Meteorologica december 2012

Jaargang 21 - nr. 4 - December 2012

METEOROLOGICA

Het verschil tussen foto’s en beelden vanuit satellieten

Invloed van smeltwater op de Groenlandse ijskap is groter dan gedacht

Reconstructie van de winter 1812-1813 tijdens Napoleons veldtocht

Uitgave van de Nederlandse Vereniging ter bevordering van de Meteorologie

Jaargang 21 -

nr.

4-

Artikelen

4

De

winter

7

Exit satellietfoto’s Kees Floor De

beweging van de

Groen-

landse ijskap

Paul Smeets

16

De

2012

15

Rubrieken

1812-1813, Mythe en werkelijkheid (Deel II) Wouter Lablans en Gerard van der Schrier

11

december

kalender, het jaar, de

klimatologie en langetermijn-ver-

Promoties Nieuwe producten NVBM mededelingen Seizoensoverzicht Korte berichten Index jaargang 21, 2012

Columns

Brief van het front Huug van den Dool Vuile handen?

Kees Stigter

27 29 29 31 32 34

15

19

33

(deel 2) Henk de Bruin en Huug van den Dool. wachtingen

19

De

invloed van waterpartij-

en op het stedelijk warmte-eiland effect en thermisch comfort

Anna Solcerová, Natalie Theeuwes en Gert-Jan Steeneveld

22

Samenvatting Buys Ballot 2012 Arjan van Beelen, Anneke van de Boer, Marie Combe, Ward van Pelt, Maria Rugenstein, Marina Sterk, Melchior van Wessem, Renske de Winter en Gert-Jan Steeneveld symposium

Advertenties

Wittich & Visser RTL Weer en Verkeer Wageningen Universiteit Catec Utrecht University Colofon Buienradar

Van

Omslag Grote afbeelding. Uitwaaierende aspluim tijdens een uitbarsting van de Etna op Sicilië op 30 oktober 2002. Deze foto is ‘van opzij’ gefotografeerd vanuit het internationaal ruimtestation ISS en zou met recht een “satellietfoto” genoemd kunnen worden. Deze woordkeus is van belang omdat de opnametechniek bij deze foto wezenlijk anders is dan de beelden die meestal van satellieten afkomstig zijn en ook vaak “satellietfoto’s” worden genoemd terwijl het dan om samengestelde beelden gaat die de kwalificatie “foto” eigenlijk niet verdienen (bron: NASA, zie bladzijde 7).

Foto linksonder. Een smeltwatermeer op de ijskap van Groenland.

Deze meren vormen zich in de zomer als temperaturen op de ijskap sterk stijgen. Als het smeltwater in dit meer een weg kan vinden naar de onderkant van de ijskap dan kan dat tot een sterke toename van de stroomsnelheid van het ijs leiden. Dat dit proces ook op Groenland zo’n grote invloed

heeft was tot nu toe niet bekend, maar langjarige metingen van het IMAU tonen dit nu duidelijk aan (zie bladzijde 11).

Foto rechtsonder. De dagminimum temperatuur voor Europa voor 8 januari 1982. De eerste paar dagen van deze maand vertonen grote overeenkomsten met de temperaturen die het leger van Napoleon moet hebben meegemaakt in de winter van 18121813 en wel in de eerste dagen van december 1812. Een reconstructie van de winterse situatie in die winter geeft aan dat het mislukken van de veldtocht van Napoleon tegen de Russen zeker niet alleen aan het weer te wijten was (zie bladzijde 4).

2 6 12 26 28 35 36

22

de hoofdredacteur

Ooit heeft iemand een formule opgesteld voor hoe erg (E) een ramp is. Hij kwam tot zoiets als E = ln{N/(TxA)}, hierbij is N het aantal slachtoffers, T is de hoeveelheid tijd sinds de gebeurtenis en A is de afstand tussen de persoon voor wie E wordt berekend en de gebeurtenis.

Dat deze formule niet helemaal klopt blijkt uit de gevolgen van twee recente tropische cyclonen: Sandy in de VS and Bopha in de Filipijnen.

Beide ongeveer even lang geleden (stel T=1). Sandy (N=75; A=7500 km) Bopha (N=600; A=10500 km).

Dit geeft E= -4.6 voor Sandy en E= -2.9 voor Bopha. Dus Bopha zou erger moeten zijn naar ons idee; toch is dat niet zo. Ook op het web scoort Sandy met 94.8 miljoen hits beduidend hoger dan Bopha met 1.6 miljoen. Een extra factor is de invloed van de media. Die vertekenen dit beeld enorm. Wij doen er nog een schepje bovenop want onze columnist Huug van den Dool bericht “vanaf het front” uit de eerste hand hoe zo’n ramp in de VS wordt verslagen

door de media. Samen met Henk de Bruin beschrijft hij overigens ook (in deel 2) de eigenaardigheden van onze kalender. Een ander tweeluik is het vervolg op het artikel van Wouter Labans en Gerard vd Schrier over de koude winter van 200 jaar geleden.

Ook op Groenland kan het koud zijn, maar zorgt de “warmte” daar voor alarmerende indicaties over het afsmelten van de ijskap. Paul Smeets legt uit waarom. De zomerse warmte in steden wordt besproken in het artikel van Anna Solcerová e.a. met daarin het effect van waterpartijen in de stad. Kees Floor legt nog één keer uit wat nou het verschil is tussen beelden en foto’s van satellieten (tvpresentatoren: dit even aandachtig lezen). En tenslotte, voor de 2e keer dit jaar, een impressie van het meteorologische promotieonderzoek van “jonge mensen op weg naar hun doctorstitel”.

Ik wens u, mede namens de rest van de redactie veel leesplezier, prettige feestdagen en een heel goed 2013.

Leo Kroon

Meteorologica 4 - 2012

3

De winter 1812-1813 MYTHE EN WERKELIJKHEID (DEEL II)

Wouter Lablans en Gerard van der Schrier (KNMI) In het eerste deel van dit artikel hebben we gezien hoe de veldtocht naar Rusland van Napoleon in twee stappen mislukte. De militaire nederlaag vond geruisloos plaats, toen tijdens het verblijf van de Grande Armée in Moskou het machtsoverwicht naar de Russen overging. Daarna vond, als tweede stap, de ondergang van de Armée plaats op de terugtocht van Moskou naar Polen. Napoleon schreef het mislukken van de veldtocht geheel toe aan de gevolgen van de koude in de maanden november en december 1812. Dit is een mythe die een hardnekkig bestaan leidt, maar die aantoonbaar onjuist is.

De winter 1812-1813 nader beschouwd Om een indruk te krijgen van de weersomstandigheden waaronder de Grande Armée begin december 1812 gebukt ging, doen we hier een poging om deze te reconstrueren. De methode die gebruikt wordt is om te zoeken naar een passend ‘analoog’ voor december 1812 in het moderne record uit de ECA Dataset (www.ecad.eu). Hierin zijn een aantal reeksen met daggemiddelde temperatuur beschikbaar die teruggaan tot minstens 1812. Relevant voor dit werk zijn de reeksen van St. Petersburg, Stockholm en Praag.

Figuur 1 geeft de daggemiddelde temperaturen voor begin december 1812 voor St. Petersburg, Stockholm en Praag.

Deze metingen suggereren invallende koude vanuit het noordoosten die eerst St. Petersburg bereikt, en zich daarna uitbreidt over Europa.

Op basis van de temperatuurreeks van St. Petersburg zoeken we naar een modern analoog. Geïnspireerd door de woorden van Van den Dool (1994), die waarschuwt dat het zoeken van een analoog die binnen de meetnauwkeurigheid op de

originele situatie lijkt een meetreeks van de orde van 1030 jaar vereist, zoeken we naar een reeks van dagen die binnen een ruime marge (3ºC) lijkt op die van begin december 1812. Gezocht wordt naar een reeks van dagen die ongeveer even koud was en ongeveer even lang was als de reeks van dagen van begin 1812. Het bleek voldoende om een reeks van dagen te zoeken waarbij de temperatuur van de eerste dag lijkt op die van 4-12-1812 de tweede dag op die van 5-12-1812, de vijfde dag op die van 8-12-1812 en de zevende dag op die van 10-12-1812. De motivatie om tussenliggende dagen niet in de zoektocht te betrekken is om een periode van een aantal dagen te vinden die zoveel mogelijk op de situatie van 1812 lijkt, zonder zoveel overeenkomst te eisen dat er geen geschikte analoog gevonden wordt. De verwachting is dat zoeken op basis van deze selectie van dagen een soortgelijke langere koudegolf oplevert als die van december 1812.

Deze zoektocht levert drie verschillende perioden in het moderne record op. De periode 3 t/m 14 januari 1982 past het beste bij de gegevens die bekend zijn van begin december 1812.

Figuur 2 geeft de minimumtemperatuur

Figuur 1. Daggemiddelde temperaturen voor begin december 1812 voor Stockholm, Praag (Klementinum) en St. Petersburg.

4

Meteorologica 4 - 2012

voor één dag uit de moderne analoog voor begin december 1812. Op deze dag, 8-1-1982, is duidelijk de koude tong te herkennen die vanuit Noord-Rusland binnendringt in Scandinavië en Oost- en Midden-Europa. Kaarten met de luchtdrukverdeling voor de moderne situatie geven aan dat al op 1 januari 1982 een hogedrukgebied aanwezig is in NoordScandinavië dat een traditionele geblokkeerde situatie geeft. Dat hogedrukgebied zwakt in eerste instantie iets af, om vanaf 6 januari weer in kracht toe te nemen; het centrum beslaat dan geheel Noorwegen.

Op 7 januari 1982 bereikt het hoog zijn hoogtepunt met een druk van circa 1040 mbar over Zuid-Noorwegen en een laag over Wit-Rusland en de Oekraïne van circa 1000 mbar, wat een sterke aanvoer van ijzige lucht uit Noord-Rusland geeft.

Volgens figuur 2 voerde het traject de troepen op hun tocht van Moskou naar Polen in begin december 1812 juist door het in die periode koudste deel van Rusland. De rode stippen in figuur 2 geven Moskou en Vilnius aan, waarbij Vilnius de stad is waar de Grande Armée op 7 december 1812 aankwam. Een ongelukkige samenloop van omstandigheden die door de combinatie van de kou met

Figuur 2. De dagminimum temperatuur voor Europa voor 1982/01/08.

De rode stippen geven de locaties van Moskou en Wilna (Vilnius) aan. De oversteek over de Berezina, nabij de stad Barysaw in Wit-Rusland, is circa 210 km ten OZO van Vilnius gelegen.

onvoldoende voeding en kleding tot de in deel I van dit artikel beschreven ondergang leidde van de troepen die er eind november in geslaagd waren de Berezina over te steken.

Tabel 1 geeft de minimum- en maximumtemperatuur voor Vilnius voor begin januari 1982. Hoewel de temperatuur wel laag is, tot -20.4ºC, zijn deze waarden niet zo extreem als de waarden die Napoleon's artsen rapporteerden. In deze periode komt de maximum temperatuur alleen in het begin net boven 0ºC uit, voor de rest van de periode blijft deze stevig onder het vriespunt. In de moderne analoge periode wordt ook sneeuw gerapporteerd. Het gaat te ver ook de waarnemingen van de sneeuwdikte uit de analoge periode representatief te achten voor die van december 1812. In de literatuur vinden we toch een bevestiging voor een sneeuwdek, al is het onduidelijk wat de dikte geweest is. De belangrijkste hinder die de sneeuw opleverde was de gladheid van de wegen volgens deze bronnen, al is niet uit te sluiten dat eenvoudige bevriezing van het modderspoor de gladheid veroorzaakt zou kunnen hebben. Het meest markante voorbeeld daarvan deed zich ongetwijfeld voor toen de Armeé, toen nog ongeveer 8000 man sterk, op 10 december Vilnius verliet, onder leiding van maarschalk Murat, want Napoleon had enkele dagen eerder het leger verlaten. De weg van Vilnius naar het westen was zo steil dat de weg wegens de gladheid alleen te voet begaanbaar was, de kanonnen en de bagagewagens bleven steken. Daaronder waren de wagens met de legerkas die vijf miljoen francs groot was, in gouden en zilveren munten. De kisten werden opengebroken en geplunderd, eerst door de Fransen, die spoedig werden verjaagd door kozakken; zo kreeg ieder zijn deel.

De geleden schade had geheel kunnen worden voorkomen als, zoals Zamoysky

zegt: van Hogendorp of een andere functionaris wat zand op de helling had gestrooid. Van Hogendorp (figuur 3) had in Vilnius de leiding als gouverneurgeneraal van Litouwen, hij is behouden in Nederland teruggekeerd.

De mythe van de winterkou In het 29e bulletin van de Grande Armée, waarin Napoleon vermeldde dat in november en december 1812 verliezen geleden werden door de koude, verzweeg hij dat de oorlog reeds sinds oktober een verloren zaak was, omdat toen het machtsoverwicht naar de Russen was overgegaan. Het viel ons op dat in de publicaties waarin de veldtocht zeer gedetailleerd is beschreven, zoals door Blond (1979) en door Zamoyski (2004), het aan de lezer wordt overgelaten om het verschil op te merken tussen de feitelijke nederlaag in oktober 1812 en de ondergang van de Armée die daar in december op volgde. We zetten daarom ons literatuuronderzoek nog wat voort en vonden drie auteurs die aan de betrekkelijke betekenis van de winterkou expliciet aandacht besteedden, H. de Beaufort, J. Buisman en J. Presser.

Uit de biografie van Gijsbert Karel van Hogendorp (figuur 4) door de Beaufort (1979) blijkt dat deze er geheel andere politieke opvattingen op na hield dan zijn broer Dirk die generaal was in het leger van Napoleon.

Gijsbert van Hogendorp hield zich in de Franse tijd bezig met het voorbereiden van de terugkeer van de prins van Oranje naar Nederland. Hij volgde de verrichtingen van Napoleon op de voet en hij concludeerde daaruit kortweg: Verslagen was Napoleon de zeventiende oktober uit Moskou vertrokken. En later: de terugtocht was een rampzalige vlucht geweest.

Een zeer vroege en duidelijke verwerping van de mythe van Tabel 1. Dagelijkse minimum en maximum temperatuur de winterkou. en sneeuwdikte voor Vilnius voor begin januari 1982.

Datum

19820103 19820104 19820105 19820106 19820107 19820108 19820109 19820110 19820111 19820112 19820113 19820114

Minimum temperatuur

Maximum temperatuur

Sneeuwdikte (cm)

-6.4 -3.1 -7.7 -17.3 -20.4 -20.0 -17.5 -10.0 -7.3 -8.8 -10.3 -6.3

-2.9 2.1 2.9 -7.6 -15.9 -16.0 -6.2 -6.4 -4.2 -4.5 -4.4 -2.7

34 32 32 36 40 40 41 42 43 45 45 46

In onze tijd vinden we een verwerping van de mythe bij Buisman (2012) in enkele zinnen: Napoleon benadrukt (en dat doen ook zijn biografen) dat de oorzaak van het vreselijke fiasco het winterweer is en niet zozeer de Russen. Dat komt hem uiteraard beter uit, maar is historisch onjuist.

Figuur 3. Dirk van Hogendorp. Lt. Generaal in de Grande Armée. Na 1810: Comte de l’ Empire.

Deze visie van Buisman vinden we ook bij Presser (1946), maar veel uitvoeriger uitgewerkt. In zijn biografie getiteld ‘Napoleon, Historie en Legende’ zocht Presser naar een verklaring voor het feit dat niet alleen door Napoleon zelf een veel te positief beeld van zijn activiteiten is gegeven, maar dat dit ook het geval is in vele publicaties van anderen die in Frankrijk na zijn verbanning naar St Helena zijn verschenen. In zulke publicaties worden de bekwaamheden van Napoleon naar voren gehaald en worden zijn fouten en zijn tegenslagen buiten beschouwing gelaten of toegeschreven aan niet te voorziene omstandigheden, zoals de koude op het einde ven de veldtocht naar Rusland. Presser noemt dit de Napoleon legende. Hij schrijft deze

Figuur 4. Gijsbert Karel van Hogendorp. Nederlands staatsman. Na 1811: Graaf van Hogendorp.

Meteorologica 4 - 2012

5

geschiedvervalsing toe aan de ontwikkelingen in de Franse binnenlandse politiek na 1814. De door de grote mogendheden op de troon geplaatste Bourbon-koningen, Lodewijk XVIII en daarna Karel X, waren weinig populair, waardoor het ‘bonapartisme’ reeds snel weer een belangrijke politieke richting werd. In

Figuur 5. Keizer Napoleon III. 6

Meteorologica 4 - 2012

1848 kwam er zelfs weer een Bonaparte aan de macht, Charles-Louis Bonaparte, de zoon van Lodewijk Napoleon die van 1806 tot 1810 koning van Holland was, eerst als president van de republiek, van 1852 tot 1870 als keizer Napoleon III (figuur 5). Door deze ontwikkeling was het klimaat in Frankrijk lange tijd gunstig voor ‘bonapartistische’ geschiedschrijving waarin van Napoleon een veel te gunstig beeld wordt gegeven. Er is in Frankrijk ook later weinig gedaan om de te positieve waardering voor Napoleon te corrigeren, hoewel hij toch de dood van honderdduizenden op zijn geweten had.

Zo werd in 1921 de sterfdag van Napoleon met veel eerbetoon herdacht.

