Boom in business8 2014 by NWST NeWSTories

Jaargang 5 nr. 8, 2014

Het andere vakblad voor de boomkwekerij

C O N N EC T I N G GR E E N PR O F E S S I O N AL S

Jeroen den Hengst: ‘De sector gaat een positieve toekomst tegemoet. Alleen heb ik nu even ongelijk’

Schadevergoeding bij spuitschade middel erg lastig • Tuindefensie met prikkelhaag • Vroeg in de kerstsfeer • Nieuwjaarsdiner jonge ondernemers • Ergon: Onze interpretatie van participatie • Jeroen den Hengst • Eerste praktijkresultaten biologische grondontsmetting tegen Verticillium • Meer samenwerking in boomteeltonderwijs •

Boom in Business wenst u een gelukkig nieuwjaar!

Boomkwekerij

H. KNOL B.V. Jodendijk 51, 7211 EM Eefde NL. E-mail: b.knol@planet.nl

Hereweg 344a 9651 AT Meeden T: 06-21804886 F: 0598-35 2232 www.boomkwekerijboneschansker.nl

DEN MULDER Boomteelt 5971NL Grubbenvorst T: 077 3662289 F: 077 3662784 www.denmulderboomteelt.com

“Onze kwaliteit is onze toekomst”

Telefoon: +31-575-540279

Telefax: +31-575-540232 Internet: www.knolplant.nl

Vaste plantenkwekerij Eldertstraat 8 Zundert T: 076-5973026 F: 076-5972888 info@marijnissenvasteplanten.nl

leverancier van Buxusstek Sempervirens, Faulkner & Prunus Novita

www.wilbertstek.nl Smidstraat 1 - 6691 ES - Gendt Tel. 0481 - 425543 | Mob. 06 - 54255446 Fax 0481 - 422963 | info@wilbertstek.nl

Boomkwekerij Boomkwekerij

H. KNOL H. B.V. KNOL B.V. Gespecialiseerd in beworteld stek en plantgoed van Azalea japonica. Leucothoe in soorten, ook gepantenteerd Pieris japonica in soorten. Vaccineum vitis Idaea gepatenteerd.

Voor al uw gewortelde stekken Gommelsestraat 2 5074 NG Biezenmortel T: +31 (0)135113396 F: +31 (0)135114183 M: +31 (0)651222823 www.hecostekcultures.nl info@hecostekcultures.nl

Grotebaan 6, 5428 NH Venhorst M: 06-53141408 mbloemenvof@hetnet.nl

• 1.5 miljoen plantgoed/uitgangsmateriaal.

Geusert 13 6093 NR Heythuysen (NL) T. +31 (0)475 49 86 00 F. +31 (0)475 49 86 09 E. info@bergs.nl I. www.bergs.nl

onteigening bemiddeling bij aan- en verkoop  schade-expertise aan gewassen  Prijzenregister Boomkwekerij  

Gespecialiseerd in stek, p9, verdelingen en spillen

VOOR ALLE SOORTEN VARENS!

www.vitroplus.nl Tel: 0111-468088

300 Ha met o.a. Coniferen, Buxus, Prunus, Taxus, Kerstbomen en Rhododendrons. Zowel volle grond als potgekweekt. Eperweg 52 8167 L J Oene T: +31(0)578-641422 F: +31(0)578-641404 info@debuurte.nl www.debuurte.nl

Vollegronds plantgoed en container, o.a. Prunus laur. cult., Taxus, coniferen, Buxus en div. Ilex var.

BTW nr. NL 8110 04 521 B Inschrijvingsnr. K.v.K. 08073225 Groene Woud 33B Maalbergenstraat 12 Postbank: 94 06 45 Handelsvoorwaarden HBN/ANTHOS ING Bank Deventer: EG kwaliteit 4731 GT Oudenbosch 4884 MT Wernhout rek.nr. 65 79 54 640 EG Plantenpaspoort, NL Swiftcode: ING BNL 2A Naktuinbouwkwaliteitscontrole Tel/Fax 0031(0)165310190 T: 076 5972920 800024 IBAN NL 36 INGB 0657 95 Naktuinbouwnummer 21852 www.vanaartboomkwekerijen.nl F: 076 597zijn 0720 Op al onze offertes en overeenkomsten zijn de HBN voor Nederland van toepassing. Deze voorwaarden gedeponeerd op 10 juni 1994 ter Griffie www.knolplant.nl Arrondissementsrechtbank te ’s Gravenhage onder nummer 95/1994. Voor het buitenland gelden de ANTHOS voorwaarden. Op verzoek worden deze toegez info@vanaartboomkwekerijen.nl M: 06 221 171 25 Betalingen binnen 45 dagen netto. info@knolplant.nl 361

Slikke rentmeesters

Hoornaar/Ellemeet T 0111 671735 www.vdslikke.nl

"Uw partner voor de beste start"

Handveredelingen van loofhout en coniferen

• 1.5 miljoen heesters en rozen als leverbaar product.

zwart

vander

Van Aart Boomkwekerijen

• 10 ha poten containerteelt, 6.5 ha recirculatie.

