iris ghaeilge don nua-aois
aibreán 2013 | eag. 32
uachtar rithime Léargas ar leith ar an dioscmharcach uathúil Mr Whippy
fรกilte
*
fáilte
an caighdeán I meon an chainteora Ghaeilge is ionann an frása sin thuas agus an bailiúchán teibí sin de rialacha teanga agus gramadaí atá, ag brath ar do dhearcadh, mar bhunchloch don fhocal scríofa agus labhartha nó ina chrá croí iomarcach ag gach Gael agus a ‘ghranaí’. Ní ar an Chaighdeán áirithe sin atá mé ag trácht áfach ach ar cheann de shaghas eile. Cé go bhfuil dúshláin áirithe roimh mheáin chlóite na teanga seo - tá muid gan nuachtán leithleach ann féin den chéad uair le fada - tá go leor scríbhneoireachta le léamh amuigh ansin go fóill, ó irisí agus rannóga i páipéir nuachta go suíomhanna agus na gréasáin shóisialta. Agus tá caighdeán ard ag baint le cuid mhór de. De réir mar a chuirtear brú ar thoibreacha na Gaeilge dúchasaí agus a fhásann nuaphobail Ghaeilge ar fud na tíre, beidh tábhacht níos mó ná riamh le hardchaighdeán teanga chun a chinntiú gur féidir lenár bpobal dul i ngleic go líofa agus go cumasach leis an saol mór thart orainn. Tá alt Chiarán Dunbar san eagrán seo faoin ‘fhíoras dubh’ anábhartha don cheist seo. Tá ailt eile na míosa seo ábhartha fosta scríbhneoireacht ar ardchaighdeán faoi chúrsaí comhaimseartha. Leanfaidh muid linn, le chéile agus ar mhaithe linn ar fad, ag déanamh ár ndíchill go gcoinnítear na caighdeáin sin agus go mbaintear taitneamh agus tairbhe as ár n-ofráil umhal. Bainígí sult as Eagrán 32.
tomaí ó conghaile
nós 3
4 nós
an iris nós Gaeliris chultúir agus stílbheatha a chlúdaíonn suimeanna coitianta an tsaoil chomhaimseartha. Ar fáil i gcló gach mí agus ar www.nosmag.com i gcónaí, tá sé de sprioc ag NÓS beocht fhuinniúil a chur i sochaí na hÉireann trí léargas muiníneach Gaelach a thabhairt ar an saol thart orainn agus trí phobal na teanga a spreagadh chun spraoi, chun smaoinimh agus chun gnímh. Is iris neamhbhrabúsach í.
faigh cóip Tá NÓS ar díol in ollscoileanna, ionaid chultúrtha agus siopaí áirithe ar fud na hÉireann. Dá mba mhian leat do chóip a chinntiú gach mí, is é an bealach is fearr ná síntiús bliana a ghlacadh amach. Chomh maith le hairgead a shábháil, faigheann síntiúsóirí buntáistí breise le linn na bliana. Tuilleadh eolais ar leathanach 21.
eagarthóir Tomaí Ó Conghaile
rannpháirtithe Ben Ó Faoláin, Méabh Ní Thuathaláin, Tara Ní Mhurchú, Ciarán Dunbar, E. P. Ó Néill, Ciarán Ó Braonáin, Caoimhín Ó Fearáin, Hugh Corcoran, Neil Liddle
TEAGMHÁIL Cultúrlann McAdam Ó Fiaich 216 Bothár na Bhfál, An Cheathrú Ghaeltachta Béal Feirste, BT12 6AH wwww.nosmag.com eolas@nosmag.com
buíochas
*
Ceol
nós 5
Istigh Ceol Mr Whippy Léirmheasanna - Ben Ó Faoláin Clasaiceach - Chuck Berry
Gníomhaíochas 6 10 12
Féinbhás teanga - Ciarán Dunbar
Síntiús Faigh NÓS
Scáileán Clasaiceach - La Vita è Bella 13 Good Vibrations 14
an lár Póstaer - GRMA 16
18
21
Teic Gloiní Google 22
taisteal Scéalta Gringo - An Bholaiv
26
SAOL Díthógáil Ferran Adrià
28
ceol
buillĂ in uachtar
8 nós
*
Ceol
Labhair Ben Ó Faoláin leis an DJ Mr Whippy faoina chuid cheoil, a veain íocónach, cóisirí saor ó dhrugaí agus faoi uaireanta oscailte na hÉireann...
B
’fhéidir go bhfaca tú é. I lár na coille ag an Electric Picnic, i lár an aonaigh ag Féile Ealaíon na Gaillimhe nó cois fharraige ag Féile Chultúir na Cruinne i nDún Laoghaire. Dioscmharcach gealgháireach i hata Kangol ag preabadh suas-síos, ceirníní á gcasadh aige ar phéire Technics i sean-veain uachtar reoite. Fuaimeanna na dtíortha teo, hip hop, seoda dearmadtha dioscó-funk agus dordcheol Iamáice is Londain ag rith tríd an aer. Slua rinceoirí bailithe ar urlár rince faoin spéir. Sin agat Mr Whippy Soundsystem. Ach éist, níl ceirníní á gcaitheamh le chéile go leisciúil ag an DJ seo. Tá gliceas ar leith sa tslí a roghnaíonn Mr Whippy ceirníní áirithe chun téama a chruthú, gné de cheird an DJ nach gcloistear ró-mhinic sa ré dhigiteach. Toradh scór bliana mar bhailitheoir ceirníní móide taithí fhada mar rinceoir. Ní féidir an stuif seo a mhúineadh. “Is maith liom tabhairt faoi phéire caschlár agus an ceol a bhfuil i mo mhála agam a chur le chéile chun atmaisféar a chruthú”, arsa Mr Whippy, “taobh A agus B an cheirnín, rianta ó albaim.” “Déanaim forbairt ar smaointe a bhí agam agus mo mhála á phacáil don ghig agam, smaointe atá bainteach leis an ócáid, an láthair agus na daoine ann. “Bím ag iarraidh comhthéacsanna nua a aimsiú chun poirt mhaithe a chur i láthair. “B’fhéidir go mbeadh spéis ag duine eile seomra a racáil le poirt roghnaithe ar Youtube ag an lucht rince, ach ní dhéanaimse é sin.” Bhí cumas cruthaitheach céanna Mr Whippy bainteach le bunú Mr Whippy Soundsystem an chéad lá. “Bhí coincheap Mr Whippy Soundsystem ar cheann den iliomad smaointe faoi chlubanna agus dhioscmharcaíocht a ndearna mé féin agus mo chara DJ Lex Woo plé orthu thar na blianta,” ar sé. “D’imigh mé sall go Notting Hill Carnival bliain amháin agus bhíomar ag rince ag córas fuaime an DJ
*
Ceol
