Найзатас 9 выпуск by noirpost noirpost

Ақылдастар алқасы: Ерлан Арын Мұзафар Әлімбаев Қалмұқан Исабаев Ахат Жақсыбаев Жабайхан Әбділдин Зайролла Дүйсенбеков Ғарифолла Есім

Редакциялық кеңес: Ақын Алақанұлы Арман Қани Ғалымбек Жұматов Виктор Семерьянов Наум Шафер Ольга Григорьева Асыл Әбішев Юрий Поминов Мұхит Омаров

Мазмұны: Слово депутату Сберечь бесценное богатство Асхат Күзеков . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 Поэма Көзсіз батыр Жұмекен Нәжімеденов . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Проза Наследство Сергей Шевченко . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Қызыл іңірдегі әңгімелер Арман Қани . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Поэзия Заветные родники Юрий Мостовой . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 «Арбасқан шақта бір күдік пен бір үміт» Асығат Тұрғанбек . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Память «Я степь открыл...» Игорь Минаков . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 «О человеке надо говорить...» Жанаталап Нуркенов . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 В мастерской художника Валерий Приходько . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Мерейтой «Борыштымыз алдында аналардың» Ермұрат Тілегенов . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

Гостиная Чудесная планета Анатолий Шалин . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Аударма Сан-Францискодан келген мырза Иван Бунин . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 Молодёжная страничка Миф о Великане Азамат Исеналинов . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 Покой и торжество Илья Аргентум . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 «Лишь только звезды вечны» Валерий Недыба . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 Произведения нашего читателя Осениада Алексей Волков . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 Көсемсөз Анти-поэзия Серік Ақсұңқарұлы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 Деген екен... Мұзафар Әлімбаевтың айтқандары . . . . . . . . . . 197

Слово депутату Асхат Кузеков Депутат Сената Парламента Республики Казахстан

сБеречь БесцеННОе БОГАтсВО В Стратегии «Казахстан-2050» Глава государства особое внимание уделил обостряющейся проблеме водообеспечения в нашей стране, отметив, что ряд регионов испытывает острую потребность качественной питьевой воде. Иртыш – самая полноводная река нашей страны, в общем объеме водных ресурсов республики ее доля составляет 40%, она обеспечивает живительной влагой не только восточные, но и центральные области Казахстана, столицу Астану по каналу Иртыш – Караганда . На этой реке сохранился и функционирует единственный в республике речной порт, осуществляется речное судоходство . В 60-е годы прошлого столетия, когда река еще не была перегорожена плотинами и вода текла только в естественном русле, сток ее формировался многоводными горными притоками . Преобладающая часть объема годового стока проходила обычно во время половодья, продолжительность которого составляла 3,5–4 месяца . Фаза подъема воды длилась 30–35 суток, фаза спада – 80–85 суток . В 70-е годы, в период динамичного развития промышленности, когда появилась огромная по-

требность в электроэнергии, в верховьях Иртыша были сооружены три ГЭС: Бухтарминская, УстьКаменогорская и Шульбинская. Примечательно, что ниже створа плотины Шульбинского водохранилища естественный приток воды в реку отсутствует. Пополнение производится из каскада водохранилищ тремя типами попусков – санитарным, обводнительным и навигационным. Время начала производства каждого попуска, его продолжительность и режим расхода воды определяются Правилами использования водных ресурсов Верхне-Иртышского каскада водохранилищ, утвержденными Комитетом по водным ресурсам РК в 2002 году, которые изрядно устарели. В 2012 году вода из русла реки не вышла и не залила луга, особо охраняемая природная территория «Пойма реки Иртыш» не была затоплена. Такое состояние наблюдается в течение нескольких лет и вызывает угрозу существенного ущерба уникальному природному комплексу с богатой флорой и фауной, специфическим ландшафтом, с обилием заливных лугов – золотым фондом кормовых трав и лекарственных растений. Анализ данных о попусках воды из Бухтарминского водохранилища показывает, что их режим не выдерживается. Факты срыва попуска имели место, как по объемам, так и по времени и по продолжительности. На основании обращений общественности проблемы реки Иртыш обсуждались на рабочем заседании Комитета по экономическому развитию и предпринимательству Сената Парламента. Тогда была рассмотрена информация заместителя акима Павлодарской области о текущем состоянии поймы реки, о ее проблемах и путях их решения с участием депутатов Сената, вице-министров сельского хозяйства, транспорта и коммуникаций, индустрии и новых технологий, а также представителей научных институтов. Официальные письма о сложной ситуации акиматом Павлодарской области также были направлены в адрес Правительства, прокурору природоохранной прокуратуры, начальнику Иртышского департамента экологии и другим должностным

лицам, но должных мер принято не было. В ходе совещания был выработан ряд рекомендаций Правительству. Одновременно по проблеме выступила группа депутатов Мажилиса с депутатским запросом. Но, к сожалению, ситуация остается без изменений. Попуск воды на верхнеиртышских гидросооружениях для затопления заливных лугов Павлодарского прииртышья – лишь одна из многих проблем реки, хотя и главная, с точки зрения экологического состояния. Объем попусков воды на гидроэлектростанциях с каждым годом уменьшается. А ведь до сооружения плотин и создания водохранилищ Иртыш заливал пойму на десятки километров от берега. Кстати, и технические задания, выданные для проектирования гидротехнических сооружений в верховьях Иртыша, содержали требования по обязательному сохранению естественных природных явлений, по крайней мере, по минимизации отрицательных воздействий на них. Попуски в русло Иртыша состоят из сбросов воды Бухтарминского водохранилища (29%), стока весеннего половодья рек Убы (28%) и Ульбы (17%), сработки полезного объема Шульбинского водохранилища (26%). Управление распределением водных ресурсов осуществляют субъекты гидроэнергетики, деятельность которых подчинена основной цели – выработке электроэнергии. Использование водных ресурсов с приоритетом лишь одного участника водохозяйственного комплекса приводит к нарушению вышеназванных Правил и, соответственно, ущемляет возможности других участников, наносит вред окружающей среде. Значительный ущерб природе наносится нарушением процесса обводнительного попуска в период весеннего половодья. Уменьшение объемов и продолжительности обводнительных мероприятий по затоплению поймы реки приводит к сокращению площадей затопления лугов и лесов поймы и создает необоснованное увеличение объемов сбросов из каскада водохранилищ в период навигационного и санитарного попусков. Таким образом, ежегодно производимый весенний попуск на обводнение

поймы не попадает в категорию природоохранного ни по продолжительности, ни по срокам, ни по объему сбрасываемой воды. В ТЭО, разработанном институтом «Гидропроект» им. С. Я. Жука (г. Москва) в 1971 году, Шульбинскую ГЭС – третью ступень каскада Иртышских гидроэлектростанций – намечалось выполнить с такими параметрами, которые позволили бы не только получить энергетический эффект, но и осуществить многолетнее регулирование стока притоков Иртыша, Убы и Ульбы, увеличить гарантированный объем воды на природоохранные попуски и удовлетворение требований всех водопотребителей бассейна реки вплоть до города Омска. Однако создание такого водохранилища было связано с затоплением больших площадей сельскохозяйственных и лесных угодий и сельских населенных пунктов. Поэтому было принято решение разделить проект на две очереди. В 1975 году было переработано и утверждено ТЭО первой очереди Шульбинской ГЭС. Параметры водохранилища первой очереди позволяют осуществлять не полное сезонное регулирование стока притоков на участке от створа Бухтарминской ГЭС и используются в первую очередь для целей энергетики, а потом уже, по мере возможностей, для обводнения поймы Иртыша и судоходства. И если в годы существования СССР его параметры устраивали и водопотребителей, и водопользователей, то с начала нового века они перестали быть адекватными, поскольку начал уменьшаться уровень воды в реке. Это привело к образованию мелей от намыва песка на дне, что затруднило, а на некоторых участках свело на нет речное судоходство. Уменьшилось количество воды для разбавления и растворения вредных веществ, сбрасываемых промышленными предприятиями в русло реки. Сегодня, я думаю, настало время реанимировать планы по строительству второй очереди ГЭС для решения водохозяйственных проблем, связанных с весенним незатоплением поймы реки Иртыш, а также перебоями подачи воды для нужд водоснабжения городов и канала Иртыш – Караганда им. К. Сатпаева. Тем более что согласно Схеме ком-

плексного использования водных ресурсов бассейна реки Иртыш на территории РК уже составлены технико-экономические расчеты наращивания подпорных сооружений Шульбинского гидроузла для создания водохранилища второй очереди, как наиболее эффективного способа решения водных проблем в бассейне Иртыша. Во исполнение поручения Лидера нации, которое было дано Правительству в свете Стратегии «Казахстан-2050», необходимо разработать новую политику в отношении водных ресурсов нашей страны, тщательно изучить передовой опыт решения проблем водообеспечения в других странах, например Австралии, и использовать его в наших условиях. Необходимо также разработать новые Правила использования водных ресурсов ВерхнеИртышского каскада водохранилищ с пересмотром приоритетов и их смещением с интересов гидроэнергетики в сторону сохранения природных ресурсов. Также, учитывая отсутствие фондовых данных гидрологических и гидрогеологических исследований, нужно запланировать в республиканском бюджете средства и провести комплексные научноизыскательские работы бассейна реки Иртыш для создания базы данных и осуществления компьютерной модели регулирования стока реки, разработав алгоритм четкой взаимосвязанной работы всей системы гидротехнических узлов и сооружений бассейна.

Жұмекен Нәжімеденов КӨЗСІЗ БАТЫР Поэма І ...Тұр осы бір салқын жан тесе қарап бір түрлі: Бір нүктеге шаншылған прожектор сықылды. Кеңістікте ғалам бұл бір нүкте боп заулайды. Ал, жер осы адамның бір табанында аунайды. Өтпейді ызғар табанға, – Неғыламыз ерте аяп. Жер басатын адамға жетер еді-ақ екі аяқ. Бірақ осы солдатта жалғыз аяқ – болғаны! Екіншісін сыйлапты туған жердің орманы. Елу шығар жас шама, Қате бұлай түйген ой, Көз орнында... Масқара! – Әйнек тұр көк түймедей. Қарады алыс ол, әне, Қарағанмен төбеге,

Аспан – әйнек, Көз – әйнек, Әйнекті әйнек көре ме! Бар екенін көкте күн жылуынан сезеді. Бұл мезгілдің көктемін кермесе де – өз елі! Өз үйінде, Жар барын дауысынан сезеді. Сол бір көздің жанарын көрмеуге де төзеді?! Қарайды солай қасқайып, Кейде босап елжіреп. Әйнек-көзге жас тайып, Дөңгелейді көкжиек. Көрмесе де аспанның бар екенін біле ме? Баяғы жар елі де жар екенін біле ме? Келеді ол солай, біздермен біраз жүріп қалғалы. Бір аяғын кескенмен азайған жоқ қой салмағы?! Күн төгеді жарығын, Қайтем ақсақты аяп мен. Бәрібір... Жерге бәрібір жүрсең де неше аяқпен... Бара бер, айлар, бара бер. Өте бер, күндер, өте бер. Аман-сау болса қара жер бәрімізді де көтерер! 2 Сонау кез... Көктем... Батыс... Жер... Күн ғана көкте түр бүтін. Алқынып жүріп атысты Ер,

Таза ауа үшін бір жұтым. Іздерге қалды қан ұйып, Бұталар бірақ елгезек. Жататын дүние далиып, Бір уыс болды сол мезет, Қорғап жатыр қарысып, Денелер мұздап... ар қызып. Бір сүйем жерде секілді дүниедегі бар қызық. О, қайран да қара жер, Тіреді ер саған табанды. Өзің де сенің жаралы ер, Таңбайсың ба жараңды?! Қара жер бірақ не білді? Қара жер қайран – қара нар. Қайыстырды-ау, беліңді! Мүгедектер мен молалар... Бұтағын мынау теректің анайдар отыр пана ғып. Кеудесі – үлкен бір кектің ұясы құсап қарайып. Көздейді ол жауды бір керім, Жылай бер, жаулар, о, жыла! – Сенің сеніп жүргенің мылтықтың соқыр оғы ма? Кекпен-ақ атсақ болмай ма? Қан шығаруға жиіркендік... Түседі еске сондайда құмдағы сері мергендік. Онда адам қауіп сезбейтін – Белгісіз: ер кім, өжет кім. Қасқайып тұрып көздейтін далаға шіркін, не жетсін! Ататын еді ол онда, Атуды оған үйретпе. Ататын тағы қабанды, Жабайы қаз бен үйректі. Ешқайсы бірақ олардың бұған қарсы оқ атпады. Қарсылық бәлкім болар бұл – Түк үнсіз өліп жатқаны?!

*** Бірақ... бірақ оларды аяушы еді мерген де, Тыпырлап жатқан қоянды бауыздар жерге келгенде. Ал, мұнда ше? Жеңеді аяудың заңы басқаша: Қиналып өлер денені қинамай атып тастаса, Аяудың нағыз шегі осы – Оны да қияр жан қайда. Кирзі етіктің шегесі қағылды талай маңдайға. Қып-қызыл тудың күн жағын, Жел тербетіп – от өрді. ...Қасиетті соғыс туларын қасиетті қолдар көтерді. *** Бұтағын сол бір теректің әлі отыр жігіт пана ғып. Кеудесі – үлкен бір кектің ұясы құсап қарайып. Түтінсіз жанып тұр беті, Ашынып қатер, азаппен. Алдында тұрған міндеті – Көп өлтіру аз оқпен. Мергендер ойы – жұрт қамы, Мүлт кетпеу – жалғыз тілегі. Қаншасын жаудың құртқанын патронын санап біледі. Кектенсең шыдап жатпа сен, Отанның ұлы еңселі; Сен жауды да атпас ең, Атады бірақ ол сені. Демейсің қазір: сау қаппын, Сау қалу басқа атымен, Мергені де жау жақтың санайтын шығар патронын?

...Есіне түсті дала. Түн! – Минуттар мұндай тым ұзын. ...Сарғайтып барып алатын жарының тосқан қымызын. Көзге-көз біраз телміріп, – Көлге-көл әрең сыятын. Бір көзге бір көз жеңдіріп, Қымсына қымыз құятын – Ол жылдар – сонау іңірде сол көзге батып кетті ме? Елжіреуші еді ет-жүрек... Ет-жүрек бүгін кектірек. Ол жылдар, қалды ол жылдар, Аң атып, қымыз ішетін. О, қымыз, қандай орның бар осында еске түсетін! Жау жатты алда, қиялдың қымызы да емес, жар емес. Мырс етті ол... ұялды, Сейіле берді бар елес. Сол күндердің жүз әнін бір күндік соғыс жасытып отырды ол уын ызаның стволда ашытып. Кенет... мылтық атылды, Сілкініп қалды шөптер де, Тәтті ойды ілез жасырды

ащы түтін – көк перде. Тағы да атты, бұ да атты, Бұталар үнсіз сынады. Біреуін бұл да құлатты, Екінші – өзі құлады... 3 Төсекте жатыр Жанайдар қызарды аппақ мақта да. Көкірегі – бұрын қарайған, Көз алды – бүгін қап-қара. Байланған мықтап көзіне түнектей мылқау бір ымырт. Көршінің айтқан сөзіне қарайды бірақ бұрылып. Көршісі: Дидар ауылын алады еске сағына. – Солай де енді... бауырым. Хат жазам деші тағы да. – Тіл қатты солай күрсініп Жанайдар біздің Дидарға. – Осындай ғой тіршілік, Дейді Дидар, – қиналма. Қиналмау қайда; мұны ұдай бәрі де іштей жүр аяп. Бір соғыстың құны ғой екі көз бен бір аяқ. «Екі аяқ бар деп жүруші ең, Сүрінсе бірі, бірі ұстап. Енді... енді сүрінсең, Сүрінесің дұрыстап!» – Жиналды ауру басқа мұң, Мұң үшін бас та – мекен ғой. «...Сол даланың аспанын соңғы рет көрген екем ғой, Қызыл сары – ала гүл – Терген екем соңғы рет. Қарап еді-ау, мөлдіреп көк аспаны даланың. Өкініш, үміт, арманым – Ауырсынбай-ақ көтергем. Сол даланың аңдарын

атқан екем бекер мен. Жар жүзіне саналы аз телмірдім мен неге? Мөлдір-тұнық жанары құйылғанша еріп кеудеме қарай беру екен де, Бәріне де ол баста. Туған ауыл – мекенге, Жаны бірге жолдасқа. Жазғы бұлттың түсі де ұқсаушы ед-ақ мақтаға. Енді... соқыр кісіге бүкіл дүние қап-қара! Жарқырап атқан таң нұры түнек боп мені батырды – Сол көргенім барлығы көру екен ақырғы...» 4 Шықты ол ауруханадан өңінде емес, түсінде келеді қайтып, жан аман жұмсақ вагон ішінде... Міне, ол енді елінде... Үйіне кірді жігерлі: Баласы шошып шегінді, Жар шыңғырып жіберді... Оянып кетті ол. Жан-жағын сипалап көрді тұспалдап. Содан соң ыстық маңдайын ұстай алды қос қолдап... Тағы да біраз күн өлді күлдерін тастап көңілге. Жазылып шықты бұл енді түсінде емес, өңінде. «Ғұмыр шіркін, жас әлі!» – «Ғұмыр шіркін, жас әлі!» – Келмеді оған ой бөтен. Жерді ептеп басады – Ойылып кетер дей ме екен!..

Ол бата алмай тұр мұнда, Бойда қауіп не түрлі: Енді аттаса, құрдымға құлап кетер секілді... Басты ақыры паңдана бір мүгедек бұл жерді. Ағаш аяқ, жап-жаңа ізін тастап үлгерді. Тұңғыш тамшы жас ақты оның соқыр көзінен... Ол – өмірін жасапты биік етіп өзінен. *** Біразға келді ол, міне, Қарт қайғысы, жас үні... Ермегі мен ендігі өзгерді тірлік-кәсібі. Бір жүрек пен бір өкпе шыныға берді күнбе-күн. Жүктеді темір күрекке физзарядка міндетін. ...Шалғы берсең қолына жайпайды көк қияқты Атыраудың толқынын есіп жүрген сияқты... Сол жылғы еккен талы, әне – Қолындағы таяғы. Басына оның бір орман жапырағын жаяды... Өмірді еңбек тұр ұстап, Еңбек етпеу – мол қайғы: «Күніне бір дұрыстап терлемесе болмайды!». 5 Содан бері бұл жерге жиырма қыс келіп жолықты. Жиырма рет көктеп гүлдер де, Жиырма рет қурап солыпты...

Жас шағын қайтып қия ма, Жыл шіркін оның басына. Қарайсың кейде ұяла көбіктей аппақ шашына. Көз-жанар қатып тас болды, Көңілді жуып тазартты ән. Ал, мына қалған шаштарды мен емес пе екем ағартқан? Осындай бір ой кінәлі бұрғызбай әнтек бетіңді, Алдыңнан ылғи шығады Қорқыттың көрі секілді... Ағарады екен шаш неге, Қара болса қайғы егер. Мына бір аппақ сәскеге бәлкім, ақ шаш сай келер? Қап-қара түнде адасқан жолаушы қонса молаға, Бір отын, мынау кең дала жақпады деуге бола ма!.. Көрмейді ол, бірақ – сене бер, Болмасқа сену емес тек, Жылытқың келсе оны егер өткен күнін елестет. Болса егер содан нәр табар – Азаптан басқа немене! Сол күннің жүгін арқалар бүгінгі кемтар дене де. Орнады ма екен еске нық қан майдан. Түтін жабағы; Сарғыш тартқан естелік сарғайтып уы сананы – Егіліп кейде тұрады әйнек көзбен бұл әлі. Ақпайды бірақ тамшы жас – Боласың тағы кінәлі. 6 «Төкпейді нұрын күн неге?» Жатады кейде осы адам,

Домаланып іргеде бөтелкедей босаған. Кейде ызғып өтеді кешегі жолды жаны оның. Аралап кеп кетеді түстің сиқырлы әлемін: Құбылған сурет сан түрлі құбылып барып кетті ұшып... Пулемет бірде алқынды қызыл ала от құсып... Енді бірде қамады тарғыл шаян – қаш әрі. Танктердің табаны омыртқаңды басады... Қышырлатып құм өріп, Жатыр, әне, бір өлік. Бейне күлдей түнеріп біреуге ажал жүр еріп... Кенет... анау іргеден екі ғажап шар тулап, Жанып ұшты бірден ол найзағайдай жарқылдап. Келеді ағып жайымен екі нән шар іркілдек. Жақындаған сайын ол үлкейеді біртіндеп. Бір от жалын шарпыды. Жердің бетін жеті кез. Сол екі шар ақыры болып шықты екі көз... Қатып қалды ол қылғынып – Жо, жоқ түсі ғой әлгі. Сонсоң бәрі ғайып боп, Ышқына кеп оянды. Енді бір күні көрсең ол рақаттанып шынайы, Жапырақтың жел теңсеген сыбдырын тыңдап тұрады. Тұрады кейде ол кейіп, Тұрады қатып ұзақ күн, Сонсоң қарар еңкейіп

арнасына бұлақтың. Кейде барып құрылысқа қарап тұрып бұрқанар. Қиыршық құм ап бір мысқал ұнтағанша уқалар... Өтуде солай күні оның, Тындырар ісі – жаңағы. Аяй көрме біреуің, Аясаң – налып қалады. Үміті ердің сол еді, Өсіріп еді қастерлеп – Сол жылғы туған бөбегін шығарды бүгін әскерге. Денеге мұндай, жан асыл біте қалса сор бұ да... Өскен дейді осы баласы жоқ аяғының орнына – Көтерді ол әке салмағын, Бір жерге түсіп кетед деп, Сонда оны бүкіл ел қалың жүргендей еді жетектеп... Аттандырды ол өз ұлын, – Аттандырды дәл бүгін: Ап қалды бірақ төзімін – Ескі жараның ауруын. Тыныш қой бүгін... аңдыған құпия қауіп бар әлі: «Солдат!» десе, алдына мүгедектер тұра қалады. Шыдады ол жылдар сынына, Ондағы төзім-ерікті айт! Қоштасарда ұлына: “Көріп барып, көріп қайт” – Айырып мүлде болмады, Батасы, әлде, тілегі? Бір дір етіп қолдары, Бір аунап түсті жүрегі. Бұрылып ауыр денемен кіші ұлына, жарына, Қайталады екен неге ол жаңағы сөзді тағы да?

*** Шығып тұр бүрі жас талдың адамда да осы үміт. Бейнесін мөлдір аспанның көл алыпты көшіріп. Жастығын маңай тұр сақтап, Жанайдар ғана тұр тынып: Аға алмаған бұршақтап көз жасындай іркіліп. Өлмеудің өзі – өрлікті, Өрлікті мәңгі сақта, аға, Жиырма жыл бойы көріпті тек түнді ғана қап-қара. Ал, күні қайда? Күндері өзге аспанмен өтеді. Алмаса да жарығын, Жылуын алса – жетеді. Көзі оның, расында тек қара түс береді. Ағарып кеткен шашын да қап-қара ғылып көреді. Сол жылғы бір олақтық түзелмеген секілді. Аспандағы сол ақ бұлт әлі тұрған секілді. Ұясы ой, қызудың – Екі көз бен бір маңдай, Сонда көрген қызыл күн әлі батпай тұрғандай. Көз шіркіннің барында қараушы еді-ау сүйіне: Көреді ол жарын да сол келіншек күйінде... Жақсылықты қолдағы көріңдерші тағы да: Көзі барға ол-дағы бермейді ғой табыла. Тез өтеді бар ғұмыр, Тез өтпесін, тез өтсін,

Жамандықтың барлығын көрмегенге не жетсін... Келеді ол, келеді, Бұл өлкеге аты әйгі, Соқыр демей, ел оны көзсіз батыр атайды. Жерді иіскесе таяғы, Дүр-дүр ұшып, “иманы”. Келе ме іздеп баяғы жарылмай қалған минаны? Атталған сайын сол адым таяқтың ұшы сұғына, Шаншылғандай болады адамның жұмсақ миына. Басы бейне орман бір ойлары да не түрлі. Сол соғыстан қалған бұл тірі ескерткіш секілді. Қара, дүние, қара алға, Өзің сұлу, өзің жас! Қара мынау адамға, Ей, дүние, көзіңді аш! 1963 жыл.

Проза Сергей Шевченко НАследстВО (Роман) Журнальный вариант Светлой памяти сына Александра посвящаю (Окончание, начало в №6-2012г, №1- 2013 г.)

Лечащий врач счел, что известие о воскресшем брате должно помочь выздоровлению больного . Действительность превзошла все ожидания: Ковалев возвращался «с того света» с таким желанием жить, с такой верой в себя, что, казалось, излучал этот свой душевный настрой . Главврач назвал его «идеальным больным» . Он был доволен операцией, лечением, питанием, уходом, обстановкой в больнице, никто ни разу не видел его брюзжащим, капризничающим . Сестры и нянечки выходили из его палаты улыбающимися, просветленными – каждой он находил доброе слово, комплимент, шутку . Палата, в которой он лежал, была двухместной . Он никому об этом не сказал, но одно обстоятельство не нравилось ему: слишком часто менялись люди на соседней койке . Разумеется, никто не просветил его, что это по указанию главного врача к нему специально «подселяли» то одного, то другого больного, впадавшего в ипохондрию, в расчете на благотворное воздействие «идеального больного» .

Кочергина он встретил в приподнятом настроении. Задержав его руку в своей сказал: – Рад тебя видеть. – А у меня тебе сюрприз есть, – не стал тянуть Кочергин. – На ту статью «Ищу брата» еще кое-кто отозвался. Вот письмо в редакцию. Савран дал мне, чтобы ты ознакомился. Он протянул Ковалеву мелко исписанный тетрадный лист. Ковалев быстро пробежал бумагу глазами. – Да, это она... Все так и было! – сказал он и стал снова медленно перечитывать письмо. «Дорогая редакция! Пишет вам Асия Оспанова. С большим волнением прочитала я статью Б. Саврана «Ищу брата». Мне было в сорок первом году двадцать лет. В декабре к нам в район привезли детей-детдомовцев, эвакуированных из Ленинградской области. Я стала работать воспитательницей. Дети были разного возраста: из детдома и дома малютки. Было очень трудно устроить их на новом месте. Много прошло с тех пор времени и многое стерлось из памяти. Но братья Ковалевы мне запомнились. Я помню старшего, помню, что он ушел добровольцем на фронт. А младшего, Вадика, помню особенно хорошо. Весной он заболел. Было ему тогда лет, наверное, пять. Нужно было питание, свежий воздух, кумыс. И я увезла его на джайляу, к моему отцу Галиму Оспанову. Тогда многих детей мы так спасали. И делалось все просто: ни документов об усыновлении, ни расписок не оформляли, отдавали детей близким родственникам и знакомым. Вадик Ковалев жил у отца на джайляу, кажется, три лета (42, 43, 44 годы). Он был худеньким, шустрым и ласковым мальчиком. Мой отец звал его «балапаном» – цыпленком.

Я недавно вышла на пенсию. Жив и мой отец. Ему сейчас восемьдесят два года, но он продолжает работать чабаном. Я обливалась слезами, читая статью. Какая судьба у Анатолия Ковалева! Найдется ли Вадим Ковалев? Интересно было бы узнать, как сложилась его судьба, кем он стал. Вы, наверное, напишете об этом в газете?» – Сегодня же напишу ей ответ, – поблагодарю. А с Анатолием встретимся, договоримся и непременно побываем у Асии и Галике. – Ковалев записал адрес и вернул письмо Кочергину. *** В «Красном знамени» была опубликована небольшая статья. Она во многом предопределяла исход затянувшегося «дела Новиковой». Героем ее был автор нашумевшего в свое время фельетона «Дама с архивом» Варламов. «Некто, работая в лаборатории, где для определенных целей использовалась платина, нашел способ уменьшения количества металла на проведение необходимых работ. Платина на нужды лаборатории выдавалась и списывалась в соответствии с установленными нормами. У «рационализатора» появилась возможность утаивать «сэкономленное», и однажды он вынес из лаборатории слиток драгоценного металла. Развязка у этой истории ординарная – лаборант получил положенный за такие дела срок. По мнению экспертов, если бы нечистый на руку лаборант в законном порядке заявил свое рационализаторское предложение, сумма вознаграждения за него в несколько раз превысила бы стоимость украденного слитка. Схожим в своей основе путем пошел по жизни А. Д. Варламов. Золото таланта и доброго имени он разменял на пустышки делячества и мелких афер», – писалось в статье. Далее сообщалось, что несколько лет назад за серьезные ошибки в опубликованных материалах и недостойное поведение Варламов был освобожден от работы в редакции.

Спекулируя на членстве в Союзе журналистов, он сумел втереться в доверие некоторых работников спортивных организаций, учреждений культуры, народного образования. Выдавая себя за «собственного корреспондента» то одного, то другого печатного органа, он с каждым днем наглел, распоясывался и, наконец, стал на путь вымогательства и шантажа. «Ходил по разным учреждениям и организациям дебошир, изолгавшийся, опустошенный человек, размахивал подозрительно затрепанными бумажками, хвастался, вымогал, угрожал. Его писания, «сигналы» становились все более лживыми, клеветническими. Такова правда о А. Д. Варламове, человеке, который драгоценное право и честь быть советским журналистом сменял на «легкую жизнь», пропил, пустил по ветру совесть и талант. Настоящей публикацией правление областного отделения Союза журналистов извещает, что А. Д. Варламов из Союза журналистов исключен, не имеет ничего общего с работниками органов массовой информации, официально не представляет ни один орган печати или какие-либо другие организации и учреждения». «Кафедра фольклора» заработала с небывалой нагрузкой. Передавалось, в частности, что Верченый вылетел из кабинета Бреева с такой силой, будто катапультировался оттуда. Злые языки утверждали при этом: Бреев вдруг вспомнил, что в свое время он был кандидатом в мастера спорта по самбо.

*** Они не встречались лет около десяти, но с первых же слов Кочергин узнал по голосу, кто говорит. Звонил заместитель министра Щербинин. – Какими судьбами здесь? – спросил Кочергин после того, как обменялись первыми обязательными фразами. – Слух есть, безобразничаете вы здесь, вот и прислал меня министр надрать вам уши, – в свойственной ему насмешливой манере ответил Щербинин.

–Значит, на Ученый Совет?– догадался Кочергин. – Выходит, так... И есть у меня к тебе просьба. Предполагаю, что ты начнешь сейчас, приглашать меня в гости, но по ряду причин это невозможно. Повидаться без свидетелей хотелось бы. Если жена отпустит, жду тебя к себе. До гостиницы было не больше десяти минут, и Кочергин, не мешкая, вышел из дому. Кочергин пожил на свете, многому учился, многих учил; иные из его учеников далеко уже шагнули в жизни, и себе он знал цену. Но доцент Кочергин шел к человеку, которому был обязан своей судьбой и которого он считал в тысячу раз лучше себя. Годы изрядно подсушили Щербинина, но с первых минут разговора Кочергин почувствовал, что он остался таким же, каким был: пытливым, ироничным, резким в оценках. И когда разговор, в конце концов, перешел на институтские дела и Новикову, Кочергин почувствовал себя неуютно. Здесь не сошли бы ему туманные толкования о добре и зле, которые, впрочем, не приняла всерьез и Людмила. Недомолвок Щербинин тоже не терпел. –Твоя позиция? – допытывался он. –Надо признать, покривил душой, – не оправдывался Кочергин. –Принципиально ни на одном этапе этой затянувшейся истории не возник. Обленился, не захотел ввязываться... – Не возник... не захотел ввязываться,– жестко повторил Щербинин. *** Ученый Совет был назначен на вторник. Об этом крупными красными буквами извещало объявление на листе ватмана. Вопрос был сформулирован значительно шире, чем ожидали: «О состоянии научно-исследовательской работы и подготовки кадров высокой квалификации». Докладывал доцент машиностроительного института Жилкибаев. В свое время он работал заве-

дующим кафедрой политэкономии пединститута, и многим были хорошо известны его пристрастие к железным логическим построениям, дотошность, резкость формулировок. И на этот раз он остался верным себе. Доклад выглядел далеко не «печкой», от которой можно было танцевать, куда бы кому вздумалось (а так настроены вначале были многие). В нем была квалифицированная оценка положения дел в институте и четко сформулированная программа. «Дело Новиковой» проходило в докладе лишь как эпизод. Новикова была не просто реабилитирована. Ее научный руководитель представил комиссии письма Самойлова. Выдержки из них, зачитанные докладчиком, совершенно недвусмысленно свидетельствовали: покойный был полностью осведомлен о работе Новиковой над диссертацией с первых шагов. Это все еще, куда ни шло. Но дальше в докладе было такое, отчего поежиться или опустить голову пришлось многим.

«Комиссия местного комитета занялась главным образом сбором сплетен и слухов» отмечалось в докладе. Совершенно непонятную позицию заняла комиссия, начисто отрицая не только закономерность, но и целесообразность преемственности в научной работе, развития учениками идеи своих учителей. – Возникает вопрос, – воскликнул докладчик, – как же представляют уважаемые члены комиссии собственные отношения со своими учениками и можно ли от них ожидать такой заботы о подготовке смены себе, какая была присуща Самойлову? Но и это было еще не все. – Самое грустное во всей этой истории, – продолжал докладчик, – то, что кафедра, ректорат, профсоюзная и партийная организации института просмотрели, что Новикова не только готовится защитить диссертацию, но сделала открытие, имеющее по оценке специалистов немалое народнохозяйственное значение. Предложенная ею карта водоносных горизонтов позволяет на новом уровне решать вопросы орошения, обводнения пастбищ, восстановления водоемов. В частности, в колхозе имени Карла Маркса, в настоящее время развернуты большие работы по созданию системы орошения подземными водами. Ученыегидрогеологи Рахматуллинов и Кажмуратов, председатель колхоза Энгель обратились в обком партии с заявлением, в котором высоко оценивают как теоретическую ценность, так и прикладное значение открытия Новиковой. Всего этого не только не заметили, но и пытались «прикрыть», рекомендуя Новиковой защитить диссертацию по любой другой теме. Защитить диссертацию, как будто главную ценность представляет диссертация сама по себе, а не то, что она в себе заключает!.. О фельетоне Варламова докладчик лишь упомянул, сославшись на недавнюю публикацию о нем в областной газете. Выступали многие. Но это было уже либо по-

вторение сказанного, либо беспомощные попытки оправдать себя. В обычной своей манере, воздевая руки, закатывая глаза, с придыханиями и восклицаниями, говорил Крамс, упирая на этику, «нормы которой не поддаются точной формулировке, но тем не менее обязательны и незыблемы». («Это уже не этика, а мистика какая-то!» – подал кто-то реплику). И уж совсем жалким был Нохрин. Он благодарил комиссию за объективность оценок и выводов; в так называемом «деле Новиковой», пытался усмотреть ту диалектику научного поиска, которая немыслима без «битв в пути». О работе комиссии месткома, разбиравшей заявление Новиковой, сказал, что «выводы: ее в теме, большей степени оказались полезными, чем более были ошибочными – именно благодаря этому истина восторжествовала полностью и окончательно». За всю свою жизнь не помнил Кочергин случая, что¬бы он попадал в такое унизительное положение, без малейшей возможности как-то «спасти лицо». Он сидел, не поднимая глаз, испытывая жесточайший стыд. ...Площадь была заполнена народом. Кочергина ввели на эшафот. Палач в красной, струящейся рубахе весело посмотрел на него, взял в руки блеснувший на солнце топор. – За что, почему меня должны казнить? – хочет он крикнуть, но у него нет голоса. И, странно, страха он совсем не испытывает. Он смотрит на дома, высокое голубое небо, вглядывается в молчаливую толпу, в десятки, сотни странно знакомых лиц. Впрочем, все понятно: посмотреть, как он умрет, пришли все люди, с которыми его, так или иначе, сводила судьба. Так вот они каковы, последние мгновения жизни!.. Он не услышал удара, не испытал боли, но знал, что уже обезглавлен, и никак не мог понять, почему же он продолжает воспринимать окружающее и мыслить. Тут надвинулась на него тьма, и он ушел в нее, не успев разрешить своего недоумения.

Утром он проснулся неожиданно, как от толчка, с четкой мыслью: Вадим здоров, это я болен, это у меня рак, опухоль души. Утро было солнечное, веселое, в раскрытое окно вливался разноголосый гул уже зажившего своими будничными заботами города. Кочергин вскочил, сделал несколько приседаний, помахал руками, принял душ. Людмилы и Юрки уже не было. Он зажег газ, поставил чайник. Сон и навеянная им мысль не выходила из головы. – Чушь! Фокусы подсознания. А может, это совесть твоя, пока ты спал, говорила? Это она тебе подсказывает, что нельзя быть перед людьми немного честным, немного нечестным. Или – или... *** Они пришли в редакцию с визитом благодарности. В кабинете редактора состоялся разговор со всеми обязательными словами. Потом Ковалевстарший попросил разрешения вручить Саврану на память скромный подарок. – Вообще-то, – замялся редактор, – у нас не принято... Тут, правда, случай уж очень нерядовой и счастливый. Что ж, разрешаю, и не буду преследовать Саврана за поборы с читателей. Братья подарили Саврану набор авторучек и настольный блокнот под серебряной пластиной с выгравированной на ней надписью: «С благодарностью за счастье найти друг друга, братья Ковалевы». Саврану надо было дать в газету материал о встрече братьев. Сначала он считал, что достаточно будет простого сообщения под рубрикой «Возвращаясь к напечатанному». Но уже письмо Асии Оспановой навело его на мысль о необходимости развития и углубления темы. Узнав, что братья на днях собираются выехать в Бейнеткорский район, чтобы встретиться с Асией и Галике, он загорелся. Ковалевы не только не воз-

ражали против его присутствия при этих встречах, но и обрадовались. Уточнили время поездки, и братья ушли. Несколько минут спустя к Саврану зашел старший редактор телевидения Марат Ильясов. Савран похвастался подарком, рассказал о задуманной поездке. У Марата глаза заблестели. –Баке! – молитвенно сложил он руки. – Ты настоящий друг. Мы как раз снимаем киноочерк. «Память» называется. Помнишь, я как-то тебе рассказывал. Такой эпизод – находка для нас. Решено, наша киногруппа едет с тобой. Савран поморщился. –Баке! – приплясывал вокруг него Марат. – Казахи говорят: человек без друзей, как пустая горсть, человек с друзьями, как цветущая степь! –Но надо спросить согласие Ковалевых,– сдался Савран. –Звони! Звони сейчас же! Умные люди не откажут. Савран набрал номер Ковалева. Выслушав просьбу, Ковалев сказал: – Все, что может быть сделано для того, чтобы рассказать людям об Асие и Галике, должно быть сделано, так я думаю. *** Студийный «рафик», вопреки ожиданиям Саврана, знавшего кухню телевидения, подошел в назначенное время. – Курс - зюйд-вест, скорость сто километров в час, – скомандовал Ильясов. – Местами с разгона от земли отрываться можно? – скосил на него веселый глаз загорелый белобрысый шофер. – Только не набирай большую высоту, вдруг рассыплется колымага. Но «колымага», хоть и неказиста была на вид,

шла на сто, обгоняя многих и не давая обогнать себя. Савран представил Ковалевым Ильясова. Ильясов тут же завладел инициативой. – Разрешите представить команду. Миша – лучший водитель телевидения, по совместительству – осветитель. Илья Фетисов – ведущий кинооператор. Ради хорошего кадра даст себя переехать трактору, бросится под копыта скачущего коня. Один раз он с рыбнадзором настиг браконьера. Тот поднял ружье. Илья поднял камеру, включил и пошел на него. –После таких дифирамбов мне, – улыбнулся Фетисов, –Марат, видно, ждет, что я скажу о нем: ведущий журналист студии и тому подобное. Только я такого не скажу. –Ты скажешь это после того, как выйдет на экраны наш фильм. – Если не секрет, о чем он, этот фильм? – полюбопытствовал Ковалев-старший. – О,– загорелся Ильясов, – если вы спрашиваете не из простой вежливости, я попытаюсь рассказать. Ильясов на мгновение задумался. – Фильм мы назвали «Память». Если бы я не был казахом, может быть, я не пришел бы к идее фильма. Я объясню, почему так говорю. У нас есть присловие: тот не казах, кто не знает семь колен своих предков. Я как-то задумался, почему так говорят в народе. И нашел объяснение. Веками народ наш кочевал. Письменности не было. Кочевые орбиты охватывали громадную территорию. Не будь этого правила, не было бы народа. Понимаете? Память, а это и предания рода, и песня, и сказания, и легенды – цементировала общность, формировала нацию. Бесспорно? Теперь казахи народ не просто сплошной, народ высокой грамотности. Своя Академия наук, десятки институтов, сотни научно-исследовательских организаций, оперный театр, киностудия, издательства, литература, живопись. Все есть. И

тут наметился парадокс. Сейчас не диво встретить казаха или казашку, свободно трактующих о драматургии Шекспира, экзистенциализме и еще тысячах разных разностей, но не знающих, где было урочище их деда, чем славны в истории народа те или иные места. Я не хочу звать назад. Но я не могу мириться с забвением прошлого. Это, разумеется, лишь идея фильма. Как вы ее находите? Ответил Ковалев-старший. – Вы имеете представление о том, как мы с Вадимом искали и нашли друг друга. Знаете, куда и зачем мы едем. Для нас память... для меня память... простите, не идея... Он отвернулся и стал смотреть в окно. Все примолкли. Мчалась навстречу путникам ровная, уже начавшая буреть степь. И сколько ни оставалось ее позади, все новые и новые дали раскрывались перед ними. Саврана дорога всегда словно завораживала. Он любил в себе это состояние, когда в душе по причудливой прихоти не сосредоточенного ни на чем сознания возникают и исчезают картины, образы. Юлька совсем-совсем недавно все допытывалась у него: – Когда меня не было, ничего ведь не было? Всего несколько лет прошло, а она уже знает о древних государствах и цивилизациях, откуда есть и пошла русская земля, о поле Куликовом, выстреле «Авроры», штурме рейхстага. Юлька... Все фыркала: фи, мальчишки такие противные, – а тут застал ее начесывающейся у зеркала и напевающей «Лишь бы день начинался и кончался тобой...» Звонки в квартире не стихают, ломкие юношеские голоса то и дело требуют к телефону Юлию, Юлю, Юльку. И когда трубка оказывается в ее руке, только ее и слышно: та-та-та-та, ха-хаха, похоже, парням и слова не дает вымолвить. А после иного звонка ее из дома тут же, как ветром, выдувает. Это после звонка того, который просит

«Юлию». Глазом не успеешь моргнуть, тестем станешь. Гм, тесть... Ильясов, местный уроженец и знаток края, оказался отличным гидом. В его толковании, и географически и исторически именно в Прииртышье сходились судьбы русского и казахского народов, зарождались и развивались взаимопроникновение и обогащение двух культур. Он называл одно громкое имя за другим. В пути дважды останавливались, и Фетисов выходил с кинокамерой для съемок. Первая остановка была у безвестной могилы на одном из увалов. – Старожилы утверждают, что здесь в тридцатых годах похоронили геолога. Веду розыск в архиве. Будет здесь обелиск с его именем и фамилией. А пока – видите. Над могильным холмиком была лишь груда камней. Второй раз машина остановилась у подножия начинавшегося неподалеку кряжа. – Здесь в начале восемнадцатого века, – пояснил Ильясов, – произошло одно из крупнейших сражений с джунгарами. Народная молва связывает победу в этой битве с именами батыров Олжабая и Джасыбая. И, видите – никакого памятного знака, обелиска, стелы. А ведь в кровопролитной и долгой борьбе с джунгарами решалась судьба народа. Порядок это?.. За разговорами и воспоминаниями не заметили, как «колымага» накрутила на колеса почти две сотни километров. Дорога петляла по холмистому плато. Стали попадаться на пути ручьи, заросли ольхи вдоль их, березовые и осиновые перелески. – Айнабулак – «Зеркальный ключ», – называл Ильясов, – Майбулак– Масляный ключ, Кровавая сопка – в память о битве с джунгарами. Сопка Капай названа по имени человека, которого уже никто не помнит. Кем он был и когда жил? А в целом эти места на сотни верст вокруг казахи издавна называют Сары-Арка. Почти круглый год выпасают здесь

овец и лошадей. Край отгонного животноводства, гигантская фабрика мяса. Скоро и владения Галике начнутся, площадью так с какое-нибудь королевство Люксембургское. Доводилось встречаться с ним. Ему сейчас за восемьдесят, а на покой не идет. Выпытывал у – в чем секреты чабанского искусства? Никаких, говорит, секретов нет, пастбища знать надо, водопои, беречь от зверя, от непогоды. Однажды, рассказывали, было так. Стоял большой мороз. И налетел вдруг ветер. Знаете, какие здесь бывают ветра? Кто не испытал, не может себе вообразить. Как завыл, как поднял снежные смерчи, все пропало, земля и небо. И погнала вьюга отару в степь, в ночь, в жестокий мороз. Не завернуть уже было овец против ветра. И всю эту ночь, нескончаемую зимнюю ночь, провел Галике в степи, выбирая защищенные места, сбивая овец в кучу. На следующее утро верховые нашли его с отарой. Ни одна овца не погибла. Вот как оно, мясо, достается... Слева по ходу из-за невысокой сопки показался всадник с бегущей рядом собакой. Верховой, остановив коня, из-под руки смотрел на приближающуюся машину. Всадник и громадная собака на фоне предзакатного неба представляли собой великолепную скульптурную группу. – Он? – напряженно вглядываясь вперед, спросил Ковалев-младший. – Другого такого нет,– весело бросил Ильясов – Стоп, Миша! Ну, Вадим Сергеевич, алга, мы не будем вам мешать. Ковалев вышел из машины, подошел к всаднику. – Ассалаумагалейкум, акежан! – приветствовал он аксакала, протягивая ему обе руки. Аксакал, чуть склонившись с седла, протянул навстречу свою руку. – Балапан, балапан, коп рахмет, коп рахмет. Никто не заметил, как Фетисов, укрывшись за «рафиком», включил кинокамеру.