Engelandstraat 1b 6669 DX Dodewaard T: +31 (0)488 413 097 F: +31 (0)488 411 088 info@batouwe.com www.batouwe.com

Gespecialiseerd in spillen en lichte laanbomen voornamelijk eigen wortel Servennenstraat 5 5066 PS Moergestel T: 013-5131555 / 06-50874190 F: 013-5133819 www.jvanroesselboomkwekerij.nl info@jvanroesselboomkwekerij.nl

Gespecialiseerd in alle gangbare Rhododendrons, van 50 cm tot XL. Europaweg 269 7766 AJ Nieuw Schoonebeek T: 06-10393307 F: 0524-541239 info@kerperien.nl www.kerperien.nl

Gespecialiseerd in teelt van vaste planten in pot Antoniusstraat 32 6011 SE Ell (L) Telefoon: +31 (0)495 555000 Fax: +31 (0)495 555001 E-mail: info@linderskwekerijen.nl www.linderskwekerijen.nl

Zeer uitgebreid assortiment Koepelstraat 3 4884 MV Wernhout T: 076-5974349 M: 06-51519763 F: 076-5976152 domenweijgers@hetnet.nl

Heesters in volle grond

Ongeworteld stek EversGroen Gerrit Achterbergstraat 13 4043 GH Opheusden Tel/Fax: 0488-428095 Mob: 06-21886091 Prijslijst: www.eversgroen.nl

Biggelaarstraat 1 4881 JA Zundert T: 076-5975071 M: 06-51426755 F: 076-5976708 E: info@boomkwekerijkwillemsenbv.nl www.boomkwekerijwillemsenbv.nl

makes your world green Handelskwekerij G. Hoogenraad B.V. Rijksweg 30a 6744 WB Ederveen tel. 0318 571665 info@hoogenraadplant.nl www.hoogenraadplant.nl

Akkerstraat 2a 5084 HL Biest-Houtakker T: 0135054084 M: 0622777615 info@vromanskwekerijen.nl www.vromanskwekerijen.nl

Kwekerij 't Plantloon Groot assortiment coniferen, buxus , taxus en prunus lauro in soorten Plantloonseweg 3 5171 RD Kaatsheuvel T: 0416 339996 F: 0416-348516

Rabobank-Boom in Business nieuwjaarsdiner: Gewoon een paar bunder grond en gaan met die banaan

Het thema van het vierde Rabobank/Boom-In-Business-nieuwjaarsdiner was ‘jonge ondernemers in de boomkwekerijsector’. De vooruitzichten in de sector zijn op dit moment niet 100 procent gunstig, maar gelukkig zijn er nog steeds jonge ondernemers te vinden die een carrière in de sector op willen bouwen.

Colofon Boom in Business wordt 8 keer per jaar in een gemiddelde oplage van 3250 exemplaren verspreid onder boomkwekers en toeleveranciers.

Schadevergoeding bij spuitschade middel erg lastig Kwekers hebben af en toe te maken met een lichte of ernstige beschadiging aan

Redactie & commercie NWST NeWSTories bv Fransestraat 41 6524 HT Nijmegen T 024-3602454 F 024-3602464 I www.boom-in-business.nl Hoofdredacteur: Hein van Iersel (hein@nwst.nl) Vakredactie: Santi Raats (santi@nwst.nl) Vormgeving: Marie Cecile Oosterhout Advertenties: Peter Jansen (peter@nwst.nl) Alberto Palsgraaf (alberto@nwst.nl) Abonnementen 68,- per jaar. De abonnementsperiode loopt tot en met 31 december van ieder jaar en uw abonnement zal jaarlijks automatisch worden verlengd, tenzij uw schriftelijke wederopzegging uiterlijk 31 oktober voorafgaand aan de nieuwe abonnementsperiode in ons bezit is. Voor opgave van een nieuw abonnement belt u met (024) 360 24 54. Op alle abonnementen zijn onze leveringsvoorwaarden van toepassing. Deze vindt u op www.boom-in-business.nl/abonnement ISSN: 2211-9884 Alle auteursrechten en databankrechten ten aanzien van (de inhoud van) deze uitgave worden uitdrukkelijk voorbehouden. Deze berusten bij Boom in Business c.q. de betreffende auteur. Niets uit deze uitgave mag zonder schriftelijke toestemming van de uitgever worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, scan, fotokopie, elektronisch of op welke wijze dan ook. Boom in Business wordt tevens elektronisch opgeslagen en geëxploiteerd. Alle auteurs van tekstbijdragen in de vorm van artikelen of ingezonden brieven en/of makers van beeldmateriaal worden geacht daarvan op de hoogte te zijn en daarmee in te stemmen e.e.a. overeenkomstig de publicatie- en/of inkoopvoorwaarden. Deze zijn bij de redactie ter inzage of op te vragen.

een van hun teelten. Soms is het eigen schuld; soms is het veroorzaakt door een ander, bijvoorbeeld een buurman, of door fout advies. Bij schade door een ander adviseren deskundigen om de schade snel op alle mogelijke manieren vast te leggen en hulp in te roepen van schade-experts en dergelijke.

Tuindefensie met prikkelhaag

en verder

Hovenier Casper Hubers van Lems

Actueel

Tuinen uit Werkendam laadt de nieuwe

9 Nieuws

Pyracantha Kant & Klaar Hagen van Mobilane in zijn pick-up voor een

Achtergrond

klus in een particuliere tuin. Sinds dit

Eerste praktijkresultaten biologische

najaar heeft Mobilane haar assortiment

grondontsmetting tegen Verticillium in

Kant & Klaar Hagen uitgebreid met de

de boomkwekerij veelbelovend

Pyracantha ‘Dart’s Red’ (vuurdoorn) van 155 centimeter hoog en 120 lang. ovendien weren ze honden, katten en ongewenst bezoek uit de tuin.’