Presser merkt op dat als men de beschikbare gegevens nauwkeurig beschouwt er op het opereren van Napoleon als veldheer heel wat aan te merken valt, ook al in de tijd dat hij zijn grote successen behaalde. Zo signaleert Presser dat de onvoldoende verzorging van de troepen, die in 1812 zo veel bijdroeg tot het mislukken van de veldtocht in Rusland, ook bij zijn vroegere veldtochten al voorkwam. Ook toen lukte het door de snelheid van de troepenbewegingen, een specialiteit van Napoleon, vaak niet

om de troepen behoorlijk te verzorgen, maar men kon dan leven van het land waarin men opereerde, door het aankopen van voedingsmiddelen of door plundering. Maar ook toen leidde de onvoldoende verzorging soms tot verliezen door uitvallers en desertie. Daaraan werd niet veel aandacht besteed omdat die veldtochten na korte tijd werden afgesloten met een overwinning, waarna de overwonnen partij moest voorzien in het onderhoud van de troepen van de overwinnaar. Bij de veldtocht van 1812 streefde Napoleon ook naar een snelle overwinning in West-Rusland. Toen deze overwinning uitbleef beging hij de reeks van fouten die tot zijn ondergang hebben geleid. Presser rekent evenals van Hogendorp en Buisman af met de mythe van de winterkou. Ook Presser is van mening dat de militaire nederlaag plaats vond tijdens het verblijf van de Armée in Moskou, want als hij het grote aantal uitvallers op de tocht naar Moskou bespreekt zegt hij: Het leger kwam daardoor al verslagen, want te zwak, in Moskou aan. Later maakt hij verschil tussen ‘het grote publiek’ en ‘serieuze onderzoekers’ als hij zegt: Onder het grote publiek heerst nog altijd de mening dat het leger, het onoverwinnelijke leger

van vijftig veldslagen, de nederlaag geleden heeft tegen de koude, tegen de natuur van het Noorden. En ook: Toen de koude onbarmhartig werd, heeft zij niets anders gedaan dan een leger dat al helemaal voor de ondergang stond, te vernietigen.

Dat is de eenvoudige waarheid, waaromtrent bij alle ernstige onderzoekers een communis opinio bestaat.

Dit betekent dat bij Presser de mythe van de winterkou deel uitmaakt van wat hij de Napoleon-legende noemt.

In de winter van 2012 op 2013 zal in de media ongetwijfeld aandacht worden besteed aan de veldtocht van 1812, de slag bij Borodino werd in Rusland reeds op 7 september 2012 nagespeeld op last van president Poetin.

De auteurs van dit artikel zijn er benieuwd naar of de mythe van de winterkou nog steeds leeft, of dat door de invloed van ‘ernstige onderzoekers’ een meer realistisch beeld van de veldtocht ingang heeft gevonden.

Literatuur Beaufort, H. L.T. de, 1979: Gijsbert Karel van Hogendorp, grondlegger van het koninkrijk. Donker Rotterdam.

Blond,G., 1979: La Grande Armée. Robert Laffont, Paris.

Buisman, J. 2012: Duizend jaar weer, wind en water in de Lage Landen (Deel VI), Ongepubliceerd manuscript.

Dool, H., van den, 1994: Searching for analogues, how long must we wait? Tellus 46A : 314-324.

Presser, J., 1946: Napoleon, Historie en Legende. Elseviers Historische Bibliotheek.

Zamoyski, A., 2004:1812, Napoleon’s Fatal March to Moskou, Collins Publ.

Exit satellietfoto’s Kees Floor In het verleden heb ik veel geschreven over satellietfoto’s. Vijftien jaar geleden ben ik daarmee gestopt. Deskundigen hadden me ervan overtuigd dat het beter was om te spreken over satellietbeelden. Wat is het verschil? Daarover gaat dit artikel. Misschien komen we het begrip satellietfoto’s hierna ook in Meteorologica niet meer tegen.

Op 1 april 1960 bracht NASA de Tiros-1 in een baan rond de aarde. Deze eerste weersatelliet was onder andere voorzien van twee televisiecamera’s met beide een bandrecorder waarop de satellietfoto’s werden opgeslagen voor de perioden waarin de satelliet zich buiten het bereik van grondstations bevond. In de 78 dagen dat de satelliet operationeel was, zond hij duizenden beelden naar de aarde.

Camera’s en stralingsmeters Van de talrijke weersatellieten die zouden volgen, waren er in de beginperiode vele nog uitgerust met camera’s voor het maken van zichtbaarlichtbeelden. In die

tijd kon met recht gesproken worden van satellietfoto’s. Inmiddels is dat echter al lang niet meer het geval en zijn de aardobservatiesatellieten die min of meer vergelijkbare beelden leveren, uitgerust met stralingsmeters als de AVHRR, de MODIS, de SEVIRI of de VIIRS (zie kader).

Deze instrumenten meten onder andere de hoeveelheid gereflecteerd zonlicht.

Ze tasten het aardoppervlak af in smalle stroken. Bij geostationaire satellieten volgen die stroken breedtegraden; bij quasipolaire satellieten staan ze loodrecht op de baan van het satellietplatform waarop ze zich bevinden.

Figuur 1. Near-real-time satellietbeeld van de Waddeneilanden. Doordat de MODIS het aardoppervlak scant in smalle, elkaar naar de randen toe steeds verder overlappende stroken, worden sommige plekken van het aardoppervlak dubbel afgebeeld. Datum: 8 september 2012, instrument: MODIS, satelliet: Aqua (bron: NASA).

Op MODIS-beeldmateriaal is de opbouw uit opeenvolgende gescande stroken soms nog terug te vinden. Zo sluiten bijvoorbeeld de 2300 kilometer lange en 10 kilometer brede stroken aan de zijkanten van het near-real-time-beeld niet precies op elkaar aan. Er is overlap, zodat - als je de stroken ‘aan elkaar plakt’ - sommige gebieden tweemaal in beeld zijn (figuur 1). Op de gecorrigeerde beelden die later beschikbaar komen, is het euvel verholpen; dan bieden echter gebieden met zonneglinstering soms duidelijke aanwijzingen dat het aardoppervlak in smalle stroken is afgescand (figuur 2).

Uit meetgegevens van opeenvolgende stroken worden beelden van een groter gebied samengesteld. Het resultaat is, zoals NASA dat zo mooi zegt, ‘een op een foto lijkend beeld’ van dat gebied, maar geen foto. Waarom niet? We zoeken de verschillen.

Foto’s en beelden Op een foto is alles wat we erop zien op hetzelfde moment in beeld gebracht vanuit de positie waar de camera zich bevindt. Het resultaat geeft direct wat we willen zien; Albert Heijn zou zeggen: een foto is puur en eerlijk. Wat we zien is doorgaans gereflecteerd zonlicht; op infraroodfoto’s zien we door de voorwerpen in beeld uitgezonden warmtestraling.

Eventuele bewerkingen van foto’s beperken zich tot het aandikken of bijwerken van de kleuren of het verscherpen van het contrast. Daarnaast kijken we op foto’s vanuit de ruimte, zoals bijvoorbeeld de bemanningen van het internatiMeteorologica 4 - 2012

7

Figuur 3. De tropische cycloon Earl boven de Benedenwindse Eilanden, ‘van opzij’ gefotografeerd vanuit het internationaal ruimtestation ISS op 30 augustus 2010 (bron: NASA).

voor de vervormin- We geven hieronder enkele voorbeelgen aan de randen den van verschillen tussen het ‘uiterlijk’ Figuur 2. Satellietbeeld met Corsica, Sardinië en een gedeelte van Italië. wordt gecorrigeerd van verschijnselen op foto’s, al dan niet Op de Tyrrheense Zee is zonneglinstering zichtbaar. Boven de donkere vanuit de ruimte, enerzijds en op satelplekken is het windstil; de zee is er spiegelglad zodat er daar geen golven of ze worden weglietbeelden anderzijds. zijn met geschikte hellingen om het zonlicht naar de MODIS te reflecte- gepoetst, weggelaren. De ‘strepen’ in de gebieden met zonneglinstering zijn een gevolg van ten of opgevuld met de manier waarop de meetgegevens waarop het beeld is gebaseerd, zijn meetgegevens van Voorbeeld 1: Tropische cycloon verzameld, namelijk middels scans van smalle stroken loodrecht op de een andere satelliet Eind augustus/ begin september 2010 baan van de satelliet. Datum: 28 juni 2012, instrument: MODIS, satelliet: of een ander tijdstip. werd het Caribische gebied getroffen Terra (bron: NASA).

Overigens zijn ook door de vijfde tropische cycloon van onaal ruimtestation ISS die maken, niet bij het weergeven van satellietdata van het seizoen: Earl. De orkaan, op zijn allen recht van boven, maar vaak ook van polaire satellieten andere presentatie- hoogtepunt een categorie 4 hurricane opzij tegen verschijnselen aan (vergelijk vormen mogelijk; een samensteller van met windsnelheden van 215 kilometer figuren 3, 6 en 8). satellietbeelden kan in principe elke plek per uur, werd op 30 augustus ‘van opzij’ Bij de beelden van geostationaire satellie- boven het aardoppervlak kiezen als posi- gefotografeerd vanuit het internationaal ten, zoals de METEOSAT en de GOES, tie van waaruit de aarde wordt waargeno- ruimtestation ISS (figuur 3). Earl bevond is er weliswaar eveneens sprake van een men. Door gegevens van opeenvolgende zich toen 180 kilometer ten noordoosten vaste waarneempositie, maar verschillen- omwentelingen van de polaire satelliet te van San Juan, Porto Rico. We zien de de ‘stroken’ van het satellietbeeld tonen combineren kan hij zo zelfs ‘aardbollen’ bewolking aan de bovenzijde van de de aarde op verschillende momenten. Zo maken die sterk lijken op de standaard- hurricane van opzij; een kijkje nemen in heeft de METEOSAT 15 minuten nodig producten van de geostationaire satellie- het 28 kilometer brede oog is helaas niet om de aarde van zuid naar noord in beeld ten (zie bijvoorbeeld [2] of [3]). mogelijk. te brengen. Het ‘aan elkaar plakken’ van opeenvolgend gescande stroken geeft al een mooi resultaat: een ‘aardbol’ of een deel daarvan (vergelijk figuur 4). Indien gewenst schuwt men verdere bewerkingen echter niet, zoals het presenteren van de meetgegevens in een ‘weerkaartenprojectie’ (dat doet de Britse Weerdienst bijvoorbeeld op [1]).

Bij de beelden van polaire satellieten, zoals de NOAA 17, de Terra, de Aqua en de Suomi-NPP, zijn de verschillen met ‘gewone’ foto’s nog groter. Ook nu weer tonen opeenvolgende stroken van het satellietbeeld de aarde op verschillende momenten, maar dan ook nog eens vanuit zich steeds weer wijzigende waarneemposities langs de baan van de satelliet. De door de stralingsmeters vergaarde informatie is op de operationeel beschikbare beelden veelal zo gepresenteerd of gemanipuleerd dat we overal Figuur 4. Hurricane Daniëlle (middenboven), hurricane Earl (linksonder) en tropische depressie 8, die recht van boven naar de aarde lijken te later zou uitgroeien tot hurricane Fiona, op 30 augustus 2010 ‘waargenomen’ vanuit de geostatiokijken (vergelijk figuur 2, 5, 7 en 10); naire satelliet GOES-13 (bron: NASA GOES project).

8

Meteorologica 4 - 2012

Figuur 5. MODIS-beeld van de tropische cycloon Earl boven de Benedenwindse Eilanden, op 30 augustus 2010 ‘recht van boven waargenomen’ vanuit de quasipolaire satelliet Terra (bron: NASA).

Figuur 5 geeft het MODIS-satellietbeeld van diezelfde dag. Links ligt de Dominicaanse Republiek, onderin beeld bevindt zich Venezuela. De lichte vlek ten noorden van de Venezolaanse kust wordt veroorzaakt door zonneglinstering. De orkaan is recht van boven in beeld gebracht in een projectie die ook voor weerkaarten wordt gebruikt; het is alsof we in het oog kunnen kijken en een glimp van het zeeoppervlak kunnen

Figuur 7. MODIS-beeld van een uitwaaierende aspluim tijdens een uitbarsting van de Etna, op 30 oktober 2002 ‘recht van boven waargenomen’ vanuit de quasipolaire satelliet Terra (bron: NASA).

opvangen.

Figuur 4 toont Earl eveneens op 30 augustus 2010. Het beeld is afkomstig van de geostationaire satelliet GOES13 en toont naast Earl ook de hurricane Danielle (midden boven) en de tropische depressie 8, die zich later zou ontwikkelen tot tropische storm Fiona. Ditmaal is de aarde niet overal recht van boven in beeld gebracht, maar steeds vanuit een vast punt boven de evenaar op 75 graden

Figuur 6. Uitwaaierende aspluim tijdens een uitbarsting van de Etna, ‘van opzij’ gefotografeerd vanuit het internationaal ruimtestation ISS op 30 oktober 2002 (bron: NASA).

westerlengte en op een hoogte van ongeveer 36000 kilometer.

Voorbeeld 2: de Etna, Sicilië en Italië De Etna op Sicilië, Italië, is de hoogste en actiefste vulkaan van Europa. Sinds 2001 treden er weer geregeld uitbarstingen op, die steeds goed zijn voor spectaculaire satellietbeelden en dito foto’s vanuit het ISS. De afbeeldingen bij dit artikel tonen de vulkaan op 30 september 2002, zowel in zijaanzicht vanuit het ruimtestation (figuur 6) als recht van boven, gebaseerd op MODIS-gegevens (figuur 7). De verschillen tussen foto en satellietbeeld zijn in dit geval weer duidelijk te zien; als het ISS recht over de Etna zou zijn gevlogen, zouden de verschillen overigens minder pregnant zijn geweest.

Vergelijk verder de manier waarop het satellietbeeld Sicilië en de ‘laars’ van Italië ‘van boven af’ in beeld brengt met wat de astronauten ‘van opzij’ vanuit het ISS waarnemen en fotograferen wanneer ze over de Middellandse Zee vliegen (figuur 8).

Voorbeeld 3: de glorie Het verschil tussen een ‘pure en eerlijke’ foto en een uit talrijke scans opgebouwd satellietbeeld is het opmerkelijkst bij de Meteorologica 4 - 2012

9

Nadere informatie AVHRR: Advanced Very High Resolution Radiometer op de satellieten van het Amerikaanse Tiros-N programma (NOAA-6 tot en met NOAA-17) en de MetOp’s van EUMETSAT. MODIS: Moderate Resolution Imaging Spectroradiometer op de satellieten Terra en Aqua van NASA’s Earth Observing System (EOS) programma.

SEVIRI: Spinning Enhanced Visible & Infrared Imager op METEOSAT-8 en hoger.

Figuur 8. Italië bij nacht, gezien ‘van opzij’ vanuit een boven de Middellandse Zee vliegend internationaal ruimtestation ISS, 18 augustus 2012 (bron: NASA).

glorie, een van de optische verschijnselen in de atmosfeer. Het lichteffect rond de schaduw van een waarnemer is vooral bekend bij luchtreizigers. Ze zien vanaf hun raamplaatsjes geregeld een aantal gekleurde ringen rond de schaduw van het vliegtuig op onderliggende bewolking (figuur 9). In het midden direct rond de schaduw is het helder. Daaromheen zijn gekleurde ringen met blauw binnen en rood buiten. Bij goed ontwikkelde glories zijn daarbuiten dan nog een of meer blauwe, groene en rode ringen te zien. De glorie blijft zichtbaar rond de schaduw en beweegt dus met het vliegtuig mee.

Op beelden van polaire satellieten in natuurlijke kleuren treedt de glorie soms ook op, al zijn er geen ringen te zien.

Doordat het beeld is opgebouwd uit verscheidene scans, zien we steeds hetzelfde

stukje glorie links en rechts van de niet zichtbare schaduw van de satelliet - of beter: het met de satelliet mee bewegende tegenpunt van de zon - op de in beeld gebrachte strook. Gezamenlijk leveren de gescande stroken zo een langgerekt, bij constante druppelgrootte uit min of meer evenwijdige banden bestaande realisatie op van de glorie (figuur 10).

Tot slot In het voorgaande heb ik aannemelijk proberen te maken dat de vlag ‘satellietbeeld’ de lading beter dekt dan ‘satellietfoto’. Vooral bij beelden in natuurlijke kleuren, in feite in kaartvorm gepresenteerde informatie over gemeten gereflecteerd zonlicht, zal de omschakeling even moeite kosten. Bij andere in vergelijkbare vorm gepresenteerde satellietinformatie met bijvoorbeeld zeewatertemperatu-

Figuur 9. Foto van de glorie rond de schaduw van een vliegtuig, of beter: rond het tegenpunt van de zon (foto: Ophios/Flickr).

10

Meteorologica 4 - 2012

VIRS: Visible Infrared Imager Radiometer Suite (VIIRS) op de nieuwe Suomi NNP satelliet. ren, ijsbedekking, aerosolconcentraties en dergelijke, is de term satellietbeeld al geheel en al ingeburgerd.

Websites

http://www.metoffice.gov.uk/satpics/ latest_VIS.html [2] http://www.nasa.gov/topics/earth/ features/viirs-globe-east.html [3] http://earthobservatory.nasa.gov/ IOTD/view.php?id=77085 [1]

Figuur 10. Satellietbeeld van een langgerekte glorie ‘rond’ het met de satelliet mee bewegende tegenpunt van de zon. Het lichteffect is zichtbaar in stratocumulusbewolking boven de Grote Oceaan voor de kust van Baja California, Mexico. Achter het eiland Guadalupe zijn Von Kármànwervels zichtbaar. Datum: 20 juni 2012, instrument: MODIS, satelliet: Aqua (bron: NASA).

De beweging van de Groenlandse ijskap Paul Smeets (IMAU) Tijdens de zomer wordt aan de rand van de Groenlandse ijskap jaarlijks veel smeltwater geproduceerd aan het oppervlak. Sinds een jaar of tien blijkt dat dit smeltwater tot een sterke toename van de stroomsnelheid van het ijs leidt. Het was bekend dat dit mechanisme bij kleine valleigletsjers voorkomt, maar niet dat smeltwater zo’n grote invloed heeft op de dynamica van het ijs langs de rand van de Groenlandse ijskap. IJsstromingsmodellen houden op dit moment geen rekening met dit mechanisme dat potentieel de klimaatgevoeligheid van de Groenlandse ijskap kan beïnvloeden. Het IMAU doet al sinds 1990 metingen op acht locaties van de Groenlandse ijskap langs het zogenaamde K-transect met vanaf 2005 ook GPS metingen voor het bepalen van de ijssnelheid. In juli 2010 werden speciaal voor onderzoek naar de ijsversnellingen in de zomer gaten geboord door het ijs om instrumenten te plaatsen voor het continue meten van de waterdruk onder het ijs.