Подошли поздороваться с Галике остальные. В чабанской бригаде было несколько кирпичных домов, загоны и кошары для овец, колодец с электромотором. У ворот одного из домов машину встречали аксакал и невысокая белолицая и черноглазая женщина в светлом костюме. Братья вышли из машины, женщина шагнула им навстречу. Замерли на мгновение, обнимая друг друга, Асия и младший Ковалев. Старший смахивал слезы. Фетисов стрекотал кинокамерой. Гостей привели в парадную, устланную кошмами и ковками комнату, куда девочка-подросток проворно вкатила круглый низенький столик. Галике явился в пиджаке с орденом Ленина. Седая, с морщинистым улыбчивым лицом хозяйка стала разливать чай... Выйдя покурить, Савран залюбовался долиной, в которой приютилась чабанская бригада. Лиловая тучка набежала на край предзакатного солнца, и оно, словно прижмурив огненное свое око, высветило косыми лучами синевшие невдалеке сопки, небольшую отару овец у водопоя, вольно пасущихся лошадей, взбрыкивающих вокруг них жеребят. Было что-то завораживающее в извечности этой картины и ясности выражаемого ею смысла бытия: краса земная, мир, труд, благополучие. И, впитывая в себя это простое и извечное, Савран думал о том, что хотя понятие о памяти предполагает обращенность в прошлое, в нем и зерно будущего, ибо все, что делают на земле люди, станет памятью о них. Так было и пребудет.

Проза Арман Ќани қыЗыл ІңІрдеГІ ӘңГІМелер қыЗ құлАғАН құЗ Жал-құйрығы тұл күзелген Ақбоз бен Қарагер тау тыныштығын бұзып, шақпақ тастардың үстімен тасырлата шапқан . Иелерін қиып кете алмаған жануарлар құлақтарын қайшылап, оқыранып, құз түбіне қайта оралды . Сәлден соң тау ішін жаңғырта арқырай кісінесіп, екеуі екі бағытқа, өз мекеніне сар желіспен тарта жөнелді . *** Күні кеше торқалы тойы бар фәни тіршіліктің топырақты өлімі болатыны, қанатсыз аспанға ұшырар қуанышы мен еңсені езер қайғысы болатыны қаперіне кірмеген екі жас өздерін шексіз бақытты сезінуші еді . Дүниедегі ең армансыз жандарша ештеңеден алаңсыз ғұмыр кешкен қос ғашық сол бақытты шақтарын тым қысқа деп, тіпті таң алдында көрген тәтті түстей ғайып болады деп ойламаған . Қайда барса да, дүйім жұртты көркімен тамсандырып, өнерімен аузына қаратқан екеуі бүгін ел көзіне көрінуге жүрегі дауаламай, тау ішін пана тұтып жүргені мынау . Осынау сұп-сұр реңі көкжиекті көмкере бастаған таңмен ілесе бір сұмдықтың жететінін жүрегі сезгендей Ақшабикенің бойы мұздап, тынысы тарылды .

Белдеуінен жарау ат, босағасынан желекті найза кетпеген, қайратына дәулеті сай Ордабектің жалғыз қызы болғаны құрысын! Ұялас бөрілерше бірінен-бірі өткен «Сен тұр, мен атайын!» десетін алты ағасының еркелетіп өсіргені құрысын! Олар «Шаш ал десе, бас алатын» шектен шыққан қаныпезер жандар еді. Алыстан жылқы ұрлатып, жоқ іздегендерге «Сендердің қыл құйрықтарынсыз дәулетіміз жеткілікті! Бізді ұры атандырғыларың келді ме!» деп дүрелеп қайтаратын. Намысқа басып батырсынған талай барымташылар Ордабек ауылынан жылқы алмақ түгілі, астындағы атынан айырылып, өз басын еліне зорға жеткізетін еді. Қабырғалы қалың елді «ашса алақанында, жұмса жұдырығында» ұстайтын Ордабек әулеті қара қылды қақ жарып билік айтпақ болған алқалы топтың аталы сөзіне дес бермейтін. «Малым – жанымның садағасы, жаным – арымның садағасы», абыройымды айрандай төкпек болған неме, тұрысатын жеріңді айт! – деп қарсыласына теперіш көрсетіп, теңдік бермей кететін. Қаймана халықтың сорын қайнатқан осы туыстары Ақшабикенің де бағын байлаған еді. «Жолы жіңішке» қыз болып туғанына назаланған ол айдай көрік бергенімен, өз басына ерік бермеген тағдырына қарғыс айтты. Өткен істің өкінішімен бармақ тістеп жүрегі қан жылаған Саржан да көкірегі қарс айрылардай терең күрсінді. Басынан бармақтай бағы безінген соң ел ішінде қадірлі де қайратты да болғаны құрысын! Ата даңқы жоқ шағын рудан шыққанына күйзелді. Ақ түйенің қарны жарылған күні ақ шымылдық ішінде бетін ашпақ болған Ақшабикемен иен тауда табыстырған тағдырына налыды. Ата салтымен алдынан өтпек болып Ордабектің ауылына қадірменді үш қарияны аттандырған еді. Ашудан қап-қара боп түтігіп кеткен Ордабек: «Өңшең сақалды сайтандар! Не беттеріңмен келіп отырсыңдар?! Бұл қай басынғандықтарың?! Атасыз туған тексіз құлмен туыстырып, сүйегіме таңба салғыларың келді ме? Сақалдарыңды сыйламасам, ат құйрығына байлатып жіберер едім! Естерің бар-

да елдеріңді табыңдар! – деп, Саржанның үмітін шорт кесті. Дегенмен бұл кеспір сөздер Ақшабике екеуінің сүйіспеншілігіне зәредей қылау түсіре алған жоқ. Керісінше, екеуі бірін-бірі көрмесе өмір сүре алмайтындай ынтызар халды бастан кешірген. Саржан жүз ойланып, мың толғанып, ақыры Ақшабикені алып қашуға бел буған. Жұрт көңіліне секем алмау үшін жалғыз өзі Ақшабикенің ауылын маңдайға алып жол тартты. «Қанша қатал болғанымен, қаны бір туысы емес пе, алғашқыда аттай тулар, кейін қарындастарының абыройын ойлап, ақылға салар» деп ойлаған. Ақшабике келісім берді. Бұлтсыз ашық аспанда кенеттен күн тұтылғанындай, осынау ұлы жәңгір өмірдің бақыттан басы айналған адамды тағдыр талқысында тастай салатын кездері аз ба? Ер жігіт пен өрімдей ару аңсаған ақ тілегіне енді жете бергенде, соңынан қуғыншы шықты. – Қайт! Қайт! – десіп, ақыра шапқан қос аттының түрі тым сұсты. Қаны қарайып, қаһарына мінген қуғыншылардан қашып құтыла алмайтынын сезген Саржан ақбоз атты Ақшабикені алға жіберіп, Қаракермен қос аттының жолын кес-кестей берді. Қарсы қайрат қылмасқа шарасы қалмаған соң, оңтайы келгенде біреуін тізеден салып өтіп, ер үстінен аударып тастады. Екіншісіне сілтеген сойылы қарсыласының қара құсынан тиген. Айдалада ат жалын құшып жан тәсілім еткен бейбақ Ақшабикенің үлкен ағасы еді... Енді үміт жібін өз қолымен үзіп, жүректері қан жылаған қос жолаушы Саржанның ауылына емес, бір бүйірден мен мұндалап тұрған Қалмаққырылған тауына ат басын бұрған. *** Қия жақпарлы құзды қақ жарып өткен өр соқпақ еңіске құлдырап, қалың шілік арасына енеді. Одан әрі жылан жүріске салып қойтастардың арасымен тас обаларды жанамалай өтіп тауға қарай өрмелейді. Салт аттының үзеңгісін қағар бітік

көк шалғынның ішінде жоғалып кете жаздаған өр соқпақ қия жақпарлы шындардың кеудесіне қайта асылады. Ал одан әрі ұшқан құс болмаса, жүгірген аң өте алмайтын түрі сұсты тәкаппар таулар... Паң таулар... Құжырайған құздың өркешінен қып-қызыл күн көтерілді. Күнгей беті қан қызыл нұрға малынып, терістік жағының қара көк бояуы сембеген қойтастан құзғын ұшты. Көк шалғынға арқасын төсеп бұлттанған аспаннан көз айырмай жатқан Саржан тау ішіндегі өлі тыныштықты бұзып сөз бастады. – Ақшабике, қайтейін кешегі жан алып, жан берісер қарғыс атқан шайқаста сойылым қата тиді ғой. Әйтпесе, ондай ой үш ұйықтасам түсіме кірмес еді. – Ақшабике өзінің ет-бауыры қан жоса болып тұрса да, Саржанның жаралы жүрегін ушықтыра түскісі келмеген. Жігіт көңілін басқа жаққа бұра тартпақ болып сөз саптады. – Енді қай тарапқа жол тартпақпыз? Өз сөзінің ерсілеу шыққанын іле сезіп, терең күрсінді. – Жаным, өзіңді бір құшып өлсем арманым болмас еді деуші едім. Пендешілікпен айтқан екем. Ендігі сөзін саралап алайын дегендей аз кем үнсіз қалған Саржан жерден басын оқыс жұлып алды. Көзі лезде қанталап кетті. – Дәулеті болмағанымен, қайраты мол халқым бар. Ақ білектің күші, ақ найзаның ұшына сеніп, қанды майдан алаңына жол тартармыз, Ақшабике! Иә, бағымыз жанар, иә, дәм тұзымыз таусылар! Ай дидарыңа ақылың сай жан едің. Шыбын жанды шүберекке түймей бұл тығырықтан шығарар басқадай жол бар ма, Ақшабике, айтшы, жол бар ма?! Жігіт таусыла сөйлеп, көк шалғынға басы сылқ етіп қайта жата кетті. «Одан басқа жол бар ма, жол бар ма?!» деген сауал Ақшабикенің санасын әлемтапырық қылып жанталаса жауап іздеттірді. «Өзі иілген басты қылыш кеспес». Жоқ! Туасы ондай мейірімділікті әкесінен көрмеген. Бұл ер жігітті тірідей өлтіріп, құлақкесті

құлға айналдыру, не басын оққа байлау. Онда өзінің де бұл дүниелік емес екенін сезеді. «Көз көріп құлақ естімеген қиянға жоғалып, бас сауғалау». Жоқ! Ердің құнын төлеуге қауқары жоқ жазықсыз елді от ішіне тастап кетуге ары жетпес. Жұрт қарғысына ұшыраған жандар тірлікте бақыт таппайды. Әлде Саржан айтқандай, «Ақ білектің күші, ақ найзаның ұшына» сеніп, әкесінің қаһарына қарсы тұру ма? Кешегі қалмақ шапқыншылығынан кейін енді ес жиып ел болып, ұйи бастаған екі рудың іргесін іріту ғой бұл. Ақшабикенің санасында ел бірлігі мен ақ махаббаты таразыға түсті. Ойын он саққа, қиялын мың саққа жүгіртіп, сол таразыны теңестірер амалды қаншалық іздегенімен, таба алмай мысы құрыды. Алды – тік жартас, арты –лаулаған қалың өрт. Сол өртті сөндірмей, бұларға барар жер, басар тау жоқ. Шарасы таусылған соң қара жердің қабырғасын қайыстырар зарлы да шерлі әуенмен сыңсып егілгісі келген. Өзегін өртеп, көкірегін күйдіріп бара жатқан өкініш-мұңды көз жасымен төккісі келген. Қатыгез тумаларына тарқан ба, әлде тағдырына деген қарғыс пен лағынетке толы жүрегі тас болып бекіп қалған ба, кірпігіне бір түйір жас ілінбеді. Көз алдына қарама-қарсы андыздай шапқан қалың қол, ат жалын құша құлаған боздақтар, қаралы жесір, қамкөңіл жетімдердің сұлбалары елестеп өтті. Жоқ! Жоқ!! Жоқ!!! – деді ол іштей күңіреніп. – Бұл тығырықтан шығарар тағы бір жол қалған екен. Ең соңғы жол... Жігіттің жүрек тұсынан кірш етіп қадалған қанжар дыбысымен қыздың «аҺ!» деген күйінішті үні бірдей шықты. Сол сәтте-ақ қанжардың сабын сығымдай ұстаған аппақ саусақтар жұлқа тартып қан шапшыған кеудеден суырып алды. – Дұрыс істедің, Ақшабике! Ел бірлігі – махаббаттан артық! Дұрыс! Дұрыс! – деп, Қалмаққырылғанның мың жылдық шыңдары оған

жаңғырығып жауап бергендей болды. Күні кеше ел бірлігі, ел тәуелсіздігі үшін шайқаста мерт болған есіл ерлер қабірлерінде бір аунап түскен тәрізденді. Буын-буындарынан әл кетіп теңселе басқан Ақшабике шідердеулі жүрген Ақбоз бен Қаракерге беттеді... Есін сәл жиған сәтте өзінің Саржанның жанында сұрқай тарта бастаған бір кездегі шырайлы келбетке ешбір мағынасыз, өкініш-өксіксіз зер салып отырғанын сезінді. Саржанның езуінен жылымшылай аққан күрең қанды аппақ саусақтарымен сүртіп жүзінен ақтық рет сүйгені есінде. Саржанның сұп-суық маңдайына ып-ыстық ернін тигізіп «Кешір, жаным, бұдан басқа бізге жол жоқ...» деп ет-бауыры қан-жоса болып, тас жүрегі тілімделіп тұншыға сыбырлағаны, содан соң күн нұрынан қан қызылданған Саржанның жүзін бешпентімен жапқаны жадында. Аппақ көйлегі желбіреген Ақшабике төбесінен төніп тұрған қап-қара құздың шырқау биігіне шатынаған қып-қызыл көзін қадады...

Көк базарда Аштықтан арса-арсасы шығып, құр сүйегі мен терісі қалған сырқат әйел жүдеу өңді, жалбыр шашты он жасар ұлын алдына отырғызып, көйлегінің омырау түймесін ағытты. Шандыр болып катып қалған төсінен шым-шымдап ұлының таңдайын жібітерлік сүт шыққан сияқтанды. Омырауында бұдан артық нәр жоғын сезген Айкүміс ұлын жанына отырғызып естілер-естілмес бәсең үнмен тіл қатты. – «Өлмегенге өлі балық кездеседі» деген осы, құлыным. Бұған да шүкіршілік дейік. Мына бір тілім нанның әзірше жартысын жей ғой. Қалғанын соңыра жерсің. Мен сәл тынығып алайын. Ол осыны айтты да, бүктетілген қол орамалының арасынан бір тілім нан алып ұлына ұсынды. Іле тарамыстанған сол қолын басына жастанып, көк базардың сызды топырағына бүк түсіп жата кетті. Ыстығы қайта көтерілген сияқты. Бозінгеннің

бауырында жатқандай тұла бойы қыз-қыз қайнап барады. Сол інгеннің етін пышақ үсті бөлісіп әкеткен аш-арықтардың қан-қан қолдары мұның алқымынан алып қылғындырғандай тынысы тарылды. Шарасыздан кірпік айқастырып еді, иен даладағы ескі мазар көзіне елестеді. Аш-арықтардың бас сауғалаған төрт жолаушы қабарған түнде қап-қара болып үңірейіп тұрған мазардың ішіне енген. Көкшолақ қасқыр аш-арықтардан қалған Бозінгеннің басы мен төрт сирағын иіскелеп қойды. Ауыз салған жоқ. Жалт бұрылып, мазар жаққа құлағын қайшылап, қыпқызыл көзін қадап тұрды да, арс-арс етіп ауаны қауып-қауып алды. Сонан соң шоқиып отыра қалып, азуын айға білегендей тұмсығын көкке созып, ұли бастаған. – Көліктен айырылып, азықтан айырылып, ит тіршілік кешкен күні құрысын! – Осы бір сұмдық ой Айкүмісті қорқыныштан да, ақыл-естен де ада қылған. Ол қара шашын жайып жіберді де, ұлыған қасқыр үніне қосылып сыңсып тұрып жоқтау айтты: «Қайран да, қайран Бозінген, Жас парлады көзімнен. Шермеңде болған сорлымын, Айрылған соң өзіңнен.

Қанатымнан қайрылып, Зарлаған мен бір мұңлықпын, Бозінгеннен ай-ры-лып-еп...» Қабырғаның жарығынан гулей соққан ызғырық жел мазар ішін күңірентіп жіберген. Осынау азалы үндерге тағы бір үн қосылды. Ол үн мазар ішіне әлдекім тастап кеткен нәрестенің іңгәлаған дауысы еді. Айкүміс жоқтауын кілт доғарып, үн естілген бұрышты қос қолымен сипалап жүріп, сәби оралған ескі бешпентке саусағы тиді. Іле нәрестені жерден көтеріп алып, кеудесіне қысты. ...Көк базардағы жылау мен күлкі аралас айқайшу тыншу бермегеннен соң, Айкүміс көзін ашып төңірегіне зер салған. «Жол үсті емес, хан базардың ішінде де адамдар аштан өледі екен-ау», – деп ойлады ол. Шоқиып отырған күйі жан тәсілім қылған аш-арықтың мүрдесін еңгезердей екі жігіт буылған текеметтей сораң еткізіп, ат арбаның үстіне лақтырып жіберді. Талдырмаш қыз атан түйеге ерген тайлақтай қырма сақалды шойын қараның соңынан ілесіп барады. Жалаң аяқ жас бала саудагер әйелдің алдынан бір тілім нанды шап беріп ала қашқан. – Ұстаңдар бандыны! Ұстаңдар! Ой-бай, құртты ғой. Құртты!!! Саудагер жарықшақ дауысымен базарды басына көтеріп аттан салып тұр. Бір тілім нан беріп, алтын жүзігін алып қалған әлгі саудагер әйелге қарап Айкүміс «Тіфу, тіфу, арсыз ит», – деді ішінен. Оның кесапатты кейпін көргісі келмей көзін қайта жұмды. Саудыраған сүйегін сүйретіп, ұрпағы үшін тіршілік тауқыметін тартқан күндері есіне еміс-еміс түсе бастады... Түн жарымында мазар ішіне енген төрт жолаушы таң ата бесеу болып жолға шыққан. Жол мұраты – жету. Бірақ, сол мұратқа жетуді бесеуінің маңдайына бірдей жазбапты. Көлденең кездескен көк атты белсенді он бес жасар қызын бұлардан тартып алып кеткен. Отағасы орта жолға жеткенде: «Мен осы жерде бірер күн тынығайын. Сендер жолдан қалмаңдар. Кейін соңдарыңнан өзім қуып жетемін...» – деді. Қалаға жақындай бере

қолындағы нәресте кіп-кішкене қара түймедей қарашығын мұның көзіне қадап, қызыл иегін көрсете езу тартты. «Саған ризамын» дегені шығар. Айкүміс сәбидің мүрдесін жақпар тастың қуысына жатқызып, күс-күс қолымен сұп-сұр болған жүзін сыйпады. Жоқтау айтқан жоқ. Қайғысына ортақтасып «бауырымдап» жер сабалап жылайтын ағайын-туыстың жоқтығы, басу айтар абысын-ажынның жоқтығы жесір әйелдің көз жасын көл-көсір қылып шер тарқатуына мұрсат бермеген. Көп кешікпей-ақ қарабұлттанған аспан күркіреп алды да, сұп-суық нөсерін жерге төгіп-төгіп жіберді. Жол мұраты – жету. Айкүміс жалғыз ұлын жетелеп кете барды. «Марқұмдардың басына шошайған мола да бұйырмады-ау» – деген ащы өксік ет жүрегін тырмалап жәй таптырмаған соң, өзін-өзі алдаусырата бастаған. «1932 жылы фәниден бақиға көшті». Құлпытасқа жазылар осы сөзді Айкүміс жүрегіне жазып алғандай жол бойы іштей қайталаумен болды. «Жатқан жерлерің жарық болсын. 1932 жылы фәниден бақиға көшті». ...Көк базардағы айқай шуға ысқырық қосылған. Айкүміс көзін ашқанда, бір қолымен аузына салған ысқырғышын ұстап, екінші қолымен қашып бара жатқан балаға қарай жұдырығын безеп тұрған қарасұр милиционерді көрді. Іле орнынан атып тұрды да, милиционердің жанына жетіп барды. – Жау шапқан жоқ! Мыңғырған малынан айырып, халықты қырғынға ұшыратқан кім?! Қаршадай қызды ар-абыройын саудаға салдырып, жап-жас баланы қылмысқа итермелеген кім?! Аш пен тоқты көк базарда тоғыстырып, жылан мен мысықтай арбастырып қойған кім?! Сен үкімет адамысың. Айт, қане!!! – Айкүміс қарасұр милиционердің жағынан шапалақпен тартып-тартып жіберді. Жоқ. Дұрысын айтқанда, дәл осылай істегісі келген.

Бірақ, үлгере алмады. – Апа! – деп шыңғырған дауыс шыққан жаққа жалт қарағанда, жарты тілім нанды қос қолымен кеудесіне басып қорқыныштан жүрегі жарылуға шақ тұрған ұлын көрді. Көзі аларып, еріні дірілдеп, ұлына қарай қол созған тірі аруақтың сұлбасын да көрді. – Әй, нәғылет! Айкүмістің көкірегінен лықсып көтерілген қаһарлы сөз көмейіне келгенде кептетіліп қалғандай болды. Аузынан сөз емес, ып-ыстық леп шықты. Сол сәтте-ақ, ұлының үрейлі жүзі қимылсыз қалды. Ашарықтың сіңірі шығып, терісі қыртыстанған қолы да ұлына созылған қалпы қатып қалыпты. Сексеуіл бұтағындай тарбиған жіп-жіңішке саусақтары да қимылсыз тұр. Қарасұр милиционердің мылтықтың оқпанындай ызғарлы, шүңірек көзі де тоқтап қалған. Аш-арықтар әр тұста шоқиып-шоқиып отырған күйі жансыз мүсінге айналғандай. Саудагер әйелдің сары самауырындай жылтыраған жалпақ, майлы бетінде ашу, ыза белгісі бар. Шалбарының балағы жырым-жырым жалаң аяқ жас бала жүгіріп бара жатқан адамға ұқсағанымен, сол орнында тұр. Қырма сақалды шойынқара да, талдырмаш қыз да қимылсыз қалған. Арба үстіне лақтырылған өліктің мүрдесі тылсым бір құдіреттің күшімен ауада байланып қалғандай. Айналада дыбыс та жоқ, иіс те жоқ. – «О, тоба! Барлығының тірідей жансыз суретке айналғаны несі?!». Осы бір сауал Айкүмістің санасында сұр жыландай сумаң етті де лезде жоқ болды. Ол түкке түсінбеді. Өйткені, марқұмның жансызданған жанары қимылсыз қалған еді.

Оралу Келіншектің қолынан жерге түсіп кеткен құм кесе күл-парша болып сынды. Қараторы жүзі қуарып, бота көздері мөлтілдеп, буын-буынынан әл кеткен ол зорға дегенде есік алдына шыққан. Аспандағы

қара нөпірдей болып иін тіресе жөңкілген қарасұр бұлттың арасынан жарқылдап жай ойнады. Қайнаған сүттің көбігі қара қазанның ернеуінен асып, шыж етіп ошақтағы отқа төгілді. Қыр үстінде қараңдап келе жатқан жалғыз жаяу мен ауыл шетінде қыбыр етпей тұрған топ оның көз алдынан буалдырланып барып ғайып болды. – О, соры қайнаған, сорлы басым-ай! Бұл байғұсқа сүйінші сұрағандай болып несіне айта қойдым екен? Су қайда?! Су әкеліңдер, тезірек! Есіңді жыйшы, қарағым. Болған іске болаттай берік бол, енді. Осы жалғыздың орнына қан майданнан кеше қара қағаз келіп аһ ұрып арманда кеткен кемпір-шалдың да қайғысы жетерлік. Жұдырықтай балаларыңды зарлатпашы, шырағым. О, атаңа нәлет, қу пәшес, не ылаң салмадың бізге?! – деген сөздер оның құлағына әуелде тас үңгірдің түбінен күңгірлеп жеткендей болғанымен, бірте-бірте анық естіле бастады. Келіншек көзін ашқанда нұрсыз жанарын бұған қадап, қызыл иегі кемсеңдеп отырған кейуананы көрді. Бірдеңе айтпақшы болған сыңайын таныды ма, кемпір «Ей, дүние-ай!...» деді де, жаулығын түріп, мұның аузына құлағын тоса берді. – Күні кеше арысымды өлдіге санап, «Асылдың сынығын, тұлпардың тұяғын жетімсіретпейміз. Ерден кеткенмен, елден кетпейді!» деп қолымды жіпсіз байлап, қыранның ұясына қарғаны қондырған халқым-ай!.. «Кебін киген келмейді, кебенек киген келеді» деген осы да! Енді неге қарсы алмайсыңдар оны?! Неліктен естіртпейсіңдер оған?! Неге түсіндірмейсіңдер?! – деп көкірегінде кептеліп тұрған сауалды ақтара салмақ болған келіншек тілге келе алмады. Біреудің мығым қолдары қос білегінен тас қылып ұстап жерден тік көтеріп алғанда, қазаға жиналғандай қимылсыз тұрған топтан жалғыз қараның бөлініп шыққанын көзі шалып қалды. Сол сәтте-ақ қан тамырында тулай аққан оттай ыстық ағыстан өн-бойында алапат күш пайда болғандай, қос білегін тас қылып ұстап тұрған қолды серпіп тастады.

Жалғыз аяғын қос балдағымен жарыстырып, қыр үстінен құлдырап келе жатқан майдангерге қарай: «Шынымен-ақ, өшкенім жанып, өлгенім тірілгені ме?! Арысым-ай, азаматым-ай, шынымен-ақ аманесен оралғаның ба?! Шынымен-ақ!..» – деп өлі тыныштықты дар-дар айырып, ұлының соңынан бұл да жанұшыра жүгірмекші болған. Бірақ, үй ішінен шыр-шыр етіп жылаған сәби үнін естіген келіншек орнында тұрып қалды...

Нарқасқа Ол Нарқасқаның арқырай кісінегенінен оянып кетті. Ала көленкелі үй ішіне көз жүгіртіп еді, ұйқыдағы әке-шешесін көріп, дегбірсізденген көңілі сәл тынышталайын деді. Әйткенмен, аттай тулаған жүрегі кеудесінде өрекпіп тұр. Ақырын ғана төсегінен тұрып, әке-шешесінің жанына барып жата қалғысы келді. Іле ол райынан тез қайтты. «Қорқып келіп жатқанымды олар сезбейді деймісің? Таңертең-ақ «қоян жүрек» деп келемеждейтіні сөзсіз. Қой, кісі түсінен қорқа ма екен?» деп шешесінің сөзіне салып, өз-өзін жұбатқансыды. Кеше таңертен мұның ұйқысын ешкім бұзғысы келмепті. Қатты ұйықтағаны соңдайлық – қора жатқан тырс-тырс етіп сүйекке тиген балтаның дыбысы мен темір ыдыс-аяқ салдырынан әзер дегенде оянған. Сонан соң ұзақ жылаған. – Жігіт соған да жылай ма екен? – деген әкесі сонда, – мен саған кішкене кұлын сатып әперем. Кейін сен де мен сықылды аңға шығатын боласың. – Иә, саған, өтірік айтасың. – Әкеңнің қашан өтірік айтқанын көріп едің? – деп шешесі сөзге араласқан, – сатып әперем десе, сатып әпереді ол. Мұрат «Рас айта ма?» дегендей әкесіне бұрылып қарады. Бірақ мейірлене жымиып тұрған әке жүзінен ешқандай жалғандықтың ізін көре алмап еді. Көңілі сенгендіктен шығар, көкірегінде қуаныш оты жылт ете түскен. Кірпігіне ілінген қос тамшыны алақанымен сырып тастап, орны-

нан тұрып, – Наркаға ұқсайтын құлын ба? – деп әкесінің мойнынан құшақтаған. – Иә, Нарқасқаға ұқсайтын күрең төбел құлыншақ... Мұрат ойын сан-саққа жүгіртіп көңілін алдаусыратса да, көрген түсі көз алдынан кетер емес... Айнала ақ көбік қар екен. Нарқасқасы аяқтарын қаздаң-қаздаң басып, тазылары ат мойнына шапшып, әкесі аңға шығып бара жатқандай еді. Кенет (көктен түсті ме екен, жерден шықты ма?) көз алдында жирен шашты, ақ сұр өңді әйел пайда бола кетті. Иығына қос ауыз мылтық асынып, қолына сары ала қамшы ұстап ат үстінде отырған әкесінен именетін емес, жолын кес-кестеп келеді. – Әй, ағайын, енді бұлай еркінсуді қоясың! Мына мал-мүліктің бәрі менікі. Бәрін мен жалмаймын! Әйелдің өктем үнінен сескенді ме, әлде, жөні түзу айтар сөз таппады ма, әкесі желкесін қасыды. – Енді, не қыл дейсіз маған? – деп күмілжіді. – Не қыл дегенің қалай? Ертең өзің әкеп маған тапсыр. Әйтеуір... Одан әрі әйел даусы адам түсінбес дыбысқа айналып кетті. Әп-сәтте түр-тұлғасы да кісі шошырлықтай болып өзгеріп, қасқыр басты, жез тырнақты құбыжық кейпіне енді. Жүрегі шымыр ете түскен Мұрат осы сәтте көзін ашып алды. Қыраулы терезе сәл ағараң тартқанымен, таң ата қоймаған шақ. Аулада тазылар ұлыды. «Аңсырағаны ғой» деп ойлады ішінен. Сәлден соң шешесі басын көтерді. Мұрат қорқып жатқанымды сезбесін деген оймен көздерін сығырайта қойды. Кірпік арасынан қарап жатыр. – Уф, жаным-ай, – деп, күрсініп алған шешесі төсегінде аз-кем отырды. «Тұрсам ба екен, әлде қайта жатсам ба екен?» деп, ойланып отырғандай. Біраздан кейін бас жағында тұрған сағатқа тесіле қарады да: – Уақыт сегіз болып қалыпты ғой, – деді өзіменөзі сөйлескендей болып, іле бір есінеп алып, киіне бастады. Қазір шешесінің мама қаздай мамырлап жүріп күнделікті тіршілік қаракетіне кірісетіні бұған

белгілі. Сәлден соң айналма пеш гүрілдеп ала жөнелетіні, оған сары самауырының ыңыранған дыбысы қосылатынын біледі. Сонан соң дастарқан жайылып, әке-шешесі таңертеңгілік асқа отырады. – Әй, қара бала, тұр, – дейді әкесі, – тамағың суып қалады. Қуырылған картоп иісін сезсе де ұйқысын қимай жата береді бұл. Сары самауырыннан сыздықтатып шай құйып отырған шешесі: «Қара тайым-ай, тұра ғой» дегенде бұл көзін ашып, қайта жұмады. Бұдан соң шешесі: «Ұйықтаған – ұйқы алады, ұйықтамаған – түлкі алады». «Тұр-тұрдан» хабар келсе, ұйқыдан маза кетер» деген, осы жатыстан не пайда бар? – деп, кейістік білдіре сөйлейді. Сонда ғана Мұрат кең төсекте бір керіліп алып еріне басын көтереді. Бүгінде осылай болатыны анық. – Оған дейін ерте ғой, бір мызғып алайын, – деп, Мұрат көзін жұмды. Азу тістерін ақситып әкесіне арс етіп атылған құбыжық пен аспанға шапшып жан ұшыра арқырай кісінеген Нарқасқаның бейнесі көз алдына қайта келді. – Тағамнан алып отырыңыздар, меймандар, адал малымыздың дәмі ғой. Әкесі қонақтарға жік-жапар болып отыр. Шешесі бір сырдың ұшығын аңғартты. – Нарқасқаны сатқаныңмен, көсегең көгермес, құлын кезінен мәпелеп асыраған атыңды ертең көз алдыңда қаздаңдатып біреу мініп жүрсе, өкініштен өртеніп өлерсің! «Әй, Бәке, не де болса Нарқасқаны пышаққа қый!» дедім! Жамбас сүйекті мүжіп отырған Баймағамбет аңшы «Әрине, әрине» деп шешесін қостап қойды. «Төрт аяқты жануардың естісі еді ғой, жарықтық, обалы үкіметке!». Мына сөздер Мұраттың көңілін босатты. Нарқасқаға деген аяныш сезімі тағы да көзінен қос түйір тамшы болып төгіліп түсе жаздады. Ол Нарқасқаның кеңірдегінен саулаған оттай ыпыстық, қып-қызыл қанды көрген жоқ еді. Есті жануардың соңғы рет жалт еткен жанарынан жас бұршақтағанын да көрген емес. Оның есесіне Нарқасқаның жарты еті салынған

ат шананы базар жаққа бүкшеңдеп сүйретіп бара жатқан әкесін көрген. Ат шананың қос табаны аппақ қар үстінен қос сызық тастап бара жатты. Бірақ, бұл жолы қос сызықтың арасына ат тұяғының емес, әкесінің керзі етігінің іздері қалды... Мұрат аузына бір-екі жапырақ салғаны болмаса, етке тәбеті тартпады. Үлкендердің әңгімесіне құлақ түріп еді, баяғы аңшылық жайында екен. – Сонымен, – деп, әкесі әңгімесін жалғастырды, – Көкжал болса, «Сенен келетін құқайды көріп алдым!» деген сыңай танытқандай қарсы алдымнан жер бауырлап жатты да алды. Енді не істеу керек? Қанжығамда байланған шолақ сапты күрегім есіме түсе кеткені. Екі көзімді көкжалдан айырмай ептеп атымнан түстім де, тұсай бастадым. Жасыратыны жоқ, осылай отырғанда тұруға мұршамды келтірмей шауып жазым қыла ма деп қауіптеніп те қоям. Жоқ, көкжал тырп етер емес. Қарсы қарап жер бауырлап әлі жатыр. Шолақ сапты күрегімді қолыма алған соң: «Енді келсең – кел...» деп, қарсы жүрдім. Есік пен төрдей қалғанда әлгі шіркіннің арс етіп атылғаны ғой... Бұл әңгімені Мұрат талай рет естіген, сондықтан сүлесоқ тыңдады. Әкесінің бір көкжалды Нарқасқамен отыз шақырымдай қуғанын, шауып келе жатқанында басындағы құлақшыны ұшып кеткенін, оқшантайындағы оқтары да түсіп қалғанын, ақыры көкжалды күректің қырымен қақ тұмсықтан ұрып алғанын білуші еді. Одан әрі әңгіме желісін әдеттегінше шешесі іліп әкетті. – Қас қарайып калған мезгіл. «Апыр-ай, аттан жығылып жазым болғаннан аман ба» деп, жүрегім қобалжып үйге бір кіріп, бір шығамын. Бір сәтте қарасам, алыстан атпен құйғытып шауып келе жатқан бір әйелді көзім шалды. «Мына жазғанға не көрінген? Мұнысы несі?» деп аң-таң болып қарап тұрмын. Тек жақындағанда бір-ақ таныдым, өзіміздің Бәкең екен. Қалтасында үнемі жарты кездей қол орамалы жүруші еді. Құлағы тоңған соң, соны басына орап алыпты.

Қонақтар ду күліп, мәз-мейрам болды. Әкесі төмен қарап: «Енді қайтейін» деп езу тартты да, қара мұртының ұшын ширатып қойды. Мұрат еріксіз мырс етті. Әкесін әйелмен шатастырған шешесі де қызық қой. Уақыт түн жарымына таяп қалған кез. Одан әрі әңгіме тыңдауға зауқы соқпаған Мұрат салулы тұрған төсегіне барып жантайды. «Қап, кеше кеш оянғанымды қарашы» деген өкініш өзегін өртеп барады. Дастархан үстіндегі Нарқасқаның мүжілген сүйектеріне телміріп жатып қиялға берілді. – Ерте тұрғанда ғой... – деп ойлады ол, – «бір көсілтіп шауып келейін» деп Нарқасқаны әкемнен сұрар едім ғой. Ол көңілімді қалдырмас. «Мақұл. Тек аттан жығылып қалма» деп, Нарканың үстіне мені көтеріп мінгізетіні сөзсіз. «Жарайды» деп, Нарканы аяндатып отырып есік алдынан ұзап шығар едім. Сосын ат жалынан мықтап ұстап алып, тебініп қалып: «Нарка, ал кеттік. Айда шап! Қатты шап! Ешқандай ат сені қуып жете алмайтын болсын! Өйтпесең, бүгін сені сойып тастайды. Ешкім де аямайды! Ай-ай» деп айғаласам, Нарка түсінеді ғой, құйғыта жөнеледі. «Әке, біз кеттік. Хош болындар! Х-О-Ш! Бізді іздемендер!» деп қол бұлғап, құстай ұшқан Нарканың үстінде кете барсам. Ел кезіп, жер кезіп, бүкіл әлемді шарласам, шіркін! Сонда Нарка да тірі қалатын еді ғой...». Мұрат осылай қиялдап жатып тәтті ұйқыға шомды. Әлгінде әкесі тазыларды Баймағамбет аңшыға жетектетіп жібергенін білген жоқ. Тағы да түс көрді. Түсінде күрең төбел құлынға мініп, аңға шығып барады екен. Иығында кішкене қос ауыз мылтық. Жанында тазылары. Бірін-бірі қуалап жарысып келеді. Айнала ақ көбік қар. Аппақ дүние...

Құлан тұяқты Құдайторы Ақан серінің азалы әнінің анасы – Құлагер трагедиясы сөзсіз жантүршігерлік трагедия. Әйтсе де, Құлагердің маңдайында бармақтай бағы бар еді. Өйткені, ол қанды балта көтерілген мезетте бәйге жолында құйғытып келе жатты...

