisaties de mogelijkheid sponsor te worden. Jacqueline van Maarsen Een wel heel opvallende donatie die we hier niet onvermeld kunnen laten is de donatie van mevrouw Jacqueline van Maarsen, schrijfster én vriendin van Anne Frank. Zij kreeg in 1970 van haar zus een klein gedichtje, handgeschreven door Anne. In het voorjaar van 2017 besloot Jacqueline van Maarsen het gedichtje te laten veilen. Van de opbrengst – veel hoger dan iedereen had verwacht – doneerde zij maar liefst 50.000,- euro voor het Namenmonument. Bijdragen overheid Een aanzienlijk bedrage van de te financieren 7 miljoen euro ontving het Nederlands Auschwitz Comité van de rijksoverheid: 2,3 miljoen euro. Staatssecretaris Martin van Rijn (VWS), die binnen het KabinetRutte II zorg droeg voor oorlogsslachtoffers, maakte in januari 2017 deze bijdrage bekend: “102.000 keer moord op Nederlandse Joden, Roma, Sinti...dat is eigenlijk niet te bevatten. Het blijft daarom tot in de lengte der dagen onze plicht om te herinneren en te herdenken. Ik verwelkom deze nieuwe plaatsen van herdenking en bezinning en steun deze initiatieven van harte. We blijven de levens van alle slachtoffers eren. We blijven hun namen noemen”, aldus de staatssecretaris. Naast de rijksoverheid zijn er ook tal van gemeenten die een financiële bijdrage hebben geleverd aan de realisatie van het namenmonument in Amsterdam. Ook de gemeenten Aalburg, Werkendam en Woudrichem werden gewezen op de mogelijkheden om financieel te participeren in dit landelijke monument. Ondanks het feit dat uit alle drie de gemeenten Holocaust slachtoffers afkomstig zijn, besloten het college van burgemeester en wethouders van zowel

Aalburg als Werkendam geen bijdrage te verlenen aan het monument. In hun visie was er geen direct belang voor de inwonenden, waardoor een financiĂŤle bijdrage niet gerechtvaardigd zou zijn. Daarentegen besloot het college van burgemeester en wethouder van Woudrichem wel tegemoet te komen aan het verzoek. De gemeente Woudrichem doneerde een bedrag van ruim â&#x201A;Ź 750,00. In Woudrichem speelden rond die tijd meer activiteiten rondom de Tweede Wereldoorlog. Zo werd in oktober 2016 het initiatief genomen om in de Vesting van Woudrichem zeven Stolpersteine te plaatsen ter nagedachtenis aan de Joodse inwoners. Daarnaast waren Frans Dansen (bestuurslid van het Visserij en Cultuurhistorisch Museum te Woudrichem) en Bert van Straten drukdoende met de voorbereidingen van een expositie over de achtergronden van de plaatsing van de Stolpersteine in Woudrichem.

Hoofdstuk 3 Zeven Stolpersteine in Woudrichem Stolpersteine (struikelstenen) zijn een idee van de Duitse beeldend kunstenaar Gunter Demnig. Het idee is inmiddels internationaal bekend als het Stolpersteine gedenkproject ter herinnering en als waarschuwing voor de nazi-verschrikkingen tijdens de Tweede Wereldoorlog. In veel Europese landen, maar ook ver daarbuiten, kom je de Stolpersteine tegen. Zoals in de Argentijnse hoofdstad Buenos Aires waar in oktober 2017 bij het Pestalozzi College een Stolperdrempel is geplaatst. Deze Stolperdrempel herinnert aan jeugdige Duitse vluchtelingen voor het naziregime die in het Pestalozzi College onderdak en veiligheid vonden. Stolpersteine worden in het straatplaveisel voor de woningen van de door de nazi´s verdreven, gedeporteerde of vermoorde Joden, Sinti, Roma, politieke gevangenen, homoseksuelen, Jehova´s getuigen en gehandicapten geplaatst. Op die stenen van 10 x 10 x 10 cm zit een messing plaatje waarop de naam, geboortedatum, en plaats en datum van overlijden van het slachtoffer gegraveerd is. De kunstenaar noemt ze Stolpersteine omdat je erover struikelt met je hoofd en je hart en je moet buigen om de tekst te kunnen lezen. Het project heeft door de jaren heen een grote vlucht genomen en is door zijn omvang niet meer door Gunter Demnig alleen uit te voeren. Sinds januari 2015 wordt het project georganiseerd door de 6 stichting Spuren – Gunter Demnig. Ter nagedachtenis De Stolpersteine aanpak is een indrukwekkende en aangrijpende wijze van herinneren: het levend houden van wat eens is gebeurd en met wie. Ook in Werkendam en Woudrichem zijn Stolpersteine geplaatst. Eerst dankzij een initiatief van Nel van As op de Hoogstraat in Werkendam voor de voormalige woning van de Elizabeth Johanna de Vries, Johanna Sientje de Vries en Joseph de Vries en enkele jaren later ook in Woudrichem. Jos Korthout nam daartoe het voortouw en bracht het initiatief mede dankzij zijn inzet en gulle gevers tot een goed einde. Op zondag 5 februari 2017 werden door Gunter Demnig in Woudrichem zeven Stolpersteine geplaatst in de 6