Column 21

Ome Piet

50 Hoofdredactioneel

inhoud 22

Vroeg in de kerstsfeer

Personeel van kwekerij De Buurte in Oene is al sinds oktober in kerstsfeer. Op een van de percelen van het bedrijf werden de eerste kerstbomen gestoken en opgepot voor de Duitse markt. Tot Kerst worden er zo'n 80.000 kerstbomen gerooid en geleverd aan voornamelijk (90 procent) Nederlandse afnemers. De rest gaat naar diverse Europese landen.

Onze interpretatie van participatie ‘Wij zijn een kwekerij voor uitgangsmateriaal. We produceren gewortelde stek en plantgoed van een goede kwaliteit.’ Dat is het antwoord van Toon Althuizen, manager en verkoper bij Ergon Kwekerij, op de vraag: ‘Wat voor een bedrijf is Ergon Kwekerij?’ Het bedrijf is in 1960 opgericht en daarmee een van de oudste sociale werkvoorzieningskwekerijen in Nederland.

Eerste praktijkresultaten biologische grondontsmetting tegen Verticillium in de boomkwekerij veelbelovend Het praktijknetwerk ‘Biologisch redmiddel tegen verwelking in de Boomkwekerij’ is in 2013 van start gegaan. Binnen dit boomkwekerijnetwerk worden enkele grootschalige praktijkproeven met biologische grondontsmetting (BGO) uitgevoerd. De projectgroep bestaat uit vier kwekers, loonbedrijf Seelen, PPO en Cultus Agro Advies. Het doel van dit praktijknetwerk is door samenwerking de inpasbaarheid en haalbaarheid van deze bestrijdingsmethode te onderzoeken.

Nieuws

Greenpeace: ‘Nog

altijd gif op planten’ Na onderzoek concludeert Greenpeace dat planten die nadrukkelijk als 'bijvriendelijk' werden verkocht in tuincentra, bouwmarkten of supermarkten, giftige bestrijdingsmiddelen bevatten, waarvan sommige zelfs al jarenlang verboden zijn. In het voorjaar van 2014 presenteerde Greenpeace in het veelbekeken tv-programma Tros Radar zijn rapport 'Gifplanten in het tuincentrum'. De uitzending en het rapport veroorzaakten een schokgolf in de Nederlandse sierteeltsector. Tientallen planten en bloembollen, gekocht in Nederlands grootste tuincentra, bleken boordevol bestrijdingsmiddelen te zitten die giftig zijn voor bijen en andere organismen, ook plantjes die nadrukkelijk als 'bijvriendelijk' werden verkocht. Daarom besloot Greenpeace tot een tweede test met producten van winkelketens GroenRijk, Life & Garden, Hornbach, Praxis, Gamma en Jumbo. In totaal troffen de onderzoekers 110 verschillende bestrijdingsmiddelen aan op de 105 onderzochte planten en bloemen. Een derde van deze middelen is voor bijen in minimale hoeveelheden al zeer giftig. Al tijdens de teelt kunnen bijen aan deze middelen worden blootgesteld, direct, bij de open teelt, omdat ze eten en drinken halen op de giftige planten, of indirect, via het afvoerwater van de bloemen- en plantenkassen dat in het oppervlaktewater terechtkomt. Op een aantal monsters vonden de onderzoekers zelfs middelen die al jaren illegaal zijn, zoals dieldrin. De Tweede Kamer kan de bijensterfte helpen stoppen. Komende week debatteert zij over een verbod op de beruchte neonicotinoïden. Deze pesticiden zijn volgens wetenschappers medeverantwoordelijk voor de sterfte van bijen, vlinders, vogels en andere wilde bestuivers. In april namen de Kamerleden al een motie aan om de natuur te beschermen: ze riepen de regering op om alle

neonicotinoïden te verbieden, maar staatssecretaris Dijksma legde de motie naast zich neer. Op 4 december krijgt deze oproep een nieuwe kans tijdens een algemeen overleg van het parlement.

Eerste Kamer stemt in met T-rijbewijs De Eerste Kamer heeft dinsdag 2 december 2014 jl. plenair gedebatteerd met minister Schultz van Haegen-Maas Geesteranus (Infrastructuur en Milieu) over de invoering van het zogeheten T-rijbewijs, een rijbewijs voor landen bosbouwtrekkers en motorrijtuigen met beperkte snelheid. Na een debat met senator Schaap (VVD) werd het wetsvoorstel aangenomen. Senator Schaap (VVD) betoogde dat zijn fractie de indruk heeft dat het overleg tussen de ministeries van I en M en EZ en de AOC-raad over de uitvoering van het wetsvoorstel te wensen overlaat. Schaap betoogde dat het niet zeker is of de kosten van het invoeren van het verplichte rijbewijs opwegen tegen het gewenste resultaat: een geringer aantal verkeersslachtoffers. De senator vroeg hoe vaak de rijvaardigheid van de tractorchauffeur de aantoonbare oorzaak is van dergelijke ongelukken en wat het behalen van een specifiek rijbewijs hieraan zou kunnen veranderen. Minister Schultz van Haegen-Maas Geesteranus betoogde dat er verschillende marktpartijen zijn die met enige smart wachten op de uitkomsten van het debat over dit wetsvoorstel. De minister stelde dat het T-rijbewijs wordt ingevoerd omdat bij 60 procent van de ongevallen met landen bosbouwtrekkers de bestuurder van de tractor de veroorzaker is. Jaarlijks zijn als gevolg van ongelukken met landbouwtrekkers op de weg en op het land gemiddeld 30 doden te betreuren. De vertegenwoordigers van de AOC-raad zijn volgens de minister sinds 2011 steeds sterk betrokken bij de totstandkoming van het wetsvoorstel. Het T-rijbewijs wordt geen verplicht onderdeel van het AOC-onderwijs en de kosten voor leerlingen kunnen beperkt blijven, aangezien de belangrijkste werkgever in de branche een studiefonds gaat opzetten. De minister betoogde dat de invoeringsdatum van het wetsvoorstel is verschoven van 1 januari naar 1 juli 2015, dus dat er nog tijd resteert om de uitvoering te bespreken met de AOC-raad en om eventuele onduidelijkheden weg te nemen. Zij zegde toe aan senator Schaap dat zij de Kamer zal informeren over dit overleg.