Norman Jay. “Bíonn sé ag dioscmharcaíocht in airde ar bhus dearg dhá stór. Theastaigh uaim riamh dioscmharcaíocht a athlonnú lasmuigh faoin ngrian freisin, agus rith sé liom go bhfuil an chiall shiombalach chéanna ag veain uachtar reoite do phromanáid Dhún Laoghaire, mo bhaile dúchais, agus a bhfuil ag bus dearg do Londain.” Ceannaíodh an veain, Ford Transit na bliana 1972, ar E-bay. “Chuamar sall go Holyhead (Caergybi) ar an mbád farantóireachta chun í a bhailiú”, a deir sé, “d’iompaigh sé ina eachtra ghreannmhar Roddy Doyle nuair a thuigeamar ná raibh tuairim againn conas í a thiomáint!” Chabhraigh a chara Brian Nolan (DJ Beano) le Whippy grafaicí iontacha MWSS a fhorbairt. “Bhí a lán craic ag baint leis. Bhí fonn ar Bhrian dearadh a dhéanamh ar chomhartha mór ‘MIND THAT CHILD’. D’fhreagair mé, ag magadh, “ní dóigh liom é... ‘CHILL THAT MIND’.” Comhthéacs nua do cheol Mr Whippy anois í gluaiseacht na gcóisirí saor ó dheoch agus dhrugaí. An bhfuil aon mhaith in oícheannta mar ‘Flux’ agus ‘Funky Seomra’? “Bíonn maith agus olc ann, ar nós aon chóisir eile”, a deir Whippy. “Ach caithfidh mé a rá nár thuigeas roimh freastal orthu chomh ciniciúil agus atá an nasc idir ceadúnú dí agus rince le ceol, nuair is beag an bhaint idir an dá rud, i ndáiríre. “B’ait liom fuinneamh iontach an lucht rince, agus an tslí a mbuaileann ceol rinceoirí nach bhfuil tar éis ól. É sin ráite, go frith-iomasach bhraitheas
nós 9
beagáinín míchompórdach, go cultúrtha, toisc go bhfuil taithí agam ar dhioscmharcaíocht do shlua a bhíonn ag ól!” An bhfuil na cóisírí úid saor ó dhrugaí, i ndáiríre? “Is ait an rud é, tá formhór mo chomhghleacaithe a chasann i dtábhairní sceiptiúil faoi seo, ach ní dóigh liom go bhfuil drugaí á nglacadh go rúnmhar,” ar seisean. “Creidim go bhfuil daoine braon des na húrláir rince báite le deoch doirte sna tábhairní. Ag cóisir saor ó dheoch níl an ceangal sin idir am dúnta an bheair agus deireadh na hoíche - bhí sé iontach a bheith ábalta dioscmharcaíocht go dtí a ceathair ar maidin ag cóisir ‘Flux’ i mBaile Átha Cliath le déanaí.” Sea, tá ar ghnáth-chlubanna na tíre seo críochnú fíor-luath san oíche. Ach dá mbeidís oscailte tríd an oíche an mbeadh muinín ag Mr Whippy as muintir na hÉireann dul abhaile nuair a bheadh a ndóthain ólta? “Sin ceist chultúrtha níos leithne”, arsa sé. “Nuair a bhímísne ag tabhairt dioscmharcacha sall ó Bheirlín go BÁC sna nóchaidí b’aoibhinn leo críochnú go luath. “Ní nirbheána dóibh sin ceirníní a chasadh do dhornán beag daoine go 7rn agus an fuinneamh imithe as an gcóisir. “Sin ráite, is i Maidrid agus Beirlín a bhí cuid des na hoícheanta is fearr ceoil agus rince agam - gan deabhadh ort, gach rud ag tárlú ag a luas féin, casadh le daoine, ag ithe, ag rince. Tá difríocht mhór sa mhéid is nach mbíonn Madrileños ná Berliners caoch ag 3rn! Ba bhreá liom leagan de sin a fheiscint anseo.” www.mrwhippysoundsystem.com
léirmheasanna ceoil
10 nós
Debashish Bhattacharya - Beyond The Ragasphere riverboat
Léirmheas le Ben Ó Faoláin
*****
Ní gá do Debashish Bhattacharya as Kolkata (Calcutta) na hIndia rud ar bith a chruthú mar cheoltóir. Rug sé greim ar shleamhnú giotáir don gcéad uair gan é ach trí bliana d’aois. Bliain ina dhiaidh sin bhí sé le clos á sheinm ar All India Radio. Bronnadh The President of India Award air is é in aois fiche bliain. Rí gan freasúra ceoil ghiotáir raga na hIndia é le fada an lá, le breis agus 2,000 mac léinn idirnáisiúnta faoina chúram inniu aige. Más leid é teideal Beyond The Ragasphere go bhfuil Bhattacharya braon d’fheidhmiú laistigh de rialacha raga, ceol clasaiceach na hIndia, níor cheart go mbeadh ionadh ar éinne. Ba cheoltóir turgnamhach riamh é, agus d’eisigh sé scoth-albam ceoil chumaisc, an ‘Mahima’ gliondrach, i dteannta dhraoi an ghiotáir Haváigh Bob Brozman i 2003. I measc compánacha Bhattacharya an turas seo tá laoch Spáinneach an ghiotár flamenco Adam Del Monte agus uaisleacht snag-cheoil i bhfoirm an ghiotáraí John McLoughlin agus an drumadóir ilchumasach Jeff Sipe. Léiriú intinne i gceannlitreacha é ‘Kirwani One.5+8. Five’ mar thús leis an albam. Port spleodrach é, casta ar luas lasrach, a bhfuil an oiread sin ag tarlú ann nach n-éiríonn le do chluasa é ar fad a phróiseáil ar an gcéad éisteacht. Comhrá (nó cath?!) rithimeach idir drumadóireacht nathairíneach tabla maestro na hIndia Bickram Ghosh agus ruathair chlogacha Jeff Sipe. Func-dord boilgearnach Mainak Nag Chowdhury, nótaí lúbacha giotáir de sciúrd Bhattacharya féin, agus scatamhránaíocht cruinn sultmhar a iníne Anandi. Ní saothar é seo a bheadh ar siúl sa chúlra agat. Níl aon rud eile chomh drámatúil leis ar an albam, ach ní drochrud é sin. Bronann an ‘Reflections Remain’ mall spás anála ar
ghiotár deismireach flamenco Del Monte, agus deis chun cosúlacht rithimiúil an cheoil Indigh agus an cheoil Arabaigh a fhiosrú. Cé a cheapfadh go bhféadfá ceol raga a athlonnú go trá Ipanema? Debashish Bhattacharya, ambaiste, agus ‘Rasam Samba (Dance of the Musical Spirits)’ mar fhianaise aige gur fiú é! Ba thuras go Cill Chainnigh na tíre seo a spreag Bhattacharya chun an ‘Ode To Love’ mín macnamhach a chumadh. Níl Ragasphere foirfe: Dire Straits le tábla a bhfuil sa ‘JD2 Pillusion’ leamh, agus cuireann tobchumadóireacht gan treo McLoughlin i gcuimhne dom cén fáth nár éirigh liom éisteacht ina iomlán leis an albam dúbailte de ruathair aonair ghiotáir Frank Zappa atá sa chófra le deich mbliana agam. Ach cé nach n-imeodh amú babhta nó dhó agus iad amuigh thar an Ragasphere gan léarscáil?