Ал Құдайторының маңдайында ондай бақ жазылмапты. Көне көз, кәрі құлақ қарттарымыздың Құдайторыны есіне алып көкірегі қарс айрылардай күрсінетіні сондықтан шығар. Кезінде атбегілер мен шабандоздар қауымын өзара қызылкеңірдек қылып айтыстырған да, атқұмар көңілдің айызын қандырған да Құдайторы туралы әңгімелердің қазір қызулы оты басылып, тек ыстық қоламтасы қалған. Осы қоламтаны үрлеп қойып, жылт етіп қызарған шоққа тамыздық салғандай болып Мақыштың көзін көргендер Құдайторы жайында ауық-ауық әңгіме қозғайды. Қадірменді қарттарымыздың кеніш көкіректерінен суыртпақтап шығарған тәспі тастарындай қастерлі сыр-сұхбаттарын жұртшылықтың назарына ұсынуды жөн көрдім. Мақыш Дінұлы ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезі аралығында Қу жерінде өмір сүрген атбегі. Қу деп ертеде қазіргі Қарағанды облысының Егіндібұлақ (Қазыбек би) ауданының жерін атапты. Мақыш қаршыға бойлы, қара шұбар өңді, бір жақ аяғын сылти басатын, қызба қандылау адам екен. Дәулеті жағынан орта шаруа болғанымен, өркөкіректігі мыңды айдаған алпауыттардан асып түскен көрінеді. Торы атына құдай сөзін қосақтаған қазақ жалғыз осы Мақыш деседі. Құлан тұяқты Құдайторы болса, бір қарағанда көз сүйсінерлік деуге келіңкіремейтін, бауыры жазық, дөңгелек қобы тұяқты, ұзын торы ат екен. «Шу» дегенде суырылып алға шығар ұшқырлығы жоқ, кібіртіктеп жәй шабатын болса керек. Қозы көш жерлік ат жарыстарда өнерін көрсете алмапты. Ал аламан бәйгеде еті қыза келе, қолтығы сөгіліп, бауырын жазып көсілгенде, тұяқтары жер апшысын қуырғандай болып заулайды екен. Мақыш осы торы атты тай күйінде аталас туысы Нұртазаұлы Нұрмағамбеттен қалап алғанда, «бұл шіркінің ат танушы ма еді?..» – деп сыртынан мырс-мырс етіп күлгендер де болыпты. Торы аттың ата тегі арабы да емес, түркіменнің ақалтекесі де емес, Алтайдың қаз мойынды

арғымағы да емес, қазақтың таза қанды қазанат жылқысынан екен. Мақыш сол торы атқа су орнына қулықтың сүтін беріп, сұлы орнына кептірген қу шөп беріп баптапты. Ыстықта күн өтпесін деп алты қанат үй тігіп, соның ішіне қойған. Қоңыр салқын күндері екі баған арасына кісі бойындай биіктіктен арқан керіп, соның бойымен жүріп тұратындай етіп шылбырына шығыршық байлап жіберген. Мақыш бәйгеде үнемі өзінің немере інісін – Нұғыманның Рамазанын шаптырған. Мұның өзі ат сырын иесі ғана емес, шабандоз бала да білсін деген ниеттен туса керек. Бабына келіп керілген төстіктей болып жараған сол торы ат берісі Қу жері, әрісі бүкіл Сарыарқада шашасына шаң жұқпас, алдына ат салмас жүйріктің өзі болып шығады. «Құлан тұяқты Құдайторысымен Мақыш келіпті» деген сыбыс шықса, небір атақты атбегілердің өздері бас бәйгеден күдер үзеді екен. Шабандоздардың қайсысы болса да, «Бап шаба ма, әлде бақ шаба ма, құдай біледі» десіп, нақты болжам жасауға жүректері дауаламаса, Мақыш «Торы ат құдайсыз-ақ бәйгеден бірінші келеді! Уа, ағайын, атымды босқа арам тер қылмаңдар! Шаппай бәйгемді беріңдер!» деп шіреніп жатып алатын көрінеді.

– Сіз де қызық екенсіз. Аты шаппай, иесі бәйге алушы ма еді? – деп уәж айтқандарға, ол: «Бәс тігіп, зақылет айтыссаң ғана атымды бәйгеге қосамын!» деп одан сайын шалқаяды екен. Ел іші емес пе, Мақышпен бәс тігіп, бақ сынасатын атбегілер де кездесетін көрінеді. Ондай сәттерде Мақыш «Құдайторының құйрығын жау кесті! Атан түйенің басын мүжір кез жетті!» деп айғай салып, арқаланып ақылынан адасқандай халге жетеді екен. Обалы қанша, қашанда Мақыштың айтқан сәуегейлігі келе беріпті. Сондай бір аламан бәйге Қоянды жәрмеңкесінде өтіпті. Бұл жолы Мақышпен бәс тігіп, зақылет айтысқан адам – байлығымен «жарты патша» атанған атақты Ақайдың Қасені екен. Құдайторы көмбеге Қасеннің екі арғымағынан да бұрын келіпті. Сонда насаттанған Мақыш: «Ақкөзіңнен оздым, Біршегіңнен оздым! Енді Ақайдың басын әкеп бәйгеге қос!» депті. Бұл сөзге Қасен ашу шақырып, жанжал туып келе жатқанда, әйтеуір, ара ағайын: «Бәрің бір Шаншардың баласысыңдар. Біріңнің сөзіңді бірің көтере алмасаңдар – досқа күлкі, дұшпанға таба болмайсыңдар ма?!» деп басу айтып тоқтатыпты. Әйтсе де, Құдайторы бәйгелердің бірінде алдына ат салған екен. Шамамен, бір мың тоғыз жүз он алтыншы жылдары, күзде, Ертіс бойында, қазіргі Май ауданының жерінде Нияз дегеннің асы өтіпті. Сол аста Алдоңғар деген сыншы Құдайторыны көріп: «Пай, пай, атына болайын! Әттең, жілігінің майы үзіліп, қара қарын көбең тартыпты. Әйткенмен, отыз шақырымға шапса бәрібір алда келеді! Неде болса, аттарды қырық шақырымнан жіберіңдер...» депті ас берушіге. Сол жолы Құдайторы қара терге малшынып, оқырына кісінеп, жанарынан жас парлап, көмбеге желе жортып жетіпті. Ат десе, бәйге десе ішкен асын жерге қоятын қарттар Құдайторының әлгі жалғыз жеңілісін тілге тиек етсе болды, әлі күнге дейін бір пікірге келе алмай дауласып қалады. Бірі: «Алдоңғар сыншының

айтқаны дұрыс еді. Ала жаздай бәйгеге шауып Құдайторының сүйегі арыған болатын» десе, екіншісі: «Ат сыры иесіне мәлім. Арыған атты бәйгеге қосардай Мақышқа не көрініпті?! Ертіс бойы қырдың жеріндей тастақ емес, борпылдақ құмды ғой. Құлан тұяқты Құдайторының шабысына сол борпылдақ құм бөгесін болды. Ал, тұяғы жалпақ тоғай бойының аттарына ол құмның кедергісі жоқ еді» десіп кеукілдесіп, бір-біріне жеңістік бермей қояды. Мен бұл жерде қарттардың дауына төрелік айтқалы отырған жоқпын. Қай-қайсысының болса да сөзінің жаны бар. Ақыры не керек, Құдайторының жүйріктігі өз басын жалмапты. Жиырмасыншы жылдары бір шолақ белсенді ала жаздай үстінен түспей шапқылап, ақыры қызылмай қылып, зорықтырып өлтіріпті. Кейін бір топ жүргінші айдалада ит-құстың жемтігі болып жатқан аттың қаңқасын көріпті. Олардың бірі қасқыр мүжіген аттың басын сұқ саусағымен нұсқап тұрып: «Кезінде Құлан тұяқты Құдайторы атанған, шашасына шаң тимей өткен қас жүйріктің басы осы» депті.

Сарышегір Доскер қарттың қолынан ұшқан қыран қайқаң етіп бірден тік тартпай, жайлап қана көк жүзіне көтеріле берді. Қыран көңілін ештеңе алаңдатпадыау, сірә? Қанат қағысы сылбыр. Топшылары талып, зорланып ұшқан тәрізді. Мінез-құлқы да өзгеше. Оның сыры кәнігі саяткердің өзіне де жұмбақ. Баяу ұзап барып, көз көрім жерден орағытты. Қанатын сирек қағып, саяткердің төбесінен айнала қалықтап жүр. Кенет қыран оқыс мінез танытты. Жоғары бір шапшыды да құйрықты жұлдыздай төмен сорғалады. – Қап, жазым болды-ау, байқұс! Саяткер күйінгеннен саптама етігін қамшының сабымен салып қалды. Жоқ! Қыран жат ойдан аулақ екен. Жерге жете

бере өзін-өзі аспанға атып жібергендей болып, қасқағым сәтте көз талар биіктен шыға келді. Тағы қалықтады. Ұзақ қалықтады. Құсының әр қимылын қалт жібермеген саяткер тыпыршыған шабдар атының үстінде елегізіп отыр. – Апырмай, мұнысы несі жарықтықтың? Жақсылыққа бастаса игі еді, – деп болымсыз дегбірсізденгенше болған жоқ, қыран төменге қайта шаншылды. Бұл жолы саяткердің өзіне шүйлігіп келеді. Көкжал қасқырдың да бел омыртқасын сарт еткізіп сындырып жіберер осынау екпінмен келіп соқса, қарттың ат үстінен тымақша ұшып түсетіні кәміл еді. Бірақ саяткер ондай ойдың ұшығын да көңіліне алған жоқ. Керісінше, құсының бұл қылығын жақсылыққа жорып тұр. Езуінде күлкі табы білінді. Ердің қасына іле салған қолқабын оң қолымен сипалап іздей бастады. «Шаншылып келгенімен, жайлап балдағына қонар» деп үміттенген. Бірақ қыран жақындай бере шаңқ етті де, қайқайып алып аспанға бір-ақ тартты. Осы жойқын екпінінен жаңылған жоқ. Қанаттарын қатты серпіп шығыстан будақтай жөңкіген қарасұр бұлттардың астымен оқтай заулады-ай келіп. Лезде ұзай берді. Қарасұр бұлттардың реңімен үйлесім тапқан қыранның қара барқын тұлғасы енді көзге шалынар емес. Доскер қарттың басы айналып, жүрек соғысы жиілеп, құлағы шыңылдады. Бұрын-соңды біліп болмаған, түйсініп көрмеген әлем-тапырық сезім көңілінде аласұра бастады. Маңдайындағы қатпар-қатпар әжімдерін тер басып, жанарынан қос тамшы ыршып түсті. – Апырмай, мұның қалай, Сарышегірім?! Шынымен, қиып кеткенің бе?! Бұл сөзді ол үн-түнсіз, аттай тулаған жүрек дүрсілімен айтты. Қиналып айтты. Барлық наламұңын, өкініш-өксігін осы сөзге сидырып айтты. Жанары шарасынан шыға аспан төсіне тесілді. Бір сәтте бұлт арасынан жарқ еткен қып-қызыл күннің көзінен шығысқа қанат сермеп бара жатқан қыранын таныды. Әлсірей бастаған сана мен тәннің күшін соңғы рет жиып қатты ышқынды:

– Сарышегір! Кәл-кәл! Бірақ, сол сәтте күн көзі де, қыран тұлғасы да жанарынан ғайып болды. Шығыстан будақтай жөңкіле көшкен қарасұр бұлттардан өзге көк жүзінде ештеңе жоқ. Доскер қарт ақтық сапарға аттанар сәтінде Сарышегірін осылайша көз алдына елестетіп, мәңгілік тынышталған еді. *** – Апа, Сарышегір қайда? Қаным бәйбіше ұлының аңырып тұрғанын көрмей-ақ сезіп, алай-түлей сезімін айтпай-ақ ұғынды. Осылай тұрарын, осылай сұрарын білген еді ол. Бірден тіл қатпады. Ұлына арқасын беріп, дастархан басында Баязит қарияға шай құйып отыр. – Тентек қарам-ай, келдің бе? Әкел маңдайыңды, – деп төр алдында отырған Баязит қария әдеттегінше еркелете сөйлеп, дауыс шыққан жаққа етсіз сіңірі білеуленген қолдарын созды. Суалып қалған қос жанары жұмулы. Кенжетайдың маңдайынан құшырлана иіскеген ол: – Енді отыр. Шайыңды іш, – деді. Кенжетай әкесінің ағасының жанына, орнына келіп отырды. – Апа, Сарышегір қайда деймін? Қаным бәйбіше бұл сұраққа Баязит қарияның жауап бергенін қалап еді, ол кісі үндемеген соң жайлап өзі тіл қатты. – Әлімқұл алды. – Қай Әлімқұл?! Кенжетай шошына сұрады. Бауырсақты аузына апара берген қолы қатты да қалды. Бұл ауылда бірақ Әлімқұл барын білуші еді. Дегенмен, басқа біреу шығар деген ой санасын шарпып өтті. Қаным бәйбіше күрең шайынан бір-екі ұрттап барып тіл қатты. – Қай Әлімқұл болушы еді? Ферма бастығы Әлімқұл да. Кенжетай күйініп кетті. – Әй, ит-ай! – деп әкесінің сөзіне салып, орны-

нан тұра берді . – Қазір барып Сарышегірді алып келемін! – Қой, тентек қара! Орныңа отыр . Қызбалыққа салынып қайтесің? Ақылың бар еді ғой, – деп сөзге Баязит қария араласты . – Шырағым, әкең болса енді бізге жоқ . Ана ағаларың мен апаларың оқу қуып қалада жүр . Әлі мектеп жасындасың . Бірде ауру, бірде сау жүріп жатқан шешеңнің түрі мынау . Өз үйім мен осы үйдің арасынан асып алысқа баруға бұрынғыдай менің хал-дәрменім жоқ . Осындай күйде отырғанда бізге Әлімқұлдан басқа кім қол ұшын береді? Сықырлап келіп қалған қыс болса мынау . Азын-аулақ малың мен қаз-үйрегің және бар . Әлімқұлдан басқа кім саған жем-шөбіңді қораңа әкеп төгіп береді? «Алмақтың да салмағы бар» . Осы жағын ойладың ба, балам? Ертең қияға ұшар бір құсты одан қызғанып қайтеміз? Баязит қария сабырлы сөйледі . Сендіре сөйледі . Кенжетай лажсыздан орнына отырды . – Ата, Сарышегірді Әлімқұлға бергенде сылапсипап күтіп, аңға салады деп бердіңіздер ме? Баязит қария бұл сөзді естімеген секілді басын төмен тұқыртып күрс-күрс жөтелді . «Алда ғана қарағым-ай, шешеңнің Сарышегірді Әлімқұлға неліктен бергенін білмейді екенсің ғой?» деді ішінен . Алдында өзі: – Мұның не, Қаным? Доскер марқұмның: «Мен олай-бұлай болып кетсем, Сарышегірді еркіне жіберіңдер, туған мекенін жаңылмай тауып барады» деген ақтық аманатын қайда қалдырдың? – деп келініне кейістік білдірген . Бірақ бір оқиға ойына оралып, райынан тез қайтқан . Алдыңғы жылы Әлімқұл Қаным бәйбішеге келіп: «Жеңеше, Доскең Сарышегірдің қызығын біраз көрді ғой . Енді маған қисын . Өзі қара қанат балапанның тағы бірін ұстап үйретіп алар» деген . Қаным бәйбіше

ферма басшысының осы сөзін шалына білдіргенде, ол: «Тірі Әлімқұл түгіл өлген әкем тіріліп келіп сұраса да, Сарышегірді бермеймін!» деп қолын бірақ сілтеген. Әлімқұл көп кешікпей-ақ саяткердің сол жауабын алдына келтірген. – Көңілімді қалдырмас. Осы совхозға менің де еңбегім сіңіп еді – деген оймен бір шана шөп сұрап барғанында: «Пенсиядағы шалдар түгіл өзімнің жұмыскерлеріме де беретін шөбім жоқ!» деп Доскерді кеңседен қуып шыққандай қылған. Әлімқұл содан бері бұл үйге салқын қабақпен қарайтын. Осы оқиға еске түскенде: «Шаруа күйттеген бейбақ-ай, саған тағар кінә жоқ екен-ау. Әлімқұлға қарсы тұрарлық сенің қандай қауқарың бар? Оның алдына иілгенің дұрыс-ақ екен. Тек Сарышегірмен ісің оңға басса жарар еді-ау» деп жаны күйзеліп қалған. Баязит қария үндемеген соң Қаным бәйбіше ұлына жауапты өзі берді. – Бәлі, ол не дегенің? Әлімқұл да әкең тәрізді аңшылықты кәсіп еткен адам. Сарышегірді әкеңнен артық күтпесе, кем күтпейді. Доскеңмен бірге талай салбұрынға шығып, олжасын бөліскен. – Түу, апа-ай! Қос-қос мылтық асынып қолы қалтырамай қырдағы ақ бөкендерді машинамен қуалап жүріп атқаннан басқа, көлдегі үйректерді балапандарын ұшырмай жатып қаныпезерлікпен қырғаннан басқа оның қандай аңшылығы бар? Сондай итке Сарышегірді беріп!.. Кенжетай одан әрі сөйлей алмай булығып орнынан атып тұрды да, төргі бөлмеге жөнелді. *** Төменде, көз ұшында, ақ көбік қарда жылжып бара жатқан қара ноқатқа қарай Сарышегір сорғалай жөнелді. Қыран қабағы қатулы. Көзінен ұшқын шашады. Лезде төніп келді. Шаншылып түспекші. Қос аяғын алдына созып болат тұяқтарын жазып алды. Қазір-ақ тұяқтары қанды ауыз қақпан тәрізді кірш етіп бөрі денесіне қадалмақшы. Бірақ, көздеген жерінен мүлт кетті. Жосылтып келе жатқан көкжал оқыс алға қарғыды да, Сарышегір аспанға тік шапшыды. Жалт етіп көкке бұрылып үлгермегенде

кеудесімен жер соғып, парша-паршасы шығар еді. Ақ көбік қарды өз қанымен бояр еді. Қанаттарын желге бұрып, қайта өрледі. Әйтсе де Сарышегір бабында емес. Тіпті халі мүшкіл. Әлімқұлға келген бас-аяғы үш айдың ішінде азып-тозып кеткен. Көз жауын алар бұрынғы мінсіз мүсіні жоқ. Дембелше тұлғасы жүдеу. Қанатының шалғысы мен құйрығының көбесі сөгіліп түсердей. Мамық жүні жымдаспай, балақ жүні қобырап келеді. Тығыршықтай жұмыр еті босаң тартыпты. Көкжалға түсу үшін қыранға көз толар биіктік керек. Құйрықты жұлдыздай сорғалаған екпін керек. Сарышегірдің қуаты сыр берді. Биіктеген сайын денесі ауырлай бастады. Өзінің әлсіздігін сезінді де, дегенмен жекпе-жектен тайқып шығуға енді жол жоқ еді. Бұл – қыран тұқымына жат қылық. Қырандар шайқасының заңы қатал. Жекпе-жекке түстің бе, оны қайтсең де аяқта! Не азулының аузында кете бар, не жауынды аяғыңның астына сал! Мұнда итжығыс түсіп, «келесі жолы көрермін сені!» деп кете бару жоқ. Бұл шайқаста жеңіс пен жеңіліс қана бар. Қыранға жаза басуға және болмайды. Сәл жаңылысқан талай тастүлек бір сирағы бұтада қалып, өлі денесі көкжалдың арқасында салақтап кете барған. Сарышегір бүгін бірінші рет мүлт кетті. Енді жүрек жарасын, көңіл наласын қанымен болсын жуып-шаю керек. Әттең, қазіргі аспаны аласалық етеді. Зорланып биіктеуге болмас. Топшылары талып бар күш-қайратынан айрылып қалуы ықтимал. Не де болса қайта түсуі керек! Ол осылай түйсінді. Жүрек жарасы, көңіл наласы ашу-ызаға айналып, Сарышегір төменге екінші рет құлдырады. Бұл – өліммен ойнау еді. Енді ол қара үзіп бара жатқан көкжалды соңынан іліп түспекші. Лезде қуып жетіп арт жағынан шүйіле берді. Көкжал да көз көрім жерде далбалақтап шауып келе жатқан салт аттылардан көрі аспаннан төнген құс патшасы қауіптірек екенін сезгендей, бұрыла бере азу тістерін ақситып арс етті! Бірақ сол сәтте Сарышегір оң аяғының тұяқтарын көкжалдың көз шарасына сарт еткізіп

қадап үлгерді! Жекпе-жек басталып кетті. Көкжал – көкжалдығына басты. Қыран – қырандығын істеп бақты. Ақ көбік қар қып-қызыл қанға боялды. Дала тағысы қаншама аласұра жұлқынғанымен, құс патшасының темір шеңгелінен құтылар емес. Жанталаса шыр айналып арс-арс етіп ауаны қапты! Аузына қара сойыл ілінсе де қарш еткізіп қақ бөліп тастардай. Сарышегір құлап түспестің амалын бағып қанаттарымен жер сабалайды. Қанат жүндері бұрқбұрқ етіп қар үстіне ұшып жатыр. Барлық ашу-ызасын оң аяғына жинағандай болаттарын сығымдай берді, сығымдай берді. Тұяқтары көкжалдың көз шарасына терең бойлап кетті. Салт аттылар жанына шауып жеткенде аң мен құстың жекпе-жегі аяқталған еді. *** «Атыңнан айналайын, Қарқаралы, Сенен бұлт, менен қайғы тарқамады. Сайыңнан сайғақ құрлы сая таппай, Мен бір жан қуғын көрген Арқадағы». Баязит қария Мәдидің әніне басты. Бағана Сарышегір жайында көп әңгіме айтылып, көп сырлар шертілген. – Күтімінде қапы жоқ еді. Әттең, өзім айрылып қалдым ғой. Ендігі жылы жақта жүрген шығар? – деген Әлімқұлдың сауалына Баязит қария: – Былтыр қыс жайлы болып даланың қоянқарсақтары өріп жүрді ғой. Қайтқан жоқ, сірә. Қайтса – биыл қайтады. Қыс жарықтықтың өзі жайсыз басталды, – деп әңгімені доғарып, әнге кезек берген. Жейдесінің омырау түймелерін ағытып, қос жеңін қайырып алыпты. Еті қашқан саусақтары домбыра пернелерінен жаңылар емес. Қаным бәйбіше тағам әзірлеу қамына кірісті. Қонақтарының бәрі бірдей келгеніне разы. Қайнағасының қарлыға шыққан кәрі даусына құлақ түріп: «Қайтсін байғұс. Ей, дүние-ай...», – деп іштей күбірлеп, күрсініп қояды. – Апа, Сарышегір оралды!!!

Қаным бәйбіше «Осы мен не істеп тұрмын?!» дегендей дауыс шыққан жаққа жалт қарап еді, қуаныштан жүрегі жарылуға шақ тұрған ұлын көріп аңырып қалды. – Не дейді?! – Сарышегір оралды, апа!!! Бұл сөзді отырған қонақтар да естіп, орындарынан өре түрегелді. Бұл сөзді Баязит қарияның да құлағы шалды. Бірақ, «Мен орнымнан тұрғанда не көремін?» деген ой оны осы отырысынан тапжылтқан жоқ. Ән әуенінен де жаңылған жоқ. Кәрі жүрегінің шемен боп қатып жатқан көне сырларын домбыра үнімен білдіргендей қос ішекті сабалай берді, сабалай берді. Суалып қалған қос жанары жасқа шыланған. Сыртқа шыққан топ адам үрпиісіп тұр. Қарашаның қарлы желі ұйытқып соғады. Аулада Сарышегірге мүлде ұқсамайтын сабалақ жүнді құс отыр. Шор боп біткен сол аяғын бауырына жиып алыпты. Балақ баулары жоқ. Бірақ құс басын шалқайта, кеудесін алға кере өзін тәкәппар ұстайды. Жемсауы толық. Иә, бұл Сарышегірдің өзі еді. Тек Доскердің қолынан ұшқан қара қанат балапан Сарышегір емес. Саяткердің баулуымен ақ көбік қарға қанды майдан орнатып, талай жекпе-жекке түскен тастүлек Сарышегір де емес. Тіпті, иесі дүниеден өткен кездегі бес жасар мұзбалақ Сарышегір де емес. Бұл – жартылай тұз тағысына айналған көктүбіт Сарышегір еді. Кенжетай: «Бопым, кәл-кәл» деп жақындай берді. Өле-өлгенше бағып-күтіп мәпелеп, қолында ұстамақшы. Сарышегір желке жүнін күдірейтіп кезінен ызбар шашты. Ысылдап, тұмсығын сарт-сарт еткізді. «Мен енді азатпын! Еркіндіктің құсымын. Жақындама маған!» дегені бұл. Сарышегір сөйтті де, іле шаңқылдап қоя берді. Өмірінде бірінші рет жаралы үнмен шаңқылдады. Бәлкім соңғы рет болар... Әлімқұлдың үйінде бір күн аш, бір күн тоқ болып отырғанда бұлай шаңқылдамап еді. Көкжал

қасқырға бір жақ тұяғын шайнатып алғанда да бұлай шаңқылдамаған. Сол күні Әлімқұл өлі көкжалды қанжығасына бөктеріп, тірі қалған бұны айдалаға тастап кеткенде де сыр бермеген. Тіпті жалғыз аяғымен қоян, қарсақ іліп жеп, сайын далада жылға таяу уақыт жалғыз тірлік кешкенде де бұлай шаңқылдаған жоқ-ты. Сарышегірдің неге бұлай шаңқылдағанын Әлімқұлдан басқа ешкім түсінбеді. Қаным бәйбіше: «Доскеңнің көзі болған балапаным-ай, алтын ұяңды танып сенің де көңілің босаған екен ғой» деп кемсендей жөнелді. Жоқ! Қыран көңілі тас-түйін! Бұл – қоштасу шаңқылы. Қыран жүрегінің қоштасу дыбысы. Еркелете сөйлейтін саяткердің қоңыр даусын енді естімейтінін ол әлдеқашан сезген. Ата қырандар мекендеген, ана қырандар мекендеген таудың тылсым құдіреті мұны шақырғалы қа-ш-а-а-н. Сағыныш толы жүрегін паршалап осынау жердің өзі алғаш қанат қаққан көгілдір аспанын қия алмай бүгінге дейін жүріпті-ау! Сарышегір бір сәтте шаңқылын кілт доғарып, дүр-дүр сілкінді де, шырқырап аспанға тартты. Қанаттарын қатты серпіп, ұзай берді. Сарышегірдің әр қимылына жаудырай қарап, төменде бір топ адам қалып барады. Енді Сарышегірдің соңына қарайламай ұшатынына ешкім күмән келтірген жоқ. Тек «Келесі жылы оралар ма екен?» деген күдікті ой әркімнің көңілінде жылт етті. Бәлкім, Сарышегір аналық қыранмен жұптасып, барған жерін мекендеп қалар. Бәлкім, жазғытұрым саяткердің үйіне қайта оралып, жаралы үнмен дәл осылай ұзақ-ұзақ шаңқылдар. Кім білсін?..

Поэзия Юрий Мостовой ЗАВетНые рОдНики Поэма Внуку Максиму посвящаю

1 Над полем гуси, запоздалой стаей, Летят, летят – неведомо куда, Я их прощальным словом провожаю, Как и свои ушедшие года . И повинуюсь грусти запоздалой . . . Былые дружбы, мифы и вожди, Ненастья века, беды и усталость – Глубинный след оставили в груди . Видать, ещё когда я народился, Томилась мать чужбиной и враждой, Мой детский мячик в речку закатился И мутный Рейн унёс его с собой . . . А было то возвышенное лето – В тот окрылённый сорок пятый год – В победные наряды разодето И голубой, как море, небосвод!

А были те взросления ступени, Когда судьба вменялась мне в вину, Когда я, всхлипнув, падал на колени И проклинал паскудницу-войну. Всё было так, как в жизни и бывает, Таких как я, наверное, не счесть… Но вдруг рассвет лучами заиграет И снимет боль, как радостная весть! И забываешь горестей страницы, Мгновеньям отдаёшься, чуть дыша, И вновь твой кров надеждой озарится, И озарится юная душа. 2 Трагизм времён – не повод для брюзжаний, В благое вера меркнет без огня, Храню и чту тепло воспоминаний О тех, кто, в стужу, пестовал меня. Кто помогал, не требуя иного – Чем доброту людскую не предать, Не угодить на скверную дорогу, И, в ложью уготованную, падь. А что болело – словно занемело... Да и бесплодно прошлое винить, И я немало глупостей наделал, Земных дилемм распутывая нить. К тому ж досада жалит неустанно, Докучная и вёрткая притом, – Успеешь только свыкнуться с желанным, Оно опять, как думалось, не то. Грядущее увидеть так мечталось, А в новом веке – нового пролог,

Но зорче пригляделся, оказалось – И этот меркантилен и жесток. Не жалует и этот добродетель, Пресыщенность над нищенством вознёс, И в мерзких войнах, как бы не заметил Лишений человеческих и слёз. Но зов надежд не падок на услуги, Ещё, как пульс, уверенность моя: Осилит жизнь преграды и недуги, Духовности вершины устоят. 3 Мне гороскопы как-то предсказали, Что жить осталось – плюнул и растёр, А я к родному берегу причалил И вновь разжёг влюблённости костёр. Потом, по дивным, по местам заречным Пройдусь, вдыхая пойменный настой, И разволную замысел извечным, Что в сокровенном вызреет строкой. И обрету щемящую отраду, А вместе с ней – безоблачную грусть И, каждый вдох приемля, как награду, Восходу солнца трижды поклонюсь… Нет, не бывает песенность забытой, Когда впитаешь запахи земли, Когда перо для сущего открыто, А поиск твой снега не замели! Не одолеть сомненью ожиданий, Когда ты им всю пылкость отдаёшь, Не выставляешь познанность страданий, Как на витрину мнительную брошь.

Не всем, не всем прозрение даётся И убеждённость светлая – не всем, Быть может, слог твой в ком-то отзовётся И подсобит на взлётной полосе. Быть может, кто-то, чутко и пытливо, Услышит в нём созвучное душе И, в назиданье цели суетливой, Найдёт себя в осмысленном уже. Вот говорят, что вкусы виноваты И сам Пегас хромает без подков – За то, что в моде видимость стихов, А ток – пиар, как птичий инкубатор, Выводит их, да так замысловато, Лелея глянец ветреных голов. Они ж порой – что котик полосатый, Как рыкнут текстом – слуху невтерпёж, Иль, ухмыляясь – дерзко и щербато, По лужам топким бродят без галош. И потому, на лоск не претендуя, Вверяюсь чувству, понятому мной, А вдруг его неверно истолкую, Себя казню осознанной виной. В одном строка моя неудержима, Как «ох” и «ах”, узорам не служу, Чтоб истин суть не промелькнула мимо, Не сник родник, которым дорожу... Когда мне трудно — детство вспоминаю, Родных и близких, дом на бугорке, Свои невзгоды с горем их сверяя, Даю отпор унынью и тоске.

Давно всё было. Так давно, но зримо. Прошлись по ним и бедность, и война… Да будет в нас родство неугасимым И предков дух, как правды письмена! 4 Ты помнишь, Оля, август тот хрустальный, Торжественно волнующий, когда Мы, молодые, счастьем обручальным Скрепили взгляды наши навсегда? Как вальс кружил – легко, неутомимо, Как нам была романтика близка! Ты вся в воздушном, верная, любима, В моей твоя ответная рука. А помнишь нашу скромную светёлку? Её уют богатства не казал, Зато была пленительная чёлка И глаз твоих желанных бирюза. Была мечта, согретая сердцами, — Взрастить детей и жить не наугад, А утро жизни, движущее нами, Казалось вечным сорок лет назад… Но долг и верность разве постарели? Я попрошу, чтоб, вместо алых роз, Исполнил август ретро на свирели И нам его в подарок преподнёс. 5 Над полем гуси плавно пролетели, Их ждёт неблизкий и нелёгкий путь. Они вернутся. Вечен круг капели. А наших лет и небу не вернуть. Поймёт, наверно, тополь золотистый, С ветвей усталых облетает лист… Я вспомнил снова, вспомнил гармониста, Что был кудряв и смех его искрист.

Куда те дни-денёчки подевались? Сбежали, что ль, попробуй догони. А, может, так мальчишеством бахвалясь, За горизонтом спрятались они? Зачем берёг я уголёк былого – Далёких упоительных надежд, Коль их эпоха так перемолола, Что обомлел винительный падеж. Бывало так. Желания в размолвке, А думы вновь язвить не устают – О том, как бури выли, словно волки, И холодили чувственность мою. Как нелегко разгадывать пространство, Что встать над ним – лишь избранным дано, Флиртует мир с пороками, как в танце, А время будто в узел сплетено. И почему так тянемся к природе, Но отдаём долги ей не всегда, Язык любви, что божьему угоден, Порой для нас как талая вода… 6 Молюсь не грёзам и не ветру в поле, Да не во всём итоги – наяву. Тогда и сам собою недоволен, А так ли мыслю, правильно ль живу? Чтоб воспринять с достоинством укоры И похвалу, и приторным не быть, Себя не обезличить в разговорах О всяческих превратностях судьбы. В которой мы — как винтики да гайки? Ответ подскажут шрамы бытия, Что если повинимся без утайки, Увидим в ней и собственное «я”… Вот загляну в овражек, за ветлою, Источник там нетронутый найду,

В нём свежесть рифмы для себя открою И враз к нему губами припаду. Вот приложу, духмяную, от боли – Ромашку к поседевшему виску И, ею исцеляясь и привольем, Иртышский край родимым нареку. И засмотрюсь на пташек – у дороги, На каждую травинку засмотрюсь И, усмирив занудные тревоги, В бездонный мир блаженства окунусь! 7 Люблю детей, в них нет предубеждений, А стариков – за жизненное в них… Когда душе и зарева– как тени, Придётся, бедной, маяться в тени. Сорвав притворства маски и обличья, Тогда поймём и подлинность стремнин, Что не совсем достойно и прилично Дрожать на перекрёстке до седин. Что надо, без боязни, оглянуться И к переосмыслению зайти, Желанный гость не может обмануться, Стремясь в ошибках мудрость обрести. И я блуждал, и спотыкался тоже, Пока себе однажды не сказал: «Твой день вчерашний был полупохожим На идеал, который потерял». Душой трудясь, задумывал немало, Да кое-что покрылась пеленой, А то, чего судьбе недоставало, Знать, навсегда осталось за спиной… Люблю простор, где чувствовать раздольно, Простор полей и помыслов людских… Зовёт, зовёт минор тот – колокольный, Что до сих пор в груди моей не стих,

Не отпускает прошлое, как стих, Что, мучась, зарождался, не невольно, Когда бывало от предательств больно, Когда терял ровесников своих. Когда я ждал затерянную радость, Покоя ждал, устав от суеты, А ум теснила вкрадчивая сладость Лукавых дружб и мнимой красоты. Но всё же время нас и наставляет Искать врагов в себе, а не вокруг, Что здравый смысл туманом не растает, Он – код миров и праведности друг, И оттого, земное постигая, Его я тоже выстрадал не вдруг. Отверг я то, что этот смысл порочит Да предрекает скомканный удел, Тогда и тьма свои закрыла очи, А щедрый свет зарок мой отогрел… 8 Когда над полем гуси пролетали, Я подобрал упавшее перо И приписал две строчки – для печали: Не омрачай, мол, жизненные дали И не пускай счастливых на порог. Но не дошли они до адресата. То ль бдит она понурые мечты, То ль року потакает и утратам, Да холит горечь творческих закатов И мыслей – от не взятой высоты… А, может, надо тоже обратиться К печали светлой – радуге души, Познать её и этим излучиться, Облагородив жизни рубежи?

Никто из нас, наверно, не безгрешен, А счастья миг всегда ли уловим? И нам дано господствовать над ним? Кому-то фарт – удачами изнежен, Другому – призрак, скользкий, как налим. Так, соблюдая чистоту заклятья, Храни поэтов, истинная страсть, Чтоб самолюбованию в объятья И в марево иллюзий не попасть! Не оставлять полынную расплату За вялый слог и ложность – на потом, Быть старости за это виноватой, – Что разум сдать раскаянью внаём… И вновь со мной раздольный окоём! Я снова встретил образность степную, А в ней, как взлёт, как будущность, ликуя, Батыр исконный скачет на коне! И понял я, то – замысел дарует Явь откровений, дрогнувших во мне. И словно отклик птицей встрепенулся, И вновь восторг отринул забытьё! Я к тайне звуков сердцем прикоснулся, К источникам живительным её… Уже за то, что, солнышком ведомый, Познал ты чувство, рвущееся ввысь, Будь благодарен промыслу земному И счастью – за подаренную жизнь. г. Павлодар.

Поэзия Асыєат Тұрєанбек «АрБАсқАН шАқтА БІр күдІк ПеН БІр үМІт» АЗАН

Азаншы үні . . . Дүние сөзін ұмыттым . Аллаһқа – мадақ, адамға – сабақ, сыр ұктым . Саулаған сарын санамда сәуле сапырып, Жаратқан ием, жаураған жанды жылыттың! Әуезді азан – иманның мөлдір тұмасы, Әлемде әуен жоқ одан асқан, сірә, осы . Жайнамаздарға жығылған мүмин пенденің Сауабы артып, кемиді екен ғой күнәсі . Көкірегім азан әуезін таңнан сіміріп, Келеді көңіл түндігі ептеп түріліп . Тыншығып әлем жайылған алақанымда, Жан дүниеме періште тұрды үңіліп . Жеткендей бағзы заманнан үні Біләлдің, Күмбірлеп жаһан, жарқырап кетті-ау мұнар күн! Сардары екі дүниенің Аллаһ елшісі, Күн сайын азан естуге сонша құмармын! Екіұдай көңіл жайланды бір сәт аптығып, Қайырлы хамад соңынан түсті тәтті үміт . Намазхандардың құлшылықтарын осынау Қабыл ет, Аллаһ Тағалам, енді сәтті ғып!

Бес ПАрыЗ БАстАйды БІЗдІ... Шектеулі ғұмыр, санаулы сағат, күн, апта: Барлығы толы екен ғой түрлі сынаққа . Қайырсыз істер мақшарда тұрмас бес тиын, Бес парыз ғана бастайды бізді Жұмаққа . Жаратылмаған, Жаратқан ие, Алла – бір, Сүрелерменен аспаннан Жерге самға, нұр . Тірлікте – сүннет, сауапты қадыр тұтса адам, Шұғылаланып тұратын еді-ау бар қабір . Алланы сүй де, жүректе иман шамды жақ, Бақида қарсы алады сонда мәңгі бақ! Фәниде мынау алдамшы қызық қуғандар Барады Сират көпірге ертең зар жылап . Жалғанда ғұмыр кешкендер пірлер тәрізді! Жаннатта мәңгі жайланады екен жаны ізгі . Алланың құлы Мұхаммед расул үмбеті, Ашылар бағың ұлықтап жүрсең парызды!

ғұсыл Пенде ғұмыр періште кейіпті аңсап, Әлсін-әлсін қарайды бейітке алшақ . Жұмаққа үміт жүректе үлбірейді, Ұлы әміршім алдына ұйытқан сәт . Тағдырыңды тартқанда таразылап, Жәрдем сұрап жылайды жан азынап . Рақымды ием пейіште төр ұсынар Назарына алғанды намазы ұнап . Нәпсі нәлет кеулесе кеуде керіп, Ындызың да ынталы жеуге жерік . Адамзаттың сұлтаны – пайғамбардың Жаса амалын, алдымен, тәубеге еніп . Сүре оқысаң, санаңа сіңіріп бек, Тура жолдан тайдырар кім үгіттеп?!

Ғұсылыңды ал, құлшылық жолын ізде Күнәңді жу қаттаған күн іріктеп.

Құбыла іспетті Қылдыкөл

Арбасқан шақта бір күдік пенен бір үміт, Себілді cонда себезгі нұрмен жылылық. Қасірет қашты Хазірет келген мекеннен Аспанның асты азанның үнін сіміріп.

Тағылық өшті, ақылдың атып ақ таңы, Зар жылап затқа табынушылық тоқтады. Сүбханаллаһтағаламызды таныды Ишанға ұйыған толығып мүмин саптағы. Шер толғап далам шерткенде мұңын күрсініп Тұяғы жетті сахабалардың бір сынық. Құлшылық тамыр Қылдыкөлімнен тарады Хазірет еккен имани талға бүр шығып. Сарыарқа салқар, бөленіп баққа тұрды бел, Талқандап пұтты, шағында тыйып мұңды дер. Исабек Ишан қалыбын құйған мектеппен Құбыла іспетті, құлпыра түсті Қылдыкөл. Күшейіп рухым, күдікті қуып сілкіді, Жуасып жын да үрейі қашып үркіді. Дін Исламның діңгегі – Мекке-Мадина, Тамырың Ақкөл бәсеңдемесін бүлкілі. Дәріпті ісінің жазуын тілеп қайырға, Қаламассың Хазірет ғұмыр қай ұлға? Сауапқа батпақ өзіңде туған мумин жұрт, Жасарып жаса, әулиелі Ақкөл-Жайылма.

Баянауыл Түлетіп таудан барша ғалымды, Қазына тарттың қаншама құнды. Алдымнан тосып таң самалыңды, Аңқытып жайдың аршаларыңды.

Бағзы дәуірден бағаң бар асқан, Таңырқап әлем, ғалам қарасқан. Бұлтымен қорып кәрінен көздің, Күзетінде тұр алаңдап аспан. Көк майса мақпал жеріңде барқыт, Шуылдайды орман төріңде шалқып. Келбетті керім Ақбет арудың Бейнесі билеп көліңде қалқып. Көшеттен түскен көлікті көшің, Маздатты мамыр көрікті кешін. Мейірім аңсап арыған адам Бауырыңа сенің келіп түнесін. Сылдырап сәнді бұлақтар сылқым, Сазға бояды қыраттар сыртын. Жұмсақ самалды, жұпарыңды шашқан, Жерұйығымсың-ау, жұмақтай шіркін! Төлдеген түгел төскейде малы, Ақкелінде ажар өскен құнары. Әулиелі шоқы ақ нұрға шомып, Еседі шапақ Ескелді маңы.