https://nl.wikipedia.org/wiki/Stolpersteine

Gunther Demning met de Werkendamse Stolpersteine| Foto: Corrie van der Pijl

bestrating voor de voormalige woonhuizen van de Woudrichemse Joden. Woudrichemmers die in 1942 in Auschwitz werden vermoord. Vier stenen liggen ter hoogte van Kerkstraat 18 ter herinnering aan Abraham Benjamins, zijn echtgenote Berendina Benjamis-Blok, hun zoon Jozef Abrahams en hun huishoudster Rosina Hertzberger. Ter hoogte van Kerkstraat 74 liggen drie Stolpersteine ter nagedachtenis aan Hartog Benjamins (de broer van Abraham), echtgenote Johanna Benjamins-van Straaten en hun zoon Jozef Abraham.

Jos Korthout: â&#x20AC;&#x153;Vanaf het moment dat ik wist waar de gedeporteerde en vermoorde Joden in Woudrichem hadden gewoond, kon ik nooit meer onverschillig langs deze huizen lopen.â&#x20AC;?

De plaatsing van de Stolpersteine werd druk bezocht. Foto: Bart de Kock

Gunther Demning tijdens het plaatsen van de Stolpersteine op de Kerkstraat in Woudrichem | Foto: Frans Dansen

Op de foto staat Rosina Hertzberger. Fotoarchief Bert van Straten

Hoofdstuk 4 De expositie “Waarom Stolpersteine?” In 1749 -het jaar dat Teatro Filarmonico di Verona door brand werd verwoest en Georg Friedrich Händel in het koninklijke Green Park in London voor het eerst optrad met zijn Music for the royal fireworksstond in Amsterdam een Asjkenazische jood onder de choepa:7Jonas Eliaser Benjamins uit Hanau (Duitsland). Hij huwt met de uit Londen afkomstige Schoontje Levie. Het paar gaat wonen in Amsterdam. Ze beginnen een handeltje, krijgen kinderen en kleinkinderen. Een van de kleinkinderen, Abraham Joseph, ontmoet Rebecca Drievoet uit Werkendam. Zij is de dochter van Mozes Drievoet, een van de Joodse voormannen in Werkendam. Rebecca Drievoet en Abraham Joseph Benjamins zien wel wat in elkaar, krijgen verkering en besluiten uiteindelijk te trouwen. Het stel trouwt in Werkendam maar gaat in Woudrichem wonen. Abraham en Rebecca beginnen een nering als ‘gewoond inlandsche venter in vele goederen, garen en lint’. Abraham gaat met de hondenkar door het Land van Heusden en Altena en Werkendam en Rebecca staat in de winkel aan de Hoogstraat in Woudrichem. Het gaat goed met de handel, ze doen mee in de Woudrichemse samenleving en nemen deel aan het Joodse leven in de omgeving. Rebecca en Abraham krijgen vijf kinderen. Enkele kinderen blijven in Woudrichem wonen, anderen trekken naar de grote stad. Abraham Joseph en Rebecca zijn de stamouders van de Woudrichemse familie Benjamins. De familie waarvan twee gezinnen door de nazi’s in 1942 gedwongen werden te vertrekken naar Auschwitz. Familieleden die als schoolgaand kind, als actief lid van de diverse verenigingen, als ondernemer, als werkgever, als bestuurslid van de Joodse gemeente in Gorinchem hun leven in Nederland achter zich moesten laten. Het leven zinvol leven -wat zij met de andere inwoners van Woudrichem gemeen hadden- werd hen onmogelijk. De nazi’s maakten er immers abrupt een einde aan. Het betekent de ondergang van de familie Benjamins. Aan hun verblijf in Woudrichem komt een einde.8 In de chaos van de afloop van de oorlog, het begin van de wederopbouw en de landelijk aanwezige onverschilligheid over het lot van de Joden, vervaagt ook het lot van de familie Benjamins in het 7 Choepa (Hebreeuws: 8