Unknown Mortal Orchestra - II Jagjaguwar
Léirmheas le Ben Ó Faoláin
*****
Barróg mhór ón ghrian duit é albam uimhir dó le Unknown Mortal Orchestra na Nua-Shéalainne. Ó d’eisigh The Bees a seodalbam ‘Sunshine Hit Me’ breis agus deich mbliana ó shin níl éirithe ag aon ghrúpa pléisiúr lae díomhaoin samhraidh a chur i bhfoirm cheoil mar atá ag Ruban Nielson agus UMO anseo. Seo rac-cheol sícidéileach ó thaobh geall na sráide, le blúire mór den anamcheol agus den bhfunc-cheol crua sa bhreis leis. Fógráionn an giotár lonrach ag tús ‘From The Sun’ go bhfuil pléisiúr ar leith in ann d’éisteoirí II. Is maith é glór milis, séimh Nielson mar thionlacan le ceol scaoilte an ghrúpa - samhlaigh Marc Bolan, ach gan é a bheith chomh mustrach. Ní sin deireadh na cosúlachta, dála Bolan tá blas fantaiseach Lewis Carroll ar liricí Nielson ar uairibh.
*
Ceol
“
Cuardaigh ‘It Must Be Jesus’ le The Southern Tones ar Youtube más suim leat bunús ‘I’ve Got a Woman’ Ray Charles a chlos... seans nach bhfuil na poirt is fearr ar fad ag an diabhal!
Bímís buíoch nach minic iad chomh haiféiseach le ‘Swim & Sleep (Like a Shark)’. “I wish that I could swim and sleep like a shark does”, a deir sé, “I’d fall to the bottom and I’d hide til the end of time”. Fós, maithfear dó na liricí (nach bhfuil níos aiféisí le cuid mhaith d’amhráin The Pixies, i ndáiríre) nuair is buille mór Northern Soul agus giotár glic clingteach a bhfuil fúthu. Nuair a roghnaíonn Nielson an méid ceart osréalachais, ar an ‘The Opposite of Afternoon’ lúbach, abair, tá toradh iontach ar. Tá ‘The Opposite of Afternoon’ ag cur thar maoil le mionsaothrú séiseach, agus léiríonn ‘No Need For A Leader’ agus ‘Faded In The Morning’ go bhfuil sé ar a gcumas ag UMO racáil ábhairín níos crua nuair is mian leo. Ach bua is mó an ghrúpa seo ná an t-atmaisféar a chruthaítear lena gcuid ceoil; atmaisféar geal, te, marbhánta i slí mhaith - is féidir ceobhrán teasa na maidine lasmuigh d’fhuinneog stiúidió UMO a fheiscint is tú ag éisteacht le ‘Monki’. Is cuma nár éirigh leo curfá níos fearr ná “na, na, na, na” a chumadh le haghaidh port deiridh an albaim, ‘Secret Xtians’ - tá ceol UMO galánta amach is amach.
Ceoltóirí Éagsúla - Overdose of The Holy Ghost Z Records
Léirmheas le Ben Ó Faoláin
***** Cad é seo, go díreach? Tá a fhios ag cách go bhfuil na poirt is fearr ag an Diabhal. Ní hionadh, mar sin, go raibh nós riamh ag cumadóirí cheol gaspail gach casadh i gceol na gcairteacha a aithris mar iarracht chun an t-aos óg a mhealladh chun doras an
tséipéil isteach. Bainnean Overdose of The Holy Ghost: The Sound of Gospel through the Disco and Boogie eras leis an tréimhse ó lár na seachtóidí, nuair a bhí ceol dioscó i réim, go borradh an cheoil boogie sna hochtóidí luatha. Cnuasaithe ag Dave Hill (Ballistic Bros, X-Press 2), seo
bailiúchán de cheol naofa a bhfuil luachanna léirithe cheol na gclubanna ag baint leis. Tá an mhórchuid de ar aon chaighdeán leis an chuid is fearr a bhí á chasadh ag dioscmharcaigh na linne mar Larry Levan agus David Mancuso, ach go bhfuil leithéid ‘my lord’ ag teacht as béil na n-amhránaithe seo seachas ‘my love’ an ghnáth-phopamhráin. Is léir ón mhéid seo nach aon pheaca é goid ar son Dé tá ‘Best Of My Love’ The Emotions mar bhunús leis an ‘I’ll Go’ iontach, mín, dearfadh le Kristle. Ach, le bheith macánta, ní hé nár sciob cleas an phopcheoil riamh cleasanna lucht an cheoil ghaspail. Cuardaigh ‘It Must Be Jesus’ le The Southern Tones ar Youtube más suim leat bunús ‘I’ve Got a Woman’ Ray Charles a chlos, agus ní féidir screadaíl ar mire James Brown (gan trácht ar stíl amhránaíochta Mariah-anna, Whitney-anna agus Beyoncé-anna an tsaoil seo) a thuiscint ach i gcomhthéacs cleachtais deabhóide mhuintir ghorm na Stát Aontaithe. B’fhéidir nach bhfuil na poirt is fearr ar fad ag an diabhal! An bhfuil aon mhaith ann? ‘You don’t need no dope today, all you need is an overdose of the holy ghost’, a deir na The Clarke Sisters anseo agus, ambaiste, ach b’fhéidir go mbeadh an ceart acu. Tá dord-líne níos ramhaire ná muineál Biggie Smalls ag baint le ‘I Need You’ le Ricky Womack & Christian Essence, port spleodrach gaspal-diosco spréite le pianó geal laidineach. Tá cantaireacht falsetto Ebernito “Twinkie” Clark ar ‘Awake O Zion’ ina hiontas, suite mar atá ar dhrumaí beoga tapúla, func-dord deaslámhach agus glór scuabach na dtéadúirlisí. Tá an ‘Hold On’ eipiciúil le Norma Weeks & The Revelations ar an 14 nóiméad dioscó-func is fearr an taobh seo de leagan Danny Krivit de ‘Love Is The Message’ le MFSB. Níl locht ar bith ar iarrachtaí boogie Sharon Johnson agus Julie Caesar, ná ar an bport gaspal-blaxploitation de chuid Dan Greer. Laigí? Is ró-naofa naofa mar aithris ar cheol Stevie Wonder é ‘He’s My Friend’ le Rahni Harris & Family Love. Tá cuid des na piosaí ó na hochtóidí (Linda Evans, DJ Rodgers ,Tommy T) i bhfad ró-mhilis snasta. An breithiúnas? Más cluasa a oscailt go briathar dé a bhí mar phríomh-aidhm lucht léirithe na n-amhrán seo tá teipthe orthu sa chás seo - ach más ardú meanma agus bogadh mása a bhí ar intinn acu tá sin bainte amach.