Snellere toelating duurzame gewasbeschermingsmiddelen Er zijn acht proefprojecten gestart om te werken aan een snellere toelating van twaalf nieuwe, groene gewasbeschermingsmiddelen in Nederland. Het gaat in deze pilots om middelen die een oplossing bieden voor actuele ziekten en plagen in de landen tuinbouw, zoals bladluis, aaltjes en mijten. Dat schrijft staatssecretaris Dijksma van Economische Zaken in een brief aan de Tweede Kamer. Staatssecretaris Dijksma: 'Versnelde toegang van groene laagrisicogewasbeschermingsmiddelen tot de markt is goed voor het milieu en een steun in de rug voor de producenten van deze middelen. Via deze pilots in Nederland wil ik ook de snellere toelating van groene gewasbeschermingsmiddelen in de Europese Unie bevorderen. Vergroening van gewasbeschermingsmiddelen is voor mij een topprioriteit.' Gewasbeschermingsmiddelen zijn vaak nodig om de teelt van gewassen te vrijwaren van ziektes en plagen. Om de gewasbescherming te verduurzamen, is het wenselijk dat nieuwe middelen met lagere risico's voor mens, dier en milieu sneller worden toegelaten. Om dit te bevorderen, hebben het ministerie van Economische Zaken, het College voor de toelating van gewasbeschermingsmiddelen en biociden (Ctgb), LTO Nederland, Artemis, Nefyto, Bionext en Natuur en Milieu medio dit jaar een green deal voor de snellere toelating van groene gewasbeschermingsmiddelen gesloten. De pilots zijn een uitwerking van deze green deal.

Pest Information Wiki De website Pest Information Wiki geeft een wereldwijd overzicht van alle ziektes en plagen. Op de website is een overzicht te vinden van alle ziektes, onkruiden en plaagdieren. De site zou nu inmiddels twee jaar online zijn en meer dan 130.000 publicaties bevatten. Van alle publicaties is op de site een samenvatting te vinden. Verder zijn er foto’s van de ziektes en plagen te vinden. De website is te vinden via www.wiki.pestinfo.org.

Nieuws

Focus op verkoop op Plantarium 2015

Het thema van de 33e editie van Plantarium is ‘Focus op verkoop’. Het bestuur van de Stichting Vakbeurs voor de Boomkwekerij geeft hiermee aan dat verkoop sturing moet en kan geven aan productie. De sierteeltsector produceert heel veel mooie producten. Door bij de productie al na te denken over de verkoop, kan beter worden ingespeeld op de wensen van de markt. Plantarium is de internationale vakbeurs voor de boomkwekerij en wordt gehouden van 26 tot en met 29 augustus 2015. Door haar actieve pr-beleid genereert de beurs publiciteit in vakbladen in gemiddeld 17 landen. Voor de komende editie van Plantarium worden, door een gericht uitnodigingsbeleid, 20.000 vakbezoekers uit circa 40 landen verwacht.

BOOMBAND/BINDBUIS Hakvoort Westzaan Telefoon 075-616 59 41 Email info@boomband.nl

www.boomband.nl

Bollentelers op weg naar emissievrije productie Tweede Kamerleden Lutz Jacobi (PvdA) en Gerard Schouw (D66) planten samen met Kees Stoop van de KAVB duizend bijvriendelijke bloembollen in de bijentuin van de Tweede Kamer. Dat gebeurt kort nadat de politici het actieplan van de Koninklijke Algemeene Vereeniging voor Bloembollencultuur (KAVB) voor een duurzame bloembollensector in ontvangst hebben genomen. De KAVB wil nog duurzamer gaan telen door te investeren in bodemgezondheid, het toepassen van de modernste technieken en een nog verdere beperking van het gebruik van chemische gewasbeschermingsmiddelen. Sinds 1995 heeft de sector de effectieve milieubelasting reeds met 80% teruggebracht. Voor de periode tot 2023 streven de bollentelers naar een kwaliteitsverbetering van het oppervlaktewater van 98%, terwijl de overheidsnorm is vastgesteld op 90%. De bollensector heeft daarmee een hoger ambitieniveau dan de overheid en loopt voorop in agrarisch Nederland. Het actieplan ‘Gezonde bollen, bloeiende sector’ is als eerste overhandigd aan Lutz Jacobi en Gerard Schouw. Jacobi is voor haar partij woordvoerder voor waterkwaliteit; Schouw heeft landbouw in zijn portefeuille. De bloembollensector vertegenwoordigt een jaarlijkse waarde van ruim één miljard euro in de Nederlandse economie.