De combinatie van ijssnelheidsmetingen, smeltwaterproductie en waterdruk laat zien dat de rand van de Groenlandse ijskap zich in grote lijnen gedraagt als een valleigletsjer.

Dit verhaal is een vervolg op een eerder verschenen artikel in Meteorologica (de Boer, 2011) over metingen op de Groenlandse ijskap door het Instituut voor Marien en Atmosferisch onderzoek (IMAU) van de Universiteit Utrecht.

Bas de Boer berichtte hierin uitvoerig over veldwerk dat het IMAU in juli 2010 verrichtte op 15 km afstand van de rand van de Groenlandse ijskap.

Vlakbij het plaatsje Kangerlussuaq (in het Deens Söndre Stromfjord genoemd) worden sinds 1990 door het IMAU

Figuur 1. Een schematische weergave van het K-transect aan de westelijke rand van de Groenlandse ijskap vlakbij de internationale luchthaven Kangerlussuaq. In rood zijn de locaties met een automatisch weerstation weergegeven. De pijl geeft aan waar de evenwichtslijn ligt, de grens tussen netto toename (rechts) en afname (links) van ijs en de locatie waar in de zomer ongeveer de sneeuwgrens ligt.

metingen gedaan langs het zogenaamde K-transect, een rij van acht locaties met massabalansstaken en automatische weerstations van de rand tot ongeveer 141 km op de ijskap (figuur 1). In 2005 zijn op alle locaties ook GPS instrumenten geplaatst op de massabalansstaken voor het continue meten van de ijssnelheid.

Als aanvulling op dit onderzoek werden in juli 2010 druksensoren onder de gletsjer geplaatst voor het meten van de waterdruk (de Boer, 2011).

De achtergrond voor het meten van de ijssnelheid en de waterdruk onder het ijs is beschreven in een artikel uit 2002. Zwally et al. (2002) laten met een driejarige reeks GPS-metingen voor het eerst zien dat gedurende de zomer de rand van de Groenlandse ijskap duidelijk versnelt. Van alpiene gletsjers was al lang bekend dat deze gedurende de zomer periodiek versnellen. De drijvende kracht hierachter is de grote hoeveelheid smeltwater die via spleten en gaten (zogenaamde moulins) snel de onderkant van de gletsjer bereikt waar het de wrijving tussen het ijs en de bodem vermindert (figuur 2). Tot begin 2000 werd nog aangenomen dat zulke snelle variaties in ijssnelheid niet voorkwamen in het overgrote deel van grote ijskappen.

Een van de redenen hiervoor is dat het ijs van een ijskap veelal een stuk dikker is dan de meeste alpiene gletsjers (grofweg duizend tegen honderd meter dikte).

Het werd niet aannemelijk gevonden dat 1000 m dik ijs snel door smeltwater kon worden overbrugd. Ondertussen heeft men met data van satellieten en GPS-metingen op het ijs laten zien dat hele gebieden van de rand van de Groenlandse ijskap simultaan versnellen tijdens de zomer. Ook de GPS-metingen op het K-transect laten een duidelijke versnelling zien tijdens de zomer (Van de Wal et al., 2008) tot en met locatie S9 op 88 km van de ijsrand (figuur 1).

Figuur 3 laat een continue tijdserie van ijssnelheden zien, gemeten met een GPS op locatie SHR langs het K-transect sinds augustus 2005. Het ijs beweegt voortdurend met een achtergrondsnelheid van ongeveer 100 m/jaar maar gedurende de zomer neemt de snelheid in zeer korte tijd (een paar dagen) toe tot ongeveer

Figuur 2. Een schematische dwarsdoorsnede van de ijskap in de zomer loodrecht op de hoogtelijnen (Zwally et al., 2002). Het ijs beweegt van links naar rechts ongeveer in lijn met de helling aan het oppervlak. De stippellijn is de evenwichtslijn met links het accumulatiegebied en rechts het ablatiegebied waar jaarlijks veruit het meeste smeltwater wordt geproduceerd. Het smeltwater stroomt eerst oppervlakkig af, verzamelt zich in rivieren en meren en bereikt uiteindelijk via spleten en moulins de bodem. Rechts een foto van een spectaculaire moulin.

Meteorologica 4 - 2012

11

12

Meteorologica 4 - 2012

250 m/jaar. Op het einde van de zomer is de snelheid het kleinst waarna tijdens de winter deze weer langzaam met 10% toeneemt.

Het versnellen van ijs als gevolg van de aanwezigheid van smeltwater compliceert de relatie tussen ijskappen en klimaat. Indien in de toekomst smelt gedurende de zomer toeneemt en dientengevolge de ijssnelheid ook, dan wordt verwacht dat het ijs lokaal door dynamisch gedrag dunner wordt.

Het ijsoppervlak komt lager te liggen waar het wordt blootgesteld aan hogere temperaturen zodat uiteindelijk de smelt nog verder toeneemt.

In hoeverre het proces dat alpiene gletsjers versnelt overeenkomt met het proces dat de versnellingen veroorzaakt die worden waargenomen bij de rand van de Groenlandse ijskap is op dit moment niet duidelijk. De meting van waterdruk onder de ijskap kan weer een puzzelstuk opleveren. De sensoren die waren geplaatst in juli 2010 werken nog steeds goed en afgelopen augustus is de nieuwste data opgehaald uit Groenland en is er inmiddels een unieke continue tijdreeks waterdrukmetingen van meer dan 2 jaar. Samen met de GPS-metingen en automatische weerstationdata kunnen we dus waterdruk, smeltwaterproductie en lokale ijssnelheid met elkaar vergelijken. Eerst wordt beschreven hoe op dit moment de hydrologie onder een gletsjer wordt voorgesteld waarna de data beschreven wordt aan de hand van dit model.

Gletsjerhydrologie Onderzoek aan alpiene gletsjers heeft in het verleden bewijs geleverd voor een dynamisch hydraulisch systeem dat bestaat uit twee soorten “afvoerleidingen” onder de gletsjer: een vertakt netwerk van kanalen en homogeen onder de gletsjer verdeelde holtes (figuur 4).

Allereerst moeten we weten dat de grote ijsdruk onder een gletsjer het ijs ter plaatse vervormt zodat een holte of kanaal onder het ijs wordt dichtgedrukt. Een ruimte kan in stand blijven als er voldoende waterdruk is en/of de wand smelt door afvoer van warmte als gevolg van de wrijving van stromend water. Een holte wordt gevormd door de beweging van het ijs (figuur 4) en kan open blijven als er een evenwicht is tussen de vervorming van het ijs, de bewegingssnelheid van het ijs over de bodem en de waterdruk. Als de waterdruk hoog is kan het holtesysteem

zich goed ontwikkelen, zijn de holtes onderling goed verbonden en kan er meer water worden getransporteerd.

Een kanaal kan zich handhaven doordat er evenwicht is tussen enerzijds het smelten van de wand en de waterdruk en anderzijds het dichtdrukken door het ijs.

Als de waterdruk kleiner wordt zal een kanaal langzaam worden dichtgedrukt.

Om in evenwicht met zijn omgeving te blijven moet een kanaal groter worden waardoor het watertransport en het smelten van de wand toeneemt.

Een systeem met holtes transporteert dus meer water bij grote druk terwijl kanalen juist veel water transporteren bij lage druk en bovendien in dit opzicht veel efficiënter zijn dan holtes. De efficiëntie van het hydraulische systeem, ofwel de verdeling tussen holtesysteem en kanalen, hangt af van de aangeboden hoeveelheid smeltwater en zal dus gedurende een jaar

sterk variëren. Dit zou in de drukmetingen tot uiting moeten komen De metingen van druk, snelheid en smeltwater In figuur 5 is de tijdserie voor waterdruk, ijssnelheid en smeltwaterproductie voor de periode van 1 januari tot en met 1 september 2011 weergegeven zoals gemeten op locatie SHR van het K-transect (figuur 1). Dit laat voor het eerst zien hoe de druk onder een deel van de Groenlandse ijskap gedurende een compleet smeltseizoen varieert.

In het begin van de periode is het nog echt winter met temperaturen ver beneden nul. Desondanks heeft het ijs een duidelijke achtergrondsnelheid van rond de 100 m/jaar die langzaam toeneemt. De waterdruk vertoont bijna geen variaties en neemt ook langzaam toe naar een maximum. Beide signalen suggereren dat de hoeveelheid vloeibaar

Figuur 3. Tijdserie van ijssnelheid gemeten gedurende 7 jaar op locatie SHR van het K-transect op de West-Groenlandse ijskap.

Figuur 4. Links een netwerk van vertakte kanalen georiënteerd in de lengterichting van de gletsjer met minder en steeds grotere kanalen dichter bij de rand van de ijskap (de y-as is de afstand tot de rand). Rechts beweegt ijs over een ruwe rotsbodem en achter obstakels ontstaan holtes die zich kunnen vullen met water.

Meteorologica 4 - 2012

13

Figuur 5. Tijdserie van ijssnelheid (m/jaar), genormaliseerde smeltproduktie en waterdruk (bar) voor de periode 1 januari tot 1 oktober 2011.

water onder het ijs op SHR langzaam toeneemt. Waarschijnlijk is dit water afkomstig van het continu smelten van de onderkant van de gletsjer als gevolg van wrijving en bodemwarmte. De druk en snelheid nemen beide toe waaruit we kunnen afleiden dat gedurende de winter het hydraulische systeem wordt gedomineerd door holtes.

Naast enkele kleine smeltperioden in mei is begin juni de echte start van het smeltseizoen waarbij tot op enkele tientallen kilometers van de rand van de ijskap in korte tijd veel smeltwater wordt geproduceerd aan het oppervlak.

De ijssnelheid en waterdruk reageren hier bijna meteen op. De ijssnelheid neemt fors toe en de waterdruk krijgt een dagelijkse gang en piekt enkele keren boven het wintermaximum. Deze eerste reactie van de ijskap op de aangeboden hoeveelheid smeltwater noemen we het “spring event”.

Het “spring event” Voordat we figuur 5 verder bespreken zijn eerst in figuur 6 de spectaculaire details te zien van dit “spring event” gebruikmakend van GPS-data met een hogere tijdsresolutie (gemeten door het IGES: Institute of Geography and Earth Sciences, Aberystwyth University, UK).

Na eerst een kleine versnelling volgt op dag 160, een paar dagen na het begin van de smelt, een enorme versnelling van het ijs met een maximale ijssnelheid van 600 m/jaar. Tegelijkertijd bedraagt de verticale verplaatsing die dag ongeveer 14 cm. De efficiëntie van het hydraulische systeem is nog klein aan het begin van het smeltseizoen. Zodoende wordt de gletsjer letterlijk even opgetild waarbij de bodemwrijving heel snel kleiner wordt en de gletsjer versnelt. De kleine 14

Meteorologica 4 - 2012

piek in het druksignaal duidt er wellicht op dat de holte waarin deze druksensor verblijft nog geen goed contact had met het hydraulische systeem. Merk op dat op locatie SHR de ijsdikte ongeveer 600 m is en de plotseling aangeboden grote hoeveelheid smeltwater in staat is om in zeer korte tijd de bodem van de gletsjer te bereiken.

constant is. Het kanalensysteem groeit nog steeds en kan de geleidelijke toename van smeltwater nu gemakkelijk aan.

Pieken in smeltwaterproductie worden echter wel degelijk vertaald in een korte toename van de snelheid en druk, een teken dat het hydraulische systeem dan even overbelast is. Vanaf begin augustus (fase 3) neemt de gemiddelde smeltwaterproductie af, de waterdruk neemt toe en de snelheid blijft dalen tot zelfs onder het wintermaximum. In deze fase moeten de kanalen weer langzaam kleiner worden omdat ze worden dichtgedrukt. De druk stijgt dus langzaam terwijl de dagelijkse gang kleiner wordt.

Onze druksensor lijkt gedurende de zomer vooral de drukveranderingen in het holtesysteem weer te geven.

De inefficiëntie van het hydraulische systeem aan het einde van de zomer wordt heel duidelijk geïllustreerd door een grote smeltperiode eind augustus.

De ijssnelheid neemt snel toe en de druk vertoont een kleine piek alsof er weer een “spring event” plaatsvindt. Direct na deze periode neemt de snelheid weer snel af.

Op dit moment werken de druksensoren De ontwikkeling van het hydraulinog steeds en zullen we data van het sche systeem K-transect blijven verzamelen. De De ontwikkeling van het hydraulische afgelopen jaren zijn zeer interessant systeem tijdens het smeltseizoen kunnen geweest vanwege de extreme zomers van we met behulp van de waterdruk in 2010 en 2012. Samen met andere instituten drie fasen onderscheiden, aangegeven werken we aan de interpretatie van deze in figuur 5 met cijfers en stippellijnen. data waarbij ook getracht zal worden om Na het “spring event” en de grootste met een subglaciaal hydrologisch model versnelling van het ijs begint de de drukwaarnemingen te simuleren. De waterdruk een grote dagelijkse gang te komende jaren verwachten we, mede vertonen als gevolg van de dagelijkse doordat afgelopen jaren zo extreem gang in smeltwaterproductie. Het waren, dat ook hoger gelegen delen aanbod van smeltwater neemt in deze van de ijskap voorbij de evenwichtslijn periode snel toe doordat het smeltgebied zouden kunnen gaan versnellen. Er steeds groter wordt (de sneeuwgrens wordt dan ook gedacht aan een mogelijk gaat snel omhoog). Het hydraulische uitbreiding van het K-transect met GPSsysteem past zich aan de nieuwe situatie aan en ontwikkelt een efficiënt vertakt kanalensysteem.

De afname van de druk wijst volgens het eerder besproken model op kanalen die groter worden. Hierdoor neemt de afvoercapaciteit snel toe terwijl de druk en de snelheid dalen (fase 1).

In juli (fase 2) stijgt de aangeboden hoeveelheid smeltwater nog steeds maar gemiddeld blijft de snelheid dalen terwijl de druk naast een grote Figuur 6 Korte tijdserie van de waterdruk, de ijssnelheid en de vertidagelijkse gang ongeveer cale verplaatsing van het ijs tijdens het zogenaamde “spring event”.

metingen nog verder van de ijsrand.

geodetische GPS-metingen.

Met dank aan Wim Boot, Bas de Boer, Mirena Olaizola voor het werk verricht voor, tijdens en na het veldwerk. Frank Wilhelms en collega’s (AWI, Bremerhaven, Germany) voor het verrichten van de boringen en Alun Hubbard en Sam Doyle (IGES, Aberystwyth University, UK) voor het uitvoeren en leveren van de

Literatuur Anderson, R S, S P Anderson, K R MacGregor, E D Waddington, S O’Neel, C A Riihimaki, and M G Loso, 2004: Strong feedbacks between hydrology and sliding of a small alpine glacier, J. Geophys. Res., 109, F03005.

Boer, B de 2011: Dagelijkse gang van smeltwater in de Groenlandse ijskap , Meteorologica 20 no.1, 4-5.

Schoof, C 2010: Ice sheet acceleration driven by melt supply variability, Nature, 468(7325), 803-806.

Van de Wal, R S W, W Boot, M R van den Broeke, C J P P Smeets, C H Reijmer, J J A Donker and J Oerlemans,

Brief van het front Huug van den Dool De autoriteiten zeggen dat we ons ‘op het ergste’ moeten voorbereiden. In geval ik het niet kan navertellen schrijf ik U allen deze brief. De komende 2.5 dagen zal het inderdaad heel moeilijk gaan worden voor miljoenen mensen in het noordoosten van de VS. Mensen in een geurbaniseerde omgeving zijn sowieso hulpeloos als het om natuurgeweld gaat, en, niet te vergeten, hulpeloos met betrekking tot de langdurig nasleep van de aangerichte schade, zoals elektriciteit die naar schatting bij 10 miljoen aansluitingen kan uitvallen. Wat is het probleem? De orkaan Sandy trekt op dit moment zo’n 400 km uit de kust, evenwijdig aan de VS kust ter hoogte van Zuid Carolina naar het noordoosten, de kerndruk is gedaald tot 956 mbar. Op dit pad voortgaande daalt de luchtdruk in Washington DC niet eens. Waar maken we ons druk over? Normaal gesproken wordt zo’n orkaan vroeg of laat door de westenwind opgepikt, en gaat dan de oceaan over richting Europa. Ja, er is dan wel erosie aan de VS kust, flink wind en flink regen uit de regenbanden die soms uren stationair lijken te zijn. Dat is te verdragen. Maar morgenochtend vroeg gebeurt er iets ongewoons: de orkaan, dan bijna op de breedte van Washington DC, maakt een scherpe linkse hoek (terminologie uit het boksen?) en gaat ergens in de Mid-Atlantic aan land, en passeert Washington DC op ongeveer 150 km afstand.

Er was al kans op regen in de verwachting geldig voor zaterdagavond, en zeker vandaag op zondag. Maar zie, de regenbanden hebben ons tot dusverre gespaard. Ik ben bijtijds opgestaan om naar Bladensburg Harbor te fietsen. Dat is de dichtstbijzijnde plek waar ik eb en vloed kan meemaken (bedenk dat ik hemelsbreed ~175 km van de kust woon).