Күз көші Бұлт астында бір бұғып, бірде күліп, Күндегідей тұрмады күн керіліп. Буаз бұлттар құрсағын босата алмай, Жетегінде қу желдің жүр жегіліп

Күреңітті жазира дала да асқақ, Ару қайың қымсынды жалаңаш қап. Келін күткен анадай ақ төсеуге Жел сыпырды жер бетін тағы аластап. Секемденіп суықты сезіпті аңдап, Бас сауғалап барады безіп қаңбақ. Сар кілемнің түсіндей төгіліп тұр Жапырақтар жайылған жазық таңдап. Күздің көші бағытын аулаққа алып, Қоштасады бар сырын тауға ақтарып. Алғашқы қар асылды тал басына Жыламасын дегендей жаурап қалып.

Талпыну

(Арман Қаниға) Қайдасың, аға, ақтабан жырдың бапкері, Сағынды сені Баянауылдың бөктері! Ақ түтектерде ізіңнен қалған адасып Інілеріңе болдың ба әлде өкпелі? Жол бастап бізге жатқанмен ізің сайрап-ақ, Жөн шығар еру бес қаруымды сайлап-ап. Ақтабан жырың ақ түтектерді қақ жарған Алдаспан жастық жігерімді енді қайрамақ. Ақ бұрқақ сезім жетегіне еріп керемет, Ілессек сендей ағаға бізге не керек?! Көк мұздақ, тар жол, боранды кеште ініңді Толағай рухты ақындық кие жебемек. Ақтабан жырың ақша бұлттармен жарысып, Көңілің кеткен шығар-ау көкпен табысып? Қамығып әлде қалдың ба, өзің жүрген соң Абайға ұқсап мыңменен жалғыз алысып. Ақ түтек жырың ақ пейіліңді ақтарған Шақтарда сұңқар қиялым қанат қақты алдан. Әйтсе де, саған ілесу қиын екен ғой, Табаным күйді ізіңде қалған шоқтардан...

Память К 80-летию со дня рождения павлодарского поэта

Игоря Минакова (1933–2001)

«Я степь открыл...» Стихи о Павлодаре За Иртышом снега глубокие, Метель беснуется косматая, А город мне сигналит окнами, Зовет меня домой обратно. Он, как хороший друг, волнуется, Моей судьбой обеспокоен. Я окрещен на светлых улицах Его рабочею рукою. Ещё давно, когда приехал я Юнцом зелёным из России, Мне показалось неприветливым Его лицо и некрасивым. Но годы шли, шумели веснами, Пылали зори алым пламенем, Свои антенны поднял к звёздам Мой крестный город, светлокаменный. И с каждым годом сердцу ближе Его судьба и песни гордые… Я поворачиваю лыжи, Лечу назад навстречу городу. Лечу туда, где окна славные Сияют золотыми чайками.

Я – бумеранг, а бумеранги Всегда обычно возвращаются. *** На луга пошла вода вот это да! Хорошо вода идёт, хорошо! Для лугов вода совсем не беда. Наполняются луга Иртышом. А на отмелях жируют караси. Слышно в старых камышах чох да чох. Но ловить их нынче – боже упаси! Сам закону попадёшься на крючок. Нынче нерест, нерестовая пора. По ночам в лугах дорожки от огней. А вода сегодня с самого утра Прибывает всё сильней и сильней. Будет сочным и высоким травостой, Не проедешь по нему, не пробежишь. На луга вода приходит, как домой, Отдохнёт и снова скатится в Иртыш.

Старый дуб Он был старик, Но царствовал над лесом. Встречая первым солнечный рассвет. И мне сказал Попутчик мой, профессор, Что великану двести с лишним лет. А он, как в юности, – Могучий, гордый,

Сражался с ветром, – Нараспашку грудь! Знать, потому живут деревья Долго, Что с малых лет Не прячутся от бурь.

Радость

Дочери Марине

Так устану, что еле двигаюсь. Я иду толпою влекомый. Только сердце стучит, как двигатель, И ведёт меня к дому. И ещё с половины улицы Я увижу издалека, Как ручонки тянутся хрупкие Мне навстречу, как два цветка. И взметнётся платьице парусом Выше пенистых облаков. Прочь заботы, Долой усталость! Мне опять тепло и легко. Сердце, бейся!

Радостью лейся! Пусть, порой, нелегко – крепись! В этом маленьком юном тельце – Радость моя и жизнь. И тебе, и мне, И для многих Будет вечно оно светить. Завтра снова меня тревоги Позовут – уставать и жить.

Не могу отказаться Во вчерашнем и нынешнем дне Я хочу разобраться. От того, что положено мне Не могу отказаться. От рассвета, что утро принёс, От рабочего братства, От улыбок, и даже от слёз Не могу отказаться. Пусть не ладится строчка ничем, Стану с нею сражаться. От бессонных, от мудрых ночей Не могу отказаться. С каждой маленькой каплей дождя Я готов целоваться. От капризов твоих, от тебя Не могу отказаться. Ты и радость, и горе моё – Можешь не сомневаться. От ухода в небытие Не могу отказаться. А пока исхожу из того: Стоить жить, чтобы драться. От живого, святого всего Не могу отказаться.

Вроде пародии на собрата по перу Я вас задел. Простите ради бога. Я вас люблю – и потому задел.

И вы меня не осуждайте строго: Вас задевать я вовсе не хотел! Но вот задел, и целую неделю Не ем, не сплю. И даже похудел. Я вас задел, и вы меня задели. Но, всё же первым кто кого задел? Я вас, иль вы меня? Уже не знаю. От задевания я нынче сам не свой. Коль вы меня, то не припоминанию: Плечом меня задели иль рукой? Какой рукою: тою или этой? Позавтракав а, может, натощак? Но это факт, что мною вы задеты, И я, задетый вами, тоже факт. Я этот факт ни от кого не скрою, Но, что бы вспомнить: получилось Как? Наверное, мне нужно головою Задеть покрепче тот дверной косяк!

Иронические станы Мы в мае с тобой поженились, Ходили на речку гулять. Мы крепко друг друга любили, Наверное, месяцев пять. Прошло благодатное лето. Над речкой дожди моросят. Ты любишь свиные котлеты, А я обожаю гуся. Икра и тресковая печень Мне как-то приснились во сне. Красивые модные вещи Теперь у тебя на уме. Мне рижское пиво по вкусу, В бутылках, в сосудах любых. Но, дорогая, мне грустно, Мне больно от этой любви. Я думал: мы чудная пара, Но я совершенно не знал, Что ты магазин промтоваров, А я гастроном и пивбар.

Другу Всё холодней. Не удивляйся, друг, И наше лето движется к закату. Я увидал на днях случайно как-то В глазах любимой искренний испуг. Всё холодней. Мелькают день за днем, Их впереди у нас давно не тыщи. Мы говорим: – Пока ещё живём, Пока ещё живём, живём, дружище! Вот полетели журавли на юг. Печальным криком степи отзвучали. В глазах любимой искренний испуг, Он, несомненно, что-то означает. Придет зима. Метели заметут. Пускай метут – Снег не бывает лишним. Всё холодней. Не удивляйся, друг, Нам в молодости было Жарко слишком.

Спасибо Я получил твоё письмо, И на душе светлее стало. И ничего, что ты его Карандашом простым писала. И в том беда невелика, Что почерк твой Не слишком гладок. Была бы тёплою строка И светлою, как песня радуг. Земля отцовская – наш дом, На ней живём, поём и дышим. И все мы пишем об одном, Делами рук рабочих пишем. Имеет каждый почерк свой И слог имеет откровенный.

Сыны Отчизны над землёй Слагают звездные поэмы. Уходит в плаванье моряк, Склонилась мать к кроватке сына, У хлеборобов на полях Свой почерк, трудный и красивый. Мы все нацелены на то, (И мы единодушны в этом), Чтоб было в будущем тепло И Родине, и нашим детям. И чтобы нашего тепла Хватило бы на всех с излишком. Спасибо за твои слова За то, что голос твой услышал!

Русская баня Лампа плавает в тумане, Под котлом огонь притих. Мы сегодня с дедом в бане Отмываем все грехи. Дед – большой любитель пара, Кожа дедова, как медь, На полок забрался старый И рычит там, как медведь. Борода у деда рыжая В мыльной пене и в пару. Кто ещё, скажите, выдержит Эту банную жару? Только наш мужик российский, Тот, кто кормит хлебом нас, Может выдержать, осилить Перегрузку сорок раз. Потому что наши деды, Не умевшие писать, В жизни столько бань отведали, Что нельзя и сосчитать. Уходили в битвы грозные Побеждать смертям назло,

И не веником березовым Их кололо, било, жгло. Но, зато враги России, Землю русскую кляня, Еле ноги уносили От мужицкого огня. …Лампа плавает в тумане, Будто месяц над рекой… Дед уснул, и пахнет в бане Жарким полем и сосной…

Баянаульская сосенка Её зимою Хлещет колкий снег, Окутывают Плотные туманы. Мне тоже очень Хочется иметь Характер, Неспокойный и упрямый. Чтоб жизнь прожить Не баловнем судьбы, Не горевать, Не плакаться о малом. Наверное, мне нужно Очень сильным быть, Чтоб прорасти На этих диких скалах.

Костёр Ему немного оставалось жить, Он весь уже оделся серым пеплом. Я из лесу принёс и положил Ему на грудь охапку веток. И радостные язычки огня Затрепетали у меня под боком, Как будто он благодарил меня За то, что снова дал ему работу.

Этот месяц зеленоглазый Здравствуй, месяц зеленоглазый! Ликование старых вязов, Радость встречи с первым дождем… Мы живём на земле, живём, Удивление юной молоди… Этот месяц уже не холоден, И не жарок ещё, но солнце С каждым днем набирает сочность. Все дворы наполнены гамом, Каждый двор – беспокойная гавань, Пассажиров всё прибывает. Чай, куда пароход отплывает? Розовей и теплей рассветы, До утра влюбленные бродят… Все плывем мы в большое лето На одном родном пароходе. К мукам творческим, К первым крикам новорожденных, К отцам и мамам… Прорезаются почки тихо, Но как страстно И как упрямо! За рекой – тишины дрожанье, Здесь асфальт, оглушённый МАЗами… С новым маем вас, горожане, С добрым, светлым, зеленоглазым!

Я степь открыл Не по глупости, не с отчаянья, И не просто б куда убежать – Я приехал в степь не случайно, Я приехал ее покорять. Уложил пожитки нехитрые И на первый же поезд сел… Предо мною края самобытные, Где такие просторы есть! Вдаль посмотришь – и дух захватывает, Запоешь, коль не хочешь петь.

Пахнет хлебом, полынью, мятою По-весеннему щедрая степь. И не только цветами и травами – Степь щедра делами людей. Не жалею, я сделаю правильно, Что однажды приехал к ней. Видно мне на роду написано Здесь прожить до последнего дня. Степь! Ее я открыл, как истину Очень важную для меня.

Жанаталап Нуркенов (1940 – 2000)

«О челОВеке НАдО ГОВОрить...» Прошло 15 лет как перестало биться сердце павлодарского поэта, человека открытой души, неимоверной доброты и простоты в общении, по-детски воспринимающего жизнь, испытавшего тяготы военного времени, голод, с детства знающего труд и цену каждой копейки, заработанной порой непосильным трудом, пробивающегося сквозь тяготы к познанию жизни, к творчеству, к свету — Жанаталапа Нуркенова . Ему не было и 60 лет . Многое Ж . Нуркенов не успел сделать за сравнительно короткую жизнь, но очень хочется верить, что его творческое наследие, удивительные лирические откровения, любовь к стране, Иртышу, городу его детства Павлодару, воспетые им в поэтических строках, сохранят память о нем, как о поэте и Человеке . По настоящему работать над стихами начал в 1958 — 1959 годах, а вскоре стал активным членом областного литературного объединения им . П .Васильева, которым руководил в ту пору Сергей Музалевский, давший путёвку в большую поэзию многим павлодарским поэтам . Уже в 1964 году Нуркенов стал делегатом съезда молодых писателей Целинного края . Его стихи публиковались в областных и республиканских газетах, литературном журнале «Простор» . Но отдельного сборника так и не вышло, слишком скромен был поэт . Вот как пишет о Ж .Нуркенове литературовед

Н.Г. Шафер: «В истории Павлодарского Прииртышья — он один из самых первых русскоязычных казахских поэтов. В его стихах проявляется яркая палитра жизни. Перед нами сплав казахских фольклорных ассоциаций с традициями русского стихосложения. Нуркенов обладал умением расцвечивать всеми красками мир, в котором он жил, делая его щедрым, приветливым. Его стихи демократичны в лучшем смысле слова: они отвергают грубое восприятие действительности, а внутренний драматизм отдельных строк неизменно смягчается лирической проникновенностью» Весной 2011 года российским композитором, лауреатом конкурсов Владимиром Фоменко написаны три песни на стихи Жанаталапа Нуркенова: «Новичок», «Улетаешь, Расставанье...», «Каменные бабы». Они записаны на диск «Поздравление Президенту Казахстана Нурсултану Назарбаеву, другу России» вместе с поздравлениями праправнука Л.Толстого В.И.Толстого, директора музея-усадьбы «Ясная Поляна» и Г.Опарина, заведующего международной творческой мастерской «Пироговские имения графов Толстых». Диск и ноты песен были переданы Н.А.Назарбаеву через Российское посольство. …В жизни о нем говорили немного, хотя его творчество заслуживало большего внимания. Виной всему его скромность, свободомыслие и непримиримость к чинопочитанию. Этим могут гордиться не многие поэты. И сейчас, после его смерти, если бы не заботы Светланы Филипповны Нуркеновой (жена поэта), мало бы кто о нём знал и помнил, разве что его родные, близкие и друзья. Это несправедливо. А ведь прав был поэт, говоря: О человеке надо говорить! Или корить, или цветы дарить, Но не молчать, когда он книги пишет, Дома возводит, сталь идёт варить. О человеке надо говорить, пока он слышит! Л. Кашина

Степь Заря зардела на ветру, И в синеву рассвет плывет, Проснулись кюи– и от струн Над степью кинулись в полет. Чабан утихшую отару Встревожил щелканьем бича, Караторгай вдали растаял, Себя с лучами повенчав. Ссыпая трель неимоверную, Он выше, выше к солнцу рвется… ¬Я степь люблю! Я здесь уверовал, Что нету музыки без солнца.

Вороной

В. Семерьянову Знаю, ты не сказочный скакун – Есть клеймо на крупе твоем жилистом, Но никак забыть я не могу, Как меня впервые в степи вынес ты... Ах, зачем чеканное седло – Есть глаза – осколки майской ночи! Нам с тобой в те годы не везло – Вспоминаю. И жалею очень. День и ночь, как лошадь ломовая: Камни, бревна, уголь и гробы... Не до призов было, понимаю, Сам хлебнул я этакой судьбы. Но однажды, помню, в воскресенье, Будто юность ворвалась в денник: Встретил ржанием меня весенним Вороной скакун-старик. Кинулись мы в степь из улиц узких, Ветер ошалело бил в загривок, Впутав в гриву повод недоуздка, Мчались одичало и счастливо.

Никогда так сердце не болело И не рвалось в голубую даль... Как копыта песенно звенели! Не услышать больше никогда... С той поры, как вижу лошадей, Слышу: мчится памятной мне масти Конь, что в человеческой судьбе Нес людское и свое несчастье.

Маме ... И снова ветер бьется в рамы, А зимний вечер так тягуч... Придет с работы скоро мама – И словно солнце из-за туч. Хотя ей было не до ласки Война и нас четыре рта Она волшебницей из сказки Для нас во всем была тогда. В печи огонь упруг и весел, Она задумчиво глядит... Ну, улыбнись же, ну, засмейся – Все позади! Все позади! Прошли года. Все реже, реже Бьет в память отзвук тяжких зим, Душа у мамы, как подснежник Сквозь холод радостью сквозит. *** Я не дарил тебе кольца обручального. На свадьбе не было отца – и не случайно… Несла счастливой счастье мне легко и просто. А свадьба в песнях и в вине катилась вдосталь… Несла счастливой счастье мне.

Годами ранее отца в пути настиг свинец – шёл на задание. И не для красного словца, Шикарной фразы – Зову я батею отца Голубоглазого. На свадьбе не было отца. И не случайно я не дарил тебе кольца обручального. У нас особое кольцо, дороже золота, добыто буднями отцов – серпом и молотом.

Долги Катал селёдочные бочки, Тесал для крыш пяту стропил… Хотелось сделать больше, больше – И песней время торопил. Садился в круг, точил балясы, Смотрел угрюмо на того, Кто держит деньги в трёх сберкассах – И не имеет ничего: Ни чувств, ни песен, ни утрат – Степенный взгляд его возвысил. Я торжествую по утрам, Вновь торопя рожденье чисел. И сердцу вновь кричу: «Беги! Беги, чтоб заново рождаться!» Есть долг высокого гражданства, Всё остальное – не долги.

В степи Вот мелькнул последний переулок. Покидаю звуки скоростей.

Окунаюсь я вблизи аула В ковылях белеющую степь. Здесь в степи, где сопка Желмая Движется в танцующем соцветье, Поклянусь, что эта степь – моя! А другой и не было на свете. Караван поднялся на кочевье, И в ночи растаял предков крик… Недосплю пусть несколько ночей я, Лишь бы мне представить этот миг. Караван поднялся на кочевье, И в закате – россыпи отар… Недосплю пусть несколько ночей я – Мне б увидеть, как летит тулпар! Журт* оброс полынь-травою буйно, И лежит на стойбище соха… Предок нёс, ссутулившись, мне будни В борозде, отарах и стихах. В юртах, где кошма в осколках солнца, Зарождались кюи легкокрыло И томилась девушка-невольница, Та, что в муках степь для нас открыла. И звучит с тех пор в руках домбриста Как святыня – песнь моих степей. Как душа народа, она чистая, И широк, как степь, её напев.

Акыну Домбра моя, моя домбра! В ней грусть и радость предков. Хоть струны трогал редко я, Но знаю, как она добра. Тебе, акын моих степей, Домброй прославивший судьбу, Я буду нынче песни петь Тебе, акын, тебе, Джамбул. Сегодня в новой звёздной выси Моя страна – цветущий сад!

Индустриального айтыса Повсюду слышны голоса. Мой Ленинград под белой ночью Скользит по голубой Неве. Идёт по улице рабочий – Седой шагает человек, Он помнит, помнит те бои В своих прославленных краях: «Ленинградцы – дети мои! Ленинградцы – гордость моя!» И разила врага, словно пуля, Этих строк вдохновенная сила. Помнит каждый из нас о Джамбуле, Помнит братская наша Россия. Тебе, акын моих степей, Домброй прославивший судьбу, Я буду нынче песни петь Тебе, акын, тебе, Джамбул.

Каменные бабы По ним дожди веками льются, Песками хлещут их ветра… Стоят безмолвнейшие лица, Зарывшись в горький запах трав. Их обдаёт рассвет полынный, Но, ярой дикости верны, Лишь содрогаются в порывах, Когда проскачут табуны. И коршун, тень над ними вскинув, Под облаками где-то тает, Как будто вспугнут криком скифа, Добычу в судорогах оставив. О, эти каменные глыбы, В веках хранящие раскосость! Что если видеть вы могли бы Ракеты, вышедшие в космос? Но не понять моих речей им – Я без доспехов, без коня…

И исчезает дым кочевий Тех, что придумали меня.

Иртышу С детских лет его в душе ношу. И когда мне было тяжело, Приходил всегда я к Иртышу, Где качался в брызгах солнца плот. А над ним летает чаек гомон – Будто нет у них других забот. Плотогоны шли вразвалку в город, Доверяли нам смолистый плот. От плотов – поверженного бора – Шла такая светлая печаль!.. Не вернулись плотогоны в город, Затянуло травами причал. Похоронки – пальцев не разжать! – И в Затон, и в Перелет Гусиный... Где закат на отмели прижат, Полыхнули пламенем осины. И смолинки слез разбитых судеб, Брошенных войной в глухих углах, Мой Иртыш волной своей остудит, И поднимет многих, кто ослаб. Тишина, какая тишина! Синевы иртышской непорочность. Здесь любовь моя – моя жена, И друзья испытаны на прочность. С детских лет его в душе ношу. И когда мне в жизни тяжело, Прихожу, как в детстве, к Иртышу. Где качался в брызгах солнца плот. *** Я до сих пор боюсь грозы. Не потому, что мокну… А капли – каплями слезы Текут, текут по окнам.

Меня никто не обижал, Я редко обижался. К мальчишке папа приезжал, А мой отец сражался... Прогрохотала та гроза Жестоко по сердцам, И я ночами звал назад Своего отца... Я до сих пор боюсь грозы. Не потому, что мокну… А капли – каплями слезы Текут, текут по окнам.

Память детства Я помню старых улиц прелесть За той бетонной городьбой, Где столько солнечных апрелей Летало в небе голубом. О, как мгновенна вечность лета! Рассвет и тихий всплеск в ночи… Опять заря на крыльях веток Тревожной иволгой кричит. Срывает ветер листья стаи И будоражит птичий хор. И снова я, года листая, Гляжу на старенький забор, Где хриплый лай из-под телеги, Обширный двор лежит в ботве… Ходили осенью в набеги – Катать арбузы по траве. Разрежешь – радости вершина Красна, как гребень петуха… И наплывает, как лавина, Огонь сентябрьского стиха!

В Кызылжаре Над поймой берег луком выгнут, А небо – юртой голубой. И долго ивы к струям никнут, Свою выплакивая боль. А выше – ветер за ковылью В колосьях пробует запеть, И пахнет молоком кобыльим Росы звенящая капель. *** Стоят стога, как куличи, Метелью припорошены. Молчит, таинственно молчит Тальник, на синь взъерошенный, И чудом уцелевший ствол Над крутояром никнет – Давно покинутый листвой, Вот-вот в безмолвье вскрикнет. И, осознав наедине Таинственность молчания, Я слышу смех и вижу снег – Белый до отчаяния.

В мастерской художника

Валерий

Приходько

Член Союза художников Республики Казахстан

100

Валерий Михайлович Приходько родился в 1949 году . Окончил Красносельское училище художественной обработки металлов . График . Живописец . С 1970 года живёт и работает в Павлодаре . Член Союза художников Республики Казахстан, действительный член-корреспондент Академии художеств Республики Казахстан . Активно участвует в выставках (Москва, Рига, Астана, Алматы, Караганда, Павлодар, Семипалатинск, Дюссельдорф, Арнсбург, Санкт-Петербург), работает с галереями «Тенгри-Умай», «Тандем» (Алматы), «Куланши» (Астана) . Валерий Приходько – это художник личностной, выстроенной рассудком и чувствами художественной концепции . Изобразительный мир Валерия Приходько независим и внутренне свободен . Его независимость граничит с гордостью первооткрывателя . Сюжет узнаваемый, приятный глазу . Он создает новое, личное, собственное, спорное и не тождественное привычному .

101

102

103

мерейтой

Ермұрат Тілегенов Қазақстанның еңбек сіңірген мәдениет қайраткері

«БОрыштыМыЗ АлдыНдА АНАлАрдың» Əн-өлеңдер

АғАМА Отырып жалғыз ойға батып кетемін, Нұрмыз ғой екеуміз бір әкенің . Бір ананың сүтін емдік сенімен, Бір еді ғой сәби бесік мекенім . Сол шағымды айрылмастай көріп ем, Екеумізге бір үйдің ғой төрі кең . Өмір қызық екеумізді айырып, Екеумізді екі жанға теліген . Енді бөлек босағаға маталдық, Аға болып, әке болып атандық . Разымыз ғой ата-анаға өсірген, Екеуімізді игілікке қатар ғып . Екеуімізде бір қалада болсақ та, Жүргендейміз көз көргендей алшақта . Кеткен құрбан, қайран, жарты ғасырдың Деңгейіне біз де жетіп қалсақ та .

104

Жұмысың бар, ағажаным, көлемді, Мен де жазып тауыспаспын өлеңді. Андаусызда айырылысармыз мәңгілік, Үйіме кеп көрсетіп қой төбеңді.

Ақтоғай Көктем келсе жағалау жайқалғандай, Көркіңе бір Ақтоғай сай тапқандай. Жапырағы жайқалып көңілімнің, Ашылар-ау ақ үлкен ақ матадай. Қайырмасы: Ақтоғай, Ақтоғай, Ақтоғай, Кім саған қызығып қарамайды? Сағынсам жетемін асығып, Құмарым бір көрмей тарамайды. Қайырмасы: Құшағыңда жастықтың сәні бар ғой, Көңілімде айтылмас әнім бар ғой. Өзіңді аңсап бір жеткен кездерде Үмітімнің шырағы жағылғандай. Қайырмасы: Ынтықпын-ау өзіңе жас шағымнан, Оралып-ай келермін жас шағыма. Жасай берші көркейіп, жасай берші, Ақтоғайым, жандардың бақ таңына.

Анама Күннің нұры шапағатқа, Бала қылып әкелген. Анашымның жақсы сөзі, Адам қылып жеткізген. Жылы көңіл жүрегімнен, Өмірде туды қаншама ән.

105

Аналардың алдында біз Борыштымыз барша жан. Енді қалған өміріне, Кір келмесін көңілге. Бөленіңіз, ана жаным, Күннің шуақ лебіне.

Анашым менің Білмедім көпке дейін, анажаным, Жүрегім жүрегіңмен жаралғанын. Көктемнің жайма-шуақ күн екен-ай, Күлімдеп мерейлене, анашым, қарағаның. Қайырмасы: Анашым-ау мерейлі, жан анашым, Өзіңді көргенімде жүрегім жанданасың. Күн ұзап таяныпты бесініңді, Қуана атадың ғой есімімді. Жасай бер, жан анашым, жасай берші, Көңіліне перзентіңнің кешірімді. Қайырмасы: Анашым-ау, мерейлі жан анашым, Өзіңді көргенімде жүрегім жанданасың.

Әкеме Әкем менің асқар таудай тірегім, Сен болғанда қайғы, мұңсыз жүр едім. Балаң үшін от пен суға түсіпсің, Баға жетпес қадіріңді білемін. Өзіңнің жылуыңмен жетілдім, Әке болып құшағыңда көсілдім. Қиындықтың бәріне де бас имей, Тәрбиелеп ұрпағыңды өсірдің.

106

Айналайын, әке деген атыңнан, Қиналғанда табылмадың қасымнан. Енді қайтіп әке маған табылар, Құлыным деп сипайтұғын басымнан. Ғайып болдың көз алдымнан мәңгілік, Айтқан сөздер құлағымда жаңғырып. Күндей күліп, әкетайым, отырсаң, Тұрады ғой туған үйге сән кіріп.

Келешегі Келші-келші, құлыным, айналайын, Сені берген тағдырдан айналайын. Өзің барда әкеңде арман бар ма? Өзің барда анаңда бар ма уайым? Күлкің қандай тәтті еді, күлші тағы, Өміріңнің арайлап атсын таңы. Сенің сәби күлкіңе күліп қарап, Ертістің тұр жымиып толқындары. Нұрға толы туған жер атырабы, Уілдейді жас қайың жапырағы. Ертеңіңді көзіме елестетіп, Келешегім сен болып шақырады. Көркің менен саулығың мына сенің, Өзің барда бәрімен теңесемін. Аман-есен ертерек қанат қақшы, Балапаным, кішкентай келешегім.

Қазақстан – Нұрсұлтан. Елбасы – Тәуелсіздік Тұғырысың, Жайнаған асыл елдің жыр әнісің. Өзіңмен жол бастаған Қазақстан, Байрағы биік тұрып асып озсын!

107

Қайырмасы: Қазақстан – Отаным менің, Қазақстан – ел әнім менің. Қазақстан – Нұрсұлтан, Қазақстан жасасын! Арқаға Ақ Орданы орнатқаның, Қазақтың маңдайына бақ жазғаның. Ынтымақ пен ырыстың нұрын шашып, Нұр ағам бастап келеді көштің басын! Қайырмасы: Елімнің Тәуелсіздік мақтанышы, Көрсеткен бар әлемге бұла күшін. Бес құрлықтың нышанын бойға жинап, Бастаған болашақтың ұлы көшін. Қайырмасы:

Қазақстан Қазақстан, Қазақстан – алтын күн, Жанымызды жарылқайтын жарқын күн. Аталдың сен барлық әлем тілінде, Атыменен қазақ деген халқыңның. Қайырмасы: Қазақстан, Қазақстаным, Ардағым-ай, Қазақстаным! Өзіңде өмір сұру қандай бақыт, Өлмейтін махаббатым, арманым-ай. Достарына ақ дастархан жайылған, Жүйрік мініп өрістен мал қайырған. Қазақстан – жұрт бірігіп шырқайтын Бақыт жайлы бітпейтұғын байырғы ән.

108

Қайырмасы: Атады, әне, тағы да бір таң күліп, Жүректерде арман отын жандырып. Қазақстан – біздің туған Ұлы Отан, Жайнай бер сен, жасай бер сен мәңгілік! Қайырмасы:

Мәңгілік алау Ұлы ерлік саған мәңгі табынамын, Өзіңе арналады жалын әнім. Кешегі қан мандайда қаза болған, Ағалар, өздеріңді сағынамын. Ғұмырың ел жадында, естен кетпес, Бар ма жан ұлы ерлікті арман етпес? Сендердің әр бейнеңді қола емес, Алтыннан соқса-дағы баға жетпес. Жолыңа болып кетпес халық құрбан, Ұмытылмас ешқашан да алып тұлғаң. Мына алау, алау емес, ол сендердің Өлмейтін жүректерің жанып тұрған.

Павлодарым Менің қалам әп-әдемі, әдемі, Көшесінде зәулім үйлер сан тұрған. Саған деген сағынышым қалмайды, Жүрегімнің көңілінде сақталған. Қайырмасы: Павлодарым! Аңсаған өлкем, Өзіме ерке, Сені аңсадым,

109

Көңілімнің көркі – Павлодарым! Менің қалам, ыстық маған әр күнің, Ыстық маған осы жүрген әр күнім. Сағынышты күндерімнің куәсі, Бола бергін, бола бергін, жан қалам. Қайырмасы: Ансаймын мен күнде-күнде көруге, Құлпырып-ақ, жайнап тұрсың, жан қалам. Ояттың сен нәресте бір сезімді, Павлодарым, аяулым менің өз қалам. Қайырмасы:

Шуақты шақтар Шуақты шақтар гүл терер күнге аз қалды, Көрерміз іздеп өмірде бізге жазғанды. Көктемдер келіп, көп сезім еніп көңілге, Тағы да, міне, лып етіп жүрек қозғалды. Бәрінде көрген көк белдер қайта көктейді, Көк сағым күндер қайрылып маған беттейді. Өкпелемейді, әйтеуір, осы шақтарым, Есімнен менің шаттықты шақтар кетпейді. Бәрінде сезген көңілді жүздер хош дейді, Қадірін білмей қалғанды жастық кешпейді. Өкпелеп кетіп, қайрылып маған оралған Бір ару қыздың бейнесі көзден өшпейді. Еркелеу жылға естияр жаста не дейін, Аяулым, өткен күндерді несін сөгейін? Жыл өткен сайын сарғайтып мені сағынтқан Жүзіңе арнап жырымды ғана төгейін.

110

Гостиная Анатолий Шалин Чудесная планета – Чудесный мир! Мы открыли рай для людей! – воскликнул капитан поискового звездолета, попирая ботинками почву неизвестной планеты. – Да! – подхватил первый помощник, забрасывая удочку прямо со смотровой площадки корабля в протекавшую рядом речушку. – Вы совершенно правы, мой капитан! Здесь все вокруг просто создано для счастья человечества. Раздолье-то какое! Горы, степи, леса! А зверья сколько! А рыбы! Я за десять минут уже две дюжины надергал, и заметьте, каждая рыбина килограмма по три, по четыре будет, чудеса! А озера-то какие – просто загляденье! – Что озера? – махнул рукой второй помощник, спускаясь по трапу вслед за капитаном. — Вы посмотрите, какие у этой планеты моря, океаны — вот это величие! Мы пока на орбите крутились – у меня даже дух захватывало! А воздух, воздух какой чистый – улетать отсюда не хочется! – Э, нет! – вздохнул капитан. – Мы должны лететь дальше. Этот мир будут осваивать без нас! Год спустя на планету прилетел звездолет со специалистами по освоению новых миров. – Главное, учет! – сказал статистик и первым делом пересчитал и заприходовал все растения,

111

горы, пустыни, реки, озера, степи, моря, океаны, континенты, острова, вулканы, как действующие, так и погасшие. Пересчитал камни и скалы на суше и под водой. Провел подробную инвентаризацию всех зверей, птиц, рептилий, рыб и насекомых. Составил описание всех бактерий, вирусов и просто сложных молекул и минералов, получивших распространение на осваиваемой планете. После этого они вдвоем с геологом прикинули запасы природного газа и нефти, залежей угля и с чувством хорошо исполненного долга удалились в кают-компанию звездолета, где их уже ожидал хорошо сервированный столик с местными деликатесами. К обозрению богатств планеты приступил климатолог. – Недурно! Недурно! – пробурчал он, втягивая носом свежий воздух планеты. – Ароматы просто божественные! Однако, – добавил климатолог, немного подумав, – откуда-то холодком потянуло! Что это у нас на полюсах – лед, снег? Шапки полярные надо бы удалить! – Это можно, – согласился инженер-оператор и отчекрыжил гравитационным резаком ледяные панцири четырехкилометровой толщины с Южного и Северного полюсов планеты. Планета крякнула, но стерпела. – Горы в центральных частях континентов великоваты! – вклинился в обсуждение специалист по ландшафту. – Надо бы их несколько принизить, этак километра на два. – Это несложно! – опять согласился инженероператор, включая гравитационный молот. – А с пустынями что делать будем? – спросил мелиоратор. – Я лично не намерен терпеть это безобразие! Предлагаю прорыть каналы и развести сады. – Погодите! Погодите! – вмешался строительархитектор. – А о нуждах промышленного комплекса вы подумали? Где, по-вашему, мы будем брать дефицитные строительные материалы? Что

112

же, мне песок из другой галактики сюда трансгрессировать прикажете? А об отходах будущего производства вы подумали? Пустыни – отличное место для свалки! Они нужны нам, как воздух. – Да! – вздохнул мелиоратор. – Пустыни придется, пожалуй, оставить. – Нет! – сказал строитель-архитектор. – Их надо расширить! Нам необходима ровная однородная поверхность под производственные площади! Чтото придется сократить – либо леса, либо степи! – Лес – наше богатство! – встрепенулся биолог. – Тогда – степи! Не все, конечно, – поправился строитель-архитектор, заметив, как побледнела группа ботаников. – Процентов двадцать можно оставить под заповедники. Все облегченно вздохнули, но тут слова попросил агротехник. – А о посевных площадях вы подумали? – грозно прогремел он. – Хлеба где растить будем для будущих жителей планеты? Леса тоже придется урезать раза в два. Кстати, древесина – отличный строительный материал! – Это верно! – согласился строитель-архитектор. – А с транспортом как быть? – спросил специалист по перевозкам. – Вы как хотите, а планете нужны хорошие дороги! Придется мне от ваших лесов еще процентов двадцать оттяпать, да и горы со степями, пожалуй, тоже частично ужать надо будет. И планету обернули густой сеткой бетонных дорог. – Все это хорошо! – сказал строитель-архитектор. – А города где возводить будем? Ведь для людей трудимся, им жить! Биологи и зоологи вновь вздрогнули и покрылись белыми пятнами. – Леса со степями, очевидно, еще потеснить придется, – мрачно заметил строитель-архитектор. – И горы, наверное, разровнять кое-где стоит. Сдвинем

113

их слегка в океан – и образуется дополнительная дефицитная суша. При упоминании о дополнительной суше все специалисты одобрительно закивали головами, чувствовалось, что каждый из них на эту самую дополнительную сушу имеет виды. – Ну, если горы ровнять, то вулканы уберем в первую очередь! – подлил масла в огонь инженер по технике безопасности. – Как ответственный за противопожарную безопасность на планете я категорически против существования всех действующих и спящих вулканов. – Убрать их! Чего с ними церемониться! – поддержали идею инженера другие специалисты. Одинокий голос энергетика, что-то пролепетавшего о возможности использования внутренней энергии планеты и о геотермальных источниках, потонул в гуле одобрения. – Это можно! – благодушно сообщил инженероператор, после чего загасил вулканы и стер их с лица планеты. Планета сразу стала круглей и, если так можно выразиться, покатистее. – Если уж мы заговорили о безопасности, – продолжал развивать свою мысль инженер по ТБ, – стоит продумать вопрос о хищниках! Я вот во время последнего осмотра заметил на планете большое

114

количество всякого вредного и ядовитого зверья. Животные эти явно опасны для будущих жителей планеты. Предлагаю искоренить! – Правильно, – поддержал инженера агротехник. – О посевах тоже подумать надо. С насекомымивредителями, вирусами и грызунами надо бороться! Где химик? Химик, мирно дремавший в своем кресле, вздрогнул и проснулся. Ему быстро объяснили суть проблемы, и в атмосферу планеты была впрыснута изрядная доза ядохимикатов. По лесам пустили батальоны роботов-снайперов на предмет отстрела вредного для человечества зверья. В суматохе, конечно, вместе с хищниками перебили и всех травоядных... Время шло – планета меняла облик, обстраивалась. Реки меняли свое направление. На континентах создавались дополнительные искусственные моря и водохранилища, осушались болота и рождались новые, столь дорогие сердцу строителя-архитектора, пустыни. Вскоре забили тревогу биологи, зоологи и ботаники. Решено было спасать остатки лесов и животного мира планеты. В спешном порядке учредили Общество Охраны Природы Планеты. В члены Общества вошли все специалисты по освоению. Всем им выдали красивые зеленые членские билеты и со всех собрали членские взносы. При Обществе Охраны немедленно открыли канцелярию. Из канцелярии по всем инстанциям посыпались исходящие и восходящие бумаги с многочисленными запретами, резолюциями, постановлениями и одобрениями. Приказы и резолюции печатались, как правило, тиражом в пятьдесят шесть тысяч экземпляров – и на Планете возникла Бумажная Проблема. Для решения Бумажной Проблемы при канцелярии построили четыре целлюлозно-бумажных комбината – и остатки растительности планеты

115

стали катастрофически быстро сокращаться. Меры по охране природы пришлось усилить. Уцелевшие лесные массивы было приказано обнести мощными четырехметровыми заборами, а вдоль всех дорог вывесить таблички с надписями: «Берегите природу!», «Траву не топтать!», «Лес – наше богатство!», «Территория заповедника!». К сожалению, ввиду всеобщей спешки и неразберихи – специалисты по освоению готовились к прилету приемной комиссии – материалом для заборов и табличек с запретами была ошибочно выбрана древесина, и лесов как таковых не стало. Звездолет с приемной комиссией встречали с помпой. Гремел оркестр электронных инструментов. Над космодромом вывесили транспаранты с надписями: «Добро пожаловать на чудесную планету!» – У нас все готово для встречи первых поселенцев! – отрапортовал строитель-архитектор председателю приемной комиссии. – На планете созданы все условия для счастливой жизни людей! Председатель, высокий старичок с черными усами и грустными, задумчивыми глазами, оторопело огляделся. От горизонта до горизонта перед ошарашенными членами комиссии простиралась ровная бетонная поверхность планеты, кое-где огороженная свежеокрашенными зелеными заборами. Из бетона, точно диковинное порождение кошмаров негуманоидной цивилизации, торчали сотни тысяч кирпичных труб, испускавших пушистые хвосты коричневого, ядовитого дыма. – К-хе! К-хе! – закашлялся председатель и торопливо надел услужливо протянутый ему противогаз. – Вы, голубчики, всерьез полагаете, что люди смогут жить в этих условиях? – спросил он, отдышавшись. – Не знаю, как вам, а мне все это внушает определенные опасения, – добавил один из членов комиссии, обращая внимание председателя на мель-

116

кнувшую вдали среди клубов дыма радужно-маслянистую поверхность моря и обильно испачканную нефтью и мазутом речушку. – Мы уже наладили выпуск противогазов, – поспешно заметил инженер по технике безопасности. – Да, – поддержал его химик. – И очистные сооружения уже почти построены! – Это хорошо! – философски заметил председатель комиссии, улыбнулся чему-то и сказал: – В таком случае по старой доброй традиции первые ордера на проживание в условиях этой чудной планеты я позволю себе вручить вам, специалистам группы освоения! От души поздравляю вас также с успешным, досрочным завершением реконструкции означенной планеты. – Как? Разве мы не вернемся на нашу родную Землю? – удивленно возмутился строитель-архитектор. – Какую еще Землю? – переспросил председатель комиссии, но, заметив на себе ледяные взгляды специалистов, поперхнулся. – Э, – пробормотал он, – да вы просто не в курсе. Землю-то уже без вас модернизировали в сжатые сроки... Другая группа...