Laan- en vruchtbomen Langstraat 19 5863 BG Blitterswijck info@boomkwekerijendemaas.nl www.boomkwekerijendemaas.nl T: +31(0)478 531 545 F: +31(0)478 532 040

Geusert 13 6093 NR Heythuysen T +31 (0)475 49 86 00 F +31 (0)475 49 86 09 www.bergs.nl info@bergs.nl

Smidstraat 1 | 6691 ES | Gendt Tel. +31 481425543 | Mob. +31 654255446 Fax +31 481422963 | www.wilbertstek.nl

Marco Hoffman in dienst bij Naktuinbouw Per 1 oktober 2014 is Marco Hoffman werkzaam bij Naktuinbouw. Zijn overgang vanuit PPO Bollen, Bomen en Fruit kwam doordat de registratie van namen van boomkwekerijgewassen niet meer binnen de onderzoeksthema's valt waarop PPO Bollen, Bomen en Fruit zich na de reorganisatie richt. Bij Naktuinbouw bestond een vacature op het gebied van de identiteit van boomkwekerijproducten door de pensionering van Gerard Bolscher. Met het aantrekken van Marco Hoffman is de identiteitscomponent boomkwekerij bij Naktuinbouw uitstekend ingevuld.

Homerusboom

Mariken

geplant in Almere

Schenkeveld nieuwe

Op maandag 1 december jl. is op het Homerusplein in Almere Poort een speciale Homerusboom geplant. Het gaat om een volwassen plataan van 90 jaar oud, ruim 15 meter hoog, met een stamomtrek van bijna 3,5 meter en een gewicht van 25 ton. De boom is na het planten van verre te zien als een statig symbool in het nog deels onbebouwde Homeruskwartier. Maar voordat de boom zich kon nestelen op zijn nieuwe stek, is hij met een speciaal transport vanuit het zuiden van het land vervoerd naar Almere Poort. Na aankomst werd de boom met behulp van een metershoge hijskraan op het Homerusplein geplant. Van den Berk Boomkwekerijen heeft de boom geleverd en Pius Floris Veenendaal heeft hem geplant.

adviseur Cultus Sinds 15 november heeft het team van Cultus Agro Advies versterking gekregen in de regio Boskoop. Mariken Schenkeveld zal als technisch-commercieel adviseur werkzaam zijn bij Cultus. Schenkeveld zal zich bezig gaan houden met teeltadvies en onderzoek vanuit de regio Boskoop. Mariken heeft ruime ervaring in de boomkwekerij. Met deze nieuwe medewerkster krijgt de regio Boskoop een nieuw vast aanspreekpunt. In 2015 neemt zij het teeltadvies namens Cultus over, wat in 2014 nog werd uitgevoerd door Jeroen Pertijs en Margareth van der Horst. Met deze uitbreiding werkt er bij Cultus nu een elftal medewerkers.

p e m nz d o k o raa .co kij or Be vo jes ele ot tu .r ac

Gewortelde stek van Hebe - Rosa - Vinca sier-, en bodembedekkende heesters Horsterdijk 116, 5973 PR Lottum, T 077 366 4080, F 077 366 4081, E info@rotjes.com

Bas van Buuren B.V. Coldenhovelaan 10 2678 PS De Lier | NL

At the Foundation of Growth

T +31 (0) 174 53 54 55 F +31 (0) 174 53 54 50

Euroveen B.V. Californischeweg 10-B

Bij BVB Substrates zijn we er vast van overtuigd dat alleen een optimale basis garant staat voor een gezonde groei. Elke dag zorgen wij dan ook voor de productie en levering van die optimale basis: het substraat.

5971 NV Grubbenvorst | NL T +31 (0) 77 366 93 90 F +31 (0) 77 366 13 13

www.bvb-substrates.nl

Met onze kennis, ervaring en moderne productiefaciliteiten zijn wij een betrouwbare leverancier voor kwekers in binnen- en buitenland. Bent u benieuwd wat BVB Substrates voor u kan betekenen? Kom dan gerust eens langs of bel ons voor een vrijblijvend gesprek.

At the Foundation of Growth

Onderstammen van Fairplant:

DE BASIS VAN UW SUCCES

Gildenweg 15, 8304 BD Emmeloord T: +31 (0)527 - 202 377 F: +31 (0)527 - 202 604 info@fairplant.nl www.fairplant.nl

Nieuws Nederland importeert nog volop illegaal gekapt hout Bijna de helft (46 procent) van het bewerkte hout dat Nederland binnenkomt, is vaak niet legaal gekapt. Toch valt het niet onder het Europese importverbod. Een verbod op de invoer van illegaal gekapt hout, dat vorig jaar werd ingesteld, wordt op grote schaal overtreden.Dat blijkt uit onderzoek van stichting Probos in Wageningen, een kennisinstituut dat zich bezighoudt met duurzame ontwikkeling van bossen in Nederland en daarbuiten. Nederland is in Europa de op drie na grootste importeur van secundaire oftewel bewerkte houtproducten, na het Verenigd Koninkrijk, Duitsland en Frankrijk. Het gaat om hout dat wordt gebruikt voor bijvoorbeeld speelgoedtreinen, bankstellen en gitaren. Bedrijven moeten kunnen aantonen dat het hout dat ze verwerken, op legale wijze is gekapt maar veel van deze producten vallen buiten het Europese verbod. Volgens Probos komt veel illegaal hout via een omweg de Europese Unie binnen. Het gaat eerst naar China, waar er producten van worden gemaakt die vervolgens 'legaal' Europa worden ingevoerd. De verwerking gebeurt steeds vaker in het land waar het hout vandaan komt: in lagelonenlanden in ZuidAmerika en Zuidoost-Azië is de productie veel goedkoper. De Wereldbank denkt dat er jaarlijks zo'n 10 tot 15 miljard euro omgaat in de illegale houthandel, meldt het Wereld Natuur Fonds (WNF). Dat komt onder meer omdat in veel landen van herkomst helemaal geen wetgeving bestaat op illegaal hout. Bron: ANP