Dat moet ik zien bij dit soort weer. Aan de voorzijde van de orkaan waait het hard uit het oosten, en het water wordt dagenlang

de Chesapeake Bay ingeblazen, en dan verderop alle armen van dat enorme estuarium in. Vroeger kwamen hier de zeevarende schepen vanaf de Atlantische Oceaan, maar de Anacostia rivier is sindsdien half dichtgeslibd, en de schepen zijn nu groter dan in de koloniale tijd toen het onooglijke Bladensburg erg belangrijk was voor de Engelsen. Het water staat hoog vandaag. Eilandjes zijn ondergestroomd, en zijn alleen nog te lokaliseren door de boom die er op staat.

Ik fiets nog wat verder, want ik schat de zwaar bewolkte lucht als niet al te dreigend in, althans wat neerslag betreft.

Wel waait het behoorlijk, maar dat hebben we in NL wel erger meegemaakt denkt deze Nederlander lichtzinnig. Er is niemand op straat. De meanderende kreken die bij vloed vol lopen staan boordevol vandaag. Ik kniel in het gras.

Het is al na hoogwater, maar ik zie weinig uitstroming. Ik vraag mij af of de gakkende Canadese ganzen weten wat er komt. In het jaar 1500 waren alleen Indianen toeschouwer van dit tafereel; zouden zij veel zijn opgeschoten met een nauwkeurige weersvoorspelling? Ik geef toe dat ik mij ongerust maak.

Na 15 mijl weer thuis. Geen slecht begin voor 3 moeilijke dagen. En nog steeds geen regen. Even de TV aan, de Weather Channel kan de extase bijna niet aan. De laatste update komt met fanfare. De druk is om 11 uur tot 951 mbar gedaald. Record lage druk aan de oostkust van de VS lijkt aanstaande. Dat gaat niet goed Dool. Dat het nog mee kan vallen (dat hoop je steeds) wordt onwaarschijnlijker.

De enige hoop is dat de linkse hoek

2008: Large and rapid melt-induced velocity changes in the ablation zone of the Greenland Ice Sheet, Science, 321, 111-113.

Van de Wal, R S W , W Greuell, M R van den Broeke, C H Reijmer and J Oerlemans, 2005: Surface mass balance observations and automatic weather station data along a transect near Kangerlussuaq, West Greenland, Ann. of Glaciol., 42, 311-316.

Zwally, H J , W Abdalati, T Herring, K Larson, J Saba and K Steffen, 2002: Surface Melt-Induced Acceleration of Greenland Ice-Sheet Flow, Science, 297(5579), 218-222.

uitblijft, maar dan moet dat blokkerende hogedrukgebied boven Oost-Canada wel de hort op gaan. De laatste runs van de GFS en het ECMWF-model worden fraai in beeld gebracht; kan ellende ook fraai zijn? Bij de gewone TV-kanalen is er ook bijna alleen nog Sandy nieuws; de verkiezingen worden op de achtergrond gedwongen, behalve om te zeggen dat de bureaus waar je vroeg mag stemmen zijn gesloten vanwege het weer, zo erg is het weer (in de toekomst) dus. CNN meldt dat “forecasters have run out of expletives” om de situatie te beschrijven. Daar moet ik hard om lachen. Expletive is een neutraal woord voor onwelvoeglijke taal (vloek, seksueel), dat is beroemd gemaakt door de transcriptie van de zogenaamde Nixon tapes. Deze president drukte zich krachtig uit en dat werd in de uitgetypte transcriptie zwart weggepenseeld (alsof het staatsgeheimen betrof) en vervangen door het met de hand ingeschreven ‘expletive’. Daar hebben we er nu dus niet genoeg van in huis om de situatie aan de man te brengen. Was Nixon er nog maar. De gouverneurs en burgemeesters van allerlei staten staan in kleine insets op het TV-scherm persconferenties te geven. Die gaan op onze informatie af, of meteorologie ook belangrijk is, en!!, niet te vergeten: onze geloofwaardigheid staat op het spel. Hoe ga je om met informatie met onzekerheid? Die onzekerheid is wel veel kleiner dan 60 jaar geleden toen von

Meteorologica 4 - 2012

15

Neuman en Charney de eerste numerieke integratie uitvoerden in Aberdeen Maryland, een stadje dat nu op het voorspelde pad van Sandy ligt. Er wordt gerefereerd aan het “Amerikaanse” model (dat is de GFS, er zijn vele Amerikaanse modellen) dat z’n bijvoeglijke naam krijgt vanwege het Europese model. Van Maine tot en met Virginia is de noodtoestand afgekondigd. Enkele TV-meteorologen gaan in discussie over de vraag of dit nog wel een orkaan mag worden genoemd.

In feite is Sandy al enkele dagen doende om zich te transformeren van een orkaan (dat was het op Jamaica, Cuba en de Bahama’s, ruim 50 doden) tot een depressie van de gematigde breedte. Dat leidt onder meer tot verlies van convectie nabij het centrum, en tot een enorme schaalvergroting van het systeem, en potentieel dus schaalvergroting van de aanstaande ramp. Sandy is nu al ruim 5X groter dan 3 dagen terug. Bij een druk van 951 mbar past overigens een veel sterkere wind dan in de “orkaan” die we nu hebben (slechts 75 mph, categorie I, dus net aan Beaufort 12). Maar de afstand waarover we tropische windkracht hebben (Beaufort 8 of hoger) heeft inmiddels een straal van 450 mijl, dus heel veel groter dan een gewoon klein orkaantje. Eén TVmeteoroloog meent dat het goed is dat we dit een orkaan blijven noemen want het zendt de verkeerde boodschap naar het publiek als we ineens zeggen dat het geen orkaan meer is (valt het dan mee?), want de windkracht is die van een orkaan, en nu over een veel groter gebied. Niet alleen hen die nabij het landfall punt wonen

zullen er last van hebben. Een andere TV-meteoroloog haalt de verzekering er vast bij. Door het een orkaan te noemen wordt de schade door sommige verzekeringen NIET VERGOED, want men heeft clausules voor het uitsluiten van de zogenaamde ‘act of God’, meestal aardbevingen, orkanen, tornado’s e.d..

Als men dit allemaal overweegt kan het knap ingewikkeld worden, zowel voor de berichtgever als voor het kijkende publiek. Een derde meteoroloog vond dat de track van de orkaan (zie figuur) op een gespiegelde S leek. De S van Sandy, of de S van Spectaculair merkwaardig, want er wordt veel op gewezen dat zoiets (de linkse hoek) als dit nog nooit is voorgekomen. Als kenner van analogen moet ik wel glimlachen. Een vierde meteoroloog doet de suggestie dat we een gewone winterse ‘Nor-easter’ krijgen, maar met een orkaan in het centrum.

De schade zal in de gebruikelijke categorieën uiteenvallen. Aan de kust is er overstromingsgevaar vanuit zee door langdurige harde aanlandige wind.

Men vreest overstromingen in de stad New York, want dat ligt qua kustvorm in een trechter en dan ook nog eens aan de rechterkant van het systeem waar de wind het sterkst is. Dan is er uitgebreide (zoetwater) overstroming door de grote regenval, die uiteen kan lopen van 4 inches (als je geluk hebt met de regenbanden) tot 10 inches. Mocht ik het laatste krijgen dan sluit ik niet uit dat we natte voeten krijgen, ik bedoel in huis. Na enkele inches staat mijn tuin al blank, en hoeveel meer kan je dan nog

aan? Wat de neerslag betreft ook deze merkwaardigheid: men verwacht tot 2.5 voet sneeuw in de bergjes van West Virginia. Een tropisch system dat intussen een hoop koude lucht kan aanzuigen en fronten heeft gevormd. De derde en laatste categorie van schade is door de wind. We krijgen in DC windstoten tot 75 mph (10-minuut gemiddelden van 45 mph). Bij ieder zomers buitje, of iedere winterse sneeuwval breken er takken en bomen. Veel bomen staan nog volop in kletsnat blad, dat maakt het veel moeilijker om Beaufort 7 of hoger te doorstaan zonder dat takken afbreken.

Met alle bedradingen bovengronds leidt dat geheid tot stroomuitval en dan begint de trammelant pas echt nadat dit weersysteem is uitgewoed. Dan hebben we dus vele grote steden zonder stroom, en er werkt niet veel tegenwoordig zonder stroom. Wij zijn bij mij thuis weer op gas overgegaan (voor het koken) nadat de orkaan Isabelle in 2003 ons 5.5 dagen stroom onthield.

Nou, ik doe deze brief gauw op de post, zodat jullie dit te zijner tijd kunnen lezen. Hoe een en ander afloopt weet ik niet, we hopen op dit moment dan maar het beste, al zal niet iedereen aan het front het overleven. Het wordt pas erg als die linkse hoek wordt uitgevoerd, en dat is maandagochtend vroeg. Daarna is het tot woensdagochtend vroeg een noodtoestand.

De kalender, het jaar, de klimatologie en langetermijn-verwachtingen (deel 2) Henk de Bruin (freelancer) en Huug van den Dool (CPC/NCEP, USA) In het vorige nummer van Meteorologica werd de discrepantie besproken tussen de Gregoriaanse kalender en de jaarlijkse gang die uit gemeten temperatuurreeks (T) van Stockholm1 kan worden afgeleid (van den Dool en de Bruin, 2012). Uit dat artikel blijkt dat de klimatologische temperatuur (T) op 15 april een springerig verloop laat zien dat zich elke 4 jaar herhaalt. Verder laat het maandgemiddelde voor april een duidelijke positieve trend zien voor de periode 1900-2100. Het ligt voor de hand te veronderstellen dat de inkomende zonnestraling aan de top van de atmosfeer, QTOA, de ‘drijvende kracht’ voor de jaarlijkse gang van de T is, en we vermoeden dat er klimatologisch een sterk verband is tussen T en QTOA. Geheel onafhankelijk onderzochten Stine en Huybers (2012) dit verband boven de oceanen en boven land. In dit artikel beschouwen we enkele aspecten van de jaarlijkse gang van QTOA. Straling aan de top van de atmosfeer De aarde draait in een ellipsvormige baan om de zon in het ecliptisch vlak (de ecliptica). Dit vlak maakt een hoek ε ≈ 23.5o met het vlak van de hemelequator.

16

Meteorologica 4 - 2012

Hierdoor varieert per volledige omloop de declinatie van de zon, dat wil zeggen de hoek (δ) van de zon ten noorden (+) of ten zuiden (-) van de hemelequator tussen + en – 23.5o. De twee vlakken snijden elkaar in een lijn die door het lente- en

het herfstpunt loopt. Een tropisch jaar is gedefinieerd als de tijd die de zon nodig heeft om terug te keren in het lentepunt na één omloop. Dat is 365.242 dagen.

Per definitie staat de aarde het dichtst bij de zon als deze in het perihelium staat.

Tegenwoordig is dat begin januari. De tijd die nodig is om in het perihelium terug te keren noemt men het anomalistische jaar. Dit is gemiddeld 365.259 dagen, dus dat is iets langer dan het tropisch jaar.

Dat komt doordat het perihelium zich ten opzichte van het lentepunt langzaam verplaatst in dezelfde richting als de aarde in haar baan om de zon. Omdat ‘een jaar’ niet een geheel aantal dagen omvat zal op een zekere datum vastgesteld door elke willekeurige gehanteerde kalender, QTOA van jaar op jaar niet exact gelijk zijn. Dit hebben we verderop nader onderzocht voor de Gregoriaanse kalender.

In verschillende studieboeken (bijvoorbeeld Sellers, 1965) staan de volgende formules voor QTOA(W/m2).

Op een gegeven tijdstip geldt (1)

waarin r de afstand aarde-zon is, r0 het gemiddelde van r, I0 de zonneconstante, die we hier voor het gemak constant veronderstellen en gelijk stellen aan 1366 W/m2, en qz de zenithoek. Dit is de hoek die de zon maakt met de verticaal. De zenithoek hangt af van de tijd (jaar, maand, dag en uur) en van de geografische breedte. De zonshoogte a is gelijk aan 90º- qz. De zenithoek voldoet aan de relatie: (2)

Hierin is δ de declinatie van de zon, ϕ de geografische breedte (positief op noordelijk halfrond) en ws is de uurhoek.

Deze is gedefinieerd als de hoek waarover de aarde moet worden gedraaid om de meridiaan ter plaatse direct onder de zon te brengen. De uurhoek is negatief in de morgen en positief in de middag en gelijk aan 0 als de zon het hoogst staat.

Dan staat dus de meridiaan “onder de

zon” en derhalve is dan ws = 0, is qz minimaal en de zonshoogte maximaal voor de betreffende dag. Deze laatste is dan gelijk aan ax =90º-(ϕ - δ). QTOA is dan natuurlijk ook maximaal en wordt dan gegeven door:

voor 15 april van jaar op jaar niet constant is (figuur 2). In 2100, een eeuwjaar zonder schrikkeldag, wordt een en ander weer enigszins rechtgetrokken, dat is de werkwijze van de Gregoriaanse kalender.

In het najaar wordt een vergelijkbaar resultaat verkregen, maar dan met een negatieve trend. Beschouwt men het jaargemiddelde van QTOA dan blijkt de trend klein te zijn, zie appendix in Stine en Huybers (2012).

Merk op dat het tijdstip van hoogste zonshoogte afhangt van de lokale tijdsrekening en de tijdsvereffening.

Om δ en r te berekenen gebruiken we de procedures die gegeven zijn door Meeus (1979) die de lezer desgewenst kan controleren met behulp van [4].

Hierbij zijn δ en r een functie van de Juliaanse Dag (JD), en passen we de procedure toe in Meeus (1979) om JD uit de Gregoriaanse datum (jaar, maand, dag) te bepalen. Deze is ook te vinden in van den Dool en de Bruin (2012). In deze stap werd dag JD plus 0.5 gebruikt, wat overeen komt met 12 UTC. De procedures uit Meeus beschrijven ook het (kleine) verloop van het perihelium en ε, en ellipticiteit van de aardbaan als functie van JD.

Jaarlijkse gang van de inkomende zonnestraling We beschouwen vervolgens in meer detail de jaarlijkse gang van Q­TOA. Voor dit doel gaan we over op etmaalgemiddelde waarden. Deze volgen uit integratie van (1) en (2) over de tijd Nd die de zon boven de horizon staat, wat leidt tot:

(3)

Gebruikmakend van Meeus (1979) hebben we voor 1900-2100 grootheid QTOAX berekend voor ϕ = +50º en voor 15 april volgens onze Gregoriaanse kalender. De resultaten zijn geplot in figuur 1. Deze zijn analoog aan de figuren 2 en 3 uit ons vorige artikel. We zien een ‘springerig jaar-op-jaarpatroon’ terug en er is een duidelijke positieve trend. In dit voorbeeld voor 15 april over 1900-2100 is deze bijna 0.5 W/m2 per jaar, geen kleinigheid. Deze resultaten zijn het gevolg van de keuze van onze kalender. Ze zijn het direct gevolg van het feit dat de maximale zonshoogte ax

Figuur 1. De straling aan de top van de atmosfeer voor een locatie op 50 ºN, op 15 april op het tijdstip dat de zon het hoogst staat op die dag berekend voor 1900-2100 met de procedure van Meeus (1979).

(4)

Hierin is QTOA de etmaalgemiddelde waarde van Q­TOA, waarbij gemiddeld wordt over 24 uur, dus de nachtwaarden die 0 zijn worden meegenomen. Nd is de daglengte uitgedrukt in rad, dat wil zeggen 24 uur = 2π rad. Misschien lijkt deze uitdrukking ingewikkeld, maar voor kleine waarden van Nd kan men (4) bij benadering schrijven als het product van QTAOX en de fractionele daglengte.

Voor 1750-2250 hebben wij met de procedures van Meeus (1979) QTOA berekend voor 50N en 50Z, alsmede de termen (r0/r)2 en (5)

waaruit QTOA is opgebouwd. In figuur 3 is voor enkele jaren QTOA weergegeven, terwijl de r-term (r0/r)2 is geplot in

Figuur 2. De maximale zonshoogte op 15 april voor 1900-2100.

Meteorologica 4 - 2012

17

Figuur 3. Etmaalgemiddelde waarden van QTOA voor 2000-2005 en voor 50ºN (rood) en 50ºZ (blauw), berekend volgens Meeus (1979).

Figuur 4. De term (r0/r)2 per dag voor 2000-2005, berekend volgens Meeus (1979).

figuur 4. Deze laatste is onafhankelijk van de breedtegraad. We zien dat deze term varieert tussen ongeveer 1.035 en 0.965, wat betekent dat de effectieve zonneconstante varieert tussen ongeveer 1320 en 1410 W/m2. Dit maakt dat de curven voor 50ºN en 50ºZ (figuur 3) op het oog een verschillende amplitude hebben. Voor de twee ­X-termen voor 50ºN en 50ºZ, getoond in figuur 5, verdwijnen de verschillen tussen 50ºN en 50ºZ vrijwel geheel. Doordat het perihelium langzaam voorwaarts beweegt verwachten we dat de r-term, die daarmee direct samenhangt (figuur 4) zich ‘anomalistisch’, dus 365.26 dagen, zal gedragen terwijl we verwachten dat de X-termen neigen naar ‘tropisch’ (365.24 dagen) gedrag. Dit hebben we onderzocht met een eenvoudige procedure, waarmee we met behulp van een spline functie door dagwaarden rondom elk jaarlijks maximum of minimum de gemiddelde tijd tussen twee opeenvolgende maxima of minima te bepalen. Op deze manier vinden we voor de r-term (r0/r)2 een ‘jaarlengte’ van 365.26 dagen. Dat is, zoals verwacht, dicht bij het anomalistische jaar. Voor de X-termen vinden we afgerond 365.24 voor zowel 50ºN en 50ºZ en dat is iets minder dan het tropisch jaar. Blijkbaar zit in de langjarige reeks van QTOA (dit is het product van de r- en X-term) zowel het anomalistisch en een tropisch jaar verborgen. Dat is van belang voor de klimatologie waarbij de afgeleide grootheden, zoals luchttemperatuur, worden beschouwd. Dan kunnen we niet meer eenvoudig de effecten van de r- en X-termen apart beschrijven en is men aangewezen op speciale, dataanalyse technieken, een invers model dat 18

Meteorologica 4 - 2012

Figuur 5. De term X, zie formule (5), per dag voor 2000-2005 berekend volgens Meeus (1979) voor 50ºN (rood) en 50ºZ (blauw).

uit waarnemingen van de temperatuur de termen in vergelijking (4) probeert te ontwarren, zo’n methode heeft de tweede auteur (H vd D) ontwikkeld.