‫ )הָּפּוח‬of choppe (Nederlands-Jiddisch/Asjkenazische uitspr.) is een baldakijn die gebruikt wordt bij het

sluiten van een joods huwelijk. Bert van Straten. Mediene Stjampers, komst, verblijf en ondergang van de Werkendamse en Woudrichemse joden, 1680-1943.

De Woudrichemse Stolpersteine | Fotoâ&#x20AC;&#x2122;s: Frans Dansen

collectief Woudrichems geheugen. Alsof deze familie nooit bestaan heeft in Woudrichem. Alsof nazi’s nooit Woudrichemmers hebben gedeporteerd. Dat bleef zo tot begin negentiger jaren. Een boek, een monument, een straatnaam… In 1993 verschijnt ’Mediene Sjtampers, komst, verblijf, en ondergang van de Werkendamse en Woudrichemse Joden, 1680-1943’ van de hand van Bert van Straten. Met zijn boek bracht hij de Joodse families in zekere zin weer terug in Woudrichem. De geschiedenis en herinneringen aan de Tweede Wereldoorlog maakte een opleving. Zo werd vlak voor de uitgifte van het boek het monument voor de oorlogsslachtoffers bij het gemeentehuis van Woudrichem onthuld en besloten de leden van de Woudrichemse gemeenteraad tot de naamgeving van een straat met de naam Benjaminslaan. Een boek, een monument, een straatnaam… gebeurtenissen die bijdragen om te herdenken en die zwarte periode van de Tweede Wereldoorlog bij iedere Woudrichemmer in het geheugen verankeren. Nu, een twintigtal jaren verder, zijn er weer nieuwe generaties aan wie deze geschiedenis verteld moet worden. De Stolpersteine actie in Werkendam en Woudrichem zijn een hernieuwde aanzet daartoe. De Stolpersteine zijn echter niet meer dan een symbool en geven niet het hele verhaal weer. Ze geven geen informatie over de gruwelijke feiten waarom ze er überhaupt liggen. Wat hun diepere betekenis is en hun achterliggende verhaal. Maar hoe was dan het verhaal? Het verhaal van de familie Benjamins Frans Dansen en Bert van Straten besloten het verhaal te vertellen in de vorm van een expositie ‘Waarom Stolpersteine?’ De expositie was te zien in het Visserij en Cultuurhistorisch Museum in Woudrichem. De expositie liet in woord, beeld en geluid zien en beleven wat zich tijdens de Tweede Wereldoorlog in Europa en in het bijzonder in Woudrichem heeft afgespeeld. Er werd uitgebreid aandacht besteed aan de twee Joodse gezinnen Benjamins: wie waren ze en wat deden ze in èn voor Woudrichem? Voor de opening van de expositie werd door Jos Korthout een plaquette onthuld op de woning van Hartog Benjamins en Johanna van Straaten aan de Kerkstraat in Woudrichem. Op de plaquette staat een gedicht van Marcel Vaandrager dat hij

speciaal voor het leggen van de Woudrichemse Stolpersteine had gemaakt: Voort durend Door al wat ik was bleek mijn lot bezegeld. Van al wie ik was is alleen mijn naam nog over. Een naam die herinnert aan onmenselijke daden op grote schaal. Een naam die waarschuwt voor zondebok-denken op grote schaal. Alsjeblieft noem mijn naam want, zo lang mijn naam wordt genoemd ben ik er nog als roepende hoeder voor het nageslacht.