117

Әлем әдебиеті Иван Бунин сАНфрАНцискОдАН келГеН МырЗА Оның атын Неапольда да, Каприде де ешкім есінде сақтамады, «Сан-Францискодан келген мырза» деп атап кетті . Ол Старый Светке бақандай екі жылға, әйелімен және қызымен, бар болғаны, көңіл көтеру үшін келді . Демалуға, рахаттануға, ұзақ та қолайлы саяхат жасауға және тағы басқаларға толық құқы бар екеніне нық сенімді болды . Осындай сенімділікке дәлелді негізі де бар, біріншіден, ол бай болды, ал, екіншіден, елу сегіз жасқа келгеніне қарамастан, өмірге жаңа ғана қадам басты . Ол осы уақытқа дейін, әйтеуір бар болды демесең, өмір сүрген жоқ, рас, ақымақ болмады, бірақ бар үмітін болашақтан күтті . Демалыссыз жұмыс істеді . Өзі мыңдап жұмысқа жазып шақырып алған қытайлар мұның мәнін жақсы білді . Ақыр аяғында, өзі бір кезде үлгі тұтқан адамдарға теңелуге жақын қалғанын, көп істің орнынан шыққанын көрді . Енді демалуды ұйғарды . Өзіндей адамдардың Еуропаға, Үндістанға, Мысырға сапар шегумен өмірдің рахатын бастайтын әдеті бар . Ол да солай бастады . Әрине, ең алдымен, ұзақ жылғы еңбегінің алдымен қызығын өзі көргісі келді . Дегенмен, әйелі мен қызына да риза болды . Әйелі ешқашан не болса соған жөнсіз қызыққан да емес, дегенмен мұндай америкалық әйелдер қызықты саяхатты жек көрмейді . Ал, қызы болса, бой жетіп

118

отыр, аздап ауыратыны да бар. Сондықтан саяхат ол үшін өте қажет. Денсаулығына тигізер пайдасын айтпағанның өзінде, саяхат барысында бақытты кездесулер болмай ма. Мұнда кейде миллиардермен бір үстелде қатар отыруың немесе фрескаларды бірге тамашалауың да мүмкін. Сан-Францискодан келген мырза үлкен маршрутты таңдап алды. Ол желтоқсан мен қаңтарда Оңтүстік Италияның шуақты күнімен, көне ескерткіштермен, тарантелламен, сері әншілердің серенадасымен және оның жасындағы адамдар ерекше нәзік сезінетін өрімдей жас неаполитан қыздарының, тіпті риясыз болмаса да, махаббатымен рахаттануға үміттенді; ол карнавалды Ниццада, Монте-Карлода өткізуді ойлады. Осы кезде оған нағыз іріктелген қауым – өркениеттің барлық игілігі: смокинг фасоны да, тақтың беріктігі де, соғыс жариялау да, мейманханалардың жақсы тұрмысы да өздеріне тәуелді болатындар – ағылып келеді. Онда біреулер автомобиль және желкенді қайық жарысына, тағы бірі рулеткаға, үшіншілері флирто аталып кеткен додаға, енді бірі көгершін атуға құмарлықпен беріліп кетеді. Онда көгершіндер теңіздің көгілдір фонында жасыл алаңдағы тордан өте әдемілікпен ұшып шығып, сол сәтте-ақ томардай жерге соғылады. Наурыздың басындағы уақытын католиктік дұғаны тыңдау үшін Римге келіп, Флоренцияда тәңірі құштарлығына арнамақшы болды. Оның жоспарында Венеция да, Париж да, Севильдегі бұқалар жарысы да, ағылшын аралдарындағы суда жүзу де, Афины да, Константинополь де, Палестина да, Мысыр да, тіпті, әлбетте, қайтар жолда Жапония да болды... Басында бәрі тамаша өтіп жатты. Қарашаның соңы еді, Гибралтардың өзіне дейін біресе мұздай мұнарда, біресе дымқыл қарлы боранда жүзуге тура келді, сөйтсе де сәтті жүзіп отырды. Жолаушылар көп болды. Пароход – әйгілі «Атлантида» – барлық қолайлылығымен: түнгі барымен, шығыс моншасымен, өз газетімен – алып мейманханаға ұқсайды. Ондағы өмір өте қалыпты ырғақпен өтіп жатты: тұманда ауыр толқыған сұрқай жасыл су айдынының бетінде соншама баяу

119

әрі жылусыз буалдыр жарық себездей бастаған бұлыңғыр сәтте коридор бойымен оқыс естілетін труба үні шыққан кезде ертемен бәрі тұрады; фланел пижамаларын киіп, шоколадпен кофе ішеді; сосын мәрмәр ванналарға түсіп, гимнастика жасап, тәбеттері мен көңіл қошын оятып, күндізгі сәнденуден кейін бірінші таңғы асқа барады; он бірге дейін тәбет сарайын ашу үшін мұхиттан ескен жан сергітер таза ауамен дем алып немесе шеффль-борд және басқа ойындарды ойнап палуба бойымен еркін қыдырыстауға тиіс болады, ал он бірде сорпалы бутербродпен жүрек жалғайды; одан кейін рахаттана газет оқып, алдыңғы астан анағұрлым құнарлы әрі алуан түрлі екінші таңғы асты асықпай тосады; келесі екі сағат демалуға арналады; сол кезде бүкіл палубаға қойылған лонгшездерге саяхатшылар жылы орамал жамылып жатып, борттың сыртынан бұлдырап көрінген бұлтты аспанға және көбік төбешіктерге қарайды немесе тәтті қалғып кетеді; төрттен кейін бойы сергіп, көңілденген оларға печеньемен исі бұрқыраған қою шай береді; сағат жетіде труба дабылы осындай бүкіл тірліктің аса маңызды мақсатын құрайтын биік шыңы енді басталатынын мәлімдеді... Осы кезде Сан-Францискодан келген мырза қуат күші тасыған қолдарын ысқылап, киіну үшін өзінің бай люкс кабинасына асықты. Кеш сайын «Атлантиданың» қабаттарының терезелері қапаста сөнбейтін отты көздердей үңірейіп, сапырылысқан өте көп қызметші асханалық, ыдыс-аяқ жуатын және шарапхана төлесінде жұмыс істеді. Сырттағы мұхит қорқынышты, бірақ оны ойға ешкім алмайды, өйткені аса ірі денелі, ылғи ұйықтап жүрген сияқты көрінетін, жалпақ сары жапсырмалары бар мундирімен ірі әулие пұтқа ұқсайтын және өзінің құпия бөлмесінен адамдарға өте сирек шығатын бидай өңді кісі – командирдің бәріне сенімді билік жүргізетініне нық сенімді еді. Бак үстінде үздіксіз сұрапыл сирена шыр ете қалды, бірақ тамақ ішу үстіндегілердің біразы ғана сиренаны естіді – мәрмәр қос жарықты залдағы талғаммен әрі тыным-

120

сыз ойнаған тамаша ішекті аспапты оркестрдің үні оны тұншықтырып жіберді. Зал ішінде барқыт кілем төселген, мерекедегідей жарық көз қарықтырады, жағасыз көйлек киген әйелдерге, фрак пен смокинг киген еркектерге, сымбатты малайларға және ізетті метрдотельдерге лық толы, олардың ішінде шарапқа қана тапсырыс алып жүрген ана біреуі тіпті қандай да бір лорд-мэр сияқты мойнына шынжыр тағып алыпты. Үстіндегі смокингі мен крахмалданған өзге киімі Сан-Францискодан келген мырзаны мүлде жасартып жіберген. Арықтау, бойы ұзын емес, киімі онша пішілмесе де, жақсы тігілген, шамамен шаттанған ол сарайдың алтындай жарқыраған шуағына малынып отыр, алдында янтарь иоганисберг шөлмек, жұп-жұқа үлкендікішілі бокалдар, бұрқырай бұйраланған гиацинт гүл шоғы. Күмістей бастырылған мұртты сарғыш бетінде монғолға ұқсаған бірдеңе бар, ірі алтын тістері жарқырап көрінеді, үлкен тақыр басы пілдің кеуіп қалған сүйегіне ұқсайды. Жасына қарай қымбат киім киген оның әйелі ірі денелі, байыпты; бойында бір мөлдірлік бар ақжарқын қызы жеңіл қимылдайды, жіңішке ұзын бойлы, фиалканың хош иісі білінетін шашын әдемілеп өрген, ернінің жаны мен жауырындарының орта тұсында қызғылт білінер-білінбес бөртпесі бар, жеңіл опа жағынған... Түскі асты ішу бір сағаттан асты, астан кейін бал залында би басталды, бұл кезде еркектер, оның ішінде, әрине, Сан-Францискодан келген мырза да бар, аяқтарын көтеріп, соңғы биржалық жаңалықтар негізінде халықтардың тағдырын шешті, таңқурайдай қызара бөрткенше гаван шылымын атып, аршылған піскен жұмыртқадай ақ теңбілді қызыл камзол киген негрлер қызмет көрсететін барда ликер ішті. Мұхиттың қара таудай толқындары сыртта гүрілдеп қалып жатыр, ауырлай түскен құрал-саймандар ұйтқыған бораннан қатты уілдейді, бүкіл пароход дір-дір етіп, бұрқырап аспанға шапшыған былқылдаған алып толқындарды жан-жағына соқадай тіліп келеді, тұманнан тұншыққан сирена құмыға ыңыранады, вахтадағылар аяздан қатып, қатты толқудан өз

121

мұнарасында қапас әрі қапырық тамұқта тұрғандай естері шықты, пароходтың су астындағы ішкі бөлігі оның соңғы, тоғызыншы шеңберіне ұқсайды, онда алып пештер тұншыға гүрілдеп, тас көмір кесектерін отты көмейіне қылғытады, өне бойын ащы лас тер жапқан, белінен жоғары жалаңаш, жалыннан қып-қызыл болған адамдар оған көмірді тарсылдата лақтырады; ал, мындағы барда аяқтарын ешбір уайымсыз креслоға артып қойып, коньяк пен ликерді сораптап ішуде, шылымның қою түтіні ішінде бәрі толқып жүргендей көрінеді, жарық молынан төгілген би залы жылы, бәрі қуаныш құшағында, жұптар біресе вальс ырғағымен шыр айналса, біресе тангоға ауысып бұраңдайды, бірде көңілді, бірде мұңды шарықтаған музыка бір жайды қайта-қайта сарнайды... Осы жарқылдаған топ ішінде тақыр бас, ұзын бойлы, прелатқа ұқсайтын, көнетоз сәнді фрак киген бір керемет бай болды, әйгілі испан жазушысы болды, әлемдегі әдемі әйел болды, әсем ғашық жұп болды, барлығы оларға сүйсіне көз алмай қарайды және олар да өз бақытын жасырмады: олар тек бірге биледі, олардың барлық қимылы жарасымды әрі өте көркем болды, ал, бұл жұптың мол ақша табу ниетімен махаббат ойынын көрсетуі үшін Ллайд жалдағанын және көптен бері біресе бұл кемеде, біресе басқасында жүргенін бір ғана командир білді. Гибралтарда күн райы бәрін қуантты: ерте көктемге ұқсайды. «Атлантида» бортында бәрінің назарын өзіне аударған жаңа жолаушы – бір азиялық мемлекеттің мұрагер ханзадасы, жасырын атпен сапар шегуші пайда болды. Ықшам денелі, тұла бойы сазарған, жалпақ бет, қысық көз, алтын көзілдірігі бар, бірден көзге түсетін ұзын қара мұрты рабайсыздау рең береді, сөйтсе де жалпы жарқын, қарапайым әрі кішіпейіл. Жерорта теңізінде қайтадан қыстың ызғары білінді, тауыс құйрығындай ірі әрі жал-жал толқындар тулайды, оны жарқыраған мөлдір аспан астында қарсы ұшып келе жатқан трамонтана екі жаққа тіліп отырды... Сонсоң, екінші тәулікте аспан бозарып, көкжиек тұмандатты: жер жақындады, Иския, Капри көрінді, бинокльден енді көкшіл әлем етегінде төгілген

122

қанттың түйіріндей болып Неаполь бұлдырайды... Бірнеше леди мен джентльмен мехы сыртына қараған жеңіл тондарын әлден киіп алды; үнемі сыбырлап сөйлесетін бой-қытайлар, шашы өкшесіне түсетін, ұзын кірпікті, қисық аяқ жасөспірімдер ақырындап сатыларға жапқыштарды, таяқтарды, чемодандарды, құтыларды алып шыға бастады ... Сан-Францискодан келген мырзаның қызы палубада кеше кешкілік, бақытты кездейсоқтықпен, өзін таныстырған ханзаданың қасында тұрды, қыз ол бірдеңелерді түсіндіріп, бірдеңе туралы асығыс әрі ақырын айтып алысты нұсқаған жаққа қараған адамның сыңайын байқатады; ханзада басқалардың жанында бала сияқты; көзілдірік, қалпақша, ағылшын пальтосы, жылқының қылындай мұртының сирек талдары, керіп қойғандай және жұқалап лак жаққандай жалпақ бетінің жұқалтаң қоңырқай терісі оны ұсқынсыздау әрі тосын көрсетеді; сонда да қыз оны тыңдады, бірақ толқудан не айтып тұрғанын ұқпады; оның жүрегі ханзада алдындағы беймәлім бір масаттанудан тулай соқты: бәрі – оның арық қолдары, астында ертедегі патша қаны жүріп жатқан таза терісі, тіпті оның еуропалық, мүлдем қарапайым, бірақ ерекше мұнтаздай боп көрінетін киімі – бәрі де өзгелердікіндей емес, айтып түсіндіруге болмайтындай таңғажайыпты бойына сіңіріп тұрғандай болды. Ал сұр гетралы лакталған бәтеңке киген Сан-Францискодан келген мырза жанында тұрған ұзын бойлы, көздерін париждің соңғы сәнімен бояған, дене бітімі келісті, күміс бауда имиген титтей ғана, түлеген күшік жетектеген және оған тоқтаусыз бірдеңе деп жатқан ерекше әдемі әйелге қайта-қайта қарай береді. Қызы да оны қолапайсыз ыңғайсыздықпен байқамауға тырысты. Ол жол үстінде асқан жомарттық танытты және соған сай өзін тамақтандырған, қандай да бір тілегін ескере жүріп таңнан кешке дейін қызмет көрсететін, тазалық пен тыныштықты сақтайтын, нәрселерін таситын, ол үшін жүк тасушыларды шақыратын, оның сандықтарын мейманханаға жеткізетін барлық адамдардың қамқорлығына

123

толық сенді. Барлық жерде осылай болды, жүзу барысында осылай болды, Неапольде де осылай болуы тиіс еді. Неаполь үлкейе түсті, жақындай түсті; үрлемелі аспаптары жарқ-жұрқ еткен музыканттар палубада біріне-бірі соғылды да, кенеттен салтанатты марш үні құлақты жарып жібере жаздады, парад формасындағы алып командир өзінің баспалдағына шықты да, қайырымды пұтқа табынушыдай жолаушыларға және Сан-Францискодан келген мырзаға, сондай-ақ өзгелердің бәріне құттықтап қолын бұлғады, Асқақ Американың маршы бір өзіне арнап шырқалғандай, сәтті келіп жетуімен командир оны құттықтағандай болып

124

көрінді. Ал, «Атлантида» ақыры айлаққа өтіп, адам лық толған көп қабатты зәулім де аса ауыр тұрқымен жағалауға тоқтағанда, баспалдақтар тарсылдады, қаншама портье мен сары оқалы картуз киген оның көмекшілері, қаншама түрлі комиссионерлер, ысқырған балалар мен қолдарына түрлітүсті открыткалар ұстаған алба-жұлба адамдар оған қызмет көрсетуді ұсынып қарсы лап берді, ханзаданың да тоқтауы мүмкін сол мейманхананың автомобиліне бара жатып, ол осы алба-жұлбаларға мәз болып күліп жіберді де, тіс арасынан біресе ағылшынша, біресе италиянша: – Go awau! (Аулақ кет! – ағыл.) Via! (Аулақ кет! – итал.), – деді. Неапольдағы тұрмыс сол сәттен бастап қалыптасқан тәртіппен өтті: таңертең ерте – күңгірт асханадағы тамақтану, бұлтты аспан, вестибюль есіктерінің алдындағы қаптаған гидтер; содан кейін қызғылт күннің алғашқы шуағы, аспалы биік балконнан көрінетін сәулелі таңғы буға оранған Везувийдің, күміс-інжудей шымырлаған шығанақтың және көкжиектегі Капридің нәзік нобайының, төменде батпақты жағалауда жүгіріп жүрген титтей есектер мен сергек әрі әсерлі музыкамен адымдап жүрген кішкентай солдаттар отрядының көрінісі енді анық көрінеді... Тамақтану да, сауық-сайран да әдеттегідей өз кезегімен өтіп жатады... Алайда, сол жылғы желтоқсан онша сәтті болмады: портье, олармен ауа райы туралы сөйлесе бастасаң, кінәлі кісідей иығын көтеріп, мұны міңгірлеп айтуға және барлық жерде қорқынышты бірдеңе өтіп жатқанына сілтеуге тура келгеніне бірінші жыл болмаса да, олар мұндай жыл есімізде жоқ деп міңгірлейді. Ривьерада бұрын болмаған жауын мен дауыл, Афиныда қар, Этнаны да түгелдей қар басып қалған, Палермода туристер аяздан қорғанып жан-жаққа қашуда... Таңертеңгі күн райы күнде алдады: түс ауа қалың әрі салқын жауын жауады, мейманхана кіреберісіндегі пальма судан жылтырайды, қала ластанып, тарылғандай, музейлер бір-бірінен аумай қалғандай болады, үстіндегі жамылғылары қанат байлап алғандай

125

жайылған жуан арбакештер шылымының тұқылы адам төзгісіз сасиды; олардың қатты сілтеген қамшысы арық аттарды ақырын сипағандай, синьорлардың трамвай рельстерін таптаған аяқ киімдері жиіркенішті көрінеді; ал жауын астындағы лайды шылпылдатқан қара шашты жалаңбас әйелдер аяқтары бір түрлі шолақ сияқты көрінеді; жайылған дымқыл сыз бен жағалаудан ескен шіріген балықтың сасық иісі туралы айтуға да болмайды. Сан-Францискодан келген мырза мен ханым таңертеңгілікте дауласып қалатын болып жүр; қыздарының бірде басы ауырып, бозарып жүрсе, бірде бәріне сұқтанып қайта есін жияды; ол кезде жайнап шыға келеді; бойында әдеттегіден басқа қан жүріп жатқан ұсқынсыз адаммен кездесу тудырған нәзік те күрделі сезімдер тамаша болды, өйткені түптеп келгенде, қыздың жан сезімін не нәрсе – ақша ма, даңқ па, руының атағы ма дәл қайсы оятты, мүмкін, ол маңызды емес те шығар... Сорренто мен Капридегідей емес, онда жылырақ, күннің шуағы молырақ, лимондар да гүлдеп тұр, әдет-ғұрыптары да шынайы, шарап та табиғи деп барлығы сендіреді. Енді міне Сан-Францискодан келген отбасы өзінің барлық сандықтарымен Каприге кетуді шешті. Ондағы ойы оны байқап, Тиверия сарайлары жанындағы тастарды аралап, ғажайып Лазур үңгірінде болып және Рождество алдында бір ай бойы аралды кезетін және қасиетті Марияға мадақ айтатын абруц волынкашыларын тыңдап, Соррентоға орналасу еді. Жолға шыққан күн Сан-Францискодан келген отбасы үшін өте есте қаларлықтай болды – тіпті таңертеңнен күн көзі көрінбеді. Қою тұман Везувийді толық көрсетпеді, теңіздің қорғасындай кішкентай толқынының үстіне сұрланып кеткен. Капри ешқашан болмағандай мүлдем көрінбейді. Оған бет алған кішкентай пароходтың ойнақшығаны сондай – Сан-Францискодан келген отбасы осы шағын пароходтың сұрықсыз каютасындағы дивандарда аяқтарын орап алып, жүрегі айнығаннан көздерін жұмып сұлық жатты. Өзі ойлағандай, миссис бәрінен көп зардап шекті; оған бірнеше рет өзі

126

өлетіндей боп көрінді, ал бірнеше жыл ыстықта да, аязда да осындай толқында тербетілген қызметші әйел ешбір қажымастан, легенмен жанына келіп, күлді де қойды. Мисс қатты бозарып кеткен, аузына лимон тілімін салып алыпты. Үстінде кең пальтосы мен картузы бар мистер шалқасынан жатып алып, жол бойы жағын ашпады; беті күреңітіп, мұрты ағарып, басы қатты ауырды; соңғы күндері ауа райының жайсыздығынан, ол көп ішті және кейбір жаман іс қордасындағы «тірі картинаға» аса көп сүйсінді. Әйнекті жаңбыр жуып, диванға су шашырады, ұлып соққан жел мачтаны сықырлатты, кейде ішке құлаған толқынмен бірге шағын пароходты бүйіріне жатқызды, сол сәтте төменгі жақта бір нәрсе дүрілдеп сырғыды. Кастелламердегі, Соррентодағы аялдамаларда біраз жеңіл болды; бірақ мұнда да жағалаудағы шұңғымалар, бақтар, сырт бейнесі әр түрлі мейманханалар, көкшіл таулар терезе сыртынан әткеншектегідей жоғарытөмен ұшып жатқандай болды; сыртта қайықтар бортқа соғылды, баланың айғайлаған даусы естілді, дымқыл жел есіктерді соқты... Ойға беріліп кеткен Сан-Францискодан келген мырза өзін шал сияқты сезініп, көргендері және италиялық аталатын, сараң, сарымсақ иісі бұрқыраған осы адамдар туралы ойлады. Аялдама кезінде диваннан тұрып, көзін ашқан ол тік құздың арғы жағынан жағалаудағы бір-біріне жапсарлас салынған көгерген, сұрықсыз бықыған тас үйлерді көрді, сонда бұл ләззат алуға келген Италияның өзі екенін есіне түсірді де, торығып қалды... Ақыры, ымырт кезінде өткір жарық тура түсіп тұрған төмендегі қап-қара арал жақындап келіп те қалды; желдің иісі жақсарды, бәсеңсіді, жылынды; қара майдай бәсеңсіп толқыған толқындар бойымен айлақтың фонарынан түскен алтын айдаһардай сәуле ойнайды... Сонсоң кенеттен шалп етіп суға зәкір түсті, қайықшылардың әр тұстан жамырай шыққан дауыстары естілді, бірден көңіл жадырап, каюта-компания жарықтанып, тамақ ішуге, шылым шегуге, қимылдауға жұрттың көңілі шапты... Он минуттан кейін Сан-Францискодан келген отбасы үлкен қайыққа мінді, он бес минуттан кейін тасты

127

жағалауға аяқ басты, ал сонсоң жарық шағын вагонға отырып, жүзім ағаштары, жартылай құлаған тас қоршаулар, кей жері сабанмен жабылған, қызғылт сары жемістері жарқыраған бұжыр апельсин ағаштары арасымен ызылдап жоғары көтерілгенде, олар вагон терезесінен төмен бұлдырап қалып жатты... Италия жерінен жаңбырдан кейінгі хош иіс аңқиды, оның әр аралының өзіне тән иісі бар екен. Капри аралы бұл кеште ылғалды, бұлыңғыр болды. Алайда, бір сәт жанданып, кей жерлер жарықтанып кетті. Тау басындағы жол жанында қазірдің өзінде Сан-Францискодан келген мырзаны лайықты қабылдауға міндетті тобыр тосып тұрды. Басқа келгендер де, көңіл бөлуге тұрмайтындар – Каприге орналасқан, ұқыпсыз, алаңғасар, көзілдірікті, сақалды, көнетоз пальтосының жағасын көтеріп алған бірнеше орыс; тироль костюм киіп, иығына кенеп сөмке асынған, ешкімнің қызмет көрсетуін керек қылмайтын, барлық жерде өздерін үйдегідей сезінетін және шығындала қоймайтын, ұзын сирақ неміс жастарынан құралған компания болды. Бәрінен ақырын бөлектенген Сан-Францискодан келген мырза бірден көзге түсті. Оған және оның жанындағы әйелдерге шығуға асығыс көмектесті, алдынан жол көрсетіп отырды, тәуір деген туристердің чемодандары мен сандықтарын басына қойып таситын қарулы каприлік қатындар мен балалар қоршап алды. Құстай сайрап, дөңгелене шыр айналған балалар топыры арқылы Сан-Францискодан келген мырза сахнадан өткендей қосылған үйлер астындағы әлдеқандай ортағасырлық аркаға келді, одан ары пальмалар арасындағы көлбеу жол алда жарқыраған мейманхананың кіреберісіне алып келді. Тағы да мұның бәрі Сан-Францискодан келген қонақтардың құрметіне жасалғандай болды. Жерорта теңізіндегі шың-құзды аралдағы тастай сұрқай қалашыққа ажар кіргендей болды, мейманхана қожайынын осыншама бақытты етіп, қуанышқа бөлеген олар сияқты болды, олар вестибюльге кірісімен-ақ, түскі асқа шақырған қытай аспабының үні барлық қабатта гуілдеп қоя берді. Оларды қарсы алған ерекше әдемі жас адам

128

– кішіпейілдікпен әрі сыпайы бас иген қожайын бір сәт Сан-Францискодан келген мырзаны таң қалдырды: Сан-Францискодан келген мырза оған назар аударып, кенет, өткен түнде түсінде басқа да өзін қоршаған шатақтар ішінде дәл осы джентльменді көрді, дәлме-дәл осындай, онда да үстінде осындай өңірі дөңгелек визитка, шашы да дәл осылай таралған. Таңданған ол тоқтауға сәл қалды. Бірақ көңілінде ешқандай да бір мистикалық сезім қалай бірден жоғалып кетсе, солай оның таңданысы да ғайып болды. Мейманхананың коридоры бойымен өтіп бара жатып, ол өң мен түстің мұндай таңқаларлық дәл келуі туралы әйелі мен қызына қалжың араластыра айтты. Алайда, қызы осы сәтте оған үрейлене қарады: кенеттен уайым мен осы бөтен де түсініксіз аралдағы қорқынышты сезім жүрегін қысқандай болды... Каприде қонақшылаған ерекше құрмет иелері отырған ХVІІ рейс аттанып кетті. Сан-Францискодан келген қонақтарға олардан босаған апартаментті берді. Олардың қасына қыпша бел, тәжге ұқсайтын крахмалданған бас киімі бар, ең әдемі әрі епті қызметші бельгиялық әйелді, көмірдей қап-қара, көзі оттай жайнаған, малайлардың ішіндегі ең көрікті, сицилиялық, өз өмірінде осындай жердің талайын көрген нағыз пысық, кішкентай толық денелі Луиджиді қойды. Ал бір минуттан кейін СанФранцискодан келген мырзаның бөлмесінің есігін француз метрдотель ақырын қақты, ол жаңа келген мырзалар түскі асты іше ме екен, соны білгелі келіп еді, ризалық жауап болған жағдайда, дегенмен де оған күмәні жоқ еді, бүгін лангуст, ростбиф, бақша өнімі, қырғауыл еті және басқалар бар екенін мәлімдеуге келген болатын. Оны кішкентай жаман италия пароходы соғып тастағаны соншалық – астындағы еден қозғалып тұрғандай болды; сөйтсе де асықпай, өз қолымен, әдетінде болмаса да, ебедейсіздеу қимылдап, алыстағы асхананың және бақтағы дымқыл гүлдердің иісі аңқып есіп тұрған, метрдотель кіргенде ашылып кеткен желдеткішті жапты да, асықпай, анықтап, олар түскі асты ішетінін, олардың үстелі есіктен алыстау, залдың

129

түп жағында болуы керектігін, олар жергілікті шарапты ішетінін айтты; оның әрбір сөзін метрдотель түрлі дауыс ырғағымен құптап, Сан-Францискодан келген мырза тілегінің дұрыстығына еш күмән жоқ, оның болмайтындығы және бәрі дәл орындалатыны туралы ойдың шырмауында болды. Соңында ол басын иіп: – Болды ма, сэр? – деп сызылып сұрады. Мырзаның ағылшынша баппен «иә» деген жауабынан кейін, бүгін вестибюльде тарантелла – бүкіл Италияға және барлық туристерге әйгілі Кармелла мен Джузеппе билейтінін жеткізді. – Мен Кармелланы открыткадан көрдім, – деді Сан-Францискодан келген мырза ешқандай әсер болмағандай дауыспен. – Ал, ана Джузеппа оның күйеуі ме? – Немере ағасы, сэр, – деп жауап берді метрдотель. Сан-Францискодан келген мырза ойлы жүзбен сәл кідіріп барып, басын изеп, оны босатты. Бұдан кейін ол тойға әзірленгендей қам жасады: барлық шамдарды жақты, айналар, жиһаздар мен сандықтар жарқыраған нұрға бөленді, қырынды, жуынды, әлсін-әлсін қоңырау шалып еді, сол кезде әйелі мен қызының бөлмесінен шыққан дыбыстар оны басып кетті. Қызыл алжапқышы бар Луиджи көптеген жуандарға тән жеңілдікпен, бет-аузын қисаңдатып, қолдарында шелегі бар қызметші әйелдерді көздерінен жас аққанша күлдіріп, шақырған қоңырауға домалай жетіп келіп, қолындағы сүйекпен есікті қақты да, жорта именшектенуі нақұрыстыққа жеткенімен, қошаметпен: – Сіз қоңырау соқтыңыз ба, синьор? – деді италиянша. Есіктің арғы жағынан баяу, созылыңқы, әдепті дауыс естілді: – Иә, кіріңіз... Өзі үшін ерекше айтулы болған осы кеште СанФранцискодан келген мырза қандай сезімде болып, не ойлады екен? Ол, ауыр жолдың соққысын көрген барлық адамдардай, тамаққа тәбеті қатты ашылып, сорпаның алғашқы қасығы мен шараптың алғашқы

130

жұтымы туралы рахаттана армандады да, белгісіз бір тәтті әсер құшағында, сезім мен ойлауға уақыт қалдырмай, әдеттегідей сәнденді. Қырынып, жуынып, тістерін орнына салып, айна алдында тұрып, қоңырқай төбесіндегі шаш тұқылын жұлмалап, күшті тамақтан толысып келе жатқан белі мен мығым кәрі денесіне жібек трикосын тартты, ал жалпақ табан аяғына қара шұлық пен жеңіл туфлиін киді, қара шалбары мен ақ көйлегін түзеді, жылтыр манжет запонкаларын тақты да, көйлегінің қатты жағасын реттеумен әлек болды. Оған әлі де еден қозғалып тұрғандай болды, запонкалар батқан саусағының басы дуылдап ашыды, жағасы мойнын қатты қысқандықтан, өңі көгеріп, әлсірегендіктен трюмо алдына отыра кеткен оның бейнесі бірнеше айнадан көрінді. – О, бұл сұмдық! – деді ол міңгірлеп, мықты тақыр басын төмен салып, нақты ненің сұмдығын білгісі де, ойлағысы да келмей. Сосын саусақ буындарында подаградан беріштеніп кеткен миндаль түсті ірі және шығыңқы тырнақтарына мұқият зер сала қарап, «бұл сұмдық» деді сенімді түрде қайталап. Осы кезде бүкіл үй бойымен пұтқа табыну храмындағыдай ащы екінші гонг үні гуілдеп кетті. Сан-Францискодан келген мырза орнынан атып тұрып, галстукпен жағасын тағы да қысыңқырап, жилеттің үстінен смокинг киіп, манжеттерін түзеді де, тағы да айнаға қарады... «бұл жүзі қоңырқай, көзі күлімдеген, мулаткаға ұқсайтын қызғылт сарысы басым гүлді сәнді киім киген Кармелла билеуде, өзгеше ғажап болуы керек» деп ойлады ол. Өз бөлмесінен сергек шығып, кілем бойымен әйелінің бөлмесіне жақындап, тез боласыңдар ма деп сұрады. – Бес минуттан соң, – есіктің арғы жағынан қызының даусы сыңғырлай әрі көңілді шықты. – Тамаша! – деді Сан-Францискодан келген мырза. Қызыл кілем төселген коридордағы баспалдақпен асықпай төмен түсіп, оқу залын іздеді. Кездескен қызметшілер оны көріп қабырғаға жабысты, ал ол

131

болса, оларды көрмегендей жүре берді. Түскі асқа кешігіп қалған, имиген, шашы сүттей аппақ, ақ сұр жағасыз көйлек киген кемпір қарға адымдап асығып келеді екен, ол кемпірдің алдына түсті. Бәрі жиылып, ас іше бастаған асхананың шыны есігінің жанына кеп, үстінде шылым қораптары толып тұрған үстелдің жанына тоқтады да, әмияннан үш лира алып шығып, үстелге тастады; қысқы кіреберістегі терезеден сыртқа көз салды: қараңғыдан жылы леп еседі, кәрі пальманың ұшар биік басы бұлдырайды, алыстан жеткен бір қалыпты теңіз дыбысы естіледі... Жайлы да жарық оқу залында үстел жанында Ибсенге ұқсайтын, дөңгелек күміс көзілдірік киген, таңырқай қарайтын ақ бас неміс газеттерді ақтарыстырып тұрды. Оған салқын көз салған СанФранцискодан келген мырза жасыл қалпағы бар шамның жанындағы биік былғары креслоға отырып, пенснесін киіп, көйлектің жағасы мойнын қатты қысқандықтан, басын шайқап қойып, газеттің астынан көрінбей қалды. Ол кейбір мақалалардың тақырыбын, бір бітпей қойған балкан соғысы туралы бірнеше жолдарды тез көз жүгіртіп қарап шықты да, газетті жабуы сол екен, кенеттен көз алды жарқ ете қалып, желкесі тартты, көздері адырайып, пенснесі ұшып кетті... Ол алдына ұмтылып, ауа жұтқысы келді де, ерсі қырылдады; алтын тістері аузын жарқыратып, төменгі жақ сүйегі түсіп қалды, басы иығына құлап қатып қалды, көйлегінің жоғары жағы көтеріліп, бүкіл денесі жиырылып, өкшесімен кілемді жиырды, еден үстінде біреумен күрескендей қыбырлай жылжыды. Оқу залындағы неміс болмағанда, мейманханадағы бұл сұмдық оқиғаны тез әрі ептілікпен жауып тастар ма еді, Сан-Франискодан келген мырзаның қол-аяғынан сүйреп, ешкім көрмес бір жаққа апарып тастар ма еді, қайтер еді және сондықтан қонақтардың біреуі де не болғанын білмес еді. Бірақ неміс оқу залынан атып шығып, бүкіл үйді, бүкіл асхананы абыржытты. Көп адам астарын тастай салып, өңдері қашып оқу залына қарай лап қойды. Әр түрлі тілде: «Не, не боп қалды?!» деген дауыстар шықты. Ешкім де

132

маңдытып жауап бермеді, ешкім ештеңе түсінбеді, өйткені адамдар әлі де бәріне айран-асыр болып, ажалға мүлде сенгілері келмейді. Қожайын жүгіріп бара жатқандарды тоқтатуға және бұл Сан-Францискодан келген бір мырзаның жай талып құлауы, түк те емес деп асығыс сендіруге тырысып, қонақтардың бірінен екіншісіне жанталаса жүгірді... Алайда, оны ешкім тыңдамады, көп адам малайлар мен күтушілердің бұл мырзаның галстугын, жилетін, уқаланған смокингін, тіпті, неге екені белгісіз, жалпақ табан аяғына киген туфлиіне дейін шешіп алып кеткенін көрді. Мырза болса әлі жанталасып жатыр. Ол күтпеген жерде басына түскен ажалмен қайсарлықпен күресті, қалай да берілгісі келмеді. Басын шайқап, тамағы кесілгендей қырылдады, көзі мас адамдікіндей аңырайып кетті... Оны қырық үшінші нөмірдегі кереуетке тез алып келіп жатқызды. Бұл төменгі коридордың шетіндегі ең кішкентай, ең жаман, ең суық та дымқыл бөлме болатын. Сол кезде шашын бос қоя берген, үстінде түймеленбеген капотигі бар, кеудесі ашық қызы жүгіріп келді. Артынан түскі асқа сәнденіп киінген қалпы зор денелі, сұмдықтан аузы дөңгеленіп кеткен әйелі келіп жетті... Ал бұл кезде ол басын шайқаудан да қалып еді. Сүт қайнатым уақытта мейманханада бәрі әйтеуір ретке келді. Алайда, кеш мүлде бұзылды. Кейбіреулері ренішті шыраймен асханаға қайта келіп, тамақ ішуін жалғастырды, сол екі арада қожайын біресе біреуінің, біресе екіншісінің қасына келіп, өзін кінәсіз айыпты сезініп, дәрменсіз дірілдеп, иығын көтеріп, бәріне қалай ыңғайсыз болғанын түсінетініне сендірді және жайсыздықты жоюға қолынан келгеннің бәрін істеуге сөз берді. Тарантелланы болдырмауға тура келді, артық жарық сөндірілді, қонақтардың көбі сыраханаға кетті, вестибюльдегі сағат тықылы естілетіндей тыныштық орнады, онда тек клеткасында жалғыз өзі былдырлаған тотықұстың үні ғана естіліп тұрды... Сан-Францискодан келген мырза арзан темір кереуетте жатыр, үстінде жүннен тоқыған көрпе, төбеде бір ғана шам сығырая жанып тұр.

133

Оның дымқыл, салқын маңдайының үстінде мұзды қабық салбырап тұр. Жансыз көгере бастаған беті бірте-бірте суи берді, алтыннан сәуле шашыраған ашық аузынан шыққан сырыл азайды. Бұл енді Сан-Францискодан келген мырзаның қырылы емес еді, ол өтіп кеткен еді, басқа біреудің қырылы еді. Әйелі, қызы, доктор, қызметші жанында оған қарап тұр. Кенет олар қорқа күтіп тұрған нәрсе болды – қырыл тоқтады. Ақырын, ақырын бәрінің көз алдында марқұмның беті бозарып, бұрын оған лайық болған көрік көмескіленіп бара жатты. Қожайын кірді. «Қайтыс боп кетті» деді доктор италиян тілінде сыбырлап. Қожайын жайдары жүзбен иығын қушитты. Бетінен көз жасы аға бастаған миссис оның жанына келіп, именшектене енді марқұмды оның бөлмесіне апару керектігін айтты. – О... жоқ, мадам, – деді қожайын шапшаң әрі сыпайы, бірақ енді ешқандай құрмет белгісінсіз, ағылшынша емес, французша. Оны енді өз кассасына Сан-Францискодан келгендер салып кететін болмашы нәрселер мүлде қызықтырмады. – Бұл мүлде мүмкін емес, – деді де ол бұл апартаментті қатты бағалайтынын, егер ол оның тілегін орындаса, онда бұл туралы бүкіл Каприге мәлім болып, туристер бұларға жоламай қоятынын қоса жеткізді. Одан көзін алмай, түсінбей қарап тұрған мисс орындыққа отырып, аузын қолорамалмен басып, дауыстап жылады. Миссистің көз жасы құрғап, беті барығып кетті. Ол дауысын көтеріп, өз тілінде сөйлеп, оларға деген құрметтің мүлде жоғалғанына әлі де сенбей, талап ете бастады. Қожайын сыпайы адамшылықпен оны тоқтатты: егер мадамға мейманхана тәртібі ұнамаса, ол оны ұстап тұра алмайтынын, мәйіт бүгін таңертең ерте шығарылуы керектігін, полицияға хабарланғанын, оның өкілі қазір келетінін және қажетті формальдылықты орындау керектігін қатаң түрде мәлімдеді Каприде қарапайым болса да дайын табыт табуға бола ма деп сұрады мадам. Өкінішке қарай, жоқ, болмайды, ал істеп оны үлгермейді. Басқаша бір амалын табуға тура келеді. Содалы ағылшын суын, мысалы, үлкен, ұзын жәшіктермен алады...