Discussie We hebben in dit deel 2 laten zien dat door het kalendereffect de inkomende zonne-straling aan de top van de atmosfeer een springerig jaar-op-jaar gedrag vertoont en een duidelijk positieve trend voor dagen in april voor de periode 1900-2100. Dit is een reëel, in principe meetbaar, effect dat correspondeert met het effect in de temperatuur dat we al zagen in deel I. Dit is een gevolg van de keuze van onze kalender en meer precies de discrepantie tussen het burgerlijk jaar en het fysisch jaar (waarvan er dan ook nog twee zijn). Omdat het jaar, hoe ook gedefinieerd, niet een geheel aantal dagen omvat zullen vergelijkbare effecten optreden bij elk andere kalender. Is dit erg voor klimatologen?

Het antwoord is “nee”, zolang men jaargemiddelden beschouwt, maar indien maand- of seizoensgemiddelden worden geanalyseerd spelen de kalendereffecten wel degelijk een rol, zoals aangetoond in deel 1. Bestudeert men bijvoorbeeld met klimaatmodellen effecten van verdubbeling van CO2 voor 1900-2100 en wordt de zonpositie op een realistische wijze als randvoorwaarde opgelegd, dan zal men in april een opwaartse trend in de temperatuur vinden, zelfs in de controlerun zonder CO2-toename.

Als men klimaatmodellen onderling vergelijkt, zoals bijvoorbeeld gedaan wordt in het IPCC-CMIPS project waarbij 20 atmosfeer-oceaan gekoppelde klimaatmodellen worden vergeleken, dan moeten in deze modellen de zonpositie op eenzelfde wijze worden beschreven. Het is ons nog niet gelukt te achterhalen of dit ook het geval is. Wel weten we dat in het NCEP model de zonpositie correct wordt beschreven, en er een optie is om zelfs kleine variaties in de zonneconstante mee

te nemen [2]. Hoe het zit met bijvoorbeeld de ERA40 data [3] hebben we nog niet kunnen achterhalen.

Het kalendereffect heeft ook invloed op de bewerking van waarnemingen. Een trend in Q­TOA moet terug te vinden zijn in lange meetreeksen, zie bijvoorbeeld de Stockholmreeks in van den Dool en de Bruin (2012) die ook deels op driemaal daagse waarnemingen was gebaseerd. Ook in Nederland begonnen klimatologische waarnemingen met driemaal daagse waarnemingen overdag.

Men moet hier de tijdsvereffening in rekening brengen om driemaal daagse waarnemingen om te zetten in proxy 24 uur gemiddelden; dit is een studie op zichzelf. We vragen ons af of deze effecten zijn beschouwd bij het construeren van een temperatuurreeks voor centraal Nederland (van Ulden et al., 2009).

Dankwoord De auteurs bedanken Joyce Bosmans (KNMI en IMAU) en dr. Yu-Tai Hou (NCEP) voor hun hulp.

Literatuur Dool H. van den en H. de Bruin, 2012: De kalender, het jaar, de klimatologie en langetermijn-verwachtingen (deel 1), Meteorologica 21 nr 3, 21-25.

Stine, A., and P. Huybers, 2012: Changes in the seasonal cycle of temperature and atmospheric circulation. J. Climate. doi:10.1175/JCLI-D-11-00470.1, in press.

Meeus, J., 1979: Astronomical formulas for calculators, Monografie Vol. 4, Volkssterrenwacht Urania, 185 pp.

Sellers, W. D. 1965: Physical Climatology. University of Chicago Press. 272 pp.

Van Ulden, A. et al., 2009: The Construction of a Central Netherlands Temperature, KNMI WR2009-03 [1] het VSA-EXCEL pakket te vinden op www.ecy.wa.gov [2] http://www.cpc.ncep.noaa.gov/products/people/ wd51hd/vddoolpubs/solar_reconstruction.doc [3] http://www.ecmwf.int/research/era/do/get/era-40.

1Stockholm

is een voorbeeld. Men vindt deze effecten in principe overal maar Stockholm (lange reeks, geschoonde gegevens, landklimaat) is zeer geschikt als voorbeeld.

De invloed van waterpartijen op het stedelijk warmte-eiland effect en thermisch comfort EEN MESOSCHAAL STUDIE Anna Solcerová, Natalie Theeuwes, Gert-Jan Steeneveld (Wageningen Universiteit) Tegenwoordig woont de helft van de wereldbevolking in steden en dit percentage zal in de komende tijd alleen maar stijgen (United Nations, 2005). Hitte in steden heeft belangrijke effecten op de gezondheid van kwetsbare groepen, en op de arbeidsproductiviteit. Door deze situatie is een beter fysisch begrip van het stedelijk klimaat nodig. Dit artikel richt zich op één aspect van het stadsklimaat, namelijk het warmte-eilandeffect (WEE), en mogelijke maatregelen om dit tegen te gaan (mitigatie). Vooral ‘s nachts zijn steden warmer dan hun omgeving. Dit wordt veroorzaakt door verschillen in de energiebalans tussen stad en platteland.

Door de relatief lage hoeveelheid vegetatie in de stad is de verdamping beperkt. Anderzijds geeft het relatief lage stedelijke albedo en het deel van de hemel dat bedekt wordt door bebouwing (de sky view factor) een hoge warmteopslag in de straten gedurende de dag. Deze warmte wordt ‘s nachts teruggegeven aan de stadse atmosfeer, waardoor de temperatuur hoger is in de stad dan op het platteland. Mitigatie van het WEE kan worden bereikt door meer vegetatie en misschien door meer waterpartijen in de stad aan te brengen. De invloed van vegetatie is veelvuldig onderzocht ( Steeneveld et al., 2011), maar onderzoek naar de effectiviteit van water in de mitigatie van het WEE is schaarser. Daarom bestuderen we hier de invloed van waterpartijen op het WEE. Methodologie Om de invloed van water op het WEE te onderzoeken gebruiken we het Weather Research and Forecasting (WRF) mesoschaalmodel (Skamarock et al 2008). Omdat we in deze studie zoeken naar algemeen geldende regels hebben we ons niet beperkt tot metingen of modellering van een bepaalde stad of waterlichaam, maar hebben we een geïdealiseerde situatie geformuleerd.

Qua landgebruik hebben we een ronde stad met een diameter van 50 km gevormd, representatief voor steden als Londen, Parijs of Phoenix. De omgeving van de stad is vlak en bedekt met homogeen grasland om elke invloed van landgebruiksheterogeniteit op onze simulatie te vermijden. In het midden van de stad is een meer ter grootte van 10% van het stadsoppervlak aangelegd.

De stad is gelegen in Europa (52N;7.5E), relatief ver van de zee (niet dichter dan 150 km) zodat de stad geen zeewind kan ervaren. De studie is uitgevoerd voor de periode van 8-10 mei 2008, omdat de grootschalige weersomstandigheden de ontwikkeling van het WEE ondersteunen.

Deze dagen waren relatief warm en zonnig, zonder wolken boven dit deel van Europa, en met een zuidoostelijke wind.

Invloed van watertemperatuur Water heeft een hogere warmtecapaciteit dan land en dus is de dagelijkse gang van de temperatuur kleiner dan die van de luchttemperatuur. Op basis van deze veronderstelling hebben we drie verschillende watertemperaturen voorgeschreven (10ºC, 15ºC en 20ºC),

welke constant blijven tijdens de simulatie. Begin mei verandert de watertemperatuur snel, dus alle drie de temperaturen zijn realistisch. Maar 15ºC is de meest voorkomende temperatuur voor dit deel van Europa in mei.

De luchttemperatuur in een stad zonder het meer varieert van 13ºC ‘s nachts tot 23ºC overdag. Deze dagelijkse temperatuurcyclus in combinatie met de verschillende watertemperaturen levert interessante resultaten op. Figuur 1 toont de luchttemperatuur in de stad voor 5.00 uur ’s nachts en 15.00 uur overdag (lokale tijd) voor de drie verschillende watertemperaturen. Bij een temperatuur van 10ºC (figuur 1a en 1d), werkt het waterlichaam altijd als koelelement in de stad. Dit is niet verwonderlijk omdat de

temperatuur in de stad nooit onder deze waarde daalt. Voor temperaturen van 15ºC en 20ºC is de situatie anders. Gedurende de dag, wanneer de luchttemperatuur hoog is, werkt het meer als een koelelement voor het stadsdeel benedenwinds van het meer (figuur 1e en 1f)​​. ‘s Nachts, wanneer de luchttemperatuur daalt, verandert de invloed van het meer.

De luchttemperatuur daalt onder de watertemperatuur, en dus verwarmt het meer de stad (figuur 1b en 1c).

De dagelijkse gang van de temperatuurverandering veroorzaakt door de aanwezigheid van het meer is gegeven in figuur 2. Een belangrijk effect is de verzwakking van het verkoelend of verwarmend effect met de afstand tot het meer. Zo varieert de koelende werking

Figuur 1. Invloed van verschillende watertemperaturen op de luchttemperatuur voor 5.00 uur ‘s nachts en 15.00 uur overdag. De buitenste cirkel representeert de stad, de binnenste cirkel representeert het meer. De geplotte temperatuurverschillen zijn voor elke roostercel berekend als Tmeer-Tstad .

Meteorologica 4 - 2012

19

Figuur 2. Invloed van verschillende watertemperaturen op de luchttemperatuur aan de rand van het meer (blauw “shore”) en verder in de stad (red, “city”) . De figuur toont het temperatuurverschil tussen een run met en zonder meer, voor watertemperaturen van het meer van 10oC (links), 15oC (midden), 20oC (rechts) en zonder meer. De blauwe zones geven de nacht aan.

van een meer met een temperatuur van 15ºC, van twee graden dichtbij het ​​meer, tot een halve of een graad aan de rand van de stad. Hoewel het effect verzwakt met de afstand, wordt zelfs na enkele kilometers de luchttemperatuur nog beïnvloed door de aanwezigheid van het meer.

Ruimtelijke verdeling van waterpartijen In deze studie variëren we de configuratie van het wateroppervlak, tot 4 kleinere meren die gelijkmatig verdeeld werden over de stad. Deze verdeling wordt

weergegeven in de linkerbovenhoek van elk paneel in figuur 3. De twee verschillende configuraties voor het geval met twee meren zijn gekozen om de meren of parallel of loodrecht op de heersende zuidoostelijke windrichting te hebben.

Om de gevoeligheid voor de ruimtelijke configuratie te onderzoeken analyseren we de simulaties met een watertemperatuur van 15ºC. Figuur 3 toont het percentage van de stad dat afkoelt of opwarmt met meer dan 0.1ºC. Wanneer we de simulaties met verschillende ruimtelijke configuraties vergelijken merken we

Figuur 3. Percentage van de stad dat wordt beïnvloed door de aanleg van het meer met meer dan 0.1oC. De ruimtelijke verdeling van de meren staat linksboven. De blauwe zones geven de nacht aan.

20

Meteorologica 4 - 2012

dat de tijdsperiodes van opwarming en afkoeling periodes hetzelfde zijn voor alle runs. Echter, het percentage oppervlak van de stad dat een temperatuurverandering ervaart verandert. Voor de modelsimulatie met slechts één meer wordt ca. 20% van de stad beïnvloed door de aanwezigheid van het meer. Wanneer de waterlichamen meer gelijk verdeeld worden over de stad wordt dit percentage hoger. In het geval van vier meren ervaart gemiddeld 40% van de stad koeling of opwarming.

Aangezien het percentage water in de stad werd ingesteld op 10%, impliceert een groter aantal meren een kleinere omvang van de meren. Het oppervlak van het waterlichaam beïnvloedt de resulterende temperatuurverandering.

Dit effect is te zien in figuur 4, die de temperatuurverandering toont aan de oever van het meer voor een serie van verschillende groottes van het meer. Volgens onze resultaten kan de verkoeling in de ochtend meer dan een graad verschillen tussen het geval met één groot meer en met vier kleinere meren.

Thermisch comfort We toonden aan dat de aanwezigheid van een waterlichaam in een stedelijk gebied de luchttemperatuur kan verlagen, met name gedurende de dag. Echter, een hogere verdamping verlaagt niet alleen de temperatuur, maar verhoogt ook de luchtvochtigheid. Menselijk comfort is een combinatie van vele factoren, onder andere ook van temperatuur en vochtigheid. We gebruiken hier de wet bulb globe temperatuur (Twg in oC) als maat om de invloed van water op het thermisch comfort te onderzoeken: Twg = 0.567Ta+0.393e+3.94 , hierin is Ta de luchttemperatuur in °C, en e de waterdampdruk in hPa (Willett and

Figuur 4. Temperatuurverandering aan de rand van het meer voor verschillende groottes van het meer. 1: run met één meer, 2:run met twee meren, en 3: run met vier meren. De blauwe zones geven de nacht aan.

Sherwood, 2012).

Figuur 5 toont de luchttemperatuurverandering veroorzaakt door het meer, de Twg verandering, en het verschil tussen deze twee (ΔTwg ΔTa). De variabiliteit tussen deze twee temperatuurveranderingen is afhankelijk van de watertemperatuur en het tijdstip gedurende de dag. Het grootste verschil tussen de verandering in Ta en Twg is op het tijdstip met de sterkste koeling of opwarming. Voor de koeling van deze periode is in de ochtend (rond 6 of 7 uur), wanneer het verschil tussen de werkelijke en vermeende wijziging van de temperatuur kan oplopen tot een graad, in het bijzonder voor de koudere meren (10ºC en 15ºC). Voor een meer van 20ºC is het grootste verschil voor de periode van de sterkste opwarming (ongeveer 2 of 3 uur), tot -1ºC. In het algemeen kunnen we zeggen dat het effect van een hogere luchtvochtigheid de gevoelstemperatuurverandering verlaagt.

Samenvatting en aanbevelingen De resultaten van onze studie komen overeen met eerdere studies die een koelend effect van de waterlichamen op hun omgeving toonden, en ook een analyse van een minder besproken effect van het water op stedelijke gebieden, nl de opwarming van de luchttemperatuur ‘s nachts. In het algemeen kunnen we zeggen dat het verkoelend en verwarmend effect alleen afhankelijk is van het temperatuurverschil tussen het water en de lucht. Het is niet verwonderlijk, dat als de luchttemperatuur daalt onder het niveau van de watertemperatuur, het meer de stad begint op te warmen.

In ons geval gebeurt dit ‘s nachts en dan wordt het WEE versterkt. Echter de luchttemperatuur in de stad is ’s nachts 16ºC, zelfs onder invloed van een warm meer van 20ºC, en dus niet hoog genoeg om het ongemak van de bewoners veroorzaken. Integendeel, de aanwezigheid van het meer buffert de temperatuurverschillen tussen dag en nacht.

Het koelend of verwarmend effect wordt ook beïnvloed door de grootte van het meer, en de afstand tot het meer.

Kleinere meren hebben minder sterke invloed op de omgeving dan de grotere.

Maar bij een meer gelijke verdeling van de dezelfde hoeveelheid water over de stad profiteert een groter percentage van de stad hiervan. Een balans tussen het formaat en de verdeling van de meren kan helpen bij toekomstige planning en (her) ontwikkeling van stedelijke gebieden.

Door het gebruik van het mesoschaalmodel kunnen we ook de beïnvloedingsafstand van water op de temperatuur schatten.

Uit onze resultaten volgt dat zelfs tien kilometer benedenstrooms van het meer, de stad nog steeds een

temperatuurverandering bereikt van een halve graad tijdens de periodes van de sterkste afkoeling of opwarming. De mate van de koeling of opwarming is ook afhankelijk van de windsnelheid die in ons geval varieerde van 2.5 tot 5 m/s.

Met een lagere windsnelheid de invloed van het water meer lokaal.

We gebruiken Twg als een maat voor menselijk comfort. Deze index bevat temperatuur en vochtigheid en is dus geschikt als maat. Echter, voor een betere beoordeling van menselijk comfort is een geavanceerdere index nodig, die ook aspecten als straling, windsnelheid of kleding meeneemt. De invloed van de waterlichamen in stedelijke gebieden op menselijk comfort staat open voor verder onderzoek.

Dit onderzoek heeft de NVBM studenten bezoekersbeurs gewonnen voor deelname aan de 12th EMS/9th ECAC conferentie in Łodz, Polen.

Referenties Skamarock et al. (2008), A Description of the Advanced Research WRF Version 3, NCAR technical note.

Steeneveld, G.J., S. Koopmans, B.G. Heusinkveld, L.W.A. van Hove, and A.A.M. Holtslag (2011), Quantifying urban heat island effects and human comfort for cities of variable size and urban morphology in the Netherlands, J. Geophys. Res., 116, D20129, doi:10.1029/2011JD015988.

United Nations, 2005: World Urbanisation Prospects: The 2005Revision, United Nations, DESA, Population Division, online available: http://www.un.org/esa/population/ publications/WUP2005/2005WUPHighlights_Exec_Sum. pdf Willett, K. M. and Sherwood, S. (2012), Exceedance of heat index thresholds for 15 regions under a warming climate using the wet-bulb globe temperature. Int. J. Climatol., 32: 161–177.

Figuur 5. Vergelijking van de verandering in luchttemperatuur en Twg nabij het meer (links: watertemp 10oC; midden: 15oC; rechts: 20oC ). Blauw: ΔT, Rood: ΔTwg en zwart: ΔTwg – ΔT. De blauwe lijn komt overeen met de blauwe lijn in figuur 4. De blauwe zones geven de nacht aan.