Vierde editie van Expo TCO in juni

Plantenbeurs Opheusden en Omgeving de werkgroep Expo TCO opdracht gegeven een vervolg te geven aan de beurs. Promotie van de regio Opheusden als het laanboomcentrum van Europa en bevordering van samenwerking blijven de uitgangspunten. De werkgroep heeft een unieke en aantrekkelijke beurs voor ogen, zoals de laatste editie heeft laten zien. Een georganiseerd aanbod maakt het bezoek van klanten in juni nog aantrekkelijker en is voor anderen wellicht een stimulans om de beurs te bezoeken en/of deel te nemen. De focus blijft gericht op laanbomen en aanverwante producten, met een bredere openstelling voor groene standhouders van buiten de regio. Thema’s als innovatie en beleving van groen spraken de bezoekers bij de vorige edities aan en krijgen zeker een vervolg. De komende twee maanden wordt het format verder vormgegeven, waarbij het commitment van standhouders leidend is. De samenwerking met andere boomkwekerijvakbeurzen op het gebied van publiciteit en uitwisseling van nieuwigheden, zoals afgelopen jaar met GrootGroenPlus, blijft na overleg zoals het was. Met de vakbeurs Expo TCO wil de Vereniging Boom- en Plantenbeurs Opheusden en Omgeving de laanboomregio nationaal en internationaal op de kaart zetten. Expo TCO is voor de hele keten interessant, van kwekers, handelaren, groenvoorzieners en architecten tot vertegenwoordigers van overheden.

Léon Faassen nieuwe voorzitter LLTB De ledenraad van de LLTB heeft gisteren de voordracht van het bestuur gevolgd en Léon Faassen (52) uit Reuver benoemd als nieuwe voorzitter. Faassen is directeur-eigenaar van Faassen-Hekkens Boomkwekerijen BV en onder meer bestuurslid van de LLTB-vakgroep Boom- en Vasteplantenteelt. Léon Faassen deed werkervaring op bij boomkwekerijen in Nederland, Zweden, Duitsland, Frankrijk en de Verenigde

Staten. Naast zijn bestuursfunctie bij de LLTBvakgroep Boom- en Vasteplantenteelt is hij president van de European Forest Nursery Association (EFNA) en bestuurslid van de LTO-cultuurgroep Bos- en Haagplantsoen. Hij is lid van Anthos, een organisatie die wereldwijd de handel in bloembollen en boomkwekerijproducten vertegenwoordigt.

Erwin Ros nieuwe voorzitter Fedecom De ledenraad van Fedecom heeft Erwin Ros benoemd tot voorzitter van branchevereniging Fedecom. Erwin Ros (48) heeft ruime ervaring in de mechanisatiebranche, zowel in de fabricage, de import als in de distributie. Daarnaast was hij bestuurlijk actief in de verschillende geledingen van Fedecom en diens voorganger, Federatie Agrotechniek sectie Trekkers en Werktuigen. Vanaf de start van Fedecom is hij ledenraadslid. Erwin Ros volgt hiermee Erik Hogervorst op, die president wordt van de Europese koepelorganisatie voor dealers, CLIMMAR. Het bestuur van Fedecom heeft Erwin Ros voorgedragen vanwege zijn degelijke kennis van en inzichten in de mechanisatiebranche en zijn omvangrijke bestuurlijke ervaring. Hiernaast heeft hij ervaring met alle drie geledingen die in Fedecom verenigd zijn: fabrikanten, importeurs en dealers. Erwin Ros is in het dagelijkse leven managing director van Kamps de Wild Holding, een dochteronderneming van Royal Reesink NV. De afgelopen jaren heeft hij in diverse marketing-, sales- en managementfuncties bij Kamps de Wild geopereerd.

2015 De vierde editie van Expo TCO, de laanbomenvakbeurs in de regio Opheusden, vindt plaats in juni 2015. Op dat tijdstip zijn de kwekerijen op zijn mooist en veel klanten zijn in deze periode toch al in het gebied om kennis te nemen van de groei van de laanbomen en om zich te oriënteren op het aanbod. Na een interne evaluatie en gesprekken met diverse standhouders en andere betrokkenen heeft de Vereniging Boom- en

Schadevergoeding bij spuitschade middel erg lastig Afhandelen in goede verstandhouding lijkt het devies

Een voorbeeld van lichte spuitschade in klimplanten.