134

135

ол жәшіктің ішіндегі қалқаларын алып тастауға болады... Түнде бүкіл мейманхана ұйықтады. Қырық үшінші нөмірдің қураған банан өсіп тұрған бақ жақтағы терезесін ашып, жарықты сөндірді, есікке құлып салып, өздері кетіп қалды. Мәйіт қараңғы жерде қалды, жалғыз терезеден аспандағы жұлдыздар көрініп тұрды, тек қана қара шегіртке тоқтаусыз шырылдайды... Бұлыңғыр коридорда терезе алдында екі қызметші әйел бірдеңе тоқып отырды. Қолында бірнеше көйлегі бар, аяғына туфли киген Луиджи кірді. – Дайын ба? – деп сұрады ол уайымды үнмен, көзімен коридор шетіндегі соңғы қорқынышты есікті нұсқап. Бос қолымен сол тұсты нұсқады. – Аттану! (италиянша), – деді сыбырлап, әдетте Италияда станцияларда поезды шығарып салғандағыдай, қызметші әйелдер үнсіз күлді. Сосын ол алдына қарай секіре адымдап, ана есікке келіп, оны ақырын қағып, басын жанына қисайтып, мүләйім үнмен: – Сіз қоңырау соқтыңыз ба, синьор? (италиянша), – деді. Енді тамағын қолымен басып, төменгі жағын алға созып, бейне есіктің арғы жағындағыдай баяу әрі қапалы үнмен өзіне жауап қатты: – Иә, кіріңіз (ағылшынша). Қырық үшінші нөмір терезесінің алды енді ғана ағара бастап, дымқыл жел бананның жерде шашылып жатқан боз жапырақтарын сылдыратып, Капри аралының үстінде көгілдір таңғы аспан кеңінен ашылып, Италияның алыста көгере манаураған тауларының арғы жағынан Монте-Соляроның таза да айқын шыңдары күннің алғашқы алтын нұрына бөлене бастаған, аралдағы туристерге арналған жалғызаяқ жолды жөндеуші тас қалаушылар жұмысқа бара жатқан кезде, қырық үшінші нөмірге содалы судан босаған ұзын жәшікті алып келді. Кешікпей салмағы ап-ауыр болып ол Капридің біресе биікке, біресе төменге қарай ирелеңдеген, тас қоршаулар мен жүзімдіктер арасымен тоқтаусыз төмен қарай, сонау теңізге дейін тас жолмен дара ат жегілген арбада өте тез алып келе жатқан кіші

136

портьенің тізесіне қатты батты. Үстіне қысқа жең пенжак, мыжырайған башмақ киген, бас жазудан жаңа шыққан арбакештің тратторияда түні бойы ойын тасымен ойнағандықтан, көзі қызарып кеткен. Ол сицилианша жарақтаған, жүгеніндегі және ершіктің үстіндегі сылдырмақтары тынымсыз сыңғырлаған, шолақ кекілінен шошайып шығып тұрған бір кездей құстың қауырсыны дірілдеген тырсылдақ атты үсті-үстіне шықпыртып келеді. Арбакеш үнсіз, түнде қалтасы толған күмістерінен ұтылып қалғаны ойына түсіп, өзінің жолы болмауынан, өз кемістігінен басылып қалған. Алайда, таңғы таза ауада, теңіз жағасында, таңғы аспан астында мастық тез тарайды және адамға қамсыздық тез оралады, сонымен бірге артында жансыз басын шайқап жатқан Сан-Францискодан келген белгісіз бір мырзаның ойламаған жерден напақа тауып беруі арбакештің көңілін жайландырды... Неаполитан шығанағы көгілдір суының төменгі тұсында тұрған шағын пароход соңғы гудогын берді, ол бүкіл аралды жаңғырықтырды, аралдың әрбір бұрылысы, әрбір адыры, әрбір тасы анық көрінеді. Айлақ жанында кіші портьені автомобильмен жеткен үлкен портье, өңдері бозарып, жылаудан және түні бойы ұйықтамағандықтан, көздері ісіп кеткен мисс пен миссис қуып жетті. Он минуттан соң, кішкентай пароход суды шалпылдатып, Сан-Францискодан келген отбасын Каприден мәңгілікке әкетіп, қайтадан Соррентоға, Кастелламараға бет түзеді... Аралда қайтадан тыныштық орнады. Осы аралда екі мың жыл бұрын өзінің қатал да лас істерінде мүлде шатасып, миллиондаған адамдарды билеуді неге екені белгісіз өз қолына алған адам тұрыпты және мағынасыз осы биліктен, біреуміреу тасада өлтіріп кетеді-ау деген үрейден шектен тыс қатыгездік жасапты. Адамзат оны және өзінің барлық жиынтығымен түсініксіз әрі өзі сияқты мәні жағынан сонша қаталдықты мәңгі есте сақтады. Олар қазір бәріне билік жүргізеді. Әлемнің барлық жерінен аралдың ең тік өрінің біріндегі ол тұрған тас үйдің қалдықтарын көруге келеді. Осы бір жаймашуақ таңда, қызыл ершігі бар кішірек есектерді

137

мейманханалардың кіреберістеріне алып келгелі біраз уақыт болса да, Каприге осы мақсатпен келгендер әлі ұйықтап жатқан болатын. Ол есектерге ұйқыдан тұрып, тамақтарын ішкеннен кейін, жас та, кәрі де америкалық және неміс әйелдер мен еркектер үйіліп мінуі керек және олардың артынан тасты жалғызаяқ жолмен тауға қарай, Монте-Тиберионың ең биік басына дейін, арық қолдарында таяныш таяқтары бар каприлік қайыршы кемпірлер тағы да садақа сұрап жүгіруі керек болатын. Бұлармен бірге бармақшы болған, бірақ оның орнына өлім туралы естеріне сап қорқытқан Сан-Францисколық өлген шалдың Неапольға әлдеқашан жөнелтілгенімен көңілі көншіген саяхатшылар қатты ұйықтап жатты, аралда әлі тыныш болды, қаладағы дүкендер әлі ашылмаған. Шағын алаңда базар ғана балық пен көкөніс сатып жатты, онда өңкей қарапайым адамдар болды, олардың арасында, әдеттегідей ешқандай жұмысы жоқ Лоренцо тұрды. Ол ұзын бойлы қайықшы шал, уайымсыз қыдырып жүретін, бүкіл Италияға көркімен әйгілі, көптеген живописьшіге модель боп қызмет еткен адам. Ол өзі түнде ұстаған екі омарды тегінге жақын сатып та жіберген, қазір олар Сан-Францискодан келген отбасы қонып шыққан мейманхана аспазының алжапқышында сусылдап жатыр. Енді өзінің жалба-жұлба киімімен, қыш трубкасымен және бір құлағына түсіре киген қызыл жүннен тоқылған беретімен бәрінің көзіне түсіп, жан-жағына аса байсалдылықпен қарап кешке дейін тұруына да болады. Монте-Соляроның құз ішіндегі ойлықырлы тас баспалдақты жолымен Анакаприден екі таулық абруц төмен түсіп келе жатыр. Біреуі жұқа ешкі терісінен тіккен қалташаға екі сыбызғы салып алған, екіншісінің де ағаш сазды аспабы бар. Олардың төменгі жағында қуанышты, тамаша, күн сәулелі тұтас ел созылып жатты, аяғының астында деуге боларлық аралдың тасты жоталары да, ортасында арал қалқыған ғажайып көгілдір әлем де енді қызуы күшейе түсіп, жоғары көтеріліп келе жатқан күннің көз қарықтырар нұрына малынған теңіз үстіндегі жарқыраған таңғы бу да, Италияның алыс-

138

жақын тауларының таңертеңгі буалдыр сілемдері де адам тілімен суреттеп жеткізу мүмкін емес ерекше сұлулыққа бөленген. Орта жолға келгенде, олар жүрісін бәсеңдетті. Өйткені өн бойы күн нұрына малынған, оның жылуы мен сәулесіне толы, жол үстінде, Монте-Соляро құзының үңгірінде киімін тұтас ақ қар басқан, патша тәжімен, ауа райының жайсыздығынан өңі тотыққан, момын да, аяулы, аспанға, қасиетті шіркеулерге қарап тұрған құдай ананың тас бейнесі тұр еді. Олар бас киімін шешіп, сыбызғыларын ауыздарына апарды. Олардың күнге, атқан таңға, бұл мейірімсіздігі де, кереметтігі де мол әлемдегі шынайы қорғаушы анаға, оның құрсағынан Вифлееф үңгірінде, кедей бақташының баспанасында, алыс жерде Иудадан туғандарға арнаған риясыз мадағы төгілді... Сан-Францисколық марқұм шалдың жансыз денесі үйге, зиратқа, Новый Свет жағалауына қайтып келе жатыр. Көп кемсітуді, көп адами елемеушілікті көріп, бір апта бойы бір порттың жүк қоймасынан екіншісіне ауысып жүріп, ол ақыр соңында таяуда ғана сондай құрметпен оны Старый Светке әкелген сол әйгілі кемеге қайта түсті. Алайда, енді оны тірілерден жасырып, шайырланған табытқа салып қара трюмнің түбіне түсірді. Кеме өзінің алыс жолына тағы шықты. Түнде Капри аралының тұсынан жүзіп өтті, қараңғы теңізде баяу алыста қалып бара жатқан оның оттары аралдан оған қарағандарға бір түрлі қайғылы болып көрінді. Бірақ кеменің самаладай жарқыраған залдарында, әдеттегідей, бұл түнде көп адам қатысқан бал өтіп жатты. Ол гуілдеп, күміс таудай астында көшіп жатқан мұхит үстіндегі ұйытқыған боран ішінде келесі күні де, одан кейінгі күні де болды. Кеменің тесірейген сансыз отты көздері Гибралтар құздарынан, екі әлемнің тас қақпасынан түнгі боранда кетіп бара жатқан оның артынан ерген Сайтанға қардан әрең көрінді. Сайтан шың сияқты ірі, бірақ көп қабатты, көп құбырлы, кәрі жүректі Жаңа Адамның құдірет күшімен жасалған кеме одан да ірі болды. Боранды жел оның құрал-саймандары мен қар жабысқан жуан құбырларына ұйытқи соқса да, ол

139

мыңқ етпеді, қорқынышты көрінді. Оның ең биік төбесінде қарлы құйынның ішінде бірдей болып жарығы аз жайлы бөлмелер көрініп тұрды, онда сергек қалғыған, бүкіл кеме үстінде пұтқа табынушыдай боп ірі денелі жүргізуші бар салтанатымен отырды. «Атлантиданың» ең төменгі су астындағы бөлігінде алып қазандықтар мен пештер гүрілдеп жанып, барлық қуатты өзге машиналарды іске қосып, алып кемені алға бастырып келеді. Ал оның үстіндегі орта бөліктегі асхана мен бал залдары қуаныш пен жарыққа толы, көп адамның шуылы бір тынбайды, жас гүлдердің хош иісі бұрқырайды, шекті аспаптар оркестріне қосылып ән салуда. Міне тағы нәзік те солқылдаған жалдамалы ғашықтар жұбы бұрала билеп, осы топтың, жарқылдаған оттар мен жібектің, бриллианттың және жалаңаштанған әйел иықтарының ортасында жанталаса қақтығысып жүргендер: қарапайым, кірпігі ұзын, сүйкімді, шашы сәндеп бапталған қыз бен жапсырып қойғандай қара шашты, ұзын бойлы, опадай ақшыл, әдемі жарқыраған туфли киген ұзын фракты, сүлікке ұқсаған, әдемі жас жігіт. Және бұл жұпты ойсыз да мұңды музыкаға қосылып өзінің жасанды масайраған азабы әлдеқашан жалықтырғанын да, бұлардың сонау астында қараңғы трюмнің түбінде, түнекті, мұхитты, боранды қиындықпен жеңіп келе жатқан кеменің қапас та қапырық ең төменгі қойнауында табыттың тұрғанын да ешкім білмеді... Орыс тілінен аударған Серік САТЫБАЛДИН.

140

Молодежная страничка Азамат Исеналинов Миф о Великане Сказ пойдет про Великана, Который жил и умер рано, Который был на гибельной войне И убивал не по своей вине. Родился он, когда была весна, И матушка его смотрела в небеса. Богам шептала от души хвалу, Ведь на руках несла свою мечту. Отец его был стражником богов И покровителем чистейших снов. Любил он первенца, любил, Об этом всем он говорил. Мальчишка рос на радость матери, отцу. Он заслужил от старцев чистую хвалу. Народ с улыбкой видел – мальчик рос, Красив и строен был он, как колосс. Со львом сойтись борьбе – он мог и победить, Потом спокойно воду пить. Он мог остановить ужасный ураган, И люди мальчика все звали «Великан».

141

Мальчишка вырос, возмужал, Отцу и матери теперь он помогал. С друзьями юноша любил мечтать И о любви своей кричать, кричать. У юноши была одна беда, Пастушка шла через поля: Он знал её, он полюбил И, подходя, цветы дарил. Пастушка робко улыбалась, (В душе за него она сражалась). Она любила, уважала и дрожала, Ведь потерять боялась Великана. А он смеялся, жил и жизнь творил, О ней, пастушке, небу говорил. Он счастлив был, ведь с нею жил И ничего от неба не просил. Но вот беда, на небе родилась Звезда, И полюбила юношу она. Звезда была жестка, умна, хитра, Любить себя юношу заставила она. Она спросила: «Пастушка или я? Мир или война? Не мучайся и выбери меня!» Но Великан любил одну, и жить хотел он на лугу. И он сказал: «Люблю одну, и выбираю я войну». Звезда призвала гнев богов и силы черных колдунов, Она сносила людям кров, желая видеть много вдов. Но Великан увидел боль людей и слёзы маленьких детей. Он, не пожалев своих костей, пошёл врагов крушить смелей. Пастушка призвала мать – Судьбу И прошептала: «Я умру! Спаси, пожалуйста, ты Великана, Ведь умирать ему же рано!»

142

143

Звезда же в гневе била Великана И слала смерть, и силы урагана. Но он держался, защищая кров людей, Хотя и уставал, и биться была тяжелей. Он знал, пастушка милая его Сражалась в небе за него. Пастушка молча умирала, За жизнь его она не отступала. Пастушка пала, и Звезда Решила биться до конца. Она не знала, Великан устал, Ведь он подругу потерял. Собрал все силы и пошёл, К дворцу Звезды герой побрёл. Он знал, что может умереть, Но не хотел всю жизнь солёную терпеть. Звезда презрительно взглянула на него: «Мой раб, я победила. Хорошо!» Но Великан презрительно сказал в лицо: «Погибну я тебе назло». В последний бой он бросился к Звезде, Но был сражен в кромешной тьме, Но и Звезда погибла в том бою, Не уберегла всю жизнь свою. Погиб геройски Великан, Силён он был, как ураган. С тех пор с Пастушкой на небесах живёт И дух свободы людям шлёт. P.S. А мир ожил , и доброта Хотела царствовать всегда. Но всё пустое есть война. И мир забыл, что жизнь одна.

144

Илья Аргентум ПОкОй и тОржестВО ЗАкАт Сиреневые облака, Оранжевый салют – Художника небес рука Рисует свой этюд . И в царственности янтаря Небесное лицо, Цветёт вечерняя заря Малиновым кольцом . Проникновенны и легки Пастельные цвета . Под взмахом мастерской руки Закатом – Красота . Души ни капли не тая, Внимаю волшебство, И – небеса душа моя: Покой и торжество . *** Кто знает, что будет? Нам это покажет бесстрастное время… Ослепшие люди Влачат своей жизни тяжёлое бремя, Глухие кончины И крики рожденья сменяются молча…

145

Великой причины Владеет секретом незыблемый Отче. Кто знает, что будет, Когда преступает он грани порогов, В молитве о чуде Когда он тревожит вселенского бога, В безудержном горе Когда на пороги бессмысленно ропщет И звёздное море О помощи просит отчаянной ночью?.. Ответ воплотится, Но только ослепшим не будет он ведом. Лишь то, что случится, Поставит печать непреложным ответом, И звёздное море, Глядя преступленья порогов итоги, Движенье ускорит – И сложат созвездья ответные строки.

Безумие моё Безумие моё, ты, ипостась Великого вселенского хаоса, Сокрытая под символами власть, Несказанного глубина вопроса, И несказанная доселе страсть, И ране неизведанная сласть, И никогда не пролитые слёзы; Безумие моё, тебя пою, Иного не желая песнопенья. В твоём психоделическом раю Больной душе – больное утешенье, И там, на бессознательном краю, Где фанатично-радостный стою, Я нахожу святое вдохновенье. Безумие моё, любовь моя!.. Магическое бормотанье музы, Свершающей лирический обряд Под звуки сатанеющего блюза, И жертвенный смирительный наряд,

146

И в черепе плескающийся яд, И торжество безумного союза!.. *** Мой милый друг, не надо горьких слёз, Не заслужил он честь твоей печали, Твоих бессонниц стылыми ночами. Была такая служба не всерьез… Навряд ли неумелый рифмоплёт Стихом доставит горя утоленье… А жизнь идёт, и жаждет продолженья: Иди, мой друг, смотри, мой друг, вперёд. Попристальнее! Видишь? Вдалеке Маячит счастье фонарём китайским; Там бытие вновь обретает краски! Читаю это по твоей руке, По шёпоту каштановых волос, По всей тебе, отчаянной, отрадной! Не надо, милый друг, прошу, не надо, Мой милый друг, не надо горьких слёз! *** В комнатах под толстым слоем пыли, Под мерцанье синего экрана, Там, на дне немытого стакана, Времена движение забыли. Всё в таком засаленном покое – Никаких заметных изменений, – Что лишь тусклый луч меняет тени На облезлых выцветших обоях. И в углу под бархатной портьерой Прояснится: всё, что остаётся – Там, куда никто уж не вернётся, Оставаться частью интерьера.

147

Валерий Недыба «лишь тОлькО ЗВеЗды ВечНы» МОи дОрОГи укрАсят… Мои дороги украсят Венки да вороны, Ночь мглой окрасит И разделит смерть поровну . На вечных полях Вместо хлеба – кресты И не люди в гробах, А сны и мечты . В реках моих Вместо вод – холодная кровь, А в лесах глухих Где-то зарыта любовь! *** Я видел свалку любви . На ней стояли кресты . А под ними покоились сны . Их поминали наши мечты . *** Там, где клоун слезы льет И по покойникам хохочут Черный ворон, так поет, Что услышать каждый хочет!

148

Я там войну благословляю, И любовь кровью запиваю, Вам бедой я слезы утираю, А в огонь сердца бросаю. *** О, березы белоствольные, И ты, белозубая метель, Расскажите, как птицы вольные Опускались на белую постель. Как там они любили, Как грелись без огня, Кому гнезда свои вили? Хочу узнать об этом я! Да и крылья подарите, Чтобы с ними улететь. В дальний путь благословите И на прощанье дайте спеть!

СЛИШКОМ ПОЗДНО Наточенный нож… Шаг – осторожно... Ломаный грош… Уже слишком поздно Кого-то любить, Ненавидеть люто, В чем-то винить, Поворачивать круто И снова любить. Слишком поздно Что-то менять. Шаг – осторожно. Ступаю опять! *** Фонарный ваш свет Не заменит мне звезд.

149

Зачем живу я век, И с кем держать мне пост? Мудрость ваших слов Я не могу понять… А сотни городов Зачем уничтожать? Лишь только звезды вечны, Лишь только слово – сила, А фонари, как время – скоротечны, И в городах сердца уныли. *** Что слышу я?! Что тревожит так меня? «Перебор» на струнах души Или «Бой» по аккордам весны? *** Иллюзия, все что вижу я. Иллюзия, все что слышу я. Любовь, и та иллюзия… Даже жизнь – иллюзия. *** … И пусть все горит огнем, Так чтоб не потушить дождем. Пусть, дороги в пыли задохнуться, А пара сердец, в любви захлебнутся. *** Ноги в теплые тапочки, Выйти на солнечный свет… В глазах не горят уже лампочки, Что освещали знамя побед. Ну, а солнце светит не так… Теней на земле больше стало… По головам скачем во мрак, Который солнце и не искало.

150

И в потемках греемся мы О холодные, голые стены. Мы забыли правила жизни-игры, Мы забыли цвета победы! *** В осень одета земля, Укуталось черным небо, А упавшая в ноги листва – Сердце мое согрела. *** Я хотел бы одним глазком Взглянуть на рай и ад, Встать на радугу, хотя бы носком И белый снег не замарать. А еще, провести бы свет В темную, как уголь ночь. Всем замерзшим выдать плед, А измученным жаждой – дождь. Страх посадить под замок, Изуродовать правдой ложь. Чтобы вышел из глупости толк, Подальше уйти от глянцевых рож. Я хотел бы с лебедем белым Осенью встать на крыло И написать на небе мелом: «Никому не отдавай свое!»

151

*** Между черным и белым – Душа моя. Между правым и левым – Я. *** Родина – не место прописки. Любовь – не только кровать. Песня – не вопли и визги. Вера – не только чуда ждать. *** По тропе на север… За шагом – шаг… Я никогда не верил, Что все не так. По тропе на север Снег да ветер. Сколько Бог отмерил Выпью я до дна. У тропы на север Мертвые цветы… А я шагами измерил, Тропы, где ходила ты. *** Я невзначай испачкал душу Грязью лживых слов и чувств. Я выворачивался наружу, И от того меня съедает грусть! Я жал на все педали разом, И жил надеждой на любовь… Но все исчезло под крышкой унитаза… В новом месте воплощения снов.

152

Произведения нашего читателя

Алексей Волков ОсеНиАдА

ВНучеНьке Внученька Алина – Нежный цветик мой, Ты сегодня стала Чуточку большой . Светлая улыбка На лице твоем – Золотою рыбкой Стала дорогой . Чуточку боишься Ты шагнуть сама, Что в руке – ты мимо Не проносишь рта . Все твои игрушки Нравятся тебе, И манеж стал тесен Тянешься к руке . Любишь телевизор, Яркие цвета . Ну, а мы безумно Любим все тебя…

153

Село Львовка Я люблю свое село С ёе околицей, садами, И в непогоду здесь светло – Земля, воспетая мечтами. Друг друга здесь поймут без слов – Такие здесь живут сельчане. И как бы ни был далеко – Свой взор на Львовку обращаю.

Любимой С тобою в снах Под звездами летаем… Я имя твое Сердцем говорю. Твой взгляд лукавый Манит и смущает, Твой голос нежный Я боготворю! Твоя улыбка Светлая чарует, Твои шаги Всегда я узнаю. Твой локон Бархатный волнует, Я без тебя Себя не сознаю. *** Уходит листопад, шурша коврами Выстланными ветром у берез – У калитки кленовою шалью, Расписал свой лиственный узор. Орошив листву, дыханием прохлады – Легким холодком приворожив, Осторожно, белой хрусталю, Первый снег над осенью кружил. В этой пляске снежного веселья

154

Я заметил, глядя из окна, Как зима, нисколько не смущаясь, Осень целовала без тепла.

Воинам-афганцам Кандагар, помню горные склоны И площадку, где сел вертолёт. Первый залп, что задел мне погоны, Да письмо, где она меня ждет. Патриотов решая проблемы, В карабин мы вложили патрон – Защищали чужие идеи, Свои жизни, поставив на кон. Кто-то ранен был не однажды, Кто-то без вести в скалах пропал, Кто-то орден имел за отважность – Кто дороги домой не познал. Вам, афганцы, лишь дань уваженья, В мирный день вы – герои войны. Пусть из сердца уходят сомненья, Что весь мир – это море любви.

Ночная тишь… Ночная тишь Покрыло землю – Ёе дыханье слышно нам. Зари багряность Уж померкла Мерцанью звезд, Виденье дав. Сад опустел, Умолкли птицы, Тропы не видно Средь ветвей, Луна за тучу

155

Скрылась тихо, Забрав с собой Свой бледный свет. Я ощущаю прикасанье Тиши ночной В незримой мгле, Чуть осязаемо И Страстно, Как поцелуй В 16 лет

156

Кґсемсґз Серік Ақсұңқарұлы АНти-ПОЭЗия -1АНТИ-ПОЭЗИЯ кәріне мініп тұр . Адамзаттың алғашқы ақыны Гомер туған күні ол да қоса туған . 1837 жылы, қаңтардың 29 жұлдызында орыстың ұлы ақыны Пушкин Дантестің көздеп атқан оғынан мерт болды . Күз өтіп, қыс келген сайын, осынау қаңтарда ойы жүйрік орыс халқы азалы ақынын есіне алып, азапты ойға шомады . Ақындары мен батырларының туған күндерін ат шаптырып, палуан күрестіріп, қыз қуып, есінен тана тойлайтын біздің жұрт, қалай екенін қайдам, олардың өлген күндерін ұмытып кете береді . Орыстар өз ұлтының ұлы перзенттерінің туған күні түгілі, өлген күні туралы де ойланады . Ұлт болып толғанады . Бізде мұндай күндер тойланып жатады… Сол қалыптасқан қатаң үрдісті қасақана бұзып, сүйегі орыстікі болса да, рухы бізге де жақын Пушкиннің қаза болған айында қазақтың да небір боздақ ұлдарының ит мініп, ирек қамшылап өлмегенін айтудың реті келіп отыр… Ұлылық пен сұлулық, ақыл мен парасатты алтын мұрат көрген ақсүйектердің атақты Ренессанс заманының соңғы көші адамзат баласының басынан үдере көшіп, тоңмойын қара тобырдың қара күш заманы, төңкерістер ғасыры келе жатты . Махамбеттің фәниден бақиға көшкен күні мына жарық дүниеде не болғанын біз біле қоймаймыз . Бізден көрі көзі ашық, көкірегі ояу орыстар

157

Пушкиннің жөргекте жатқан күнінен табытқа түскен күніне дейін көз майын тауыса зерттеп, қолына ұстаған дүние, қаламымен шимайлаған қағазы, кескін-сурет, қолжазбаларына дейін қасиеттеп жүр. Зерделі пушкинтанушыларды айтпағанның өзінде А.Керн, Д.Фикельмон сынды замандастарының жазбаларын қайда қоясың, тіпті, ақынның ғашық болған әйелдерінің түсін түстеп, әсемдігін әспеттейтін «Дон-Жуанский список Пушкина» дейтін кітап та жарық көрді. Пушкинді былай қойып, оны атып өлтірген Дантестің итшілеген өмірі мен пенделік пиғылын ақтара-төңкере зерттеген әдебиеттер қаншама! Бізде Махамбеттің қалай қаза тапқаны туралы жөні түзу тарихи дерек жоқ. Махамбетті өзінің сарай ақыны қылмақ болған Жәңгір хан кім? Түрнұсқасы Иудаға ұқсайтын, доспын деп келген бас кескен Ықылас ше? Махамбеттің басына мың сом бәйге тіккен Баймағамбет сұлтан кім еді? Кейбір қазақ, тіпті, оны мыңды айдаған бай еді, мырзалығы да соған сай еді деп мақтап та жібереді… Абай атамыз айтатын «қырқын мінсең, қыр астыра қоймайтын қырт мақтан» ғой баяғы. «Асыра сілтеу болмасын, аша тұяқ қалмасын» дейтін Елтайды да ер-азамат еді деп есіп жүргендер де бар. Ерің Елтай болса, ел болғандай екенсің?! Адамдықтың көзі бітеліп, надандықтың іріңді суы іркіле бастағанда, міне, осылай құлан құлдыққа құлайды да, құрбақа құлағында ойнай жөнеледі. Махамбет-Исатай хансұлтан, бай, феодалдарға ғана қарсы күрескен жоқ. Солардың ту сыртында тұрған орыс патшасына жолбарыс болып атылып, қасқыр болып шапқан еді. Жәңгір мен Баймағамбеттердің есіл-дерті қарын қамы, Исатай-Махамбеттердің ойы халық қамы болатын-ды. Бірақ көтеріліс көшпен жаншылды. Исатайдан айырылған ақын Қараойда жалғыз үй қалды. Ұлттық әдебиетіміздегі ақын қазасына байланысты айтулы бір туынды – Тәкен Әлімқұловтың «Қараой» әңгімесі. Содан болар, осы шағын әңгімені арқауға ала отырып, Махамбеттің басы кесілген Қараойдағы қаралы күнмен бүгінгі қазақтық болмыс тіршілігіміздегі кейбір мәселелер хақында ой толғағалы отырмыз. «Соттан кейін ел ішінде

158

екі-үш жыл бейбіт өмір кешкенде, Махамбеттің түбіне ауылдың ұсақ әкімдері жетті. Қайда жүрсе ізін аңдыған тыңшылығымен, қардай боратқан қара шағымымен жетті. Махамбетті сұлтанның ордасына шақырғанда Баймағамбеттің ойы сағы сынған, туы шағылған ақынды сарайға бұлбұлша сайратып қоймақ-ты. Бірақ Махамбеттің: «Ежелгі дұшпан ел болмас, етектен кесіп жең болмас» деп салуы – ат құйрығын кесісуімен тең болғанын, ақын не көрсе де тілінен көретінін кейінірек ұғынады» (Т.Ә. «Сырлы наз». «Жазушы» баспасы. Алматы. 1977 ж. 10бет). Ақын туған елін қызғыш құстай қорғаштаса, тобыр оны Иса пайғамбарды ұстап бергендей, өз қолымен құрбандыққа шалып, онысына іштей рахаттанып жатты. Халыққа – азаттық, тобырға – құлдық керек екен! Махамбеттің басын кескен кім? «Бағзы замандағы Қарабайдың үйі мен осы замандағы өз үйінің халі Махамбетті тың бір ойға бастады. Малын қызғанып жапанға қашқан Қарабайдың қара шаңырағын жалпақ жұртпен жалғастырушы Жантық болса, халқын қызғанып, Қараойға бекінген Махамбеттің қара шаңырағын пейілдес елмен астарластырушы – Ықылас. Екеуінің тәтті ұрттылығы егіз елес туғызып, сезімінің секемін күшейтті. Енді Ықылас кешіккен сайын сыбайлас аңшыдай сүйіндірмей, сауықшыл жардай күдік туғыза бастады. Ықылас ертеден Махамбеттің көңілін жығып көрген пенде емес. Бірақ мұның бір өзі баяндылыққа айғақ бола алмайтындай. Ер мен ердің арасы шекіссе бекімек, өкпеқалдық өмір жасынан байқалмақ. Кімнің тарысы піссе, соның тауығы болатындар Махамбетке қияметте дос бола алмақ емес. Ықыластың дастархандық қомағайлығы енді қобалжу туғызғандай» (бұл сонда 18-бет). Ықыластардың табиғи болмысы адамнан гөрі хайуанға ұқсас, бұларға – тамақ, киімкешек керек. Махамбетке рух керек. Рух болғанда да, аламанға жел берген, аса жұртты меңгерген, қара қазақ баласын хан орнына теңгерген (Махамбет) – Рух! «Қол шаяр алдында Жаңаберген Исатайға бағыштап құран оқыды. «Күнту – тұрабадан» аса бергенде сүрініп еді. Махамбет қақырынып қалды.

159

Махамбеттің бұл қылығы да бидің шымбайына батты. «Мұсылманша, орысшаға судай кәпір ғой бұл!» деп отыр» (бұл сонда 18-бет). Махамбеттің түбіне жеткен надандықтың ұсқыны осы күншілдігінен көрінеді. Қазақтан Оразбай туса, Абай болғысы келеді. Әйләуләйшіл әншісі «Әміреден нем кем?» деп домбыраға қол салады. Әңгімешіл тантығы Әуезов те мендей басы жұмыр пенде екен ғой деп, өзіне-өзі тамсанып, мәз болады! Мұқағалидың көңілді бір отырыста әріптестеріне қарап: – Сендер осы неменеге жетісіп ішесіңдер? Мен болсам, берер дүниемді беріп, тындырар шаруамды тындырып ішіп жүрмін! – деуі содан-ды. «В истории русской культуры вряд ли есть событие равное по своему трагизму смерти Пушкина» дейді Николай Раевский. «Махамбет өлген күні қара халық қара жамылды» деп жазды бір білгіш. Өтірік! Қараойдағы қаралы үйі ғана қан жылады. Әйелі Әуес пен баласы Нұрсұлтан қасірет шекті. Ауыр қаза Махамбет-Исатайды қадір тұтқан аз ғана ағайынның арқасына батты. Абай өлген күні де, Ахмет, Мағжан, Міржақып, Қасым өлгенде де осылай болды. Ол кезде қазақ халқы қандай ұлынан айрылғанын пайымдай алмады. Пушкин есіне түскенде: «Почти полтора века прошло с тех пор, но и сейчас тяжело и горько думать о безвременном уходе нашего гениального поэта» (Н.Раевский) деп, орыстар әлі күнге шейін қан құсады! Жыл сайын Пушкин күндерін өткізіп, аруаққа тәу етеді. Пушкиннің ғұмырбаянын зерттеп, өлеңдерін оқиды. Орыстың ертеңгі күніне Пушкин көзімен ой жүгіртеді. Бүгінгі пушкинтану – шекспиртану ғылымымен жедеқабыл болып қалды. Абайтанудың өзін күні кеше бастаған қазақ махамбеттануға әлі тұяқ іліктіре алмай жатыр. Махамбеттің өлімінен кейін ақын атаулыны аруақтай сыйлаған, аталы сөзге тоқтаған қазақ топырағында «ақын өлтіру ойыны» (Жұматай Жақыпбаев) басталып кетті. Поштабайдың қамшысы Біржанның арқасында ойнап, Алаштың біртуары Абай таяққа жығылды. Шәкәрім қызыл жендеттердің қолынан қаза тапты. Мағжан «халық жауы» ретінде атылды. Қасым халық ішінде

160

қараусыз қалып, құрт ауруынан қыршынынан қиылды. Төлеужан қой соңында қойшыға сөз, жылқышыға жыр болып өлді. Мұқағали замана запыранын ішіп мерт болды. Адамдық аяқтың астында қалып, надандық осының бәріне ащы мысқылмен қарап, күліп тұрды. Әлі де екі езуі екі құлағында... Ақын дегеніміз – еріккенде өлең жазып, есінегенде шарап ішетін құбыжық пенде емес. Ел-жұртының еңірегенде етегіне толар көз жасы, күңіренгенде көзіне көрінер қарасы еді ғой. Әр жерде тарыдай шашылып жүрген он миллион қазақ адамзат ақыл ойының құзар шыңына шығып, ғылыми-техникалық прогресстің құлағында ойнап отырған бүгінгі адам баласының жыртығына жамау бола алмас. Оған салсаң – осы он миллионнан іріктеп, таңдап алатын он шақты Махамбеттің өзі де кемдік етпес еді. Шығысы Батыс болып кеткен ұлы қазақ Абайдың: «Единица болмаса не болады – өңкей ноль» деген жан айқайы осыдан төркіндейді. Оны түсініп, соған тұшынып жатқан біз жоқ. Орыстар сорпа бетіне шығарын бесатармен жусатса, біз жақсымызды жалмаудың қазақи амалының өзінше бір ұлттық әдіс-тәсілін жасап алған жұртпыз. Оның аты – қаңқу сөз, өсек-аян. – Ойбай, Ақан сері перінің қызына ғашық екен! – дейді. Пәледен машайық қашып құтылды дегендей, өзінің әнін айтып, сөзін сөйлейтін талантты да, қанатты перзенттерін ағаш аттың басына байлап, дүниедегі пәле-жаланы соған үйеді-ай кеп! Есі дұрыс ел өзінің марқасқа Қонаевын қаңғып келген шүрегей Колбинмен салыстыра ма; Алладан кейінгі ақылгөй Абайдың өзі: «Биік мансап – биік жартас: ерінбей еңбектеп, жылан да шығады, екпіндеп ұшып қыран да шығады» деп қақсап отырса да, отқа айдасаң, әлі боққа қарай қашады мына жұрт: 1986 жылдың желтоқсанында ел-жұртының намысын арқалап, көшеге шыққан ұл-қыздарымыз күні кешегі түркі Күлтегін, бертіндегі Махамбет алдаспанының Айға шағылысқан жарқыл-жұрқылы еді, оларға да айтпаған сөзіміз, жаппаған жаламыз қалды ма? Жәңгірхандық жәдігөйлік пиғыл, Баймағамбеттік бодандық психология, ықыластық ынсапсыз надандық соңымыздан қара үзіп қалар ма екен, жоқ, әлде, салпандап еріп жүре берер ме

161

екен?! Махамбет марқұм бұл дүниеден озған күні не болды – бұл жөнінде әлі құжатталған дерек жоқтың қасы. «Сол күні Ай тұтылған» дейді біздің ғасырымыздың 60-70-80-90-шы жылдарындағы Махамбет рухының бір жарқылы болған Тәкен Әлімқұлов! Мүмкін… Қазір Күн тұтылып тұр! Феодалдық-патриархалдық замандағы надандығымыз төңкерісшіл-социалистік надандыққа кірігіп кетіп еді. Енді ел егемен болып, етек-жеңімізді жиғалы төңкерісшіл-социалистік надандығымыз жабайы капитализм тұсында Махамбет-Абай рухын аяққа таптап, базарлардың лас түкпірінде қу құлқынның жыбырлаған құрттарына балапандап жатыр! Ана тіліміз – Абай тілі өгей шешеннің тілі секілді. Мемлекеттік деген – аты ғана. Ендеше, ел жұртты қыранша қияға бастайтын Махамбеттің поэзиясын кім оқиды?! Иісі қазақ баласы жанына, қанына сіңіре алмаған қайран Махамбет рухы кіндік жұрты қазаққа керексіз болса, кімге керек болғаны?! Пушкинге оқ атқан Дантес жат жұрттық еді. Орыстар оны француз дейді. Барон Жорж – Шарль Дантес 1812 жылы ақпанның 5 жұлдызында Францияда дүниеге келген екен. Пушкиннің құдай қосқан қосағы, осы қанды жекпе-жекке түрткі болған Наталья Николаевна екеуі түйдей құрдас. Наталья Николаевна дәл осы жылы Бородино шайқасынан бір

162

күні өткенде туған. Бородино қан кешуіндегі орыс патриотизмін дәйім жұртқа аспаннан атой сала жырлаған ақын ақыры ата жауының атқан оғымен мерт болады деп кім ойлаған? Дантес өзін елге французбын деп таныстырғанымен, онда француздан гөрі неміс қаны басым. Туған шешесі графиня Мария Анна – Луиза Геттельд таза қанды неміс қызы. Оның туған ағасы – Бірінші Империяның алғашқы кезеңінде Прусс мемлекетінің Франциядағы елшісі болған адам. Дантестің әкесінің әжесі Баронесса Райндер фон Вейль де неміс әйелі болып шықты. Пушкин өлімі ашуға булықтырып, намысына тиген Юрий Лермонтов: Мысқылдап жек көрді ол ішінен Жат елді, жат болмыс, жат тілді! – деп жазды «Ақын ажалында» Дантес туралы. Ғаламзаттың мәдениеттің төс емшегінен уыздай емген француз жұрты жендет Дантесті жерлесім деп айтуға ұялады. Оның тәнінде француздан гөрі неміс қанының молдау екенін алғаш рет дәлелдеп берген осы француз зерттеушілері көрінеді. Біздің Баймағамбеттеріміз бен Ықыластарымыз адамзат алдындағы азаматтық миссияларын атқарып тастағандай, тарих оқулықтарынан бүгінгі болмыстіршілігімізде тайрандап көшіп, сайрандап жүр! Қазақтың таңдаулы ұлын қазақ өлтіргеніне кәдуілгідей кеуде керіп мақтанатындай дәрежеге жетіп қалдық. Бізде надандықты бетінен алып, бесігінде жөнге салу, түзеу деген үрдісі әлі күнге дейін жоқ! Махамбеттің басын алған Ықылас Төлеев деген кім? Қаны бір қазақтығын былай қойғанда, тілегі бір замандас, жүрегі бір ағайын емес пе еді? Бұл жерде ақ патша мен Жәңгір ханды салыстырудың өзі ақылға сыймайтын дүние болғанымен екі елдің екі ақынның өлімін қатар алып қарағанда көңілге әртүрлі ой салып, сан қилы кереғар сезімге түсіретін бір фактіні айтпай кету күпірлік болар еді. Осындайда Николай Біріншінің қызы Ольга Николаевнаның Парижде жарияланған жазбасы еске түседі: «Пушкиннің бойынан Ресейдің ұлылығы мен даңқын шығаратын қасиетті байқаған менің әкем (патша – С.А.) оған үнемі ерекше ықыласпен назар аударды» деп жазды ол. «Ақынның өзіне лайықты ару әйелі де бұл ықыластан кенде болған жоқ». Бұл

163

сөздің өтірік-шынын кім білсін, менің айтпағым, Махамбеттің мәрттігін мойындап, ата жұртының алдында бетінен оты шығып ұялған не Жәңгір, немесе Баймағамбет, Ықыластардың үрім-бұтағының бір тұяғын естігеніміз де, көргеніміз де жоқ әлі! «Ресей бүгін Пушкиннен айрылды…» деп жазады Дарья Федоровна Фикельмон көзін жасқа бұлап отырып! Пушкиннен айрылған Дарья Федоровна емес, Ресей дейді! Ал біз ше? Бізде ше? Мұқағали дүние салғанда қазақ әдебиетінің ақсақалы Әбу Сәрсенбаевтың ақын үйіне көңіл айтуға барғанын, сонда оның өз құлағымен естіген сөзін … сіз білесіз бе, білмесеңіз, естіңіз, бауырым, осы үйге ет жақын туыс болып келетін Нарынқол өңірінің ата сақалы аузына біткен бір керауаз шалы: – Е, бір шыбын келді де, кетті! – деген екен! Елдің бәріне қансырап жатқан Пушкиннің қасында кірпік қақпай қыстың ұзақ таңын көзімен атырған әулие Жуковский болуы шарт емес, бірақ туа салып бесікте ана әлдиін, ат жалын тартып, міне, Төле билердің аталы сөзіне құлағы қанып өскен қазақ ақсақалының осыншама көрсоқыр, надан болғаны көңілді күпті қылады екен! Сонымен Махамбеттің басын шапқан кім? «Жәңгір хан айтақтап, Баймағамбет сұлтандар өре түрегеліп, Ықылас хорунжии құшақтап тұрып, пышақтап салған…» дейді бір білгіштер. Түртүсі, түпкі төркін жұрты тарихқа атам заманнан белгілі осы үш типтің жалпы аты, жаһан таныған ныспысы НАДАНДЫҚ болатын! Абайдың аз ғана Тобықтыдан көзімен көріп, көңіліне түйген һәм бүкіл исі қазаққа тән сол типтік дерті қаншама әлеуметтік төңкеріс, жазалау мен аштық, неше түрлі сынақтарды басынан кешсе де, әлі күнге есін жия алмай қойған бұл жұрттың етінен өтіп, сүйегіне шауып барады! Махамбеттен кейін не болды? «Елу жылда – ел жаңа, жүз жылда – қазан» деп ақылгөйситін қазақтың арқасына Махамбет алдаспанының жарқылынан аруақ бітіп, шамданса – жығар асау, шымырқанса – сынар болат болды ма! Ежелгі дұшпан ел болды ма, етектен кескені жең болды ма? Еділдің бойы ен тоғай еді, ел қондыра алды ма, жағалай жатқан сол елге мал толдыра алды ма?!