Meteorologica 4 - 2012

21

Samenvatting Buys Ballot symposium 2012 Arjan van Beelen, Anneke van de Boer, Marie Combe, Ward van Pelt, Maria Rugenstein, Marina Sterk, Melchior van Wessem, Renske de Winter en Gert-Jan Steeneveld De Buys Ballot onderzoeksschool is het overkoepelende orgaan waarin een aantal Nederlandse universiteiten en onderzoeksinstituten hun krachten op het gebied van klimaatonderzoek gebundeld hebben. De school vormt een stimulerende en internationale omgeving om onderzoek van hoge kwaliteit uit te voeren op het gebied van fundamentele en toegepaste studies in het klimaatsysteem. De training van promovendi en jonge onderzoekers is hier een onderdeel van. In het opleidings- en onderzoeksprogramma van de school staan de fundamentele processen in de atmosfeer, oceaan, cryosfeer, de kustzones en hun onderlinge interacties met het aardoppervlak centraal. Jaarlijks organiseert de Buys Ballot onderzoeksschool een herfstsymposium waarin haar promovendi hun onderzoek op het gebied van weer- en klimaat presenteren. Ook dit jaar licht Meteorologica er een aantal symposiumbijdrages uit. Hiervan vindt u hieronder een samenvatting. onderzoek gaat over weermodellen zou dus eigenlijk een de toepasbaarheid van aanpassing van de theorie gedaan moeten de MOGT theorie. In worden, als gesimuleerd wordt over de zomer van 2011 een heterogeen landoppervlak, of voor zijn tijdens BLLAST situaties waarin de oppervlaktelaag campagne in zuid beïnvloed wordt door processen op de Frankrijk fluxmetingen schaal van de hele grenslaag. in de oppervlaktelaag uitgevoerd; op twee Klimaat en oceaanstromingen 34 homogene locaties (een miljoen jaar geleden gras- en een graanveld, Maria Rugenstein, Anna von der zie figuur 1), en op een Heydt, Henk Dijkstra, Henk Brinkheterogene locatie (de huis, Paolo Stocchi (IMAU) grens tussen het gras- en Lang geleden toen de continenten nog op graanveld). Ook zijn er een andere positie lagen was de circulatie Figuur 1. Fluxmetingen boven een grasveld in Zuid-Frankrijk in de metingen in de grenslaag in de oceanen door de veranderde zomer van 2011. gedaan waarmee bepaald randvoorwaarden heel anders dan Land-atmosfeer interacties in wordt of grootschaligere processen de vandaag. Geologische sedimenten sugmodellen oppervlaktelaag beïnvloedden. gereren dat het klimaat 60 miljoen jaar Anneke van de Boer (Wageningen Het blijkt dat de MOGT theorie geleden veel warmer en vochtiger was Universiteit) toepasbaar is op de fluxdata van het gras- en sindsdien sterk afgekoeld is. Rond Computermodellen die gebruikt worden en het graanveld voor vocht, temperatuur 34 miljoen jaar geleden maakte deze om het gedrag van de atmosfeer te en CO2, maar dat dit niet geldt voor de afkoeling een grote stap en is Antarctica simuleren en verwachtingen te maken heterogene locatie. Ook blijkt dat de voor de eerste keer verijst. De oorzaken hebben als randvoorwaarde een invloeden van processen van buiten van deze enorme klimaatverandering in beschrijving nodig van de interactie van de oppervlaktelaag op sommige dagen geologisch relatief korte tijd (~1 miljoen het landoppervlak met de atmosfeer. Die van invloed zijn op de structuur van de jaar) zijn nog niet volledig bekend. interactie bestaat uit de uitwisseling van oppervlaktelaag boven de homogene Zeker is alleen, dat over deze lange warmte, vocht, impuls, CO2 en andere velden (vooral dagen met een droge tijdschalen de continenten ook bewegen, gassen. Boven het oppervlak vindt dit atmosfeer boven de grenslaag). Voor zodat bijvoorbeeld rond 34 miljoen jaar transport plaats door turbulentie. In de zogenaamde ‘oppervlaktelaag’ (overdag ongeveer 100 meter hoog: de onderste 10% van de atmosferische grenslaag) kan het verticale transport gerelateerd worden aan gemiddelde grootheden zoals bijvoorbeeld verticale gradiënten en varianties: de Monin-Obukhov gelijkvormigheidstheorie (MOGT). Deze theorie wordt in één of andere vorm in alle weermodellen gebruikt om de structuur van de oppervlaktelaag na te bootsen, en de koppeling tussen atmosfeer en oppervlak te beschrijven.

Het is bekend dat deze theorie niet goed werkt als het landoppervlak niet homogeen is, of als grootschaliger processen de Figuur 2. Wereldwijd gereconstrueerde topografie en bathymetrie rond 30-35 miljoen jaar geleden. oppervlaktelaag binnentreden.

Dit 22

Meteorologica 4 - 2012

Figuur 3. Het gekoppelde atmosfeer/aardoppervlakte systeem (met dank aan Huug Ouwersloot). Conceptuele voorstelling voor de koppeling van het atmosferische menglaagmodel aan het GECROS gewasgroeimodel waarbij advectie wordt verwaarloosd. De gewasweerstanden voor het transport van waterdamp en CO2 (rs and rs,CO2) en de interne concentratie CO2 in de stomata (Cinternal) worden doorgegeven aan het menglaagmodel dat de oppervlaktefluxen van warmte, waterdamp en CO2 berekent. Het vervangen van de potentiële en actuele temperatuur door de gewastemperatuur wordt nog overwogen, vandaar de vraagtekens.

geleden een zeeweg tussen Australië en Antarctica in de zuidelijke oceaan zich opende.

Welke rol speelde de oceaan in deze tijd? We gebruiken een complex klimaatmodel met dynamische atmosfeer en oceaan, evenals zeeijs en vegetatie, om de interactie tussen de verschillende klimaatcomponenten in de tijd rond 34 miljoen jaar geleden beter te begrijpen.

Het klimaatmodel heeft randvoorwaarden nodig, zoals de positie van de continenten, de vegetatie en de hoeveelheid aerosolen en kooldioxide in de atmosfeer. Al deze parameters zijn niet goed bekend, zodat het een behoorlijke opdracht is om alle gegevens uit de literatuur in een globaal beeld te verwerken. Figuur 2 laat het resultaat zien voor de gereconstrueerde topografie en bathymetrie rond 35-40 miljoen jaar geleden.

Met deze veranderde randvoorwaarden moet het klimaatmodel meerdere maanden (een miljoen cpu-uren) gedraaid worden voordat oceaan en atmosfeer in evenwicht zijn. Hierop moeten we voorlopig nog wachten. Een studie met een simpeler en meer geïdealiseerd model toont onvoorziene interacties tussen sommige klimaatcomponenten: de stroming rond Antarctica is afhankelijk van de zwaarte van de ijsmassa op het continent. Omdat de bodem van de oceaan rondom Antarctica door de ijsmassa deformeert verandert de drukgradiënt binnen de waterkolom, die uiteindelijk de stroming aandrijft.

Figuur 4. De probability density function voor de jaar-maximale windsnelheid in de 12 modellen, a. de historische periode, b. rcp4.5 en c. rcp8.5.

Zijn de Europese landbouwgebieden een bron of een put voor koolstof?

Marie Combe (Wageningen Universiteit) Het is noodzakelijk om verbeteringen aan te brengen in het modelleren van de koolstofcyclus van landbouwgebieden.

Hoewel men het er over eens is dat het Europese continent in zijn geheel een put in de koolstofcyclus is, zijn onderzoekers het nog oneens over de netto koolstofbalans van landbouwgebieden.

Als belangrijkste reden wordt het verschil in detaillering van de verschillende modellen aangevoerd. De stikstofcyclus en het beheer van de gewassen zijn de belangrijkste factoren in het koolstofbudget van landbouwgebieden; juist deze twee processen worden vaak in het onderzoek vergeten.

Om een eerste stap te zetten naar een verbetering van het koolstofbudget van landbouwgebieden in Europa willen we de wisselwerking tussen deze gebieden en de atmosfeer onderzoeken op lokale en dagelijkse schaal. Dit doen we om de complexiteit van het systeem te verminderen en om conclusies te kunnen trekken over de mate van detail die nodig is om het koolstofbudget van landbouwgebieden te kunnen simuleren.

Daartoe koppelden we een eenvoudig menglaagmodel voor de atmosfeer aan een complex gewasgroeimodel (GECROS). Het belangrijkste onderdeel van deze dynamische koppeling is het concept van de gewasweerstand (canopy resistance) die het openen en sluiten van de stomata van de plant weergeeft

en daarmee de uitwisseling van CO2 en waterdamp bepaalt. GECROS berekent deze gewasweerstand aan de hand van gedetailleerde biologische gegevens (zoals het verschil in gebruik van diffuse en directe zonnestraling voor fotosynthese en het effect van stikstofnutriënten op de fotosynthese).

De gewasweerstand en een aantal andere biologische variabelen (aangegeven in het rood in figuur 3) worden doorgegeven aan het menglaagmodel, dat op zijn beurt weer de benodigde meteorologische variabelen produceert voor de gewasgroei. Na voltooiing van deze eerste standaardsituatie voor een typische dag met convectie in Nederland willen we een gevoeligheidsanalyse maken van de resultaten voor de belangrijkste biologische-, bodem-, en meteorologische variabelen en parameters. Tenslotte zullen we onze resultaten verifiëren met grenslaagwaarnemingen.

Wind extremen in het Noordzeebassin ten gevolge van klimaatverandering: een ensemble studie van 12 CMIP5 GCMs Renske de Winter (KNMI) Kustveiligheid kan worden beïnvloed door de klimaatverandering, naast zeespiegelstijging kunnen veranderingen in extreme golven en storm opzet de kwetsbaarheid van duinen en overige kustverdediging vergroten. In de Noordzee, omringd door een gebied dat onder het huidige klimaat al kwetsbaar is voor ernstige overstromingen, worden deze golven en storm opzet gegenereerd door lage atmosferische druk en Meteorologica 4 - 2012

23

over een toe- of afname van de jaarmaximale wind uit het noordwesten, een windrichting die voor de Nederlandse kust tot hoge storm opzet en grote golven leidt. De 12 CMIP5 modellen die wij gebruikt hebben, hebben allemaal een redelijk grove resolutie, modellen met een fijnere resolutie, zoals bijvoorbeeld EC-Earth future Figuur 5. De 2m temperatuur (T2m) versus de netto straling (Q*), beiden weather, kunnen tot gemiddeld over de 9-uur run voor een geowind van 8m/s. De eerste 9 andere resultaten punten in de legenda laten de runs met verschillende grenslaag- en straleiden.

Onder lingsschema’s zien. De andere punten geven de gevoeligheidsruns inclusief andere doordat de vermenigvuldigingsfactor t.o.v. de referentie run YSU-RRTM. K_Chm: deze hogere menging(eddie-diffusiecoëfficienten in de grenslaag en de uitwisselingscoëffiresolutie modellen cienten in de oppervlaktelaag). K: menging (eddie-diffusiecoëfficienten in de grenslaag).  : koppeling (geleiding in het ijs). q: langgolvige straling (begin- ook in staat zijn om orkanen te profiel van de specifieke vochtigheid). simuleren. hoge windsnelheden tijdens stormen.

Als gevolg van de geometrie van de Retrieval van de aerosolsamenstelNoordzee, is niet alleen de maximale ling met behulp van remote-senwindsnelheid relevant, maar ook de sing waarnemingen. windrichting. We hebben een ensemble Arjan van Beelen (IMAU), Geertvan 12 CMIP5 GCM gebruikt om de Jan Roelofs (IMAU), Otto Hasekamp effecten van twee klimaatscenario’s te (SRON) en Thomas Röckmann (IMAU) analyseren (rcp4.5 en rcp8.5) op: jaar- Aerosolen verstrooien en absorberen maximale windsnelheid, windsnelheden zonlicht, en vormen de condensatiekernen met een hogere herhaaltijd en de waar wolken uit ontstaan. Deze kleine windrichting van de jaar-maximale wind- deeltjes in de lucht hebben hierdoor een snelheid. Rcp4.5 is een middelmatig belangrijk effect op het weer en klimaat scenario, terwijl rcp8.5 een scenario is op zowel lokale als globale schaal. dat uitgaat van een extremere toename De klimaateffecten van aerosolen zijn van broeikasgassen. Voor beide scena- echter bijzonder onzeker; er is flinke rio’s hebben we de historische perio-de onenigheid tussen de schattingen van 1950-2000 ver-geleken met 2050-2100. stralingsforcering van klimaatmodellen en De 12 modellen die wij hebben observaties. De optische eigenschappen geanalyseerd laten geen verandering van aerosolen zijn te meten met remotezien in jaar-maximale windsnelheid of sensing instrumenten zoals satellieten en in de herhaalwaardes van deze jaarlijks stralingsmeters. Uit deze metingen zijn maximale windsnelheid. Sterker nog, bepaalde eigenschappen van de aerosolen de verschillen tussen de modellen zijn te achterhalen, zoals bijvoorbeeld de veel groter dan de verschillen tussen hoeveelheid en grootteverdeling in de de scenario’s (figuur 4). Er is wel een gemeten luchtkolom. tendens dat de jaar-maximale wind vaker In ons onderzoek proberen we om ook uit zuidwestelijke en westelijke richting iets af te leiden over de samenstelling komt en minder vaak uit zuidoostelijke van het aerosol. Een groot gedeelte van richting. Dit zou het gevolg kunnen de stoffen waaruit aerosolen bestaan zijn zijn de poolwaartse verschuiving van sterk hygroscopisch, d.w.z. dat ze onder de storm tracks. Deze draaiing van de invloed van de relatieve vochtigheid in de jaar-maximale windrichting heeft de lucht water opnemen. Bij een relatieve voornamelijk gevolgen voor kusten met vochtigheid van 70 - 80% bestaat een lange strijklengte uit het westen, ongeveer de helft van het aerosol volume zoals bijvoorbeeld de Duitse Bocht. Er uit water! Deze wateropname maakt is tussen de modellen geen consensus het vergelijken van klimaatmodellen en 24

Meteorologica 4 - 2012

remote-sensing observaties lastig.

Met behulp van een model simuleren we de wateropname en optische eigenschappen van een theoretische aerosol populatie. In Nederland bestaat deze bijvoorbeeld uit organisch materiaal, inorganische zouten, roet en water. We vergelijken deze optische eigenschappen uit het model met metingen van een AERONET stralingsmeter (http:// aeronet.gsfc.nasa.gov/) of de PARASOL satelliet (http://smsc.cnes.fr/PARASOL/) en minimaliseren de verschillen door de samenstelling van het aerosol aan te passen. Dit vergelijken we vervolgens met directe metingen van de chemische samenstelling (IMPACT, Cabauw).

Het blijkt goed mogelijk om de droge aerosol massa te simuleren gedurende stabiele en droge periodes.

De onzekerheden in de retrieval van de specifieke aerosol samenstelling zijn groter, maar deze volgt in grote lijnen het verloop van de metingen.

Deze onzekerheid wordt vooral veroorzaakt door de grote onzekerheid in de brekingsindex die afgeleid is uit de stralingsmetingen; en het feit dat deze remote-sensing metingen geen informatie geven over de verticale variatie van de hoeveelheid en samenstelling van het aerosol.

Modelgevoeligheid voor de Arctische stabiele grenslaag Marina Sterk (Wageningen Universiteit) Een juiste weergave van de stabiele grenslaag (SG) is belangrijk voor weersverwachtingen, luchtkwaliteitsstudies en klimaatmodellering. Het modelleren van de SG is lastig: resultaten voor de oppervlaktetemperatuur in het Arctische winterklimaat kunnen er wel 10ºC naast zitten en ook onderling flink verschillen. Het is niet duidelijk hoe dit komt. Om de invloed van kleinschalige processen in het Arctische gebied beter te begrijpen, bestuderen we de relatieve rol van koppeling tussen zeeijs en atmosfeer, langgolvige straling en turbulente menging in een Arctische SG. We gebruiken de éénkolomsversie van het mesoschaalmodel WRF dat gekoppeld is aan een landoppervlakmodel.

Eerst bekijken we de modelgevoeligheid voor parameterisatiekeuze. Vervolgens kiezen we één parameterisatiecombinatie als referentie en voeren daarop een gevoeligheidsanalyse uit voor de parameters met behulp van procesdiagrammen (figuur 5). Deze diagrammen geven de relatieve oriëntatie van de gevoeligheidsruns voor de

hebben geleid dat er vooral landinwaarts op het hooggelegen en doorgaans extreem droge Antarctisch plateau aanzienlijk meer sneeuwval is. Vooral de toevoeging van super-saturatie van ijs in de hogere lagen van de atmosfeer heeft hieraan bijgedragen maar ook andere veranderingen in de wolken microfysica.

Verdere verbeteringen zijn de vernieuwde stralings- en turbulentie schema’s die er uiteindelijk toe hebben geleid dat de oppervlakte stralingsbalans veel beter overeenkomt met waarnemingen van de Antarctische automatische weerstations.

Dit wordt onder andere veroorzaakt door een betere representatie van wolken in het model, dat zorgt voor een kleinere onderschatting van neerwaarts langgolvige straling (figuur 6).

Figuur 6. Het verschil in de oppervlakte massa balans (SMB) van Antarctica zoals berekend door een nieuwe en een oude versie van RACMO2.

bepalende processen (lijnen) en hoe deze de variatie binnen het model (runs met verschillende parameterisatiekeuzes, losse punten) kunnen verklaren en dus welke processen we nader moeten bestuderen. De procesgevoeligheden onder verschillende geostrofische windsnelheden (Ugeo) kunnen bepaald worden door de lijnen van de desbetreffende procesdiagrammen te vergelijken.

De modelvariatie in figuur 5 (rode, oranje en paarse punten) wordt verklaard door een verandering in koppeling en menging (gekleurde lijnen). Deze lijnen overlappen, wat betekent dat fouten in de ene parameterisatie kunnen worden gecompenseerd door de andere parameterisatie.