nós 11
ALBaM clasaiceach
12 nós
Chuck Berry - Golden Hits 1967
Tharraing Chuck Berry blues, ceol tíre, soul agus rac-cheol le chéile chun a fhuaim féin a chruthú ach is mar cheoltóir agus cumadóir rac a thoill sé ardmheas. Go deimhin, laoch is ea Chuck Berry i saol an rac. Tá 15 amhrán mar chuid den chnuasach Golden Hits, ina measc ‘Round and Round’, ‘Carol’, ‘Brown Eyed Handsome Man’, ‘Roll Over Beethoven’ agus ‘Back in the U.S.A’. Tá na hamhráin seo le cloisteáil ar albaim éagsúla dá chuid a tháinig amach ó thús na 50í ach rinneadh taifead as an nua ar na hamhráin i 1967 don bhailiúchán áirithe seo ar lipéad Mercury Records. Aithníodh an té a bhfuil cur amach aige ar cheol Berry go bhfuil cur chuige nua-aimseartha agus luas níos tapúla ag na rianta a taifeadadh i 1967. Tá iomrá ar leith ar Berry as a scileanna cumadóireachta agus as an gcaoi a mbaineann sé úsáid as greann chun scéal a insint ina gcuid liricí. Tá sé le brath go mór san amhrán Sweet 16 mar shampla. Ní amháin sin ach is minic a rachadh sé i ngleic le téamaí daonna agus mothúcháin chomh maith, atá fréamhaithe sna blues agus soul dar ndóigh ach tharraing sé isteach i séanrá an rac iad. Is iomaí moladh a fuair sé agus is iomaí duais a
bronnadh air le linn a shaoil. Bhronn an Uachtarán SAM Bill Clinton duais Kennedy Centre Honors Award air ag tús an chéid mar gheall ar an méid a bhain sé amach. Dar leis, ba dhuine de cheoltóirí móra na linne é Berry. Dúirt John Lennon tráth “If you tried to give rock and roll another name, you might call it ‘Chuck Berry’”, comhartha den chaoi a ndeachaigh sé i bhfeidhm ar cheoltóirí eile na linne. Spreagann na hamhráin cuimhní áirithe ionam. Nuair a éistim le ‘Johnny Be Good’ mar shampla, tógann sé mé siar chuig am eile, agus mé ag taisteal amach ó Bhaile Uí Thaidhg i gCo. Chiarraí sa charr le mo mhuintir. Fuinneoga thíos, an ghaoth ag séideadh, an ghrian ag spalpadh agus rock an roll inár gcluasa. Tháinig mé trasna ar an albam seo le déanaí agus caithfidh mé a rá gur thóg sé siar mé chuig na laethanta san agus mé i mo dhéagóir. Tá bua an cheoil ag an té a dhéanann a leithéid i mo thuairim-se. Ceoltóir rac den scoth é agus aon uair a thagann amhrán le Chuck Berry ar an raidió cuireann sé fonn rince orm, pé am den lá atá ann. Chaith Berry tamall de bhlianta ar an mbóthar agus ag taisteal ar fud an domhain, i gcuideachta a mhacasamhail Jerry Lee Lewis agus Little Richard agus laochra eile na haoise. Tá aois mhór air anois, (86 bliain d’aois!) agus tá cónaí air in Missouri, áit a bhfaighfeá é ag casadh sa Blueberry Hill go fóill. Rianta ar Golden Hits le Chuck Berry: Little Sixteen, Memphis, School Days, Maybellene, Back in the USA, Brown Eyed Handsome Man, Jonnny B. Goode, Rock and Roll Music, Roll Over Beethoven, Thirty Days, Carol, Let it Rock, Reelin’Rockin’ agus Club Nitty Gritty. Tara Ní Mhurchú
scannán clasaiceach
Roberto Benigni - La Vita è Bella 1997
Gáire agus an tUileloscadh? Níor luaíodh an tréimhse thragóideach seo i stair an domhain le greann riamh sula ndearna an tIodáileach ildánach Roberto Benigni amhlaidh, stiúrthóir, príomhaisteoir agus comhscríbhneoir de chuid La Vita è Bella (Is Álainn an Saol). Bí ag súil le gáire, deora, briseadh agus ardú croí. Tá an t-iomlán ann. Scéal grá atá ann. Léiritear grá fir dá bhean agus grá athar dá mhac agus is féidir an scannán a bhriseadh ina dhá chuid dá réir sin. Cuireann Benigni Guido i láthair, freastalaí atá ag obair in óstán uncail leis in Arezzo, baile beag sa Tuscáin (ceantar dúchais Benigni) i lár na hIodáile. Tá an scéal suite in aimsir Mussolini, ag tarraingt ar dheireadh na 1930í, am ina raibh an Faisisteachas ag fáil greim ar chúrsaí san sa tír. Titeann Guido i ngrá lena spéirbhean nó ‘Principessa’ Dora, (Nicoletta Braschi, bean chéile Benigni san fhíorshaol). Tá Dora in ainm is a bheith ag pósamh fear gnó cumhachtach agus faisisteach ón cheantar. Ach éiríonn
le Guido Dora a mhealladh trí eachtraí móra rómánsúla a spreagann an oiread gáire. Bogann an scéal ar aghaidh roinnt blianta. Tá Guido agus Dora pósta, agus iad beirt go mór i ngrá agus mac leo ar an tsaol, Giosué (Giorgio Cantarini) gasúr óg le súile móra donna. 1945 atá ann agus tá Mussolini i ndiaidh comhaontú a shíniú le Hitler chun polasaithe na Naitsithe i leith na ngiúdach a chur i bhfeidhm san Iodáil. Tagann na Naisithe chomh fada le Arezzo agus bailítear na giúdaigh ón cheantar, Guido agus Giosué ina measc, agus cuirtear ar bord traenach iad chun na sluachampaí géibhinn. Cé nach gá do Dora dul in éineacht leo, mar nach giúdach í, téann sí cibé ach scartar iad a luaithe is a thagann siad chomh fada leis an champa. Cuireann Guido in iúl do Giosué gur cluiche mór atá sna himeachtaí uilig agus go bhfuil tanca mór millteach le fail ag an té a mbíonn an bua aige, rud a chuireann loinnir i súile Giosué. Insíonn Guido scéalta móra aiféiseacha leis an mhéid atá ag titim amach sa champa a mhíniú do Giosué agus éiríonn leis an t-uafás a choinneáil óna mhac óg, ina ainneoin na fulaingthe atá timpeall orthu. Cé go bhfuil greann mar chuid lárnach don scannán, ní dhéantar ábhar eadroim don Uileloscadh ar dhóigh ar bith. Don té a bhfuil dúil acu sna scannáin - bí cinnte agus coimhéad ar La Vita è Bella. Bíodh paicéad ciarsúr agat. Ainmníodh an scannán áirithe seo fá choinne seacht ngradam Oscar i 1997, thug sé trí chinn leis agus tharraing sé aird an domhain ó shin. Méabh Ní Thuathaláin
nós 13
*
14 nós
léirmheas Scannáin Ceol
deachrith Good Vibrations
Lisa Barros D’Sa & Glenn Leyburn, 15A Léirmheas le Ciarán Ó Braonáin
*****
Is iomaí scannán a rinneadh go dtí seo ar thuaisceart na hÉireann aimsir na dTrioblóidí. Is rí-annamh áfach, má tharla sé riamh, nach raibh an fhulaingt, an fuath, is an foréigean mar chroílár na scannán siúd. San iarracht seo ón bhfoireann lánúine Lisa Barros D’Sa agus Glenn Leyburn tugtar súil eile dúinn ar shaol is ar mhuintir Bhéal Feirste le linn na laethanta dorcha sin. Léirítear in Good Vibrations fíorscéal Terri Hooley (Richard Dormer) agus é ag treabhadh leis go diongbháilte chun réabhlóid cheoil a chothú agus cogadh cathartha fiáin ag titim amach thart timpeall air. Feirsteach is ea Hooley agus fear é atá faoi gheasa ag cumhacht an cheoil ó bhí sé ina ghasúr. Tuigtear dó an chaoi gur féidir leis an gceol comhphobal a chruthú, i measc an aosa óig ach go háirithe, is tá sé tiomanta a leithéid de mhuintearas a spreagadh ina chathair dhúchais. Dá dheasca sin, cuireann sé gach a bhfuil aige isteach ina shiopa ceoil, Good Vibrations, agus an lipéad ceoil a ghabhann leis. Lóchrann dóchais is ea siopa Terri d’ógra an Tuaiscirt agus de réir a chéile tagann bannaí óga chuige ag lorg cabhrach. Cé go bhfuil foréigean is gruamacht na dTrioblóidí mar chúlra ag an scéal i gcónaí, nochtar dúinn taobh eile de shaol Bhéal Feirste na 70í. Feictear aos óg na cathrach ag teacht le chéile i mbeáir is i gclubanna punc-rac, ag ól, ag screadaíl agus ag damhsa le chéile. In ainneoin na n-urchar is na mbuamaí lasmuigh, d’fhéadfadh aon chlub punc ar domhan a bheith i gceist laistigh.