Jos Korthout onthult het gedicht van Marcel Vaandrager (links) | Foto: Sophie Krale

Marcel Vaandrager

Onverschillig In de expositie staan Frans Dansen en Bert van Straten uitgebreid stil bij de steeds groter wordende nazi dreiging, de inval van de nazi’s, de overgave van Nederland en hoe de bezetting een aanvang nam. Ook konden de bezoekers op de expositie zien hoe geraffineerd de nazi’s te werk gingen om de Joden te ontmenselijken, uit te sluiten en te deporteren. Zo ook de familie Benjamins, die uiteindelijk in het oosten van Europa om het leven is gebracht. Voor menig expositiebezoeker was het schokkend om op de expositie brieven te zien waaruit bleek dat het gemeentebestuur van Woudrichem de nazi’s hielp om inwoners buiten de samenleving te zetten en op te pakken. Lena Waterman-Benjamins: “Na de overgave luistert iedereen naar de rede van Seys-Inquart, die zei: Joden zijn gelijkgerechtigde Nederlanders, wij iets gerustgesteld…….. Alweer was ik ziende blind!!”

Totdat in de jaren negentig de inkeer komt bij de gemeenteraad van Woudrichem en haar college van burgemeester en wethouders. Zij trekken het boetekleed aan en er komt aandacht voor de Woudrichemse inwoners die tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn vermoord. Vermoord… alleen omdat het Joden waren….

Frans Dansen geeft uitleg over ontstaan en opzet van de expositie | Foto: Bart de Kock

Ook in de jaren na het einde van de oorlog heeft het Woudrichems gemeentebestuur -net als de Rijksoverheid- geen boodschap aan de Joodse slachtoffers. Ook deze confronterende zaken waren te zien op de expositie. Onverschilligheid is troef. Bij menig Nederlander, maar zeker bij de overheid.

De eerste bezoekers van de tentoonstelling â&#x20AC;&#x153; Waarom Stolpersteineâ&#x20AC;?. | Foto: Bart de Kock

Jo Benjamins in een briefkaart uit Westerbork aan familieleden in Amsterdam: “Zeg tegen de andere als je die weer ziet en ik ben er niet meer dat ik blij ben geweest dat ik met mijn ouders mee ben gegaan.”

Met de expositie ‘Waarom Stolpersteine’ is deze donkere periode weer terug in het collectief Woudrichems geheugen. Ook is aandacht gevraagd voor het vrijwel onuitroeibaar verschijnsel van ‘uitsluiting en discriminatie’. Behalve het ‘verhaal verteld’, laat de expositie precies zien waar uitsluiting en discriminatie toe kan leiden.

Hoofdstuk 5 Comité Holocaust Namenmonument Nederland | Altena Dankzij de Stolpersteine actie van Jos Korthout en de expositie ‘Waarom Stolpersteine?’ van Frans Dansen en Bert van Straten staan de Holocaust verschrikkingen weer centraal op de agenda in Woudrichem en omstreken. Mede hierdoor vat de oud-burgemeester van Woudrichem, Joop Worrell, het plan op om in de gemeenten Aalburg, Werkendam en Woudrichem aandacht te vragen voor het plan van het Nederlands Auschwitz Comité voor een landelijk namenmonument voor Holocaust slachtoffers in Nederland. Hij besluit tot oprichting van Comité Holocaust Namenmonument Nederland | Altena, neemt de coördinatie van de activiteiten voor zijn rekening en onderhoudt de contacten met het Auschwitz Comité. De leden van het Comité zijn: Joop Worrell oud-burgemeester van Woudrichem Bert van Straten auteur van Mediene Sjtampers, mede-inrichter expositie ‘Waarom Stolpersteine?’ Peter Baks voorzitter Stichting Stadsgidsengilde woudrichem Jos Korthout initiatiefnemer Stolpersteine, bestuurder en gids bij Stichting Stadsgidsengilde Woudrichem Raoul Nijst communicatieadviseur en tekstschrijver bij Nijst Communicatie| communicatieadviseurs

Dit vijfmanschap stelde zich als doel om binnen de nieuw te vormen gemeente Altena fondsen te werven om het Holocaust Namenmonument mede te realiseren alsmede ervoor te zorgen dat de namen van de 23 vermoorde slachtoffers op een steen aan de vergetelheid onttrokken blijven. De leden van het ComitĂŠ Holocaust Namenmonument Nederland | Altena | Foto: Raoul Nijst