Voor hoge Ugeo wordt de grootste gevoeligheid gevonden voor turbulente menging, voor lage Ugeo spelen koppeling en straling een relatief belangrijkere rol. Het model is dan alleen gevoelig voor menging als deze ook in de oppervlaktelaag wordt aangepast (K_ Chm-runs).

Figuur 5 laat ook een niet-lineair gedrag zien in de 2m temperatuur (T2m) voor het menging proces, met name voor de K_ Chm-runs. Wanneer menging toeneemt neemt T2m toe zoals verwacht, maar wanneer menging afneemt neemt T2m eveneens toe. De hoeveelheid menging is in deze gevallen zo klein dat er een sterke temperatuurgradiënt is nabij het oppervlak. Op het 2m niveau wordt vervolgens bij een sterkere menging koude lucht van het oppervlak naar boven gemengd die onvoldoende wordt gecompenseerd door het neerwaartse transport van warme lucht. Dit resulteert

in lagere T2m voor de referentierun vergeleken met verlaagde K_Chm. De effecten van veranderingen in de ECMWF fysica op het regionaal klimaat model RACMO voor Antarctica Melchior van Wessem (IMAU) Onlangs is het fysicapakket van het ECMWF, dat gebruikt wordt in de fysica van het regionale klimaatmodel RACMO, aanzienlijk vernieuwd. De IJs en Klimaat groep van het IMAU gebruikt dit model boven de ijskappen van Groenland en Antarctica en in dit onderzoek is er gekeken naar de effecten van de modelveranderingen op de simulaties van het klimaat (1979-2010) van Antarctica.

De voornaamste resultaten zijn dat de oppervlakte massa balans veel beter gerepresenteerd wordt in het nieuwe model. Dit komt doordat er veranderingen in de representatie van neerslag zijn doorgevoerd die er toe

Reconstructie van de bodemtopografie van Nordenskiöldbreen, Spitsbergen Ward van Pelt (IMAU) Ons huidige begrip van bodemprocessen onder gletsjers wordt met name beperkt door een gebrek aan data. De ontoegankelijkheid van gletsjerbodems ligt hieraan ten grondslag. Aan de andere kant zijn oppervlaktedata veel ruimer beschikbaar. In deze studie wordt een inverse methode gepresenteerd waarin nauwkeurige data van oppervlaktehoogtes kunnen worden gebruikt om een reconstructie te maken van de bodemtopografie. In de inverse procedure wordt een ijsstroommodel, aan het oppervlak geforceerd met klimaatdata, meerdere malen gedraaid over eenzelfde periode. Na elke iteratie met het model wordt het verschil tussen de gemodelleerde en gemeten oppervlaktetopografie bepaald en gebruikt om de bodemtopografie te corrigeren voor de start van de volgende iteratie. Tests met deze methode op een synthetische ijskap laten zien dat verschillende

Figuur 7. De gemeten oppervlaktetopografie (links) en de gereconstrueerde bodemtopografie (rechts) van Nordenskiöldbreen op Spitsbergen.

Meteorologica 4 - 2012

25

26

Meteorologica 4 - 2012

bodemtopografieën succesvol kunnen worden gereconstrueerd. De strategie is vervolgens toegepast op een echte gletsjer, namelijk Nordenskiöldbreen in Spitsbergen. Hier wordt het ijsstroommodel aangedreven met oppervlakte massabalansen temperatuurdata, gebaseerd op een klimaatreconstructie die teruggaat tot het jaar 1300. De iteratieve methode wordt uitgevoerd zolang bodemaanpassingen nog tot een verbetering van de bodemreconstructie leiden. Het is daarvoor van belang de iteratieve

procedure bijtijds af te breken. Validatie van de gereconstrueerde bodemtopografie vindt plaats aan de hand van radarmetingen die beschikbaar zijn voor een gedeelte van de bodem. Vergelijking van gemodelleerde en geobserveerde bodemhoogtes (figuur 7) laat een hoge correlatie zien, wat een indicatie is voor de hoge nauwkeurigheid van de bodemreconstructie.

Onzekerheden gerelateerd aan de betrouwbaarheid van het ijsstroommodel, de nauwkeurigheid van de klimaatforcering en oppervlaktedata beïnvloeden allen de

kwaliteit van de bodemreconstructie.

Naast het reconstrueren van de bodemtopografie is de procedure tegelijkertijd een efficiënte manier om ijsstroommodellen te initialiseren.

Initialisatie van ijsstroommodellen speelt een cruciale rol in bijvoorbeeld simulaties van de toekomstige ontwikkeling van gletsjers en ijskappen.

PROMOTIES Wim van den Berg Er is een duidelijke overstemming tussen onderzoek naar de hoogte van de zeespiegel en onderzoek van de turbulente uitwisseling boven gewas: het analyseren en corrigeren van meetfouten is cruciaal om tot bruikbare resultaten te komen.

Van de ijs- en klimaatgroep van het IMAU kwam het proefschrift binnen van Aimée Slangen. Zij promoveerde op 12 december aan de Universiteit Utrecht op een onderzoek naar het analyseren en modelleren van de regionale stijging van de zeespiegel. Promotor was prof. J. Oerlemans, als copromotoren traden op dr. R. van de Wal en dr. L. Vermeersen (TU-Delft).

In haar proefschrift verklaart Aimée allereerst de regionale verschillen in de mate waarin de zeespiegel stijgt (of daalt, zoals de Baltische Zee).

Deze verschillen zijn het gevolg van een groot aantal regionaal belangrijke effecten, welke nog niet allemaal meegenomen (kunnen) worden in de klimaatmodellen. Een belangrijk effect is natuurlijk het gravitatie effect (na smelten van ijsmassa’s en gletsjers) en

de langzame component daarvan, de reactie van het aardoppervlak op het herverdelen van massa (de isostatische aanpassing). Maar veranderingen in saliniteit en vooral temperatuur van het oceaanwater spelen ook mee. Spreken over een wereldgemiddelde stijging van de zeespiegel doet de werkelijkheid in veel kustgebieden geweld aan. In figuur 1 zien we hoe groot de lokale verschillen zijn in de verwachte bijdrage aan de verandering van de hoogte van de zeespiegel. New York lijkt er slechter vanaf te komen (en dan hebben we het nog niet over mogelijke veranderingen in extremen, zoals bij stormvloeden) dan bijvoorbeeld de Chileense kust.

Met het doorrekenen van de nu bekende (IPCC) scenario’s in de grote klimaatmodellen is er nog geen nauwkeurige opgave te doen van de regionale grootte van de zeespiegelstijging.

Alleen al het toevoegen van recente metingen en onderzoeksresultaten heeft in 10% van de regio’s een effect van meer dan 10 cm/eeuw. En naar

Figuur 1. Links de bijdragen van de isostatische aanpassing (blauw), temperatuur- en dichtheidvariaties in de oceaan (rood) en verandering in de hoeveelheid landijs (wit) aan de lokale zeespiegelstijging in de 21e eeuw voor enkele kustgebieden gebaseerd op het IPCC A1B scenario. Rechts de totale stijging van de lokale zeespiegel voor dezelfde gebieden met hun onzekerheid.

verwachting is zelfs 8 cm/eeuw van de zeespiegelstijging deze eeuw enkel het gevolg van onttrekken van grondwater.

Nieuw onderzoek, bijvoorbeeld van de smelt van gletsjers op basis van satellietmetingen, is nodig. Belangrijker nog zijn de onzekerheden in het smeltgedrag en de ijsstroom van de grote ijsmassa’s zoals die van Groenland en hoe als gevolg daarvan de oceaancirculatie (en dus temperatuur en saliniteit) zal reageren op de veranderende instroom van zoet smeltwater.

Echt vers van de pers, ter redactie zelfs nog ontvangen als .pdf in plaats van boekje, kunnen we schrijven over de promotie van Bram van Kesteren.

Hij heeft zijn uitgebreide proefschrift (een STW project) over het meten van turbulente fluxen op 17 december aan Wageningen Universiteit moeten

Figuur 2. Onder: de verandering van de gewasweerstand rc van tarwe.

Boven: gekoppeld daaraan de verandering in de voelbare warmteflux H (rood) en latente warmteflux LE (blauw) als functie van de inkomende kortgolvige straling Qs (oranje). Metingen zijn per minuut weergegeven.

Links 2 juni 2009, een dag die na wat tijdelijke bewolking zonnig verliep; rechts 4 juni 2009, een dag waarbij de bewolking sterk wisselde. De gewasweerstand is bij bewolking duidelijk veel groter.

Meteorologica 4 - 2012

27

28

Meteorologica 4 - 2012

verdedigen ten overstaan van promotor prof. A.A.M. Holtslag en co-promotor dr.

O.K. Hartogensis.

Kennis van de turbulente fluxen van waterdamp en CO2 is van groot belang voor de validatie van deze fluxen in klimaatmodellen. De klassieke meting, bijvoorbeeld met de eddy-covariantie techniek, meet over een tijdsperiode van 10-30 minuten en werkt dus alleen bij langzaam of niet veranderende omstandigheden (bijvoorbeeld bij zon-

nig weer midden op de dag). In de ochtend en late middag, maar ook bij wisselende bewolking, verandert de inkomende straling snel en daarmee de uitwisseling vanuit het gewas. Bram heeft zich bezig gehouden met de problematiek van het meten van die fluxen op een ruimteschaal van een veld (200 m) en een tijdschaal van een minuut. Zulke metingen zijn alleen goed mogelijk met een scintillometer, en dan nog indirect, want met dat apparaat bepalen we in

eerste instantie de turbulente voelbare warmteflux en de impulsflux. Na analyse van allerlei fouten paste Bram een viertal methoden toe om deze metingen te relateren aan de fluxen van waterdamp en CO2. De resultaten tonen onder meer aan dat de huidmondjes van tarwe zich uiterst snel, binnen een paar minuten, kunnen aanpassen aan veranderingen in de energiebalans ten gevolge van fluctuaties in de straling (figuur 2).

Nieuwe producten Compleet en compact ultrasoon meteostation (USM) Het nieuwe ultrasoon meteostation (USM) van CaTeC heeft naast analoge uitgangen (0-10V of 2-10V) standaard ook een RS485/422 digitale uitgang (Modbus RTU of ASCII) en een interne GPS sensor voor actuele tijd/datum en locatie. De locatiegegevens kunnen worden gebruikt voor compensatie van de barometrische druk naar zeeniveau.

De analoge of digitale uitgangssignalen kunnen rechtstreeks op een GBS, PLC of ander intelligent systeem aangesloten worden. Daarnaast heeft de USM weinig

tot geen onderhoud nodig, daar het station geen bewegende delen heeft.

Afhankelijk van het model (er zijn er 8), kunnen de volgende parameters gemeten worden: •Windsnelheid •Windrichting •Neerslag- detectie, type, hoeveelheid •Barometrische druk •Lichthelderheid in de richtingen noord, oost, zuid en west en schemer •Temperatuur • Relatieve Luchtvochtigheid Toepassingsgebieden zijn divers zoals gebouwen, automatiseringssystemen, tuinbouwkassen, controlesystemen,

bedrijventerreinen, verkeersregelsystemen etc. De USM kan eenvoudig worden bevestigd op een mast met een R 1½’’ aansluiting onderop het meteostation.

Voor meer informatie: info@catec.nl

NVBM Mededelingen Najaarssymposium Vrijdag 9 november waren we opnieuw te gast bij de Wageningen Universiteit (WUR) voor het jaarlijkse NVBM symposium. Dit jaar was het onderwerp “Vliegen in de Meteorologie”. Hidde Leijnse (KNMI) trapte af en vertelde hoe de weerradar ingezet kan worden voor detectie van vliegbewegingen door vogels. Hij liet zien dat zwermen vogels in het Hollandse plassengebied opschrikken van het vuurwerk dat wordt afgestoken rond oud en nieuw.

Kristian Bruins (JMG) gaf aan hoe defensie omgaat met de AUTO-METAR en benadrukte het belang van goede communicatie. Bart van Stratum (WUR) is zelf zweefvlieger en maakte duidelijk dat betrouwbare weerinformatie essentieel is, maar op vlieghoogte niet makkelijk te verkrijgen (geen bereik voor de smartphone). Laurens Ganzeveld (WUR) vertelde over de meetcampagnes boven Nederland met de PEGASOS Zeppelin. Die hebben waardevolle data opgeleverd o.a. van luchtkwaliteit. Tot

slot was er Olaf Vellinga (WUR) die zelf veel tijd heeft doorgebracht in het PHWUR meetvliegtuig.

Naast deze presentaties was een nieuw onderdeel dit jaar de sessie waarin posters door de makers in een minuut werden geïntroduceerd voor de zaal. De levendige discussie die daarna volgde en tijdens de goed verzorgde lunch werd voortgezet, gaf aan dat dit onderdeel voor herhaling vatbaar is. Sterker nog: de eerste aanmelding voor volgend jaar is al binnen. Aansluitend op de postersessie bracht Hans Reiff de Harry Otten prijs voor innovatie in de meteorologie nogmaals onder de aandacht en moedigde iedereen aan een voorstel in te dienen (meer info op www.harry-otten-prize. org en op pag. 32). Prettige stoorzender gedurende de hele dag was de sessie die de NOS parallel organiseerde op zoek naar een opvolger voor weerman Erwin Kroll. Ze hielden screentests met belangstellenden. Volgens de NOS praten ze verder met circa 10 van de 30

kandidaten. Deze mensen weten waar ze aan beginnen, want Gerrit Hiemstra vertelde wat er allemaal bij komt kijken om weerman te zijn. In het voorjaar van 2013 zullen we op TV zien wie het uiteindelijk geworden is. Met meer dan 80 deelnemers was het een drukbezochte en uitermate geslaagde dag. Voor de liefhebbers staan de powerpoints van de presentaties binnenkort op de NVBM website.

Enquête Op het symposium en via email is aan alle leden een enquête verspreid waarin het bestuur vraagt in welke richting de NVBM zich zou moeten bewegen.

Invullen kan nog maar wel liefst z.s.m.

Excursie De NVBM excursie zal op 8 februari 2013 gaan naar Wittich & Visser in Rijswijk en de TU Delft. Aanmelden kan tot 2 februari 2013 bij bestuurnvbm@ gmail.com (zie het programma op pag.

30).

Meteorologica 4 - 2012

29

30

Meteorologica 4 - 2012

Seizoensoverzicht Zeer nat met normale temperatuur Klaas Ybema en Harm Zijlstra (Weerspiegel) Thermisch normaal met een eveneens normale hoeveelheid zonneschijn, maar zeer nat. Dat was de zomer van 2012 in een notendop. Het temperatuurtekort van juni en juli werd door de warme augustus weggepoetst en ook het kleine zonneschijngebrek van de voorzomer werd gecompenseerd. Het aanzienlijke overschot aan neerslag, opgebouwd in de beide eerste maanden, werd in augustus in de noordelijke en westelijke landsdelen alleen maar verder uitgebouwd. In het zuidoosten van het land produceerde augustus juist minder neerslag dan normaal. Het onweerde vaker dan normaal, vooral in het noorden van het land. Echte zomerstormen deden zich niet voor; wel werden vooral in juni aan de kust enkele dagen met harde tot stormachtige wind geregistreerd.

Temperatuur De gemiddelde etmaaltemperatuur week landelijk nauwelijks af van normaal (figuur 1). De Bilt berekende 16.9 °C (normaal 17.0 °C), tegen 16.3 °C vorig jaar en 17.7 °C in de zomer van 2010. In De Bilt kwam de maximum temperatuur uit op 21.4 °C tegen 21.9 °C normaal.

Nog kleiner zijn de afwijkingen bij de gemiddelde minima. Het landelijk gemiddelde bedroeg 12.2 °C en De Bilt noteerde 12.0 °C (normaal 11.9 °C).

Deze vlakke gemiddelden verhullen een paar flinke uitschieters. De hoogste temperatuur werd gemeten op 19 augustus (figuur 2). De Bilt noteerde toen 33.0 °C. Het laagste minimum werd daar gemeten op 5 juni: 3.3 °C. Interessanter is het laagste maximum in De Bilt: op 3 juni kwam het kwik daar niet hoger dan 11.0 °C. Dat was de laagste waarde sinds de zomer van 1975 (10.7 °C). Na 1900 is het maar viermaal voorgekomen dat een zomerdag in De Bilt een lager maximum liet optekenen (record 9.2 °C, 2 juni 1953).

Figuur 1. Afwijking van de seizoensgemiddelde etmaaltemperatuur (in ºC, gemiddeld -0.1 ºC).

De enige tropische uitschieter was het weekeinde van 18 en 19 augustus. Ell passeerde tweemaal de 35-gradengrens met een piek van 36.7 °C op de 19e. In augustus was na 1900 maar in drie jaren een hogere temperatuur gemeten in ons land, voor het laatst in 2009 (Ell, 37.0 °C).

Maastricht-vv zorgde voor een nationaal record: de minimumtemperatuur over het etmaal van 19 augustus bedroeg daar 23.1 °C. Het etmaalgemiddelde van 28.6°C is trouwens ook van de buitencategorie.

De tweede augustusdecade was daar na 1950 zelfs nog nooit zo warm geweest: gemiddeld 22.0 °C. De Bilt kwam op 16 zomerse dagen, waarvan 2 tropische dagen tegen normaal 21 resp. 4. (figuur 3, 4 en 5) Wind Het was een normale zomer wat de wind betreft. De gemiddelde windsnelheid bedroeg 3.9 m/s. Juni werd gedomineerd door zuidwesters en dat gold ook voor juli, hoewel onderbroken van 2-7 en 22-27 juli.

In augustus werden de zuidwestenwinden

Figuur 2. Hoogste maximumtemperatuur van 18 en 19 augustus (in ºC, gemiddeld 33.4).

in de tweede decade geruime tijd afgelost door richtingen tussen oost en zuid.