Níl Caitlicigh ná Protastúnaigh le feiceáil. Díreach puncaí. Ní laoch gan smál atá curtha os ár gcomhair sa scannán seo áfach. Is duine paiseanta is spleodrach é Terri Hooley ach bheifeá scanraithe ag cé chomh mífhreagrach agus místuama is atá sé. Éiríonn go sár-mhaith le Richard Dormer daonnacht is lochtanna Hooley a chur trasna. Dáiríre, seachas teip ghlan Dylan Moran blas Bhéal Feirste a shealbhú, éiríonn go maith leis an bhfoireann aisteoirí ar fad.
*
scannán
Ar ndóigh, is é Dormer príomhaisteoir an scannáin ach d’fhéadfá a rá go bhfuil an fuaimrian féin mar chomhréalta aige. Idir ghiotaí raidió, ghigeanna ceoil agus mhodhanna eile, báitear thú i bpunc-rac na linne ó thús deireadh le leithéidí Rudi, The Outcasts, The Undertones agus Stiff Little Fingers. Is tríd an gceol féin a thagann buachphointí móra an scéil chomh maith, rud a bheidh soiléir is tú ag troid go tréan in aghaidh deora bróid agus Teenage Kicks le cloisteáil ag éalú as ár na hÉireann is ag sroicheadh lucht éisteachta an domhain
mhóir don chéad uair. Cé gur scéal é atá bunaithe ar obair shaoil charachtar mór Bhéal Feirste tá níos mó ag baint leis ná sin. Ní scannán é seo faoi bhannaí ná amhráin mhóra ach an oiread. Ábhar i bhfad Éireann níos tábhachtaí atá i gceist. Taispeántar dúinn in Good Vibrations nár chaill pobal Bhéal Feirste a dhaonnacht, a dhóchas ná a sprid riamh, fiú amháin le linn a laethanta ba thragóidí. Má tá aon tuiscint agat ar uafás na dTrioblóidí rachaidh an scannán seo i bhfeidhm go mór ort.
nós 15
A
round the world, different people have their own way of expressing gratitude. Some with words, others with gestures. Others again with both. Danke schรถn! Thanks a million! Merci! Grazie!
*
nós - seanscoil
póstaer bhord na gaeilge 1979
In Ireland, it’s a phrase – ‘go raibh maith agat’ – that good may be with you! Nach deas é sin, anois?
féinbhás teanga
na gaeil féin atá ag marú na gaeilge. brisimis an fáinne fí.
nós 19
gníomhaíochas Tá an Ghaeilge ag fás mar ‘theanga bhord caife’ ach muna gcothaíonn muid í inár dtithe féin, níl i ndán di, agus dá pobal labhartha, ach bás. Is é an fíoras dubh ná go labhraíonn cuid mhór chainteoirí Gaeilge Béarla lena bpáistí agus is faoi ‘Ghlúin NÓS’ atá sé an fáinne fí seo a bhriseadh, a scríobhann Ciarán Dunbar.
Thiocfadh leat a rá go bhfuair na Gaeil cic sna magairlí ar na mallaibh nuair a foilsíodh staitisticí na Gaeilge ó Dhaonáireamh 2011 don tuaisceart. Léiríonn na figiúirí nach bhfuil an Ghaeilge mar phríomhtheanga ach ag 4,164 duine sna Sé Chontae. (Sna 26 Chontae labhraíonn 77,000 an Ghaeilge go laethúil agus labhraíonn 110,000 í go seachtainiúil – figiúirí measartha ar féidir tógáil orthu.)
De réir mo chuid taighde féin áfach, atá bunaithe ar Dhaonáireamh 2001 agus ar thaighde eile, baineann níos mó na 4,164 duine úsáid as an Ghaeilge go rialta ó thuaidh. Dar liomsa, úsáideann tuairim ar 10,000 í go rialta agus suas go 22,000 í ó am go ham. Chomh maith leis sin, mhéadaigh líon na ndaoine le cumas áirithe sa Ghaeilge ó 167,487 in 2001 go 184,898
anuraidh (ó 10.4% den phobal go 10.65%) ach tháinig laghdú suntasach ar líon na ndaoine le léamh, scríobh, labhairt agus tuiscint na Gaeilge’ ó 75,125 go 64,847. Ar bhealach, tá dul chun cinn déanta ó thaobh líon na ndaoine a bhfuil eolas éigin acu ar an Ghaeilge, ach an ionann sin agus fíor-dhul chun cinn? Roinnt laethanta tar éis gur foilsíodh na figiúir seo ón Daonáireamh, tháinig staitistic eile chun solais ón
*
20 nós
gníomhaíochas
Roinn Oideachais ó thuaidh. Is é sin go bhfuil an Ghaeilge mar ghnáth-theanga laethúil an tí ag 986 páiste sna Sé Chontae, nó 0.3% den daonra - an ceathrú háit sa liosta. Ní gá a rá ach gur beag an méid é sin. Tá féidearthacht ann chomh maith go bhfuil áibhéil éigin déanta i roinnt cásanna. Dar le mo chuid taighde féin, thiocfadh dó go bhfuil líon na bpáistí atá á dtógáil le Gaeilge sa tuaisceart ag titim seachas ag fás (tá sé ag titim sa Ghaeltacht i gcónaí faraor). Is féidir, agus tá súil agam gurb é, nach bhfuil mo chuid taighde iomlán cruinn ach is cinnte dearfa nach ndearnadh aon dul chun cinn maidir le líon na bpáistí atá á dtógáil le Gaeilge sna Sé Chontae. Tá an-iontas ort a léitheoir dhíl faoi sin, nach bhfuil? Nach bhfuil réabhlóid teanga ar bun sa Tuaisceart? Is léir nach bhfuil. Cinnte, tá infrastruchtúr á thógáil, scoileanna a mbunú, ‘Gael-eagar’ á fhorbairt, ach ní raibh aon tionchar aige sin ar an Ghaeilge mar fhíortheanga bheo. Cén fáth? Bhuel, seans go bhfuil sé ró-luath an tionchar iomlán a fheiceáil go fóill. Nó arbh fhéidir gur chuir fás na Gaelscolaíochta isteach ar líon na bpáistí atá á dtógáil le Gaeilge – is é sin le rá nár bhac daoine le Gaeilge sa bhaile ar an ábhar go bhfaigheadh siad ón scoil í? Nó arbh fhéidir gurb í polasaí an Stáit ó thuaidh – agus ó dheas go deimhin – go gcuirfeadh siad an Ghaeilge chun cinn mar theanga dheas shlán chultúrtha chun baint ar shiúl ó na hiarrachtaí ‘contúirteacha’ sin í a chur