164

Сонымен соңы не болды? Ел қорыған Махамбет елінен айрылды. Көл қорыған қызғыш құс көлінен айрылды. Аға сұлтан Баймағамбеттер мансап лауазымын хатшылық пен министрлікке оп-оңай ауыстырып алды да, «алып кел, шауып кел, атып кел, сатып кел Ықыластар» болса, кемелденген социализмнің университеттері мен институттарында Махамбет поэзиясынан дәріс оқи бастады! «Пәлсапашылар дүниені әртүрлі бағытпен түсіндірумен келеді, бірақ, мәселе оны түбірімен өзгертуде жатыр ғой» (К.Маркс) демекші, енді не істейміз деген сауал туындайды. Аты – егемен, заты – тәуелді қазақ қалайша жұрт қатарына қосылып, көштен қалмай, көзін қияға салады? Жауап біреу: Ықыластардың айтқандарына көніп, айдауына ерсең – жылан болып, жырымға қарайсың, Махамбеттің соңына еріп, рухына кенелсең – қыран болып, қырымға қарайсың! Дәл қазір, өткен мен ертеңнің өлі арасындағы бізге Махамбеттің Рухы керек! Туырлықсыз тұл үйге ту байласаң тұрар ма (Махамбет), базарың базарлы болуы үшін де Махамбет керек бізге! …Қазір Күн тұтылып тұр! АНТИ-ПОЭЗИЯ адамзатқа адырайа қарап келеді. Әсіресе, Алашқа. Қазақ ұлы Абайдың 150 жылдығын тойлады. Бұл – Абайға дейін алдына ұстар қарасы, ақылы кемел данасы, шарасы болмаған қазақтың Абайсыз, санасыз, шарасыз ғұмыр кешуінің 150 жылдығы болды! -2АНТИ-ПОЭЗИЯ азуын Айға білеген 1961 жылдың 12 сәуірі әлі көз алдымда. Мен ол кезде он бірде едім. Кеңес империясы жер бетінде сайранды салып, енді Көк Тәңірге көз сұғын қадап тұрған. Күні кеше Қазан төңкерісімен ғаламды дүр сілкіндірген орыс, капитализмге соқпай, феодализмнен социализмге бір-ақ секірген иісі қазақ қана ма, тарихи даму заңдылығының өзіне тән үрдісіне қиянат жасамай көш керуенін түзей бастаған өрелі Батыс пен үшінші дүниедегі бүкіл азалы, арманшыл адамзат баласының екі көзі аспанда. Ғарышта – Адам! Адам – Ғарышта… Адамзаттың алғашқы ғарышкері Юрий Гагарин жұмыр Жерді айна-

165

лып, құсша самғап жүр. Жер бетінде үш миллион жыл ғұмыр кешкен гомо-сапиенстің бір нәсілі біздің жыл санауымызға дейін және одан кейін бірнеше мыңдаған ұрпақтар ғұмыр кешкен, атасы – күйеу болған жер, шешесі – келін болған жұмыр Жердің жұдырықтай ғана екенін өз көзімен көрді. Гагариннің ғарыш кемесі мен ЖерАнаның ара-қашықтығы 88 километр екен. Сексен сегіз дегеніміз – радистердің тілінде: «Мен сені сүйемін!» деген сөз. Бір-біріне жау екі тап, бірбіріне қас екі қоғамдық жүйе, бір-бірімен алакөз екі пенде «Мен сені сүйемін!» деп көкке көз сүзіп тұр. Бұл екінші дүниежүзілік қырғыннан кейін, ділі басқа, тілі бөлек – адам баласының ұлыстың ұлы күнінде тоқайласып, бір ой, бір сезіммен құшақтаса табысуы еді. Атақты фантас Рей Бредбери адамның ғарышқа көтерілуін балықтың судан құрлыққа шығуымен пара-пар деген еді. Осы күні алматылықтар екінші бір тарихи оқиғаның куәсі болды. Аспаннан ақ парақтар жауып тұр. Бұл не? Бұған дейін қасиетті төрт кітаптан ғана оқып білген Тәңірінің соңғы уағызы шығар мүмкін? Құран да көктен түскен демеуші ме еді? Әлде, сонау аспан төрінде, Алла тағаланың қасында жүрген ғарышкердің адамзат үмбетіне шашқан шашуы ма? Өзі жер бетінде қалып, бір үмбетін ғарышқа жіберген біздің әулет әлгі парақтарды құрастырып оқып көріп, таң-тамаша қалды. Өлең! Ұлы мәртебелі цивилизация мен оның алғашқы анасы һәм ару қызы сұлу поэзия екінің бірі, сегіздің сыңарындай жарыса сөйлеп тұр: Жоқ, Шығыс, Жоқ, Батыста. Жыр – Отаным! Бар кешің, Бар әдемі бұла таңың Жоқ, Шығыс, Жоқ, Батыста, Кәдуелгі Егіздей екі ұлы бар ұлы атаның. Қылады атамекен тарлық кімге,

166

Тұрады сол ойдан ол қарғып түнде. Батыс жоқ, Шығыс та жоқ, Жер дейтұғын Бір-ақ сөз, Ұлы Сөз бар барлық тілде! (Тәржімалаған Қ. Мырзалиев). Миына бір ұғымды сіңіріп алса, содан өлмей айырыла қоймайтын аңғал адам баласының есіне сол күні тағы бір көне классикалық өлең жолдары оралған-ды. Ағылшын ақыны Киплингтің өлеңі. Бір кезде жалғанды жалпағынан басқан, Ұлыбританияның өркеуде шәйірінің бұл өлеңнің ұзынырғасы артта қалған бүгежек Шығыс тәкаппар да, ұлы Батыстың аяғын құшуға жаралған дегенге саяды. Мұны кеудесіне нан піскен отаршыл озбыр көштердің әулекі ән-ұраны десе де болады. Көзін шел басқан Батыстың кейбір басы жұмыр пенделері Шығысқа әлі де өстіп мұрнын шүйіре қарайды. Осынау темірдей сомдалған теріс тезисті тас-талқан қылған қазақ ақыны Олжас Сүлейменов еді. Адамның жер бетінен баурын көтеріп, гомо-сапиенске айналғаннан кейін, ХХ ғасырдың 60-шы жылдары самғап ғарышқа шығуы – қандай ғажайып тарихи оқиға болса, Батыс пен Шығысқа бөлініп, қаққа айрылған екі дүние мен екі мәдениеттің басын қайтадан адамзаттық бір арнаға қосқан қазақ ақынының асқақ мұраты да осыларға жетеқабыл тарихи оқиға еді. Бірақ ол кезде ешкім де осынау терең ойдың түбіне бойлай алған жоқ. Дегенмен, ғарышта болып жатқан тарихи оқиға жер бауырлаған пенде атаулының сана-сезімін жарық жылдамдығына ілестіріп, адамзат ақыл ойында күндердің бір күні болмай қоймайтын ұлы төңкеріске ұмтылдырып жатты. Ол кездегі озық ойлы оқырман Олжасты интуициямен түсініп, оның қыршын жүрегінде осы заманғы қасаң қағидалармен қырқысып жатқан ежелгі шығыс мәдениеті, көне түркі өркениеті хақындағы ордалы ойды сезгендей болды. …Аспаннан жыр жауып тұр. «Қарындасым көшеден жинап әкеліп, асығыс құрастырып оқыған сол листовкалар менің ең алғашқы өлеңдер жинағым еді» деп жазды Олжас кейіннен поэмаға жазған соңғы сөзінде.

167

Бұған дейін Жамбыл атамыздың «Ленинградтық өрендерім» атты өлеңі ғана листовкамен тараған еді. Адамзат шежіресінде айдарынан жел ескен арқалы ақындар жетіп артылады. Бірақ, ақындық тағдыры, шығармашылық ғұмырбаяны адамзат тарихының жұлдызды сәтімен тұспа-тұс келіп, бір-ақ күнде танылып, аты-жөні бір-ақ мезетте ел-жұрттың аузына іліккен ақын кемде-кем. Ағылшынның атақты Шекспирінің өзі аты шулы трагедияларының қадір-қасиетін ата-жұртына түсіндіре алмай, сахнада өзі актер болып ойнаған екен. Әлі күнге дейін орыстың Пушкиннен озып туған ақыны бар ма, оның өзі әйел затының перизаты Наталья Гончарованың арқасында патша сарайының есігінен әзер сығалап, ордалы ойларымен ұйқыдан орыс орманын оята алмай, осында қаңғырып жүрген қайдағы бір дарынсыз Дантестің оғынан жер жастанды. Ұлы мәртебелі патша ағзам әйелінің әдемілігіне бола мейірі түсіп, ақынға камер-юнкер деген атақ бергенде сарайдың сәнін кіргізетін Наталья сұлудың: «Ақыры біз де ел қатарына іліктік-ау» дейтіні өз алдына бір хикая. «Адамға табын, Жер, енді» сол жылы бас-аяғы бір-екі үш айда кітап болып басылып шықты. Сүлейменовты осы күнге дейін Гагариннің рухы мен сондағы ғарыштық жылдамдық тәңірідей жебеп келеді. «Поэма содан кейін бірнеше мәрте басылып шықты, – деп жазды ақын, – әрбір жаңа жарияланым алдында оның кейбір жерін жөндегім де келіп кетеді. Сонсоң қалай жарық көрсе, солай қала берсін деген ойға тоқтаймын». Олжас Гагаринді ең соңғы рет 1967 жылы Вещенская станциясында көрді. Социалистік елдердің бір топ жас ақындары мұнда Шолоховпен кездесуге келген-ді. «Дон жағасында доп ойнап жүргенде ғарышкер аяғын жаралап алды да, бір аяғымен секіріп барып, жаралы аяғын суға салған» деп тәптіштеп жазады ақын сүйікті қаһарманы қақында. Оның есіне фантас Рей Бредберидің адамның ғарышқа көтерілуін балықтың судан құрлыққа шығуымен теңестіргені сол күні түскен шығар,

168

мүмкін? Олжас поэзиясы – адам баласының Жер-Анадан қара үзіп, ғарышқа шығуымен пара-пар құбылыс! Ұлы классикалық әдебиет пен ұлы тарихи оқиғалардың тұстас келе бермейтіні тарихи факт. Л.Толстойдың «Соғыс және бейбітшілік» атты эпопеясы 1812 жылдан 51 жыл өткенде дүниеге келсе, М.Әуезовтың «Абай жолы» дәуірнамасы Абай дүниеден өткен соң 45 жылдан кейін жазылды. Ал, 1961 жылы, аспаннан шұға жауған күні «Адамға табын, Жер, ендіні» таласа-тармаса оқығандар оның авторының инженер-геолог екендігін, оған белгілі бір беделді шәйірдің: «Мамандығың бар екен, ендеше қоғамға пайдаңды тигіз, өлең жазбай-ақ қой, қолыңнан келмейді» дегенін біле ме екен? Поэзия – қасаң қағидаларды быт-шыт қылып талқандау деген сөз! Сүлейменов социалистік реализмнің апиынынан басы айналған әдебиетіміз бен мәдениетімізді «рухани-наркологиялық диспансерге» тірідей жеткізіп, аман алып қалғандардың қатарын түзейді. Бұған оның жаттанды ұран, жадағай ой, лепірме айқайдан ада, кез келген өлеңі куә. Мынау Қорғалжыңдағы қоңыр қаздар туралы өлеңінің бір шумағы:

169

Бұл не қылған батпан қайғы, Батпан шер! Қызыл мен ғой – қызыл қаны аққан жер. «Отан дейді туған көлін»… Оттама! Қалай Отан болады оған атқан жер?! Бұл өлеңді оқығанда біреулердің көзіне құс қана елестесе, біреудің көзіне… Сізді қайдам, менің көзіме Ахметтер мен Жүсіпбектер, Мағжандар мен Сәкендер елестейді! Две истории у нас с тобой? Нет: одна за ложь мы не в ответе. На земле живем нам не чужой, На земле, А не на постаменте. («Ермак ескерткіші қасындағы тебіреніс»). Шовинистерге көзін шұқып, бұдан артық айта алмайсың! Сволочь – не мелочь, Общественное явление! («Дүниенің қиыр шетіндегі бір сәт үнсіздік») Бұл сөзді қолына қан уыстаған жендет пен данасын итше талаған дарынсызға, «кеудесі толы қулық-ой» оңбағанмен «ит көрген ешкі көзденген» (Абай) көрінген күйкі пендеге де қаратып айтса – сауап! Бұлар біздің болмыс-тіршілігімізде андасанда бір кездесетін типтік образдар ғана емес, қоғамдық құбылыс! Індет! Етімізден сүйегімізге өтіп, тәнімізді кеміріп, жанымызды шырқыратып бара жатқан қоғамдық жегі құрттар: «Он – не дурак, он может быть академик», – дейді Олжас. – Все равно – сволочь!». Маймылдың адамға айналу процесі миллиондаған ғасырларға созылғанмен, адам баласының иттің баласына айналуы үшін ұзақ уақыттың қажеті шамалы, қамшының сабындай қысқа ғұмыр да жетіп артылады. Олжастың қасиеті – Абайдың қасіретіне терең бойлап, қазақтың ұлттық ғаламдық өркениетке тұяқ іліктірудің қамын ойлауында жатыр. Бір кезде Абайдың арқасына ащы таяқ ойнатқан жұрт Абай дүниеге келгелі 150 жыл өтсе де оны әлі түсіне алмай жүргеніндей, ХХ ғасырда маңдайы жарқырап туған марқасқа Олжасты да оңдырып жатқан жоқ. – Олжас ана тілін білмейді екен! – дейді.

170

О, сұмдық! Олжас қазақ тілі түгілі, ежелгі түркі тілін де бес саусағындай біледі ғой! Ол түркі тілдес әзірбайжан, өзбек, қырғыз, ұйғыр, якут, тіпті, араб тілдерін де құныға зерттеп, ежелгі түркі мен славян мәдениетінің тоғысуынан адамзаттық алтын қазына іздеп жүрген қазақ Колумбасы емес пе еді?! Молдован билеушісінің ұлы Антиох Қантемир – орыс поэзиясы бастауларының бірі. Поляк Юзеф Теодор – ағылшын көркем ойының айтулы шебері. Тағы бір поляк Геома Аполлинер – француз поэзиясының пайғамбарының бірі һәм бірегейі. Қазақ Олжас Сүлейменов өлеңін орысша жазып, қазақ сахарасынан ұзап, әлемге әлі естілмей жатқан ұлттық жырымыздың даусын ғаламдық аудиторияға жеткізсе, бұл үшін оны мақтау керек пе, жоқ, әлде даттау керек пе?! «Жақсы мен жаманды айырмадың, бірі май, бірі қан боп енді екі ұртың» деп ұлы Абай қалай тауып айтқан! Қазақтың ұлттық профессионал жазба әдебиетінің атасы осы Абайымыздың өзі әлі күнге дейін орысшаға жөні түзу тәржімаланған жоқ қой. «Әкесі өлгенді де есіртеді» демекші, орыстар һәм қалған дүние Абайды ақын ретінде емес, Мұхтар Әуезовтың осы аттас дәуірнамасының кейіпкері ретінде ғана жақсы біледі! Абайға арада 150 жыл өткенде ғана емес, жылда, күнде дүркіретіп той жасасақ та Алаштың осынау біртуар алыбының қадір-қасиетін өзінен басқа өзгенің кемелі мен тереңін елей қоймайтын мынау тәкаппар дүниеге өмірбақи түсіндіре алар ма екенсің. Абайды мақтап-марапаттап, абыройын асырып керегі жоқ, ең алдымен, Абайды адамзаттың тілінде сөйлету керек еді. Абай ағылшынша сөйлесе, Шекспир мен Байронын түсінген жұрт оны бізден гөрі тереңдеу түсінер ме еді, қайтер еді… Олжастың орысша сөйлеуі, әсіресе, оның орыстың осы заманғы ұлы ақындары Евгений Евтушенко, Андрей Вознесенский, Белла Ахмадуллиналармен қатар бой көрестіп, ой жарыстыруы – жалғыз қазақтың ғана емес, бүкіл түркі халықтарының маңдайына біткен бағы болатын! «АЗиЯ» – Азияның Евразия мен Америка құрлықтарындағы азаматтық паспорты! Отаршыл озбыр күштердің одан әлі күнге дейін зәресі ұшып

171

қорқатыны – содан! Бір кезде Мағжан майын тамыза жырлаған, Күн елі осы кітап арқылы өзінің азаматтық, ұлттық паспортын төс қалтасына басып отыр! Қазір бұл ел тентіреп жүрген тексіз тайпа емес, ежелгі мәдениеті, ересең ұлттық потенциалы бар, қандай ұлт, нендей ұлыспен болсын терезесі тең отырып сөйлесе алатын ұлт – Тұранның тұяғы! Ел ішінде Олжас туралы кереғар пікір көп. Бұған оның басқа замандастарынан алабөтен айырмашылығы мен адами жаратылысының айырықшалығы түрткі болып жүр. Ол – Тәңірінің тілегімен ақын болып жаралғанымен, тағдырдың жазуымен лингвист-турколог, славист, шумеролог, тарихтың қалауымен тарихшы, философ, публицист, Алаштың тағдыр-таланымен қоғам қайраткері болып кеткен кісі. «Жамиғат кинематография министрі Олжас Сүлейменовты іздемеп еді», – дейді оның сырлас-мұңдас замандастарының бірі Бақытжан Момышұлы. – Халыққа Жазушылар одағының бірінші хатшысы Олжас Сүлейменов те керек емес еді, тіпті, осы есімді депутат та, өкілетті елші де қажетсіз-ді, жұртымыз көш бастар көсемге зәру еді. Адамзат қазынасына барып құятын ауқымы кең, мақсатын анықтар ұлттық ілімнің авторын іздеп едік» («Заман Қазақстан», 19.04.1996ж.). Дұрыс айтпады! Сол екі көзімізді төрт қылып, іздеп жүрген ұлттық іліміміз О.Сүлейменов шығармаларында тұнып жатқан жоқ па? Ұлт көсеміне тақ керек пе еді?! Қытайды өркениет өріне бастаған Дэн Сяопин «Ұлы жебеуші» Маоның тұсында, һәм одан кейін де мемлекеттегі басты билікті қолына ұстаған жоқ қой? Ресей адам құқы жөнінде жаһан дүниеге жар салған Андрей Сахаровты әзер дегенде депутат сайлап, КСРО депутаттарының съезінде мінбеден қол шапалақтап қуып шыққан жоқ па еді? Қазір мұнда сол рух пайғамбарының орны үңірейіп тұр... «Егер мен жазуды тоқтатсам, адамзат та, әлемдік ақыл-ой да ештеңе жоғалтпас еді», – дейді Б.Момышұлы. – Бірақ О.Сүлейменовтың қаламы үнсіз қалса, біздің күніміз не болады?» Аталы сөз! Олжастың орысша сөйлеуі қазақтың ғаламға тіл

172

қатуы болып тұр! Графоман қазақша сөйлегенше, Олжекеңдер орысша сөйлесін, өйткені ол ойсыраған ойыңның орнын толтырып, ит мініп, ирек қамшылаған ұлттық рухыңды аспанға көтереді! Оның орыс тіліндегі өлеңдерінің төркін жұрты Шалкиіз бен Қазтуғандардың жыраулық поэзиясында жатыр. – Кітап құрып барады! – дейді Олжас. Иә, кітаптар мен кітапханаларға қауіп төніп тұр. «Шекспирді тумаған мәдениет Ньютонды да туа алмайтынын (О.Сүлейменов. «Қасиетті латын», «Заман-Қазақстан», 10.04.96ж.) күндердің бір күні түсінерміз әлі. Бірақ, ертең тым кеш болып жүрмей ме деген сауал өзегімізді өртеп барады! Күні кеше өзіміз күптеп-көмектесіп, қолдан жасаған тексіз миллионеріміз өз ұлты мен мәдениетіне тіксіне қарайды. Оларға Құрманғазы мен Тәттімбеттен гөрі батыстың поп-музыкасы, Абайдан гөрі эстрада жұлдызы Алла Пугачева бір табан жақын. Тексіздік ұлттық тектілігіміздің түбіне жете ме деп қорқамын! Ойымыздан тойымыз көп. Той мен ас дүбірлей жөнеліп еді, аяқ астынан айтыс ақындары дейтін айқайшыл топ пайда бола кетті. Қайда барсаң да еститінің – мақтау мен марапат. Бұлардың гөйгөйіне құлақ салсаң, қазақтың басына бозторғай жұмыртқалайтын заман орнап тұрғандай. Ұлттық поэзия – үнсіз. Олжас – Италияда. Мұқағали мен Жұмекеңнің, Жұматайдың да асын беріп тастадық. «Тірісінде ешкім де өз елінде пайғамбар бола алмайды» деп кім айтса да дұрыс айтқан екен дейсің. Фактінің аты – факт. Құлағыңа Лермонотовтың бір шумақ өлеңі келеді: «Хош, Ресей сорынан арылмаған...». Абай айтады: «Туған жер, өлген мола жібермейді, әйтпесе, тұрмас едім осы маңда...». Енді Олжасты тыңдаңыз: «Мы – не рабы, рабы не мы, ибо рабы – немы...». Бүгін болмаса ертең, біз болмасақ бізден басқа екінші бір толқынның құлағына шалынбай қоймайтын әуендер бұл. «Мені де шпион

173

боп өтті деңіз, ақыннан сақта құдай деп тілеңіз; болашақ ұрпақтардың құлағына біздер де бір нәрсені жеткіземіз» (Е.Евтушенко) деген өлең кешегі коммунистік үстемдіктің кезінде туған ғой. Болашақ ұрпақтардың құлағына біздер де бір нәрсені жеткізуге міндеттіміз. Жеткіземіз! Олжастың ең сүйікті сөзі: «Айналайын». «Кружись, айналайын, Земля моя!» дейді ол. Кіндік қаны тамып, кір жуған Алашыңды туған анаңдай сүйіп, қала берді қалған адамзаттың сұлулығы мен ұлылығына тәнті болудың қандай қасиетті һәм қандай қасіретті құбылыс екенін пайымдау үшін де Сүлейменовты қайта-қайта оқу керек бізге. Қазақтың ұлттық, мемлекеттік идеологиясының халқымыздың рухани қазанында қайнап, сорпа бетіне шығар қаймағын содан сүзіп алуға болады. Онда не жоқ дейсің: Ұжымды ұлт болуға өте-мөте қажет нарт мінез намыс, бір ру, бір аймақта тұйықталмай, ғаламдық өркениетпен біте қайнасатын шынайы интернационализм, өзіміздегі және өзгедегі пенделік – тоғышарлық – тышқандық психологияға қарсы ымырасыз күрес дейсіз бе, прогресшіл адамзат зәру болып отырған көкейкесті мәселелердің бәрі де баршылық. Өзгеше ойлай білетін ұлт зиялылары билік басындағылардың ашса – алақанында, жұмса – жұдырығында болған кезде мұндай ұлттың маңдайдағы соры бес елі болады. Олжас коммунистік жүйе кезінде қазақта диссидент болған жалғыз тұлға, жампоз азамат! Бұған куә – оның «АзиЯ»-сы. Кеңес өкіметі кезінде осы кітапты қолтығына қыса барып, Мәскеуде қара базарға саудалап, Алматыға біраз ақша арқалап қайтқандар да болған... Біз өз ақыл-ойымызды арзан күнкөріске сатып жүргенде бізден гөрі ертерек ел болған озық ойлы орыс халқы Бердяевтері мен Бродскийлерін құныға оқып жатқан. Орыс интеллегенциясының ат үстінде ұйқы қашырып, қоңыр салқын төске алған ығайы мен сығайы бұл кезде мұхиттың арғы жағында жүрген-ді. Эмиграцияда тігерге тұяғы болмаған жұрт біздің қазақ һәм қазаққа ұқсас «күштілері сөйлесе бас иетін шыбындап» (Абай) қамшыдан көз ашпаған бодан жұрт; ел-жұрты үшін еңіреп шет жұртта тентіреген Мұстафа Шоқайдан

174

басқа кіміміз бар еді?! Ел егемен болғалы еңсеңді көтеріп қарасаң, қазақ зиялыларының көпшілігі халқының жоғын жоқтап, мұңын мұңдап, әбден қажыған сыңайда. Орыстың патшалық және коммунистік отаршылдығымен алыса-алыса арқа еті – арша, борбай еті – борша болғандай көйітеді-ау кеп... Мұндай типтерге қарап, Олжекеңнің ішек-сілесі қата күлуге моральдық құқы бар. Бірақ күлмейді. Ішінен қан жылайды ол. «Ақынның жүрегін жаралау оп-оңай» дейді әулие қарт Карл Маркс. Адам-Ата мен Хауа-Ана жұмақтан қуылып, оның тұла бойы тұңғышы қанішер Қабыл туған бауыры Әбілді ұрып өлтіргеннен бері ақын атаулының жүрегі – шұрқ тесік. Адамзаттың алғашқы ақыны кім екен? Кім болса да ол да өз ажалынан өлмеген болуы керек... Әлі есімде, 1989 жылы КСРО Жоғарғы Кеңесінің сайлауы кезінде О.Сүлейменов өз кандидатурасынан бас тартты. Ақынның мұнысы несі? Үш жүз жылдай бодандықтың бопсасында келе жатқан қазақ халқының жүрекжарды сөзін шаршы топтың алдына қасқая шығып, кім айтады енді?! Сөйтсе, оны біреулер «бауырлас орыс халқын ұнатпайды-мыс», «ұлтшыл» деп айыптаған көрінеді. Олар қалың қара ормандай орыстың ішіндегі орысы – Ю.Гагариннің қазаға ұшыраған жерінде «Адамға табын, Жер, енді» деген осы Олжастың сөзі қашаулы тұрғанын қайдан білсін... – Сүйем сені, жаным, Олжас! – деп жазды ол туралы орыстың адуынды ақын қыздарының бірі Римма Казакова. – О, менің қыршын бауырым, қыпшақ Олжас! – деп жыр толғады Сергей Марков оның уыздай жас кезінде. Сайлауға санаулы күндер қалғанда Мәскеудің орталық теледидары бір көрініс көрсетіп жатты. Тілші бір әйелмен сұхбат жүргізіп тұр. – Мен Сүлейменовке дауыс бермеймін! – дейді ашулы әйел. – Неге? – дейді тілші таңқалған сыңай танытып. – Ол біз секілді сауыншыларды сүймейтін көрінеді...

175

Теледидардан жергілікті радио да қалысқан жоқ. Хабар жүргізуші журналист Сүлейменовтың сайлау алдындағы бағдарламасына тоқтала келіп, оның болашақ депутаттың бағдарламасы екеніне күмән келтіреді. Әрі қарай – музыка... Дегенмен, осы тоталитарлық қоғам тұсындағы сайлауда да Олжас жеңіп шықты. Тобыр жер құшты. Халық жеңді. Ақын жөнінде қаңқу көп: «Олжас қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе беруге қарсы болған екен», – дейді. Қазақтың басында тоталитаризмнің қамшысы ойнап тұрған кезде «ұлтшыл» атанған Олжас елжұрты егемен болғанда енді «космополит» атанғалы тұр ма?! Ақынға жабылмаған жала бар ма еді: Бұқар жырау – «ханшылдықтың жаршысы», Шортанбай – «керітартпа», Мағжан – «халық жауы», Қасым – «ұлтшыл», Мұқағали – «маскүнем». Оған әлі күнге дейін әртүрлі құйтырқы сауалдар қойылады: – Сіз неге орыс тілінде жазасыз? Немесе: – Сіз қай халықтың ақынысыз осы? – дегендей сұрақтар. – Өлеңімді орыс тіліне тәржімалап бер деп көрінгенге көзтүрткі болмайтын қазақ ақынымын! – дейді ол. Әрі қысқа, әрі нұсқа. Олжасты көшедегі көрінген пенденің түсініп, оған көрінген пенденің тұщынуы шарт емес. «Менің шығармаларым елдің бәріне ұнауы мүмкін емес», – дейді А.Вознесенский. – Елдің бәріне ұнайтыны кір жуатын порошок – «Новость». Олжасты қырғыз Айтматов, башқұрт М.Кәрім, орыс Вознесенский, тәжік Каноғат, литван Марцинкиявичус, латыш Вациетис жанындай жақсы көреді. Олардың бәрі де бір-бір халықтың бетке ұстар ұлдары. Бір өзі бір-бір ұлттың өзекжарды ойын айтып жүрген жақсысы мен жампозы! ...Мен оны алғаш рет 1975 жылы Павлодарда өткен жас ақын-жазушылардың аймақтық кеңесінде көріп, аң-таң қалған едім. Уыздай жас. «Поэт красивым должен быть, как бог» деп өзі айтқан. Біз ер жігіттің сұлтаны Сәкен ағаны көре алмай қалған

176

буынбыз. Бірақ, бізге талай ортада тамсана айтып жүруге Олжас ағаның асқақ тұлғасы жетіп жатыр еді. Кейінгі кезде ағамыздың шашы бурыл тарта бастапты. Қазақтың басына түскен ХХ ғасырдың зіл батпаны оның да иығын жаншып бара жатқандай. Бірақ ақын әлі асқақ тұр. Табаны жерде тұрғанда тапжылмайтұғын Антейдей (К. Мырзабеков)» тәкаппар! Ол қашан көрсең де осы қалпында. Оның ең сұлу кезін, ең тәкаппар сәтін мен 1989 жылдың ақпанында көрдім. Алматы Қазақстан Жазушылар одағының үйінің алды. Халық – құж-құж. – Уа, бұ немене тағы? – дейміз үрейленіп. Өйткені, осыдан үш жыл бұрын Алматыда желтоқсан оқиғасы болып, ел-жұрт ұлардай шулаған-ды. Тағы да соған ұқсас бірдеңе болып қалды ма деген күдік қой баяғы. – Олжас сөйлеп жатыр! – дейді біреулер. Өзі көрінбейді. Елден ерекше ер жігіттің дауысы – Олжас дауысы саңқылдап тұр. – Қайда барасың өңмеңдеп?! Бәрібір ішке кіре алмайсың! – дейді қасымдағы маған жақтырмай қарап. – Халық Олжасты сыртқа шақырып жатыр. Қазір шығады ғой... Айтқандай болған жоқ, алпамсадай Олжастың асқақ тұлғасы көзге шалынды. Аруақ қонған арқасы қозып, ақын сөйлеп тұр. Сөз төркіні – Семейдегі экологиялық жағдай. Сөз түйіні – дүние жүзінде ядролық сынақты біржолата тоқтату мәселесі. Бұрын-соңды мұндайды көрмеген, бұрын-сонды мұндайды естімеген ел-жұрт ішінен тынып, үнсіз тұр. Төбеде – тоталитарлық қоғамдық жүйе. Төрде – коммунист-хатшылар тұрған заман ғой – бұл. – Бауырым-ай! Бар екенсің-ау?! – деді біреу қазақша. Біреулер жылап жіберді. Мен де егіліп қоя бердім... Алматы Алатаудың қойнына сыя алмай, дүрлігіп бара жатты. Олжастың сондағы сұлу кескін-келбеті, тәкаппар тұлғасы әлі көз алдымда. «Семей-Невада» қозғалысы сол күні аттандап, атқа мінді.

177

Олжас Сүлейменов – Алла тағаланың Алашқа бере салған алтын айдарлы ұлы. «Жабағалы жас тайлақ, жардай атан болған жер, жатып қалған бір тоқты жайылып мың қой болған жер, жарлысы мен байы тең, жары менен сайы тең; балығы тайдай тулаған, бақасы қойдай шулаған» (Қазтуған жырау) қайран қазақтың зұлымдық пен зобалаң атаулыға кеткен есесін қайтару үшін Тәңірі осы Олжасты қарымтаға туа салған секілді! ХХ ғасыр мен ХХІ ғасырдың өлі арасында иісі қазақтың еңбектеген баласынан еңкейген қартына дейін аузына қарап отырған тұлғасының бірі осы – Олжас Сүлейменов! Тұлға дегеніміз – жаһан дүниеге жыланша ысқырып, қол астындағы бейкүнә елін билігімен арбаған қаған Шыңғысхан, император Цезарь, фюрер Гитлер, генералиссимус Сталин де емес, француз Дидро, ағылшын Шекспир, американ Уитмен, неміс Гете, орыс Пушкин, қазақ Абай сынды, Қазтуған жырауша бейнелеп айтқанда: «Бұдырайған екі шекелі, мұздай үлкен көбелі, қары ұрымы сұлтандайын жүрісті, айдаса қойдың көсемі, сөйлесе қызыл тілдің шешені, билер отты би соңы, буыршынның бұтар шайнар азуы, бидайықтың көл жайқаған жалғызы, бұлт болған айды ашқан, мұнар болып күнді ашқан» қасқалар болады! Олжас – аңызға айналған тұлға. Өзімнің сүйікті геройымның ғұмырнамасындағы ақиқатты ашып айтқым келген соң ба, аңызына да соқпай кете алмай барамын. «Жаманның артынан бөз ереді, жақсының артынан сөз ереді» дейді қазақ.1986 жылы Брежнев алаңынан шыққан бір топ өрімдей жас Қазақстан Жазушылар одағы үйінің алдына келіп: – Мағжан! – Сәкен! – Олжас! – деп айқай салыпты. Олар сол кезде ұлтына арқа сүйеу болар Алатаудай тұлға іздеді. Олжас – жоқ! Сол күні Олжас ағамыз қайда болды екен? Елжұрты егіле іздегенде есіл ер қайда отырды екен сол күні?! «Империя белгілі бір бодан ұлттың басына найзағай ойнатар тұста сол елдің сөзін сөйлеп шығатын азулы деген ұлдарының аузын алдын-ала

178

жауып тастайды екен, – дейді бір білгіштер. Ол да мүмкін. Иә кім біледі, мұның бәрі алыпқашпа сөз де болар, халық өзін қалтқысыз сүйетін ұлдары туралы осындай таңғажайып аңыздар шығара береді. -3АНТИ-ПОЭЗИЯ бүгін алшаң-алшаң басады. Кремльдің Свердлов залында аппақ нейлон көйлек, қара костюм-шалбар киіп, шоқпардай галстук тағынған кеңес шенеуніктері мына жарық дүниенің діңгегін өз қолымен ұстап тұрғандай шалқақшалқақ етеді. Бұлардың сұсты суреттері мереке сайын империя алаңдарына айрықша айбар беріп тұрушы еді. Оларды еңбектеген баласы, еңкейген кәрісі бар, қалың ел жапа-тармағай қолдарына ұстап, көшеге шығатын. Бейне бір аспаннан жерге Иса пайғамбар түскен сықылды… Бүгінгі жиынның мәнісі, мүлде бөлек. Мұнда әлемдегі ең ұлы державаның көсемдері осындағы әдебиет және өнер қайраткерлерінен жүзбе-жүз сөйлеспек. Жер шарының жартысын айтқанына көндіріп, айдағанына жүргізген «Дүниежүзі халықтарының әкесі» Сталиннің қаһарлы бейнесі көзден бір ұшып, жер аяғы кеңігеніне де біраз уақыт болған. Күні кеше ғана партияның ХХ съезі болып өтіп, Гулаг тұтқындарының кеудесінде шыбын жаны бары аман-есен отбасына оралған-ды. Бұл кезді тарихшылар «жылымық» дейді. Бұған дейін тарихтың тегершігі (винтик – И.В. Сталин) атанып келген басы жұмыр пенде баласы енді өзінің кәдуілгі адам екенін аңғарып, кеудесін қомдап, көкірегін көтере бастаған. Енді атам заманнан осылардың мұңын мұңдап, жоғын жоқтап келе жатқан ақын-жазушы, сыншы-суретші, мүсінші секілді еркін ойлы жандарды есіркеп еркелететін заман келе жатқандай. Осының алдында ғана Борис Пастернакты біраз итке талатып алғаны болмаса, коммунистік идеяның көш-керуенінің қазіргі жүрісі көңіл көншітіп, тіпті, ақын адамның кеудесіне айрықша шабыт ұялататындай ма, қалай? Әдебиет дейтін киелі шаңырақтың табалдырығын елуінші жылдардың соңында аттап, бүгінде берісі – кеңес, әрісі – алыс жат жұртқа да атақ-даңқы шығып, ауызға іліне бастаған жас ақын Андрей Вознесенский де осы алқалы топтың арасында

179

жүр. Кремльге шақырып жатыр дегенде мұның шаңырағының төбесі көкке аз-ақ тимей қалған. Көрінген пенденің аяғы баса бермейтін киелі жер ол. Онда бір кезде Ленин мен Сталин жүрген… Оның үстіне сол жерге үкілеп ақынды шақырып жатыр ғой! Құдай өзі берді деген осы емес пе? Кеңес империясын көкке көтере мадақтаған Маяковский өзіне-өзі қол салып, Мандельштамдар – атылып, Цветаевалар милицияның кір-қоңын жуып күн көріп жүріп, ақыры асылып өлгенде, бекзада ханша ақын Ахматованың өзі қуғын-сүргінге ұшырап жүргенде, Кеңес әдебиетінің кілең игі жақсысымен бірге мұның да патша сарайына мейман болуы мәртебесін қалай асырмасын! Президиумда – түр-түсі төрткүл дүниеге таныс көсемдер, империяның көш басылары: Хрущев, Брежнев, Суслов, Козлов һәм Ильич… Мінбе президиумға арқасын төсеп, алыстау жерде тұр. Мұндайда кісінің сөйлегісі келеді. Көкіректе көп жылдан қордаланған шер-шеменді өзіңді түсініп, сөзіңе тұшынатын адамға айтқысы келеді. Тірі пендеден беті қайтпаған уыздай ақынның жүрегі дүрс-дүрс соғып тұр. Екі көзі – Никита Сергеевичте. «Бұл кісі бізді түсінеді – деп ойлады ол ішінен, – бұл кісі Сталин емес, басқа адам! Кенет жас ақынның ойын көзінен көріп қойғандай, көсем оны мінбеге шақырды! Сүйікті ұстазы Пастернактың тағдыр-таланы есіне түсіп, именіңкіреп отырған оны осы тақырбас, кішіпейіл адамға деген ілтипат-құрмет қайраттандырып жіберді. Айтар сөз, ағытар сыр көп-ті. Алқынған кеудесін басып, мінбеге жетті. Енді сөйлей бергенде арт жағында отырған алпауыттардың біреуі мұның сөзін қайта-қайта бөле бергені. Шабытына мініп, көк зеңгіріне шарықтағалы тұрған жас ақын оған онша мән бермей, сөйлеп жатыр. Оның ойынша, мұның сөзін бөліп жатқан – әлі саясат сахнасынан кете қоймаған кішкентай сталиндердің біреуі… Е., олар өздерінен басқа өзге біреудің сөзін қашан тыңдап еді? Әйтеуір, Никита Сергеевич ұйып тыңдап отырса болды ғой, басқасынан не үміт, не қайыр? Бірақ микрофондағы кіжінеген дауыс құлағына бұрынғыдан айқын естіліп, ел назарын өзіне аудара

180

бастады: – Вознесенский! Вознесенский мырза?! Албырт ақын абдырап тұр. Зілдей мойнын әзер бұрып, артына қарағанда ол өзіне көзімен атып жіберердей зілдене қарап, жұдырығын түйіп тұрған патшаны көрді. – Вознесенский мырза! – деді Хрущев мұның әкесінің атын тағы бір мәрте аузына алып, – Кет! Сіз Кеңес өкіметіне жала жауып тұрсыз! Өз еліңіз ұнамаса өгей шешеңізге кетіңіз! (өгей шеше деп Батысты айтып тұр. – С.А.) Жөнел! Шелепин жолдас (қауіпсіздік комитетінің төрағасы. С.А.) паспорт жазып береді! Немене, көңіліңіз бұзылып, венгр төңкерісін көксеп жүрсіз бе?! Ақын жігіт аң-таң. Хрущев Венгр революциясы деді ме, жоқ, әлде, венгр контрреволюциясы деді ме? Мүмкін, тағы да ішіп алған шығар?! Ол да мүмкін. Өйткені ол бірде қып-қызыл мас болып, Біріккен ұлттар ұйымының мінбесіне шығып, оны аяғындағы топылайымен гүрс-гүрс ұрған кісі емес пе еді? Енді кезек тобырға келді. Шопенгауэр мен Ницще иттің етінен жек көретін, Ленин мен Сталиндер абыройын аспанға көтерген атақты тобыр ғой бұл. Біздің Абай да бұларды ұнатпаған-ды. – Құрысын! – Ұят-ай! – десті зал. Алты жүзге тарта адам бір дауыспен осылай деді! – Кремльге ақ көйлек, галстуксіз келіпті! Битник! – деді біреу. Ақын оның кім екенін таныды – Шелепин екен. «Битник» дегенді ол кезде екініңбірі, егіздің сыңары біле бермейтін. – Битник! – Ұят-ай! – десті зал оған қосыла айқайлап. Абырой болғанда, Пастернактың бетін былш еткізгендей, «шошқа» деген жоқ, әйтеуір. Олай дегенде мына отырған елдің бәрі де қосыла жамырар еді. Вознесенский сасқанынан стакандағы суды ұстай алды. Қолы қалтырап қоя берген. Козлов оның қалтыраған қолына бар зейінін салып, рақаттанып қарап отыр. Ақындар алмағайып жерден сүрініп құлағанда әкімдер осылайша ләззатқа бөленеді!