Vlnr. Peter Baks, Bert van Straten, Joop Worrell, Jos Korthout en Raoul Nijst

Bron: Spoorwegmuseum Utrecht | Fotoâ&#x20AC;&#x2122;s Raoul Nijst

De 23 slachtoffers

Woonachtig te Aalburg en vandaar weggevoerd Fritz Albert Citroen Geboren Amsterdam 22/07/1905 Vermoord Auschwitz 15/4/1943 In Werkendam geboren en getogen en van elders weggevoerd Rebecca Leuw Geboren Werkendam 1/12/1924 Vermoord Auschwitz 5/11/1943 Maurits Jacob Meijer Geboren Werkendam 17/8/1873 Vermoord Auschwitz 26/2/1943 Regina Mathilda Frank van Oss Geboren Werkendam 17/9/1873 Vermoord Sobibor 23/7/1943 Emma Gans-Drievoet Geboren Werkendam 29/9/1865 Vermoord Sobibor 21/5/1943 Sophia Julia Waisvisz-Drievoet Geboren Werkendam 31/12/1879 Vermoord Sobibor23/7/1943 Isidoor Emanuel Drievoet Geboren Werkendam 31/12/1901 Vermoord Bergen Belsen 16/2/1945

Woonachtig te Werkendam en vandaar weggevoerd Elizabeth Johanna de Vries Geboren De Werken 3/3/1870 Vermoord Sobibor 16/4/1943 Johanna Sientje de Vries Geboren De Werken 8/11/1872 Vermoord Sobibor 16/4/1943 Joseph de Vries Geboren De Werken 6/3/1868 Vermoord 16/4/1943 Woonachtig te Woudrichem en vandaar weggevoerd Abraham Benjamins Geboren Woudrichem 3/5/1866 Vermoord Auschwitz 6/12/1942 Berendina Benjamins Blok Geboren Harlingen 3/9/1878 Vermoord Auschwitz 6/12/1942 Jozef Abraham Benjamins Geboren Woudrichem 15/4/1900 Vermoord Auschwitz 5/1/1943 Rosina Hertzberger Geboren Woensel 13/2/1906 Vermoord Auschwitz 3/9/1942 Hartog Benjamins Geboren Woudrichem 17/5/1878 Vermoord Auschwitz 2/12/1942

Johanna Benjamins-van Straten Geboren Beesd 16/11/1879 Vermoord Auschwitz 2/12/1942 Jozef Abraham Benjamins Geboren Woudrichem 7/8/1912 Vermoord Auschwitz 28/2/1943 Te Woudrichem geboren en getogen en van elders weggevoerd Catootje Auerhaan-Benjamins Geboren Woudrichem 27/3/1877 Vermoord Auschwitz 10/9/1942 Jansje Dasberg-Hartog Geboren Woudrichem 8/10/1871 Vermoord Auschwitz 15/10/1942 Rijntje Kalker-Kalker Geboren Woudrichem 23/11/1875 Vermoord Auschwitz 5/11/1942 Abraham Willem Kalker Geboren Woudrichem 2/4/1872 Vermoord Sobibor 14/5/1943 Rebekka Carolina Lelie-Benjamins Geboren Woudrichem 27/3/1865 Vermoord Sobibor 9/4/1943 Rozetta de Vries-Benjamins Geboren Woudrichem 4/4/1873 Vermoord Sobibor 2/4/1943 9

Slachtofferlijst op basis van database van de Oorlogsgravenstichting, Kamp Westerborg en Joods Historisch museum, tezamen de basis voor de namen op het Nationale Holocaust Namenmonument.

Werkwijze van het Auschwitz Comité De voorzitter van het Auschwitz Comité, Jacques Grishaver, maakte het initiatief voor de realisatie van het Holocaust Namenmonument in Amsterdam landelijk bekend via radio, televisie, kranten en social media. Er werd luid en duidelijk opgeroepen om mee te helpen aan de totstandkoming. Iedereen kon -en kan op het moment van uitgave van dit boekje nog steeds- via een donatie letterlijk zijn steentje bijdragen aan het Namenmonument. Dit, zodat Nederland eindelijk een tastbaar gedenkteken krijgt waar 102.000 Joden en 220 Roma en Sinti zowel individueel als collectief kunnen worden herdacht. Voor de financiering van het Namenmonument heeft het Auschwitz Comité drie mogelijkheden gecreëerd: 1. Adopteer een naam. Iedereen kan een of meer namen van slachtoffers op het monument adopteren. Met een donatie van 50 euro wordt één naam geadopteerd, zodat deze naam via zijn eigen gedenksteen op het Namenmonument komt. De donateur ontvangt als aandenken een certificaat met de door hem geadopteerde naam of namen. 2. Word sponsor. Naast het adopteren van een naam worden bedrijven en instellingen benaderd om als sponsor een bijdrage te doen aan de financiering van het monument. Sponsors worden vermeld in publicaties die verschijnen rondom het Holocaust Namenmonument Nederland. 3. Word supporter. Als supporter van het Holocaust Namenmonument kan iedereen het Namenmonument financieel ondersteunen zonder een naam op een gedenksteen te adopteren. Het Comité Holocaust Namenmonument Nederland | Altena besloot tot eenzelfde werkwijze als het Auschwitz Comité. Comité aan de slag Op 9 september 2017 stemde de ministerraad op voorstel van minister Plasterk van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties in met het herindelingsvoorstel van de Raad van State om de gemeenten