chun cinn mar chéad teanga? Tá sé fiú scríofa ar shuíomh idirlín mhóreagras Gaeilge gurb í an aidhm atá acu ná an Ghaeilge “a chur chun cinn”. Cad sa diabhal a chiallaíonn sé sin? Níl a fhios agam beo ach tá a fhios agam gur beag an bhaint atá aige le tógáil páistí le Gaeilge. Agus má tá muid dáiríre faoin obair seo agus faoin todhchaí atá romhainn nach luífeadh sé le ciall go gcuirfí béim ar chun cinn na Gaeilge mar theanga tí thar aon rud eile? Caithfidh mé a bheith ionraic libh, níl aon amhras agam, agus an réaltacht reatha mar atá anois, go bhfuil an Ghaeilge ag fáil bháis mar chéad teanga labhartha, ar fud an oileáin. Tá sí ag fás mar theanga caitheamh aimsire agus mar ‘coffee table language’ ach níl suim agam féin ach sa teanga bheo, i dteanga phobail na todhchaí. Ar ndóigh tá sé tábhachtach bheith réalaíoch faoin staid ina bhfuil muid agus gan dallamullóg a chur orainn féin ach ní fiú, agus ní ceart, géilleadh don diúltachas. Tá sé d’acmhainn againn an réaltacht seo a athrú. Go fírinneach tá sé de dhualgas orainn a bheith ag obair ar son domhain níos fearr. In ainneoin scéal seo na bhfigiúirí tá mé lán dóchais gur féidir leis an ghlúin seo – ‘Glúin NÓS’ más maith libh - an fáinne fí a bhriseadh agus an Ghaeilge a athneartú arís. Cad é an fáinne fí seo? Tugadh an ‘fíoras dubh’ nó an ‘black fact’ air uair den tsaol. Is é sin go raibh cainteoirí dúchais Gaeilge ag tógáil a gcuid páistí le Béarla.
Tá sé ag tarlú go fóill faraor, agus ní díreach sa Ghaeltacht amháin. Is léir nach dtógann ach fíormhionlach againn ár bpáistí féin le Gaeilge, ‘gníomhairí’ teanga san áireamh. Sin an fíoras dubh, an fhírinne gharbh, sinne féin mar Ghaeil atá ag marú na Gaeilge. Níl sí ‘faoi ionsaí ag an Bhéarla’ - sinn féin atá á marú agus muid ina suí cois tine. Ciallaíonn sé seo go mbíonn ar gach glúin an Ghaeilge a fhoghlaim arís mar dhara teanga, arís is arís eile, agus is beag an toradh air sin. Nach bhfuil sé in am don ghlúin seo an nós sin a bhriseadh agus clann a thógáil le Gaeilge? Ar ndóigh, tá páistí a dtógáil le Gaeilge i gcónaí, ach is ar éigean go bhfuil níos mó ná 3,000 páiste in Éirinn a bhfuil Gaeilge ó dhúchas acu. Ar ndóigh, ní leor iad seo chun todhchaí na teanga a chinntiú ná aon bhaol air. Níl dream ar bith seachas Comhluadar – a bhfuil amhras faoina thodhchaí – ag cur na Gaeilge chun tosaigh mar theanga tí. Suas daoibh féin mar sin a léitheoirí, an ghlúin nua, ‘Glúin NÓS’. Tógaigí bhur gcuid páistí le Gaeilge agus mairfidh sí. Tóg le Béarla iad agus ní mhairfidh. Sin é. I ndeireadh na dála, níl an rialtas chun cailín aimsire a chur ar fáil duit chun é a dhéanamh ar do shon. Ach tá práinn ann anois, is iomaí uair a dúradh é ach muna bhfaigheann muid greim ar an fhadhb seo anois agus muna gcothaíonn muid nós láidir úr inár measc, ní bheidh aon bhealach ar ais. Agus nuair a deirimise ‘anois’, anois atá i gceist agam.
tá sé d’acmhainn againn an saol a athrú. tá dualgas orainn.
glac síntiús linn put nós in your hands
+ FAIGH gach eagrán sa phost gach mí. + SÁBHÁIL 17% ar phraghas clúdaigh na hirise. + BÍ ar an eolas faoi bhuntáistí agus imeachtaí speisialta NÓS. + ÍOC anois ar líne le cárta creidmheasa trí PAYPAL ag www.nosmag.com nó le seic/ordú poist do NÓS leis an bhfoirm seo thíos. NÓS Cultúrlann McAdam Ó Fiaich 216 Bóthar na bhFál Béal Feirste BT12 6AH Ainm / Name: Seoladh / Address: Rphost / Email: Fón / Phone:
ROGHNAIGH SÍNTIÚS: Éire €50 / £40 Sasana, Alba, Cymru £50 An Eoraip €80 Cuid eile den Domhan €90
22 nós
teic
gloiní leathlána
*
teic
Caitheann Eoin P. Ó Murchú súil ar fhorbairt nua a chuirfidh gliondar, nó scanradh, ar an domhan: Google Glass. Ceart go leor a ghloiní, taifead físeán...