Kwekers hebben af en toe te maken met een lichte of ernstige beschadiging aan een van hun teelten. Soms is het eigen schuld; soms is het veroorzaakt door een ander, bijvoorbeeld een buurman, of door fout advies. Bij schade door een ander adviseren deskundigen om de schade snel op alle mogelijke manieren vast te leggen en hulp in te roepen van schade-experts en dergelijke. Auteur: Dick van Doorn

Evenals in andere sectoren komt het in de boomkwekerij soms voor dat er schade optreedt in de gewassen. Volgens Jan Veltmans, portefeuillehouder Fytosanitair en Gewasbescherming van de LTO-vakgroep Bomen en Vaste Planten en lid van de LTO-werkgroep Plantgezondheid (van de Commissie Gewasbescherming), kan schade diverse oorzaken hebben. Veltmans is ook schadetaxateur en beoordeelt al jaren schadegevallen in de groene sector, inclusief de boomkwekerij. ‘Op nummer één zien wij in de groene sector wildschadezaken, op nummer twee weerschade, meestal hagelschade, en op nummer drie spuitschade.’ Als je er stellig van overtuigd bent dat je gelijk hebt, is het volgens Veltmans belangrijk de partij waarvan je zeker weet dat die de schade heeft veroorzaakt daarvan op de hoogte te stellen. ‘Je moet dan ook zo gauw mogelijk contact opnemen met degene die de schade heeft veroorzaakt. In het geval van spuitschade kan het bijvoorbeeld gaan om een loonspuiter of een bedrijf in de omgeving.’ Het is dan van belang om die persoon of dat bedrijf eerst duidelijk te maken dat je schade hebt opgelopen. Veltmans: ‘Zeker als het gaat om een burgerbuurman, een aangrenzend agrarisch bedrijf of een naburige boomkwekerij is het belangrijk om de verhouding

zo goed mogelijk te houden, de omstandigheden in aanmerking genomen. Probeer de schadeafwikkeling in een zo goed mogelijke verstandhouding te regelen.’ Plicht om schade te beperken Wat spuitschades betreft, staat drift volgens Veltmans op nummer één. Er wordt dan bijvoorbeeld gespoten bij te veel wind of de spuitboom stond te hoog. Op twee staat volgens hem een niet goed gereinigde spuitmachine en op de derde plaats het per ongeluk gebruiken van een verkeerd middel, een verkeerde dosering, een verkeerde mix van middelen of het mixen van middelen die niet gemixt kunnen of mogen worden. Ondanks het feit dat er (mogelijk) schade is ontstaan door een andere partij, heb je als benadeelde de wettelijke plicht om de schade te beperken. ‘Hoe je dat doet, daarover is de wet echter niet echt duidelijk’, aldus Veltmans. ‘Maar je moet er wel alles aan doen om later voor de rechter aannemelijk te kunnen maken dat je dat hebt geprobeerd. Wij zeggen altijd tegen de benadeelde partij: wat zou je doen als je niet verzekerd was? Dan probeer je uiteraard alle mogelijke extra schade te voorkomen. In die geest moet je dus handelen.’ Dat kan dus betekenen het inzetten van teeltadviseurs, maar eventueel

ook het in een vroeg stadium vragen van begeleiding door experts met kennis van zaken. Verder adviseert Veltmans niet in discussie te gaan met experts van de verzekeringsmaatschappij van de andere partij zonder dat de eigen expert aanwezig is. Volgens verschillende specialisten wordt de problematiek van drift doorgaans zwaar onderbelicht. Drift kan soms honderden meters verderop schade veroorzaken en hoeft niet per se verward te worden met wind. Als er schade is, kun je in elk geval niet simpelweg zeggen dat de spuiter met te veel wind heeft gespoten. Een opening in een haag, thermiek op warme dagen: ook dit soort zaken kan veel grotere gevolgen hebben dan de op zich luttele oorzaak doet vermoeden. Foto's nemen Volgens Wilco Dorresteijn, adviseur Boomkwekerijgewassen bij DLV Plant, krijgt het adviesbureau de laatste tijd steeds meer vragen over spuitschades. ‘Of dit een trend is weet ik niet, maar kwekers trekken de laatste jaren wel eerder aan de bel als er sprake is van spuitschade. Je merkt dat ze in dit opzicht assertiever worden.’ Dat het aantal schademeldingen en vragen over spuitschade toeneemt, komt volgens Dorresteijn ook doordat veel kwekers zich de laatste jaren

gespecialiseerd hebben in bepaalde soorten. Daardoor heb je bij spuitschade een grotere schade dan voorheen. Volgens Veltmans is het bij schade van belang om zo snel mogelijk foto's te maken of de schade op een andere manier vast te leggen. ‘Ook al is er nauwelijks schade, attendeer je buurman hier toch op, zodat een volgende keer erger voorkomen kan worden.’ Formeel heb je toestemming nodig om bij degene die de schade waarschijnlijk heeft veroorzaakt een monster te mogen nemen. Veltmans: ‘Wel mag je vanaf je eigen perceel of vanaf de openbare weg foto's maken van andermans gewas, heester of boom. Maak foto’s, eventueel dagelijks, van de wijze waarop het onkruid bij de buurman doodgaat. Als je namelijk claimt dat het spuitmiddel van de buurman is overgewaaid en zijn onkruid gaat niet dood, dan moet je er uiteraard aan gaan twijfelen of de buurman jouw schade wel heeft veroorzaakt.’ Verder is het van belang om zo snel mogelijk de verzekeringsmaatschappij in te schakelen en een aansprakelijkheidsstelling te formuleren en te verzenden nadat je de schade hebt waargenomen. Dat kan via de rechtsbijstandverzekering, maar soms duurt dat wel iets langer. De meeste verzekeringsmaatschappijen sturen dan zo spoedig mogelijk een schade-expert die de schade taxeert. Bij grotere schades regelt de andere partij vrijwel altijd ook een taxateur, die de schade eveneens taxeert. Dan kan het zijn dat de eigen taxateur op bijvoorbeeld 15.000 euro uitkomt en de taxateur van de andere partij op 10.000 euro. Om dat verschil op te lossen kun je, alvorens een gang naar de rechter te maken, eerst nog arbitrage proberen. Hierbij wordt een onafhankelijke derde expert ingeschakeld die een onafhankelijke uitspraak kan doen. ‘Je kunt arbitrage een beetje vergelijken met de mediator waarvan in de gangbare rechtspraak regelmatig gebruikt wordt gemaakt. Arbitrage kan overigens alleen plaatsvinden met instemming van beide partijen.’ Als er tussen de partijen verschil van oordeel blijft bestaan over de schuldvraag en de hoogte van het schadebedrag, dan komt een zaak uiteindelijk altijd voor de rechter. ‘Die beslist dan over de schuldvraag en de hoogte van de schadevergoeding.’ Snelheid is ook geboden omdat sommige gewasbeschermingsmiddelen, met name herbiciden, heel snel afbreken onder invloed van licht en daardoor soms al na vijf tot zeven dagen niet meer meetbaar zijn. Het kwaad in jouw gewas is dan inmiddels al geschied. Snelheid is dus echt geboden.