Aalburg, Werkendam en Woudrichem samen te voegen tot de nieuwe gemeente Altena. De herindeling is een feit per 1 januari 2019. Vooruitlopend op herindeling besloot het Comité haar activiteiten te richten op de huidige kernen van de nieuw te vormen gemeente en dit ook in haar naam tot uiting te laten komen: Comité Holocaust Namenmonument Nederland | Altena (verder te noemen: Comité Altena) Communicatie Een van de eerste uitdagingen van Comité Altena was haar oprichting en de reden van haar oprichting te communiceren naar onder andere inwoners, verenigingen, scholen en bedrijven binnen het Land van Altena en Werkendam. Raoul Nijst ontwierp en produceerde hiervoor onder andere het logo en de website van Comité Altena. Ook op social media zorgde hij voor de aanwezigheid van het Comité Altena, door onder andere een Facebookpagina te maken. Daarnaast benaderde hij de regionale pers om aldus free publicity voor het initiatief te realiseren, zodat alle inwoners breed kennis konden nemen van actie. Ook schreef hij een aantal mailings voor bedrijfsleven, verenigingen en onderwijsinstellingen. In de mailings stond klip en klaar de opdracht beschreven die de Comité leden zich stelden en hoe zij die wilden realiseren. Peter Baks bracht alle belangrijke adressen op tafel en verstuurde de mailing naar tientallen bedrijven, alle scholen, talrijke verenigingen en maatschappelijke instanties. Iedereen werd gevraagd de actie te ondersteunen door een naam te adopteren, te sponsoren of de actie gewoon te supporteren met een kleine bijdrage. Tot slot verstuurde het Comité nog brieven aan de drie burgemeesters en de colleges van burgemeester en wethouders van Aalburg, Werkendam en Woudrichem. Hierin vroeg het Comité Altena voor een gemeentelijke bijdrage aan het Holocaust Namenmonument van 0,05 cent per inwoner. De leden van Comité Altena waren vol verwachting over de reacties en de respons. Check slachtoffers Ondertussen onderzocht en checkte Bert van Straten de slachtofferlijsten: daar mocht natuurlijk niets mee misgaan. Tijdens zijn werkzaamheden constateerde hij een aantal omissies op de

landelijke slachtofferlijst, waarover hij het Auschwitz ComitĂŠ uiteraard informeerde. Tijdens de controle van de slachtofferlijsten werd besloten om de in Aalburg, Werkendam en Woudrichem geboren en/ of getogen slachtoffers die vanuit andere plaatsen door de naziâ&#x20AC;&#x2122;s zijn weggevoerd, ook in de actie mee te nemen. In de lijst met slachtoffers treft u dan ook de namen van mensen die in ons gebied zijn geboren en getogen en zijn weggevoerd, het slachtoffer dat elders is geboren en getogen maar van hier is weggevoerd en de slachtoffers die hier zijn geboren en getogen en van elders zijn weggevoerd: 23 in getal!