In totaal resulteert een en ander in een gemiddelde luchtverplaatsing van 2.0 m/s uit zuidwest (normaal 1.4 uit wzw).

Neerslag Na de recordnatte zomer van vorig jaar kwam het seizoen van 2012 met 308 mm (normaal 226 mm) op een zevende plaats sinds 1901 (tabel 1) als we kijken naar het landelijk neerslaggemiddelde. Van de zes nattere zomers stammen er drie uit de laatste tien jaar. Dat geeft te denken.

De natste plaats was Zaandam met 488 mm, een hoeveelheid die na 1900 slechts viermaal ergens in ons land in een zomer werd overschreden. In De Bilt viel 275 mm tegen 220 normaal en 389 in de zomer van vorig jaar. Hoofddorp kent een neerslagreeks sinds 1735 en op die lijst neemt de afgelopen zomer een tweede plaats in met 416 mm. Alleen in 2004 was het nog iets natter met 426 mm. Vooral het westen en (delen van) het noorden van het land waren opvallend

Figuur 3. Het aantal dagen met Tmax > 20 ºC (gemiddeld 55, normaal 54).

Meteorologica 4 - 2012

31

nat, een patroon dat we de laatste jaren vaker zien (figuur 6).

Figuur 4. Het aantal dagen met Tmax > 25 ºC (gemiddeld 16, normaal 19).

Diversen Twee criteria die gehanteerd worden om het karakter van de zomer in één cijfer te vangen, het gemiddeld weercijfer en het aantal ADS-dagen, pakten licht negatief uit. De Bilt kwam op een benaderd weercijfer van 6.1 (normaal 6.4) en het aantal ADS-dagen (warm, droog, zonnig) bedroeg daar 13, normaal 20. Opvallend was dat juni daaraan totaal geen bijdrage leverde. Het kan overigens “slechter”: vorig jaar gaf de zomer slechts 7 van deze dagen.

Tabel 1. Natste zomers (neerslag in mm, landelijk; 1901-nu) 1 2011 352 2 2004 332 3 1927 329 4 2007 323 5 1954 316 6 1966 309 7 2012 308 8 1917 306 9 1965 305 Bronnen.

Weerspiegel, formulieren weeramateurs, www.knmi.nl, klimaatarchief KY/HZ

Figuur 5. Het aantal dagen met Tmax > 30 ºC (gemiddeld 2.3, normaal 3.5).

Figuur 6. Seizoenssom van de neerslag (in mm, gemiddeld 308, normaal 226).

Korte berichten De Harry Otten Prijs is een prijs van 25.000 euro die elke twee jaar wordt toegekend voor het beste innovatieve idee in de meteorologie. De prijs is bedoeld om individuen en kleine groepen te stimuleren nieuwe, praktische ideeën te ontwikkelingen die de toegepaste meteorologie vooruithelpen. Harry Otten verdiende zijn geld in de meteorologie.

Hij verkocht zijn bedrijf, Meteoconsult / Meteogroup in 2011 en wilde zijn erkentelijkheid aan de meteorologische gemeenschap tonen door een fonds op te richten waaruit de prijs wordt betaald.

Het fonds is ondergebracht in een Stichting die wordt bestuurd door een board.

De leden van deze board vormen tevens de jury van de prijs.

Gedurende de eerste ronde in 2012 werden er 12 ideeën voor de Harry Otten 32

Meteorologica 4 - 2012

Prijs ingediend. Hoewel er een aantal van hoge kwaliteit was heeft de jury besloten voor 2012 geen prijs toe te kennen. Wel werden er twee eervolle vermeldingen toegekend aan ideeën die, hoewel niet volledig aan de doelstellingen van de prijs beantwoordend, zodanig waren dat de jury deze onder de aandacht van een breder publiek wilde brengen.

Een eervolle vermelding ging naar Mrs. Felicity Ahafianyo uit Ghana, voor haar idee “Bringing Weather Information to

the Door Steps of Ghanaians” waarin ze een idee uitwerkt om de inwoners van Ghana beter gebruik te laten maken van weer- en klimaatinformatie in Ghana.

De andere eervolle vermelding ging naar Martijn Koomen, student aan de Design Academy in Eindhoven, voor zijn inzending “Weather, feathers and frost” waarin hij op een originele wijze wind, temperatuur en vorst laat inwerken op een door hem ontworpen “device”.

Ideeën voor de 2013 ronde van de Harry Otten Prijs kunnen worden ingestuurd tot 10 maart 2013. De prijs zal worden uitgereikt tijdens de bijeenkomst van de European Meteorological Society (EMS) in Reading, UK op 11 september 2013. Voor meer informatie: www. harry-otten-prize.org.

Vuile handen?

column

Kees Stigter In verscheidene eerdere columns was het onder het oppervlak aanwezig en in een recente over Iran ook meer expliciet. Ons werk in Afrika en Azië vindt bijna overal plaats in landen met vreselijke regimes. Gebaseerd op combinaties van godsdienst, macht/militair geweld en klaplopende elites, in een piramidale samenleving met onderaan een overgrote meerderheid van armen, zowel in de steden als op het platteland, met weinig uitzicht.

Toen ik mijn huidige vrouw, geboren in Indonesië, in de vroege jaren tachtig leerde kennen in Tanzania, was ik nog van mening dat je in het Indonesië van Suharto eigenlijk niet met goed fatsoen kon werken, ook niet als “ontwikkelingsmeteoroloog/-klimatoloog/natuurkundige”. Daar word je in de loop van de tijd wel wat voorzichtiger mee, omdat je leert om met een betrouwbaar deel van de lokale elite te werken, maar wel zo veel mogelijk zonder regeringsinmenging.

Mijn artikelen vanuit Dar-es-Salaam, in de tweede helft van de zeventiger jaren en de eerste helft van de jaren tachtig, en mijn latere columns, allemaal in het Universitaire (NUFFIC) ontwikkelingstijdschrift “Overzicht”, laten dat ook goed zien. En dat was ook nodig, om meer vanuit de realiteit van ontwikkelingslanden te spreken, want er werd nogal veel aan “droog” zwemmen gedaan.

De werkelijkheid brengt mij nu jaarlijks in landen als Indonesië, Iran, Zuid Afrika, Zimbabwe, Sudan en nog niet zo lang geleden ook in China, Vietnam en Swaziland. Heel verschillende maar zonder uitzondering in onze ogen slecht (dat is met nepotisme) geregeerde landen met een noodlijdende meerderheid van de bevolking. U kunt dat iedere dag in de krant lezen. Dus werk met vuile handen? Ik wil het antwoord illustreren met Sudan en Indonesië.

In Sudan begon ik 27 jaar geleden en ik was er tot 2001 meer dan 30 keer geweest. We werkten op de meest relevante gebieden die men zich maar voor kan stellen in Sudan: efficiency van watergebruik, veiliger graanopslag, maatregelen tegen verwoestijning etc. Ik had er vaak buitengewoon goede studenten met hele goede lokale “co-supervisors”, die in de loop van de tijd (soms heel goede) vrienden werden.

Maar ik heb enkele ervan zien vluchten naar het buitenland toen de huidige regering aan de macht kwam, anderen gingen in lokaal ballingschap (bijvoorbeeld naar private universiteiten). Met enkelen van hen zaten we ostentatief in de tuin van het kleine hotel in Wad Medani, 200 km ten Zuiden van Khartoum, zodat universitaire en andere autoriteiten konden zien dat ze met één van de weinige buitenlanders

die daar kwamen bevriend waren.

Ik ben teruggekeerd in 2005 en recentelijk in 2012. Ik zal er volgend jaar weer zijn. Er heeft zich een (althans schijnbaar) evenwicht gevormd omdat, net als in Iran, de regering geen krediet meer heeft bij de elite, ook niet de elite die in principe aan hun (politieke) kant stonden. Bijvoorbeeld één van mijn vroegere studenten doet binnen dit evenwicht geweldig werk. Hij heeft in de loop der jaren een “Open University” opgericht die men in binnen- en buitenland roemt. Hij is nu Vice-Chancellor van de grootste universiteit in Khartoum en wordt door vriend en vijand geprezen. Dit is geweldig voor het land.

Een van onze oudere vrienden, die samen met mij zijn supervisor van weleer was, stond buitengewoon kritisch tegenover het regime waarvoor hij weigerde te werken. Maar hij heeft nu weer overal Ph.D.-studenten in onze oude traditie, waar ik ook welkom ben. Maar de boosaardigheid van het regime is daar niet mee veranderd, wel de ruimte die ze intellectuelen moeten geven, die overigens niet zonder beperkingen is. En ook de armoede op het platteland blijft vreselijk, de behoefte aan drinkwater en sanitair is daar enorm.

In Indonesië heb ik tegenwoordig, na vele jaren zwerven, een los/vaste verbintenis met de Sociale en Politieke Faculteit van de “Universitas Indonesia”, bij Depok, dicht bij Jakarta.

Mijn antropologische counterpart en ik hebben daar in vijf jaar tijd een “educational commitment” ontwikkeld met rijstboeren in Indramayu (NW Java), die het begin moet vormen van “a rural response to climate change”. We deden dat zonder de regering en met boeren die van de regering niks moeten hebben. Zij en wij hebben buitengewoon veel kritiek op die regering, maar we kunnen ons initiatief niet vervolgen en uitbreiden zonder het Ministerie van Landbouw en BMKG, de nationale weerdienst, daarbij te betrekken.

Vuile handen? Ja en nee. Ja, omdat je werkt in het kader van een bestaande regering (of niet gehinderd door die regering) waar je niet veel mee op hebt en waar militairen nog veel te zeggen hebben. Nee, omdat je niet met of voor dat regime werkt maar de ruimtes gebruikt die ze je collega’s (en jou daarmee ook) moeten verschaffen om hun lokale legitimiteit te handhaven. De enige echte maatstaf overal is een spoor van vooruitgang in een harde wereld, waarbij mensen mondiger worden gemaakt met kennis om in en over hun eigen leven te beslissen.

Meteorologica 4 - 2012

33

INDEX JAARGANG 21, 2012 1

2

3

4

5 6

7

8 9

10

11

Vries H. de en R. van Westrhenen: Weer (g)een Elfsteden- winter , 21 no.1, 4-7.

Hazeleger W.: Verhalen van Weer in de Toekomst, 21 no.1, 8-13.

Steeneveld G-J, S. Koopmans, B. van Hove, B. Heusink- veld en B. Holtslag: Het warmte-eiland effect en thermisch comfort in Nederlandse steden, 21 no.1, 13-18.

Braam M., J. Vilà-Guerau de Arellano en M. Górska: Grenslaagprocessen boven homogeen en heterogeen ter rein in een mesoschaalmodel en een large eddy model, 21 no.1, 18-21.

Floor K.: Wolkenpatronen rond het Deltagebied, 21 no.1, 23.

Bândă N., L. Derendorp, C. Lacagnini, N. Theeuwes, R. de Winter, G. Vinken en G-J Steeneveld: berichten van het Buys-Ballot herfstsymposium, 21 no.1, 24-26.

Ginzky H., F. Herrmann, K. Kartschall, W. Leujak, C. Mäder en S. Schwermer: Geo-engineering, effectieve kli- maat bescherming of grootheidswaanzin?, 21 no.2, 4-7.

Floor K.: Zand over Kaapverdië, 21 no.2, 8-9.

Koopmans S., N. Theeuwes, G-J Steeneveld en B. Holtslag: De invloed van urbanisatie op de meetreeks van De Bilt, 21 no.2, 9-14.

Schuurmans C. en H. van den Dool: Het grillige pad van glo- bal warming, 21 no.2, 16-19.

Petersen A.: Goed vooruitzicht, onzekerheid en het verant- woord besturen van de aarde als systeem, 21 no.2, 20-23.

12

13 14

15

16

17

18 19

20

21

22

Lablans W. en G. van der Schrier: De winter 1812-1813: mythe en werkelijkheid (deel 1), 21 no.3, 5-8.

Floor K.: De warmste plek ter wereld, 21 no.3, 9-11.

Delden A. van: Oorzaken toename neerslag in Nederland: warme zee en meer westenwind?, 21 no.3, 13-16.

Oldenborgh G.J. van: Van klimaatscenario’s naar klimaat- verwachtingen: hoe betrouwbaar zijn klimaatmodellen?, 21 no.3, 17-20.

Dool H. van den en H. de Bruin: De kalender, het jaar, de kli- matologie en de langetermijn-verwachting (deel1), 21 no.3, 21-25.

Lablans W. en G. van der Schrier: De winter 1812-1813: mythe en werkelijkheid (deel 2), 21 no.4, 4-7.

Floor, K.: Exit satellietfoto’s, 21 no.4, 7-10 Smeets P.: De beweging van de Groenlandse ijskap, 21 no.4, 11-15.

Bruin H. de en H. van den Dool: De kalender, het jaar, de klimatologie en de langetermijn-verwachting (deel 2), 21 no.4, 16-18.

Solcerová A, N. Theeuwes en G-J. Steeneveld: De invloed van waterpartijen op het stedelijk warmte-eiland effect en thermisch comfort, een mesoschaal studie, 21 no.4, 19-21.

Beelen A. van, A. van de Boer, M. Combe, W. van Pelt, M. Rugenstein, M. Sterk, M. van Wessem, R. de Winter en G-J. Steeneveld: Samenvatting Buys Ballot symposium 2012, 21 no.4, 22-27.

COLUMNS Huug van den Dool

Kees Stigter

Dun ijs, 21 no.1, 21-22.

Mythevorming, 21 no.2, 14-15.

Zes dozen slechts, 21 no.3, 16-17.

Brief van het front, 21 no.4, 15-16.

Iran, maar dan anders, 21 no.1, 34.

Geld, geld, geld, enzovoort, enzovoort, enzovoort, 21 no.2, 30.

Boeken, geschriften en voorspellingen die niet deugen, 21 no.3, 30.

Vuile handen?, 21 no.4, 33.

AUTEURS INDEX Bândă N. Beelen, A. van Boer A. van de Braam M. Bruin H. de Combe M. Delden A. van Derendorp L. Dool H. van den Floor C. Ginzky H. Górska M. Hazeleger W. Herrmann F.

34

Meteorologica 4 - 2012

6 22 22 4 16, 20 22 14 6 10, 16, 20 5, 8, 13, 18 7 4 2 7

Heusinkveld B. Holtslag B. Hove B. van Kartschall K. Koopmans S. Lablans W. Lacagnini C. Leujak W. Mäder C. Oldenborgh G.J. van Pelt W. van Petersen A. Rugenstein M. Schrier G. van der

3 3, 9 3 7 3, 9 12, 17 6 7 7 15 22 11 22 12, 17

Schwermer S. Schuurmans C. Smeets P. Solcerová A. Steeneveld G-J. Sterk M. Theeuwes N. Vilà-Guerau de Arellano J. Vinken G. Vries H. de Wessem M. van Westrhenen R. van Winter R. de

7 10 19 21 3, 6, 9, 21, 22 22 6, 9, 21 4 6 1 22 1 6, 22

Sponsors van de Nederlandse Vereniging ter bevordering van de Meteorologie zijn:

Colofon Redactieadres Meteorologica Postbus 464 6700 AL Wageningen e-mail: leo.kroon@wur.nl Tel. 0317-482604 Meteorologica (ISSN 0929-1504) verschijnt vier maal per jaar en is een uitgave van de Nederlandse Vereniging ter Bevordering van de Meteorologie (NVBM).

Hoofdredacteur: Leo Kroon Redactieleden: Wim van den Berg, Aarnout van Delden, Robert Mureau, Janneke Ettema en Rob Sluijter.

Administratie: Janneke Ettema (ettema@itc.nl) Penningmeester: Ingeborg Zuurendonk (ingeborg@weer.nl) Vormgeving: Rob Stevens Vermenigvuldiging: Colorhouse, Almelo Abonnementen Alle leden van de NVBM zijn automatisch geabonneerd op Meteorologica. Ook niet-leden kunnen zich abonneren door 28,- Euro voor vier nummers over te maken op Postbank gironummer 626907 ten name van:

NVBM-Meteorologica Postbus 464 6700 AL Wageningen onder vermelding van: - Abonnement Meteorologica - Uw adres Abonnementen worden telkens aangegaan voor een heel kalenderjaar; bij tussentijdse betaling worden de reeds verschenen nummers van dat jaar toegestuurd. Voor abonnees in het buitenland zijn de kosten 34,- Euro per jaar. Ook losse nummers kunnen op deze manier worden besteld (zolang de voorraad strekt) voor 9,- Euro per stuk, onder vermelding van de gewenste jaargang en nummer(s). Instellingen betalen 58,- Euro voor een abonnement.

Lid worden van de NVBM Het lidmaatschap van de NVBM kost 50,- Euro per jaar voor gewone leden en 39,- Euro per jaar voor buitengewone leden. Meer informatie hierover is te vinden op de NVBM website: www.nvbm.nl.

Advertenties Adverteren in Meteorologica is mogelijk.

Advertenties worden geplaatst op 3 formaten: A5, A4 of A3.

Uiterste inleverdata voor advertenties zijn: 1 februari, 1 mei, 15 augustus en 1 november voor respectievelijk nummer 1, 2, 3 en 4.

Tarieven kunt u opvragen bij Leo Kroon Tel. 0317-482604 e-mail: leo.kroon@wur.nl Sponsorschap NVBM Men kan sponsor worden van de NVBM. Een sponsorschap wordt afgesloten voor minimaal 1 jaar. Een sponsor heeft diverse rechten, o.a.: - Het plaatsen van advertenties in Meteorologica - Plaatsing van het firmalogo in het blad.

- Het bijwonen van congressen e.d. georganiseerd door de NVBM. Voor meer informatie over het sponsorschap kunt u contact opnemen met Leo Kroon (zie boven).

Artikelen uit Meteorologica mogen uitsluitend worden overgenomen na voorafgaande schriftelijke toestemming van de redactie.

Meteorologica 4 - 2012