181

Қара тобырды тыншытуды ойлаған ақын не істерін білмей, өлең оқи жөнелді. – Өлеңін өзіңе! Білеміз ғой… – Түс, кәне! Болары – болды. Ақын оқи жөнелді. Ол зұлымдық империясындағы лагерлердің нарларында мұңға батып жүрген Муза сұлу хақында жырлады. Үкімет басшысы сол кезде айғай салған: – Жансыз! («Агент» деген сөз қазақша аударылмайды екен). Мұны айтқан Сталиннің жеке басына табынуды әшкерелеп, Гулагтың мың-миллиондаған тұтқындарының қолындағы темір шідерді шешкен Хрущевтің өзі еді! Осы жиыннан соң кеңес әдебиеті ақсақалдарының бірі Илья Эренбург жас ақынның рухани құдіретіне аң-таң қалып: «Мына сұмдыққа қалай шыдадың, бауырым! Сенің орныңда кім болса да жүрек талмасына ұшырар ма еді, қайтер еді. Сол жерде қасқайып тұрмай-ақ аяушылық ет деп аяғына жығыла кетсең де біз сені кешірер едік қой!» деген екен. Осы кезде бір журналист ұлынан жарты жылдай хабар-ошар ала алмай жүрген ақынның шешесіне телефон соғады: – Сіздің балаңыз өзін-өзі өлтірді дейді ел… Рас па? Ақынның анасы телефон-мелефонымен жерге құлап түсті. Вознесенскийдің трибунада абдырап, Хрущевтің оған жұдырығын түйе қарап тұрған суреттері ақының «Аксиома – самоиска» атты (Мәскеу. СП «ИКПА») кітабында жарық көрді. Не деген ұқыпты, зерделі халық еді орыс жұрты! Қазақстан жазушылары одағының пленумында желтоқсан оқиғасының тігісін жатқызуға келген Колбиннің көзін шұқып сөйлейтін біздің Жұбан Молдағалиевтің сол тарихи сәттегі кескін-келбеті сақталған ба? Қайдағы… Вознесенский мен Хрущевтің арасындағы текетірес тоталитарлық жүйенің тасы өрге домалап тұрған тұста өткен. Жұбан мен Колбиннің жекпежегі демократия дейтін шарана дүниеге келген қайта құрудың кезіндегі жағдай. Екеуінің арасы жер мен көктей. Тап бір орыс пен қазақтың арасындай

182

алшақ! Сурет демекші, Алатаудың биігінен асып, Алаштың ақиығы атанған Мұқағали Мақатаевтың айбарлы үні эфирімізден естіле ме? Асқақ бейнесі теледидарыңыз бен киномыздан көріне ме? Қазақ радиосының алтын қорында сақталған бір поэмасынан басқа не қалды екен? Оның өзі «Большевиктер» поэмасы көрінеді! Кеңес өкіметі кезінде осы жыртқыштың қызыл көзіне тайсалмай тіке қарап, «Аз и я» атты айбынды еңбегін шығарған Олжастан басқа ту ұстар тұлғамыз болды ма?! Одан басқа шәйірлеріміз Ленинге басын иіп, Брежневке жырдан шашу шашып, қағанағы – қарық, сағанағы – сарқ болып жатқанды. Олжас пен Андрейдің достығы өз алдына бір әңгіме. Бір-бірін сонау алыстан танымаса алып бола ма; Вознесенскийдің – Сүлейменовке, Сүлейменовтің – Вознесенскийге арнаған өлеңдерін оқысаң, арқаң шымырлайды. Андрей, тіпті, оған өкпелеп те жүреді. Адамзаттан асып, Алаштан туған осы ақынның кенет түркі тілін зерттеп, Шумер дүниесіне тастай сіңіп жоғалып, ұлы мәртебелі поэзияны соның жолына құрбан қылып жіберетіні орыс ақынының көңілін құлазытады. Біздің Олжас та маңдайы жарқыраған қасқа ғой: «Сендердің мәдениеттерінде алтын ғасыр – ХІХ ғасыр болды. Біздің қазақ қазір бірден ХІХ ғасыр үшін де, ХХ ғасыр үшін де жанталасып жатқан жоқ па» депті. Ал, менің замандас ақындарым бүкіл ғаламдық мәдениетті тұла бойына қотарып, сіңіріп алғандай алшаң-алшаң басады! Андрей Вознесенскийдің мамандығы – архитектор. Хоббиі – математика мен сурет өнері, музыка. Ол неміс фәлсафашысы Мартин Хайдагерді іздеп барып сұхбаттасады. Ал біздің шәйірлеріміз болса, шетінен ақылгөй, даңышпан! Сыртынан қарап тұрсаң, бұларды Хайдагердің өзі іздеп келсе сауап болатын сықылды… Андрей ертеректе біраз уақыт Флоренция мен Венеция архитектурасының тылсым құпиясын көз майын тауыса зерттеген. Көкірегінде – француз архитектуры Корюзьенің сұлбалары…

183

– Я пишу стихи ногами! – дейді ол. Қалай түсінсеңіз – олай түсініңіз. Қазақ шәйірлерінің көпшілігі өлеңін жүрегімен-ақ жазады. («Жүрегімде сенсің алтын Отаным», «Жүрегіммен сүйемін мен өзіңді» деген сияқты). Бірақ олардың «жүрегінен» шыққан өлең біздің жүрегімізге жетпей жатады. … Иә, сонымен, Хрущевтің «жылымығы» зыр етіп өте шықты да, Брежневтің тоқырауы келді. Бұл патшаның заманында еркін ой, ешкімге басын ие қоймайтын өр рухқа қарсы абалаған айқай, шаптыққан шабуыл бола қойған жоқ. Бар болғаны сол – үндемей қойды! Оны біздің қазақ «ит үреді – керуен көшеді» дейді! Вознесенскийдің атын ауызға алу үшін ЦК-ның идеология бөлімінің өзінен рұқсат алатындай жағдай болған! Оның әрбір жинағының дүниеге келуі Кеңес өкіметіне қарсы жасалған саяси акция ретінде қарастырылушы еді! Поэзияның қас дұшпандары осы кезде қулыққа көшті: «Вознесенский, Евтушенко, Ахмадулиналардан басқа ақын жоқ па – бар». Халтуршиктер мен грофомандарды тауып алып, енші үлестіргендей, лениндік, мемлекеттік сыйлықтарды үлестіру басталды! 2115 поэтов наших федераций, пускай напишут за меня, они не знают деградации, – деген өлең осы кезде туған. Өлең емес – мысқыл ғой бұл! 2115 деген цифр ойдан тумаған, Жазушылар одағының анықтамасынан алынған екен! Поэзияға деген халық құрметі осы кезеңде сап басылды. Әлі күнге дейін орнына келмей жүр. Бірақ Вознесенскийдің әрбір жинағы жарық көрген сайын поэзияның босағадағы басы төрге шығып, қалың жұрт оның сол жинақтарын қолына шам алып іздейді. Қолына шам алып іздегенде тауып алса жақсы ғой. Жоқ! Бітті… Дәлдүріштердің кітаптары шаң басып тұр. Бізде де солай! Кейін қайта құру заманы келіп, елдің бәрі бұлбұлша сайрай жөнелгенде Вознесенский былай депті: Все пишут, я перестаю, О Сталине, Высоцком, о Байкале,

184

Гребенщикове и Шагале Писал когда не разрешали. Я не хочу попасть в струю». Франция поэзия академиясы мен Америка және Бавария академиясының мүшесі болғаннан кейін ғана ақын ретінде әзер мойындалып, оған 1987 жылы ССРО Мемлекеттік сыйлығы берілді. Біздің Мұқағалилер көзі тірісінде мұндай мәртебеге ие бола алмай, мына дүниеден бас кешіп кетті. Өлеңпоэмаларын былай қойып, Дантенің «Тәңірінің тәлкегі» тәржімасын бағалауға шама-шарқымыз жеткенде ол арақ ішіп, ауырмай-ақ, қасіретті де қасиетті қазақтың төрінде қасқайып отырар ма еді, қайтер еді. Әлем поэзиясының інжу-маржаны «Тәңірінің тәлкегін» әлемдік өркениеттің төрінен көрініп отырған Жапон жұртының өзі әлі күнге дейін өз ана тілінде оқи алмай отыр ғой… Өз еліміздің өрге құлаш ұрған талантты да, қанатты ұлдарын қалайша қадірлеп, қастерлеуді орыс жұртынан үйренуіміз керек. Кейде олар да данасын дарынсызына талатып, ерінің еңсесін түсіретін орашолақтыққа ұрынып жатса да, орыстар өз ұлтының рухын тап басып тануға келгенде дәл біздің қазақтай тоң мойын емес. Оның себебі тереңде жатыр. Бұл ұлттың зиялы қауымының қалыптасып, елі мен жерінің тізгінін ұстағандармен тайталасқанына қаншама заман өтті десеңізші. А. Вознесенский оны: «Есть русская интеллегенция!» деп мақтан тұтады. Біздің зиялы қауымымыз мына жарық дүниеден Абай көшіп, оның соңынан ілешала Ахмет, Жүсіпбек, Міржақып, Мағжандар келген кезде енді ғана етек жеңін жауып, төрге ұмтыла бергенде қыршынынан қиылған! Оның орнын басқан – кеңес зиялылары, диамат пен исматтан миы шіріген өңшең қасқалар ғой, шіркін… Вознесенский Русьтің рух пайғамбарларын төрткүл дүниеге түгел көрсетуге әзір. Оның мақтаны қазекеңнің мадақ-марапатынан мүлде бөлек: ол Пушкин, Толстой, Достоевский, Третьяковтардан бастап, қазіргі Третьяков галереясының директоры Ю.К. Королевке дейін тізіп шығып, сонсоң адамзаттық ауқымға шыға жөнеледі: Габриель Гарсиа Маркес, Пабло Неруда, Федерико Лорка... осылай кете береді.

185

Мұндай рух пайғамбарлары біздің Алаш топырағында да жетіп артылады. Скифтердің тұңғыш патшасы, елдің басын қосып, мемлекеттің мерейін асырған Тарғытайдан бастап, түркі дүниесіндегі Ишпақай, Мойыншар, Елтеріс, Күлтегіндер, ақылы кемел Тоныкөк, Асан Қайғылардың аралығында қаншама тұлғамыз бар, шіркін! Біреулер, тіпті, Заратустра мен Будданың төркін жұртын біздің елден іздеп жүр. Арманда кеткен арыстарымызды айтпағанда, бет-жүзін біз болмасақ та әкелеріміз көрген Әлихан Ермеков, Қаныш Сәтбаев, Әлкей Марғұлан, Евней Бөкетовтардың өзі қандай?! Олардың да тірісінде көрген көресіні өз алдына бір жыр. «Атаңның баласы болма, адамның баласы бол» дейтін Абай уағызына құлақ ассақ, рулық, ұлттық томаға тұйықтықты тәрк етеміз де, бүкіл адамзаттық Жиделібайсынға ат басын тіреуіміз керек. Ол жерде аяғын алшаң басып кімдер жүр? Мәселе – осында. Онда ұлы жырау Гомерден бастап, ойға шомған Аристотель, шежіреші Плутарх, дарға асылған Иса, бұ дүниеден опа таппай о дүниені сүзіп өткен Данте жүр! Осы рух патшалығына иісі қазақтан алғаш ат басын тіреген – Абай! Бұл рух патшалығының ататексіз космополитизмге жұлдызы қарсы. Оған барсаң, тек қазақтың ұлттық болмыс-бітімімен барасың! Әйтпесе, ол есігі түгілі тесігінен қаратпас. Ал, Абай болу екінің бірі, егіздің сыңарының маңдайына жазылмаған. Ол үшін Сократ пен Аристотельдерден бастап, Хожа Хафиз, Сағди, Фердауси, Пушкин, Мицкевич, Гетеге дейін миыңнан сүзіп өткізуің керек! Адамзат ақындары мен Алаш ақындарының тағдыр таланы ұқсас. Пушкин дуэльде мерт болса, біздің Абай қазақтың қайғы-қасіретін көтере алмай, пайғамбар жасына тұяқ іліктірместен фәниден бақиға аттанды. Байрон кіндік кесіп, кір жуған жұртынан ат тонын ала қашып, бөтен ел, бөгде жерде қаза тапса, біздің Қасым соғыстан солдат шинелін сүйретіп келіп, ит пен құс, бұралқы мен бұзақы жүрген Алматыдан пәтер таба алмай, жасына жетпей жер құшты! Қуғын-сүргінді Вознесенский де көрген. Новосибирскіде бір қонақ үйге тоқтап, көше ара-

186

лап қайтып келсе, жүгін сыртқа шығарып тастапты. – Мұнысы несі? – дейді ақын аң-таң қалып. – Сізді шпион деп жатыр! – дейді кезекші. Ата жұрты оны кеудесінен итерсе, американ, француз, неміс дейтін өрелі жұрт оны алақанына ұстады. Оның сүйікті оқырманының бірі – сенатор Р. Кеннеди. Ақын музасына арбалағандардың бірі һәм бірегейі – әйел затының падишасы Жаклин Кеннеди. Оның достары – ғаламзат ақыл-ойы мен мәдениетінің асқақ тұлғалары Ж.П.Сартр, Р.Рашанберг, Л.Арагон, В.Высоцкий. Хрущев оған жұдырығын түйіп, Брежнев оны мүлде кісі құрлы көрмесе, АҚШ президенті Рейган ақынды Ақ үйге шақырып алып, оңаша сұхбаттасады. Соңынан риза көңілмен суретке түседі. Поэзия – Періште-рух. Әзәзілдер қолына таяқ алып, өз бесігінен тықырата қуғанда ол өзгелердің шаңырағынан пана табады да, кейін өз елі – өлең төсегіне қайтсе де бір оралмай қоймайды! Мен ақын шығармашылығына егжей-тегжейлі тоқталмай отырмын. Оның геройлары орысқа керек шығар, бірақ қазақ жұрты оған орыстан да зәру: мәселен, орыстың мүйізі қарағайдай ұлдарының бірі Тарковскийді бала кезінде қақпа аузына тығып қойып соққылайтын бұзақыны алайықшы («Тарковский на воротах»). Біржан салға қамшы ала жүгіретін одыраңбай поштабаймен қазақ халқының бетке ұстар ұлын қойша бауыздаған қазан төңкерісіне қандай ұқсас типтер! Немесе, отыз жетінің ойранында аяғы ауыр О.Бергольцті ішінен тепкілеп, кейін одан кешірім сұрайтын тергеуші ше? Көзіңе Фәтима Жансүгіровалар елестейді! Оның тергеушісі одан кешірім сұрады ма, сұрамады ма, білмеймін! «Люмпен интеллигенцияны» оқысаң, көшеде арақ сатып жүрген аспирант, күнін көре алмай жүрген академик, қасапшы болып алған мұғалім-қазақтар есіңе түседі! Айтар сөз, ағытар сыр көп, әттең! Егемендігіне есі шығып мәз болып жүрген менің қандастарым Алаш ақындарын насихаттап болғандай, енді бізге Вознесенский қалды ма деуі мүмкін. Айту-

187

ын – айтады. Адамзаттық алтын идеялар көзден бұлбұл ұшып, рулық, тайпалық, ұлттық өзеуреген өзімшіліктің аяғының астында тапталып бара жатыр! Әрине, қазақ ақындары жөніндегі әңгіме-жыр аяқталған жоқ әлі. Басталды. Бірақ Вознесенскийді білмей жатып, Олжасты түсінбеспіз. Ресей – Ермолов емес – Пушкин, Солжиницын емес – Сахаров, Акаки Аккакиевич те емес – Андрей Вознесенский ғой! Ақынның жалғыз орысқа ғана емес, қазаққа да қарата айтқан бір ауыз өлеңімен тәмәмдағалы отырмын: Мы летим вперед, огляним назад. Какой раньше рай! Какой раньше ад! Мой родной народ оглянись вперед! АНТИ-ПОЭЗИЯ атқа мінді! Цивилизация Пегасты ағаштан жасап шығарғалы қашан; оның да тұлпардың тұяғына ұқсас тұяғы, салпы ерні, салқы түсі, кең сауыры бар. Абайша айтқанда: «шоқпардай кекілі бар, қамыс құлақтың» өзі дерсің. «Аяңы тымақты алшаң кигізгендей, кісіні бол-бол қағып жүргізгендей» (Абай). Сол ағаш аттың үстінде АНТИ-ПОЭЗИЯ миығынан күліп тұр! -4АНТИ-ПОЭЗИЯ-ның атасы Дарвин адамзат үмбетінің түп-төркіні маймылдан тараған дейтін теорияны темір қазық етіп ұстанған тұста екінің бірі, егіздің сыңары күдіктенбей көнген осы пәтуаға қаймықпай қарсы шыққан екі ержүрек адам болды. Оның бірі – Дағыстанның ақыны Расул Ғамзатов. Екіншісі – қазақтың ақыны Жұматай Жақыпбаев. «Үндістанда аңыз етіп айтады: «Ең бірінші пайда болған жылан» деп. Дағыстанда аңыз етіп айтады: «Ең бірінші пайда болған қыран» деп. Мен ойлаймын: табиғаттың қолынан, ең бірінші туған – Адам, соңынан, – біреу оның кетті айналып – қыранға, біреуі оның кетті айналып – жыланға». (Р.Ғамзатов). Расул (арабтың пайғамбар деген сөзі) – анда-санда бір туатын поэзияның асқақ пайғамбары. Оны жетпіс жыл жер шарының зәре-құтын ұшырған ұлы

188

империяның өзі мойындаған-ды. Сол ұлы ақынның өзі диамат пен истматтан именшектеп, Дарвинге деген өкпесін қыран мен жыланға балап жеткізгенде, Түркі қағанатының бір боздағы қазақша айтса алтыбақан алауыз жұрты түсінбей қала ма деген оймен өлеңін өзге тілде жазып, Алашты ұлы империямен өз тілінде сөйлестірген-ді: «Дарвин не прав, у нас другие гены, друг-друга не убивают обезьяны…». Қателесті-ау, Дарвин, Қанымыз біздің бөлек-ті: Маймылды-маймыл бауыздай алмаса керек-ті. Етімді қуырып, жемеші, ей, құртша кеміріп, Керемет дәм бе ол? Кетпессің одан семіріп?! «Крокодил» еді сүйікті менің журналым, Бетінде оның мысқылдап күліп тұр – жаным. Дегенмен… Күнде өзегімді өртеп жырларым, Бабамның маймыл болмағанына ырзамын! Күні кеше ғана қасымызда, қатарымызда жүргенде келмеске кеткен көне түркі дүниесінің уытты рухы бойына дарыған Жұматай ақынды танымай, түсінбей қалуымыздың басты себебі – біздің қазақшылдығымыз емес, нағыз шынайы қазақ бола алмағандығымыз еді. Ататегі де, анатегі де – асыл, аталы сөзге тоқтайтын жұрт та осы еді. Аузымен құс тістеген Жұматай сынды ақындары қырықтың қырқасынан аспай, қыршынынан қиылып жатса, бұған қазақ халқы емес, үш жүз жылғы бодандықтан бордай тозған тобыр кінәлі. Осы тобырдың ұлы Абай ашына шенеген арамза пиғылы, асылық мінез-құлқы Абылай дүниеден көшіп, патшалық Ресейдің сайқал саясаты қаһарына мінген тұста қарақұртша балалап, коммунистік отаршылдықтың тұсында тіпті ие бермей кетті. Ахмет пен Міржақып, Мағжан мен Сәкен, Қасым мен Мұқағалилар осы кезде мерт болды да, Жұматайлар осы кезде дүниеге келді. Осы кезде туғанмен, осы кезде өлетінін өзі іштей жақсы біліп, Абайдың тұсында Алашқа тән қан тамырлары суала бастаған қазақтың ана тілінде азалы жырын айта жөнелді. Бірақ оны қазақтық, халықтық кескін-келбетінен

189

айрылып, Мәңгүрттің бейдауа бейнесіне түскен тобыр түсінген жоқ. Адамды – албасты, ұлтты – құбыжық, халықты тобырға айналдыру үшін оған сойқан соғыс жариялап, қанын суша ағызудың қажеті шамалы. Ана тілінен айырсаң, жетіп жатыр екен! Қазақ – Кеңес поэзиясы (егер оны поэзия деуге болса) демьянбедныйшыл, маяковскийшіл мақамға түсіп алып, халықтың бәйгеге қосқан тұлпары озбай, тобырдың тұғыры көмбеден күнде көрініп жатқанда Жұматай Жақыпбаев ешкімге еліктепсолықтамай өзегіндегі өз сөзін айтып кетті. 1975 жылы «Жазушы» баспасынан шыққан «Көктем тынысы» жинағына қырық шамалы жас ақынның өлеңі жарияланды. Жұматаймен бірге менің де топтамам осы кітапта жарыққа шыққан еді. Мен оны өзіммен құралыптас шығар деп жүрсем, ол менен бес жас үлкен екен. Жұматаймен алғаш 1988 жылы Алматыда таныстым. «Жоңғар Алатауынан бір ақын келіпті. Ләйлә дейтін аруға ғашық екен. Сол қызға арнаған жүз шамалы өлеңі бар екен деседі. Өзі де жігіттің сұлтаны көрінеді. Сәкен сынды сұлу да, маңғаз. Мағжан сықылды терең де жұмбақ» деседі. Жұматайды тұңғыш көргенде елдің айтқанының шынайы шындық екеніне көзім жетті. Атан түйе сықылды алшаң-алшаң басады. Артық ауыз сөз жоқ. Жымиып қойып сөйлегенде аузынан бал тамғандай. Адам баласынан айылын жимай, көшеде жүру ережелерін бұзып жүретін Мұқағали ағасы құсап, бұл да өзін емін-еркін ұстайды. «Жалын» альманахында поэзия бөлімін басқарады екен. Тұмағаң (Т.Молдағалиев) қолқа салып, Талдықорғаннан астанаға шақырып алыпты. Алматыдағы талантты жас ақын атаулы Жұматайдың маңында. Мұның алдында тірі классик болып, бізге мұрнын шүйіріп қарайтындардың жүні жығылып қалған. Сондай бір ішітар ақынсымаққа Жұматай айтыпты-мыс деген бір өлеңді ел ауыздан ауыз қағып әкетіп жүр: «Ілеспесін біледі көшке өлеңі, құм беттеніп, күн көрмей өскен өңі, шала өлеңші болады – шала сыншы, шала емеске сол шата өш келеді...». Жұматайдың Алматыға келуі жыр сүйер қауымға бір оқиға болды. Тайқы мен таланттың, өлеңші мен ақынның ара жігін айыратын заман

190

келе жатқандай. Баспадан бір кітабы шықпай жатып, бірнеше дәлдүріштің зәре-құтын алуға болатынын біздің ұлттық әдебиетімізде алғаш рет осы Жұматай дәлелдеп кетті. Ұлы Түрік Қағанатының ежелгі бір бұтағы қазақ халқының бойындағы бүгінгі көзі тірі ұрпағы көз жазып қалған ұлылық мен сұлулықты тап басып тану үшін Жұматайды оқу керек. Түркі дүниесінің кереметі мен кемелін Жұматайға дейін ұлы Мағжан ғана тереңнен толғаған еді. «Саратан айы. Сарала тауда. Салқын қыр, Саралатауға жұғып тұр кешкі жақын нұр. Жалқын нұр жұққан ақ үйдің жаны, аузына, жаулығын бүркеп, жалтаңдай қарап жарқын жүр. Жаутаң көз ару құрбақан құлын мүшелі, өндірдей ұлдың өңінде көрген түсі еді. Сөзіме менің сақылдай қатса ішегі, аузынан лекіп алқызыл гүлдер түседі»... Бұл – кім? Дүниежүзінен қолына шырақ ұстап іздесең де кездестіре алмайтын, тек біздің елде ғана бар ару – қазақ қызы! «Cуалтты бір дерт жыр, үні суалмас ұртын, Мәжнүніңді мұндай ешқандай туа алмас ұлтың. Айкүмістерді алты орап, алатын сұлу – көршінің қызы-ай, ондай жан туар ма, шіркін? Дірілдер бір сәт туды кеп бұл ерінге де, өлген жоқ, – тірі, үзеді күдерін неге? Қыза келгенде: «Қызыңды... Сталин...» деген, бөркімен кірген еді-ау ол Кремльге де. Бұл – кім? Жүзге келгенде грузин сұлуына ғашық болған, ежелгі Үйсін тайпасының соңғы тұяғы, қазақтың ғажайып ақыны Жамбыл! «Қалай, – деп – ағам?» Қарадым аспанға кілең, Бағасын жұлдыз көрсетті бас бармағымен. Қасоққа әкеп береді балық пен суын, Іле өзені Қытайдан басталғанымен. Ағам да – сондай, Алысты жақынға балап, қақтырған біздің намыс пен ақылға қанат... Әр елдің өзін-өзіне білгізер ері, бағы да туса, қуанып мұңды жыр елі, Байбақты Сырым батыр да батасын беріп, Кене-ағаң күрең арғымақ мінгізер еді». Бұл – кім? Бүкіл жұмбақ бітімін мұхиттың түбіне жасырып, су бетінде айсберг тұлғасы ғана көрініп тұрған ақын Олжас (Сүлейменов), Өзіңіз бүгінге дейін қазақшасы шамалы, жат жұрттың

191

емшегін еміп, қазағын онша түсінбейді деп ағаш аттың басына міңгізіп жүрген Олжасымыз! Бірақ, Қытайдан басталған Іле өзені балығы мен суын Алашқа әкеп бергендей, Олжас та тұла бойындағы әуелі қазаққа, сонсоң адамзатқа беретінін Жұматай түсінді. Көпшілігіміз әлі түсіне алмай жүрміз. Бұл да болса үш жүз жылдық отаршылдықтың лаңы. Өзінің өзегінен шыққан өр сипат, өзгеше бітімді ұлыңды өз қолыңмен өңменінен итеріп, өзгеге тели салу да – өз анасын өгей көретін мәңгүрттің тірлігіне ұқсас нәрсе. Содан болар, Жұматай поэзиясы мұң мен шерге толы: «Көзіме келіп тигендей жасынның ұшы, ашылды сырым, қайсардың басылды мысы. Қыңқылдап үрген, ұлыған үндерге толды ию да қию иттіргі басымның іші... Ғашықтық тәмам болды ма, еркелік тәмам? Қарардай әлем сен құсап жеркеніп маған. Намыс пен мұңнан Мысырға халифа болған Абақ Қыпшақтай ызадан өртеніп барам!». «Менің қалған өмірбаяным өлеңдерімде» депті Сергей Есенин. Ақынның өмірі – өлеңі. Оның қалған тірлігінің бәрі жалған, жұмыр басты пенденің кім екендігін істеген ісі мен сөйлеген сөзіне қарап бағалауға болғанмен, ақынды пенде баласын өлшей беретін безбенге салуға болмайды. Күрделі дифференциялық есептерді шығаратын математиктердің көбейту таблицасын біле бермейтіні секілді, адамзаттың асқақ мұратын толғаған ақындардың жердің құрты ғұрлы тіршілік етудің қарапайым заңдарын біле бермеуі мүмкін. Өйткені ол тіршілік атаулыға жерден, топырақтан қарау үшін емес, аспаннан көз жіберу үшін туған бөлекше қоғамдық тұлға. Ақыл-есі түзу адам баласы Англияны корольдер елі емес, Шекспир елі, Ресейді патшалар жұрты емес, – Пушкиннің атамекені дейтіні содан! Жұматайдың кім екендігін өзге ешкім емес, өзі айтсын: «Қалмайын деп мынау өмір көшінен, Жастай зерек ғажайып күй кешіп ем. Жан адамнан жасқанбай һәм жасымай, Құнанбаев Оспан құсап өсіп ем. Гүлді көрдім, нұрды көрдім күнгейден, кең дүние ұланғайыр жыр ғой кен. Жақсы тауда жайсаң болып өсіп ем, жамандардың бар екенін білмей мен. Түзу жүрдім, түзу ғұмыр кештім де,

192

Биік болдым, биік тауда өстім де. Жапондардың даяшысы секілді, мен иіліп бүгілгем жоқ ешкімге. Қай баланы беделіммен жасқаппын, қай баланы назардан тыс тастаппын? Сәкен жайлы ұлы Мұхтар айтқандай, асқақ болсам – мен еліммен асқақпын!». Ол жазғышы көптің бәрі – жазушы, айтқысы келгеннің бәрі – ақын болған елде ғұмыр кешті. Біздегі жазушылардың ұзын саны 700-ден асып жығылады. Ақыл-оймен әлемді тәнті етіп отырған Жапонияның өзінде мұндай қаламгер жоқ көрінеді: «Тууы да – үн, Моцарттың құруы да – үн, Татып көрсең ол ішкен бір уынан. Сальери – дарынсыздар тайпасының ең итжанды, ең надан руынан. Мына өмірден Моцарттың кеткені ме, күндіз-түні қызмет етпеді ме? Сальеридің жасы не, кәрісі не, Сальеридің шені не, шекпені не?! Мені де бір көріңдер адамша ұғып, Ақ пен қара біткен жоқ әлі аршылып. Мен Моцартқа үргем жоқ, кіжінгем жоқ, мен Моцарттан көргем жоқ жаманшылық... Нұрлы мұңмен ежелгі жолдастаймын, туа қоймас басыма болмастай күн. Моцарт туған ауданға басымды иіп, Моцарт түскен ауылды қорғаштаймын». Абайдың арқасына ащы таяқ ойнатып, Біржан салды жынды деп байлап тастау, Иманжүсіпті жер аударып, Мағжандарды ажал оғына ұстап, Қасымдарды үйсіз-күйсіз қаңғыртып, Мұқағалидың соңынан шам алып түсіп, Жұматайларды қасақана елемеу, қазақтық төркін жұртын мүлде ұмытып, мәңгүртке айналған қара тобырдың қаракеті еді. Осы ақын өлтіру ойынының қашан тоқтайтыны әлі белгісіз: «Ойнайды заман сойылы – ақын өлтіру ойыны! Заңын да салып соңына, жарын да салып соңына, көріне даусын жеткізбей, еліне даусын жеткізбей, аузымен мұрынын тығындап, сыртынан сұмдар сыбырлап, жас бала демей қарбытып, баспана бермей қаңғытып, ойнайды заман сойылы – ақын өлтіру ойыны! Тойласын соңғы жеңісін, солардың жері кеңісін. Өлтірмей құдай жөнімен, ойнап жүр енді менімен...» деген Жұматай өз ажалынан өлген жоқ – мерт болды! -5АНТИ-ПОЭЗИЯ әлі кердең-кердең етеді. Пушкиннің мына жалғанның жарығына келгеніне биыл 200 жыл болды. Біздің жыл

193

санауымыздағы осы ЕКІ ЖҮЗ ЖЫЛДЫҚ – ғасырлар күнпарағындағы адамзат рухының алтынмен апталып, күміспен күптелген айрықша беттері еді. Тәңірі қара құртша жер бауырлаған адам баласының көзіне өзінің көмескі ғазиз бейнесін елестетіп, тілін кәлимаға келтіру үшін Жер бетіне Көктен жүздеген пайғамбар жіберген. Солардың ішінен біздің зердемізде қалып, ойсанамызға орныққаны Заратустра мен Будда, Иса мен Мұхаммед. Адам баласы жерге Алла лебізін жеткізген сол пайғамбарлардың бәрін де маңайынан ойбайдан-аттан салып аластап қуып, аша таяққа шегендеп, түйенің боқтығына көміп өлтірді. Бірақ Алла тағаланың өзі топырақтан жаратып, аузынан үрлеп жан салған пендесінің бәрі бірдей иіс алмас надан, шетінен ішек-қарыны шұрқыраған хайуан, тәңірі тезіне көнбейтін тексіз емес-ті. Санасыздың саңылауын ашып, телі мен тентекті жөнге салатын ғазауат майданында құрбан болған пайғамбарлардың аузынан айтылған құдайы сөзін құлағы шалып, осынау опасыз дүниеде естілген БАҚИЛЫҚ ақиқаттың терең мағынасына мағмұрланған Адам Ата – Һауа Ана үмбеттері де болды. Адамзат оларды қасиеттеп Ақын деп атады. Иса пайғамбар Жаратқан жалғыз Иенің Мәрия ананың жатырына түсірген жалғыз тамшы рухынан жаралса, Пушкин жеміт іздеп, жер бауырлап, фәни дүниедегі ит тірлігінен қажыған пенде атаулының Аллаға деген асқақ махаббатынан туды! Алла көктен Жердегі пендесіне төрт мәрте сауал салған. Таурат пен Забур, Інжіл мен Құран – адам баласының басын даң, жүрегін күпті қылатын фәни дүниедегі мәңгілік сұрақтардың анатологиясы еді. Сол сауалдарға Гомер мен Данте, Шекспир мен Гете, Пушкин мен Абай жауап берді. Пайғамбарлардың Көктен – Жерге түсіп, ақындардың Жерден – Көкке кететіні, осы дүниеде олардың екеуінің де оңбайтыны сонан шығар. Пушкиннің Христиандық – құдай әке мен қасиетті рух, һәм құран сүрелерінен босанып шыға алмай, мына дүниеден баз кешіп, басқа дүние іздейтіні, Інжіл мен Құранның арасында құрақ ұшып адасып жүретіні тегін емес. Діні – христиан, ділі – славян Пушкинді түп атасы араб Ганибалдың қаны арбап, Құран сүресі дуалады да,

194

орыстың тұла бойы тұңғыш ҰЛТТЫҚ АҚЫНЫ болып жаратылған жампоз, ақыры адамзаттың жаршысына қалай айналып кеткенін сезбей қалды. Орыс тарихында екі-ақ заман бар. ХVІІ – ХVІІІ ғасырлардағы феодалдық-патриархалдық, ХІХ ғасырдың басындағы капиталистік формациялар, 1914 жылғы 1-ші, 1941 жылғы 2-ші дүниежүзілік қырғын, қазан төңкерісі мен сүренін қалың орыс салған социализмнің дүниежүзілік жүйесі, 1991 жылғы тамыз бүлігіне дейінгі аралықтағы орасан зор тарихи оқиғаларға қарамастан Россия екі-ақ заманда, Пушкин дүниеге келгенге дейінгі және Пушкин дүниеге келгеннен кейінгі Россия да өмір сүріп келеді. Біздің исі қазақ та Абайға дейінгі һәм Абайдан кейінгі қазақ болып қаққа бөлінеді. Біз Пушкиннен кейінгі, Абайдан кейінгі заманда ғұмыр кешіп жатырмыз. Олардың өр рухы өзегімізге өрт салмаса – өз обалымыз өзімізге… Бүгінде ұлы Пушкиннің бүкіл әлемдік мәдениетке жасаған әсері қақында жиі айтылады. Дүниеге Пушкин келгеннен кейін жалғыз орыс қана емес, жалпақ жаһанның дүниетанымы адам танымастай өзгергені ақиқат. Абай Пушкиннен кейін туды. Лермонтов та солай. Мағжан да жарық жалғанға Абайдың алдын орап келе алмас еді. Қасым да. «Ал, енді қоштасайық, сардар аға, Мен ертең кетем ұшып сар далама – дейді Мұқағали Пушкиннің Мәскеудегі ескерткішіне қарап – Ақынның ақындығы атақта емес, Ақынның ақындығы – арда ғана». Мынау Олжас: «Поэт красивым должен быть как Бог, Кто видел Бога? Тот, кто видел Пушкина!». Ұлы ақын өзіне жетеқабыл осындай тереңдер мен кемелдерге керемет әсер етті. Таяз бен кереңге данышпанның бары да, жоғы да бір. Пушкин Абайларды ғана азалы ойға салады. Дәлдүрішке әсер етіп, шыбын жанын жанартаудай әлем-топырық қылатын Пушкин емес – шетелдік авто мен жапондық видеомагнитафон, конвертке оранған құнды банк қағаздары ғана! Пушкин – Тәңірімен тілдесті. Патшаны да көзіне ілмеген. «Воспитанный под барабаным, Наш царь лихим был капитаном…», «Ура! В России скачет кочующий деспот!» дегендей мысқыл өлеңдер шығарған. Пушкинге дейінгі, тіпті, Пушкин-

195

нен кейінгі билеушілердің образы жатыр осында. Пушкиннің кескіні Гогольден артық болмаса, кем емес еді. Поэзия – Құдаймен сөйлесу. Басқа түк те емес. Саңқылдаған дауыс, қарқылдаған күлкі, жарқылдаған теңеу, тақылдаған ұйқас та емес. Дантенің «Тәңірінің тәлкегі» басы жұмыр пенденің Алламен арадағы диалогы ғой. Ақын Алламен сөйлесуге тиіс! Дәлдүріш пендемен ғана сөйлесе алады. Пендені тәңірге теңеп марапаттайды. Пендеге жағынып бәйік болады, өзінің хайуандығына өзі де мәз болып, өзге хайуанды да соған тәнті етеді. Мұндай «сарай ақындары» Пушкиннің кезінде де болған. Қазір күнде итше күшіктеп жатыр. Өркениетті адамзат Пушкинінің 200 жылдығын кеудеден жоғарғы кеңістікке көз салып, атап өткелі жатқанда біздің қазақтың кіндіктен төмен түсіп, ақыннан дәлдүрішті айыра алмай албасты басып отырғаны ойлантады. Жұмыр басты пенденің 99 проценті ас үй мен әжетхананың арасында жүріп қартаяды екен. Пушкин Жер анадан Аспанға кетті. Мәңгілікке. Өмір мен тіршіліктің ара жігін айыра алмай, өзегі кеуіп, өлімге бола туған біз секілді ұсақ-түйек пенделерге Пушкинге таңырқап қарап, тереңіне бойлай алмай, тізесінде қалу немесе жүрген-тұрған, сүйгенкүйген, сүрінген-бүлінгенін жіпке тізген анекдодтарды тамсана тыңдау ғана бұйырған шығар. Тәңірі маңдайға не жазса сол болады. Заратустра мен Будда, Иса мен Мұхаммед тәңірінің жерге аспаннан түсірген елшілері болса, Пушкин азалы адамзаттың Аллаға жіберген өкілі еді. Адасқан адам баласының мұң-шерін Жасаған Жалғыз Ие Пушкин поэзиясынан естіп, бізге кеңшілік жасап отырғандай. Әйтпесе, ақырзаман болатын мезгіл әлдеқашан жетті ғой… Президенттер Пушкинді жатқа оқи бастады. Түп-тұқиянынан адамзатқа арнап аталы сөз айтып көрмеген орыс патшасының аузына құдай осы күндері керемет бір лебіз салды: «Адамзат ХХІ ғасырды Пушкинмен қарсы алғалы жатыр…» (Ельцин). Слава Богу!

196

Деген екен... Мұзафар Әлімбаевтың айтқандары Ақын Мұзафар Әлімбаев бірде қолына ала дорба ұстап, кітап дүкенінен шығып келе жатса, бір қаламгер інісі кездесіп: – Мұзаға-ау, мына бір дорбаңыз модный ғой, – депті. Сонда Мұзафар: – Бәрекелді, модный болғаны үшін емес, годный болғаны үшін ұстап жүрген ғой, – деген екен. *** Көктем кезі болса керек. Ғалым, жазушы Баламер Сахариев ақын Мұзафар Әлімбаевқа кездесіп қалып, әзілмен: – Ауылымның қонғаны Киз-де деймін. Бір өзіңнен басқаны іздемеймін, – дейді. Сонда Мұзафар тұрып: – Бұл күнде қалтамыздың түбі тесік, Айналып бір соғарсың күзге дейін, – деген екен. *** Мұзафар Әлімбаев өзінің туған жері Маралдыға барса, тай-құлындай тебісіп бірге өскен Қабылбақ деген досы кездесіп қалып, шұрқыраса амандасып тұрып: – Мүскен-ау, шашың селдіреп, қартайып қалыпсың ғой! – дейді. Сонда Мұзағаң іркілмістен:

197

– Қабылбақ, рас айтасың, – Шашымнан тарақ қалды, Аузымнан арақ қалды, Ойыннан картам қалды, Қойыннан қалқам қалды! – деген екен. *** 1958 жылы Ғабит Мүсірепов Қазақ ССР Жоғарғы Советіне Қызылордадан депутат болып сайланады. Сайлаушылармен кездесу үшін ақын Мұзафар Әлімбаевті ертіп, жолға шығады. Күннің суық кезі болса керек. Ғабең Қызылорда дүкеніне кіріп, іштен киетін лайықты киім іздейді ғой. Содан бір жылы іш киімді әрі-бері қарап, ұзындығын өлшеп тұрса, Мұзафар әлгі іш киім үшін бұрынырақ барып ақша төлесе керек. – Әй, Мұзафар, сен не, қалтаң қалың ба еді? – дейді Ғабең. Сонда Мұзафар: – Жоқ, асылып-төгіліп жатқаны шамалы. Бірақ Ғабиттің өзіне дамбал алып бергенмін деген аты неге тұрады! – дейді Мұзафар әзілдеп. – Мұның шықты, жарайды! – деген екен Ғабең. *** Кітап дүкенінде ақын Мұзафар Әлімбаевты бір жігіт таниды да, кітабына автограф жазып беруді өтінеді. Мұзафар мақұл деп, жігіттен: – Атың кім? – деп сұрайды. – Қабай, – дейді жігіт. – Ендеше, давай! – дейді де, Мұзафар кітабына былай деп бір шумақ өлең жазып беріпті: «Ұсындым мұны Қабайға, Бізді де оқып абайла, Көңілімізді бермейміз, Өзге түгіл, Абайға!» *** Бірде Мұзафар Әлімбаев Алматы облысының бір ауданында қонақта болып, демалыс сәтінде ауыл жігіттерімен карта ойнапты. Ойын барысында Мұзағаң картадан ұтып, Шымберген деген

198

мектеп директоры ұтылып қалады. Шымбергеннің қалтасында толық төлейтіндей ақшасы болмаса керек, жартылай ғана төлепті. Сонда Мұзағаң отырып: – Ау, Шымберген, Шымберген, Қонақ едік бір келген. Екі тиыннан келісіп, Бір тиыннан құн берген, Бұл сұмдықты кім көрген! – деген екен. *** Бірде Алматының көшесінде дедектеп келе жатқан ақын Қайнекей Жармағамбетовке досы Мұзафар Әлімбаев ұшыраса кетеді. – Ау, қайда асығып барасың? – дейді Мұзафар. – Ойбай, атама, баяғыдағы сөгісімді алдыртайын деп обкомға бара жатырмын! – дейді Қайнекей. – Мұның тағдырлы сапар екен, қалтаңда ақшаң бар ма, батамды берейін? – дейді Мұзафар. Досының сөзін ырым көрген Қайнекей: – Бар! – деп, он сомдықты ұстата береді. Сонда Мұзафар тұрып: – Бердім саған батамды, Кешірсін обком қатаңды. Бала-шағаңды жылатып, Әулетіңді шулатып, Көтере берме көрінен, Кәрі аруақ атаңды! – деген екен.

199

Хаттар, қолжазбалар, фотографиялар мен суреттер рецензияланбайды және қайтарылмайды. Редакция оқырмандардан түскен барлық хаттарға тегіс жауап беруді міндетіне алмайды. Авторлардың пікірлері редакция ұстанған көзқарастарға сәйкес келмеуі мүмкін. «НАЙЗАТАС» журналынан алынған материалдарға сілтеме жасалуға тиіс. Жарияланған материалдарды, фотосуреттерді және безендірулерді көшірмелеу тек ЖШС рұқсатымен жүзеге асырылады.

Меншік иесі:

«Павлодар облысы әкімінің аппараты» мемлекеттік мекемесі (Павлодар қаласы) «Центр аналитической информации» ЖШС-і «Найзатас» облыстық журналы

Директордың міндетін атқарушы Ж. О. СМАНОВ Телефоны 61 81 10 Бас редактор Ғ. С. ЖҰМАТОВ Телефоны 61 80 37 Журнал Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігінде тіркеліп, тіркеу туралы 13.11.2012 ж. №13192-Ж куәлігі берілген. Таралым аумағы: Қазақстан Республикасы. Редакцияның мекен-жайы: 140000, Павлодар қаласы, Ленин көшесі, 143 үй. E-mail: naizatas_zhurnaly@mail.ru Журнал екі айда бір рет шығады. Таралымы 1400 дана Коллаждарды әзірлеген: Берік Төлеуғалиев «Вестник» ЖШС-нің «PrimaLux» баспаханасында басылды. ҚР Павлодар облысы, Екібастұз қаласы, Әуезов көшесі, 15 үй. Телефоны: 8 /7187/ 75-50-44.