Hoofdstuk 6 Resultaten

De reacties en respons die Comité Altena op haar activiteiten kregen vielen voor de leden van het comité enigszins tegen. Wellicht kwam dit door de hooggespannen verwachtingen van de comitéleden, die op meer weerklank en opbrengst hadden gehoopt. Hoe dan ook, het benodigde bedrag voor de 23 gedenkstenen (€ 1.150,-) werd ruimschoots gehaald: uiteindelijk leverde de actie € 4.050,- op. Teleurstellend was het uitblijven van reactie van onderwijsinstellingen. Geen enkele school reageerde op de mailing. Ook teleurstellend was de weigering van de gemeenten Aalburg en de gemeente Werkendam om te participeren in deze actie. Hoopvol en verwarmend waren echter de reactie van diverse particulieren, bedrijven, maatschappelijke organisaties en het gemeentebestuur van Woudrichem. Overzicht van de donateurs • Geurtsen Advisering, Woudrichem • Arend Groenenveld, Woudrichem • Henk Hak, Almkerk • Firma Hakkers, Werkendam • Stichting Historische stadshaven, Woudrichem • Historische Vereniging Werkendam en De Werken • Stichting de Kazerne, Woudrichem • Peter Moerman, Almkerk • Stichting Omzien en Gedenken, Werkendam • Stichting Stadsgilde Woudrichem • Visserij en Cultuurhistorisch Museum Woudrichem • Gemeente Woudrichem • Enkele donateurs die graag anoniem willen blijven. Financiële verantwoording Eind 2017 heeft Comité Altena € 1.150,- (het bedrag voor de 23 stenen á € 50,-) overgemaakt naar het Auschwitz Comité. Daarnaast is een gedeelte van het bedrag gebruikt voor het drukken van dit boekje. De foto’s (zie colofon voor fotografen) alsmede de teksten voor dit boekje van Bert van Straten en Raoul Nijst zijn door hun bij wijze van sponsoring gratis aangeleverd.

Rest het Comité Altena nog een bedrag van ongeveer € 2.000,- Dit bedrag is gedoneerd aan het Auschwitz Comité voor de verdere financiering van de daadwerkelijke bouw van het landelijke Holocaust Namenmonument in Amsterdam.

Joop Worrel bij de uitreiking van de certificaten:

“Herdenken is onze plicht, ik ben er trots op dat de doelstelling is gehaald” Foto: Sophie Krale

Uitreiking certificaten Eén van de laatste activiteiten van Comité Altena was de overhandiging van de adoptiecertificaten aan donateurs en sponsors. Dit gebeurde op 9 november 2017 in de Werfschuur in de Historische Haven. De kosten voor deze bijeenkomst -hapjes en drankjes- werden volledig gesponsord door Stadsgidsengilde Woudrichem en de Stichting Historische Haven Woudrichem. Ook stelde de Stichting Historische Haven Woudrichem haar werfschuur voor niets ter beschikking voor dit evenement. Met deze indrukwekkende bijeenkomst kwam een einde aan de activiteiten van het Comité Altena. Mede dankzij de inspanningen van het Comité Altena én haar gulle donateurs is het Auschwitz Comité volop bezig om het Holocaust Namenmonument te realiseren.

Een monument waarvan de noodzaak door de voorzitter van het Auschwitz Comité, Jacques Grishaver, op een prachtige manier werd omschreven: “Voor nabestaanden is het van onschatbare waarde een plaats te hebben waar zij hun familieleden kunnen herdenken. Zo worden de namen van de slachtoffers van de Holocaust aan de vergetelheid onttrokken. Het monument heeft bovendien de functie van trait d’ Union tussen verleden, heden en vooral toekomst.” “Herdenken is niet alleen voor hen die zich de oorlog kunnen herinneren. Het is juist ook voor hen die de oorlog niet hebben meegemaakt. Voor de kinderen van hen die het meemaakten, voor hun kleinkinderen en voor de volgende generaties. Bovendien draagt het monument bij aan het historisch besef waar oorlogen toe kunnen leiden en vormt het een aansporing voor reflectie en educatie over de Tweede Wereldoorlog”

23 in getal. In eerste instantie een koud nietszeggend getal. Niets is echter minder waar. Het staat voor de 23 door de nazi’s vermoorde inwoners en voormalige inwoners uit Aalburg, Woudrichem en Werkendam. Drie gemeenten die samen de nieuwe gemeente Altena vormen. Mensen die het slachtoﬀer zijn geworden van uitsluiting en deportatie om daarna in Oost-Europa te worden vermoord. De herinnering aan die gebeurtenissen en de slachtoﬀers levend houden is de opdracht. Een opdracht en uitdaging die het Comité Holocaust Namenmonument Nederland | Altena vol overtuiging op een goed resultaat is aangegaan.