b
íodh eagla ort, bíodh an-eagla ort. Sceoin fiú amháin. Má cheap tú go raibh ré na teiceolaíochta linn bhí dul amú ort. Is anois a éireoidh cúrsaí spéisiúil. Tá na micrishliseanna ag éirí níos lú de réir a chéile, an chumhacht phróiseála ag méadú leis is tá dul chun cinn féideartha mór eile ag teacht inár dtreo. Chuala tú trácht ar ghuthán cliste, ar gheilleagar cliste is ar an mbuama cliste féin, fear fáilte mhór chroíúil roimh spéaclaí cliste! Spéaclaí? A deir tú. Ha! A deir an duine eile. Cad tá i gceist, ag magadh atá tú, conas a d’éireodh leo sin? Clár forbartha ag Google é Togra na Gloine le spéaclaí cliste a chur ar fáil. Táthar ag déanamh tastála ar an táirge ó Aibreán na bliana seo caite. Gléas cinn a bheidh ann a chuirfidh ‘réaltacht bhreisithe’ ar fáil. Is éard atá i gceist leis sin ná leibhéal ríomhaireachta sa ghnáthshaol agus tú ag siúl timpeall is ag dul go chúraimí an lae. Google Glass atá á thabhairt air, aka Gloiní Gúgail. Cuireann sé eolas ar fáil mar a bheadh guthán cliste ann agus is féidir leis dul ar an idirlíon trí orduithe gutha. Tá scáileán beag ann, agus is féidir leat téacsanna nó ríomhphostanna a sheoladh uaidh is a léamh air, chomh maith le glaonna a chur. Tá cuma íostach, is é sin dearadh bunúsach, orthu, níl i gceist ach stiall alúmanaim le dhá phaiste sróine agus gloine bheag bhídeach don tsúil dheis. Baineann siad úsáid as Android, córas oibriúcháin Google agus is ón teach draíochta céanna a chum carranna gan tiománaithe a thagann na gloiní seo. Is féidir físeáin ardghléine sa chéadphearsa a thógáil leis na gloiní, níl ort ach ‘OK glass, record video‘ a rá. Beidh le feiceáil fós an gcuirfear fógraíocht isteach i ngloiní mar seo, ach d’fhógair Google nach raibh i gceist acu déanamh amhlaidh. Pé scéal tá an t-idirlíon ar maos le físeáin a léiríonn drochthionchar samhalta na ngloiní; ag tuar go mbeidh an cine daonna ina chibearganna* gan mhoill. Ní seo an chéad uair ar smaoiníodh ar a leithéid ach is dócha gurb í an uair is mó a bhfuil seans ann go n-éireoidh leo. Is cosúil go bhfuil Google an-mhórtasach go deo as na spéaclaí seo, bhí comórtas acu le deireanas feiscint cé a
nós 23
*
24 nós
teic
gheobhadh cead a gcinn iad a cheannach ar $1,500 (¤1,150) fiú! Táthar ag ceapadh go mbeidh siad ar díol don ghnáthphobal roimh dheireadh na bliana is go mbeidh thart ar an gcostas céanna orthu. Cé gur gnáthradharc anois é, má bhreathnaíonn tú ar shlua amuigh faoin aer, cuid mhór acu ar a bhfóin nó ar a ‘ríomhairí’ póca d’fhéadfá a rá, ní dóigh liom go mbeidh an glacadh céanna leis na spéaclaí seo. Is ráiteas ollmhór faisin is fealsúnachta fiú amháin a leithéid a chaitheamh. Ceapaim féin go mbeidh siad chun ar n-aimhleas ar deireadh thiar, ach níl aon amhras orm ach go gcaithfear is go dtitfear i ngrá leo chomh mór céanna is atá daoine lena n-iFóin ionúin, uair éigin. Cé go bhfuil Google geall le bheith lánuilechumhachtacht ar na saolta seo, theip go tubaisteach ar Google+ (ní móide a rá!) agus cé go mbíonn trácht ar Google Hangouts ó am go chéile is beag duine a thuigeann mórán faoin líonra gan trácht ar a úsáid. Thóg Facebook agus Twitter an lá leo, in Éirinn pé ar bith. Níl an todhchaí mar a fheictear do Google é rófhada ó Minority Report le ladrainn* fhaireachais agus ríomhaireacht gan teorainn is gan cead an t-idirlíon a úsáid ach sa chás go gcuireann tú d’ainm leis, le nach ndéanfar aon rud as alt, tuigeann tú. Is iomaí fadhb a d’éireodh as na gloiní seo; daoine a
bheith á thaifeadadh i nganfhios, ach an rud is measa ar fad dar liom, go sóisialta, ná an cur isteach a dhéanfadh sé ar chomhráite, is daoine a bheadh ag cur ag gcuid ama ar fad amú orthu. Is cuimhin linn ar fad tús scaipeadh na nguthán cliste nuair a chuirtí isteach ar gach tríú comhrá le ‘Féach ar an bhfíseán greannmhar seo’. Ní hamháin sin ach mhill na fóin sin tráthanna na gceist orainn ar fad, tá an chaimiléireacht tar éis iad a loit chomh mór sin gur deacair iad a eagrú a thuilleadh. Mana ag Google is ea ‘Na Bí Olc’. Tá cuid de cheannairí an chomhlachta tar éis caint a dhéanamh ar ionchlannáin* san inchinn, cinn a ligfeadh duit cuardach idirlín a dhéanamh díreach trí smaoineamh ar rud nó do smaointe a thaifeadadh. An t-aon fáth nach bhfuil fonn orthu dul chun cinn leo seo faoi láthair ná nach bhfuil an teicneolaíocht maith a dhóthain fós. Ná bímis olc. Tá sceoin orm. Bíodh orainn. *Cibearg = duine a bhfuil cuid acu déanta/feabhsaithe le teicneolaíocht. *Ladrainn = ‘eitleáin’ fhíorbheaga a choinníonn súil ar bhaill den phobal, in úsáid i Stáit Aontaithe Mheiriceá (SAM) cheana. *Ionchlannán = píosa beag innealra a chuirfí isteach sa cholainn, micrishlis san inchinn mar shampla.
*
26 nós
Ceol
taisteal
A
ar thóir an airgid
g seasamh 4090m ó leibhéal na farraige, tá an baile mianaigh Potosí, an chathair is airde ar domhan. Ach níos mó ná seo is cathair álainn í atá ar liosta oidhreachta UNESCO agus tábhacht stairiúil ar leith léi. I lár na 15ú aois aithníodh Potosí mar cheann de na chathrachha is tábhachtaí i gCríocha Mheiriceá ar gheall ar mhian airgid. Tá sliabh ann go fiú ‘Cerro Rico’ a chiallaínn ‘cnoc saibhir’ agus creideadh gur as airgead a rinneamh é. Ba bhaile mianadóireachta luachmhar é Potasí agus bhí tionchar
nach beag aige ar fhás Impireacht na Spáinne i gcoitinne. Cruthaíodh saibhreas iontach de lucht rachmas na Ríochta. Tá nath cainte a bhaineann leis an cheantar sa Spáinnis ‘Valer un potosí’ a chiallaíonn gur fiú na múrthaí airgid tú. Seasann an baile ar a fhanaí féin faoi radharc an chnoic. Áit chiúin shéimh í anois ach tchítear rian den choilíneachas fós san ailtireacht atá timpeall El Centro Lena Diontai Terracotta, tithe dathúla agus foirgnimh bhreátha a léiríonn stáir na háite go beacht.
Ag barr an bhaile, tá an seanmhianach airgid fós oscailte. Díol spéise turasóireachta atá ann ach ní haon pháirc siamsaíochta í. Mianach ceart oibre é fós leis na contúirtí uilig a bhaineann lena leithéid. Dúirt an treoraí linn agus muid ar turas go maraítear 30 daoine anseo gach bliain! Shiúil muid isteach fríd oscailt cung an mhianaigh agus chrom muid síos isteach linn sa dorchadas. Bhí muid gléasta mar thurasóirí amaideacha agus culaith éadaí miandóireachta orainn. Mar gheall ar an airde mhór níl mórán aeir sa Bholaiv
*
taisteal
nós 27
scéalta Gringo cCBg caoimhín ó fearáin ar turas ar fud mheiriceá theas ach taobh istigh de na tolláin tanaí deannachúla bhí sé i bhfad ní ba mheasa. Cé go raibh mascanna orainn níorbh fhiú iad. Bhí smúit ar fud na háite agus deacrachtaí agam anáil mhaith a tharraingt. Bhí mé in ann an teas a sheasamh agus muid ar an chéad urlár ach d’inis an treoraí dúinn gur ardaigh an teas níos teo agus níos teo de réir mar a théann tú níos faide síos. Rinne muid cuid mhaith den turas ar ár lámha is ar nglúnta ag scríobáil idir urláir agus tríd pasáistí beaga agus fríd poill. Casadh ar oibrithe anois is arís ar an bhealach i lúbra an mhianaigh agus roinn muid an méid a cheannaigh muid sa mhargadh roimh ré leo - toitiní, deochanna, dinimít fiú (mar a dúirt mé chéanna, níl mórán airde ar ‘health and safety’). Ach, an rud is tábhachtaí ná na duilleoga chócó, a chuidíonn leo aer a thógáil isteach, chomh maith leis an ocras agus tuirse a choinneáil uathu. Bíonn muintir na Bolaive de shíor á gcogaint agus déanann siad an-dochar dá bhfiacla. Bhí muid ábalta seans sosa a thabhairt dóibh chun sult a bhaint as na bronntanais nuair a ligtear dúinn triail a bhaint as an obair. Tá an mianach chomh sean sin nach bhfuil inneal-uirlisí ar bith ann ná ardaitheoirí ach oiread, cé go dtéann sé go domhain faoi thalamh. Déantar gach rud de lámh agus glactar gach rud amach le hulóga, iarnróid agus neart allais. Ní haon ionadh nach dtiocfadh liom mórán cloch a bhriseadh.
Saol crua is ea saol an mhianadóra. Bíonn sé ag obair de lá is d’oíche i dtolláin bheaga chraptha, i ndorchadas is teas agus ní bhíonn i ndán dóibh as ach bás luath. De ghnáth ní féidir ach 15 bliain a caitheamh sna mianaigh sular dtéann na mianaigh i bhfeidhm ar an chorp. Glactar leis an obair seo mar gheall ar an pháigh áfach. Is féidir pá míosúil na háite (45-55) a mhéadú faoi
dhó nó faoi thrí sna mianaigh. Nuair a d’éalaigh muid amach uaireanta ní ba mhoille bhí muid ní ba chosúla le mianadóirí ná mar a bhí agus muid ag dul isteach. Caithfidh mé a admháil go raibh mé an-sásta a bheidh amuigh faoin spéir arís. Taithí agus léargas an-mhaith a bhí ann ach níl mé cinnte an ndéanfainn arís é amach anseo.
*
28 nós
Ceol
saol
bia, díthógtha hugh corcoran
“Níl a leithéid de rud ann agus eolaíocht sa chócaireacht,” arsa Ferran Adrià, thuas, agus é faoi agallamh faoin choincheap ‘Desconstrucció’, nó Díthógáil. Is barúil shuimiúil í seo do dhuine a rinne a shaol amach as cócaireacht lán d’eolaíocht, nó ailceimic dar le cuid daoine. Ach an coincheap taobh thiar den Díthógáil, ní bhaineann sé le heolaíocht, bainneann sé le ‘fios’, mar a deir sé féin, agus an phríomhaidhm atá aige, ní le staidéar a dhéanamh ar fhobairt chócaireachta ach le dráma a dhéanamh ina bhialann, agus an bia a bheith mar phríomhcharachtar ann. Tá Ferran Adrià - ‘an chef is fearr ar domhan’ - i mbún Decontrucció le 18 bliain anuas ar Chósta Cróga (nó Costa
Brava) na Catalóine. An smaoineamh ná bia a bhriseadh síos go dtí an bunleibhéal agus é a atógáil arís mar rud éigin eile ar fad le huigeacht (texture), dath nó fiú teocht difirúil ach leis an bhlás (nó na cuimhní) céanna. Bhain bialann Adrià ‘El Bulli’ aitheantas domhanda, le táblaí curtha in áirithe dhá bhliain roimh ré. “Is féidir ithe go maith sa bhaile,” arsa Adrià, “ach is rud iomlán eile atá i gceist anseo, is eispéireas é.” Tá ‘El Bulli’ druidte faoi láthair agus pleananna sa tsiúl le hionad cócaireachta cruthaithí a oscailt ar an bhliain seo chugainn ach is cinnte gur eispéireas a bhí ann - bhí briogáid 30 chef ag obair sa cistín ag aon am amhain,
i mbialann le 50 suíochain! Ní dhéanann Adrià biachláracha ‘a la carte’ - bíonn gach aon rud go hiomlán pleanáilte, an fíon ina measc. Tá cáil bainte amach aige mar gheall ar bhiachláracha de phláitín i ndiaidh pláitín a thagann aniar aduaidh ar an aoí agus a thugann air/uirthi smaointiú caidé atá á ithe acu. Cúr bán le blas ‘gin tonic’ nó uachtar reoite le blás cáise air, tá Adria ag magadh ort agus air féin is cósúil, ag iarraidh súgradh le do chuid mothúchán agus cleasa a imirt ar d’intinn. Bhí scéal ag cara de mo chuid a d’oibrigh leis uair amháin go ndearna Adrià plátaí, foirc agus sceana amach as bia. Shuígh na haíonna síos agus d’fhan siad ar a gcuid bia, agus d’fhan siad, agus
*
saol
tortilla patata ‘díthógtha’ (riar amháin) Comhábhair • x2 Práta • x2 Ubh • x1 Oinniún • Ola olóige • Bainne Modh • Scamh na prátaí agus cuir ar fiuchadh iad. • Gearr leath-oinniún go mín agus cuir ar an teas é le hola olóige agus salann go dtí go bhfuil siad donn agus ‘caramalaithe’. • Scar an buíocán ón ghealacán agus cuir i mbabhlaí éagsúla iad.
d’fhan siad. Idir an dá linn, bhí Adrià ag gáire mar a bheadh páiste dána ann sa chúlra. Fá dheireadh thosaigh cuid de na haíonna ag fiafraí cén áit a raibh an bia agus caidé a bhí á ghlacadh chomh fada sin! Tháinig Adrià amach ag gearán, “Caidé atá ag gabháil ar aghaidh? Níl sibh ag ithe! Nach maith libh bhur gcuid bí?!” Dá mba mhian leat féin triail a bhaint as ‘díthógáil’ an bhia de réir stíl an chócaire chlúitigh Chatalónaigh, seo oideas a rachaidh i bhfeidhm ar do chairde oíche éigin. Is ‘tortilla patata’ atá i gceist anseo, ach ní cosúil le ceann ar bith a bhí agat ariamh. Níl sé ró-dheacair agus níl mórán de dhíth ó thaobh comhábhair nó trealamh de.
nós 29
• Déan na gealacáin isteach i gcúr agus cuir ar leataobh iad. • Ar bharr na bprátaí, i mbabhla miotail, cócaráil na buíocain le giota salainn agus ola, á meascadh i gcónaí, agus nuair a éiríonn an sú níos tibhe, stop agus bain ón teas é. • Cuir an sú ar leataobh chomh maith. • Bain na prátaí brúite as an uisce agus déan brúitíní amach astu ag cur giota bainne agus ola leis, chomh maith le salann go dtí go bhfuil na prátaí ina sú comh maith. • Measc, go séimh, na brúitíní isteach leis an chúr gealacáin. • Cuir giota den oinniún isteach ag bun gloine, ansin an sú buíocáin agus ansin an ‘mousse’ prátaí ar bharr. • Sin agat, ‘Deconstrucció de Tortilla Patata’. Ith é le spúnóg agus amharc ar aghaidheanna do chairde.
an g spota
G
*