Laat expert bemonsteren Als het om spuitschade gaat, kun je volgens Veltmans kiezen voor het zelf nemen van monsters of dit werk uitbesteden aan een professional. ‘Het nemen van een monster kun je zelf doen, maar vaak is het verstandig om dit door een expert of een monsternemer van een laboratorium te laten doen, ook omdat zij de monsters nemen volgens de hiervoor geldende wettelijke protocollen. Het is vaak niet verstandig om dit als belanghebbende zelf te doen.’ In de praktijk komt het voor dat kwekers die zelf monsteren maar één monster nemen, soms zonder handschoenen, of bijvoorbeeld vergeten een monster te nemen van het gespoten perceel of de slootkant. Veltmans: ‘Of je het wel of niet moet uitbesteden, kun je het beste navragen bij je verzekeringsmaatschappij. Wel is het zo dat ook de expert toestemming moet krijgen om bij de andere partij op het veld of in het gewas monsters te nemen.’ Veel boomkwekers weten weliswaar hoe gewasbeschermingsmiddelen en fungiciden zich gedragen, maar een expert kan nog beter bekijken wat er speelt, hoe middelen zich gedragen of gedragen hebben et cetera. Dorresteijn komt in de praktijk soms situaties tegen waarbij kwekers pas na een half jaar een expert in de arm nemen om de schade helder te krijgen. ‘Men denkt in eerste instantie dat de schade meevalt of dat men het zelf kan oplossen. Als dat niet lukt, worden we alsnog gebeld, maar dan is het veel moeilijker om tot een oplossing te komen.’ Vandaar dat hij evenals Veltmans adviseert om de schade zo gauw mogelijk via foto's vast te leggen en relevante feiten te noteren, zoals weers- en teeltomstandigheden, de datum waarop de schade geconstateerd werd, het middel waarmee gespoten is. Dorresteijn: ‘Probeer eerst objectief de oorzaak van de schade vast te stellen. Een teeltexpert kan hierbij helpen.’ Daarnaast is het mogelijk een erkend laboratorium een gewasmonster te laten analyseren op gewasbeschermingsmiddelen. Hij adviseert om daarna zo snel mogelijk met de betrokken partijen in overleg te gaan. ‘Als je het idee hebt dat een ander aansprakelijk is, moet je hem dit zo snel mogelijk laten weten. Doe dit ook schriftelijk en zorg ervoor dat de andere partij de schade zo gauw mogelijk bij zijn verzekeringsmaatschappij neerlegt.’ De adviseur Boomkwekerijgewassen bij DLV Plant waarschuwt kwekers ook dat de betrokkenen meestal wel van goede wil zijn om de schade netjes via hun verzekering af te handelen, maar dat verzekeringsmaatschappijen altijd scherp kijken of hun klant juridisch wel echt aan-

sprakelijk is. ‘Blijf daarom voortdurend in overleg en leg dit ook zwart-op-wit vast.’ Schade door middel Bij spuitschade is er soms ook sprake van schade aan een vaste plant, heester of boom door een gewasbeschermingsmiddel of fungicide. ‘Al hebben leveranciers van gewasbeschermingsmiddelen en fungiciden allerlei kleine lettertjes om dit te ondervangen, in de praktijk gebeurt het soms toch dat een gewas door een middel licht tot zwaar beschadigd raakt of zelfs doodgaat’, aldus Peter Bontekoe, voorzitter van de vakgroep Bomen en Vaste Planten van LTO Nederland. ‘Je

Een voorbeeld van spuitschade in Prunus.

Een voorbeeld van beschadigde Taxus.

kunt ook moeilijk van de leveranciers van deze middelen verlangen dat ze ieder middel op zeg 3.000 soorten uitgebreid testen.’ Het bewijzen van deze schade door bespuitingen is volgens Bontekoe erg lastig, maar de schade aan de vaste plant, heester of boom kan heel groot zijn. Je kunt deze grote bedrijven heel moeilijk aansprakelijk stellen, zegt Bontekoe. ‘Ga dan maar uit van lange procedures, soms van wel tien jaar. En de kans dat je in het gelijk gesteld wordt en een volledige schadevergoeding krijgt, is zeer klein. Om nog maar te zwijgen over de invloed die dit heeft op je privésituatie. Mentaal is zo'n lange procedure ook heel moeilijk; het is de vraag of je zoiets wilt.’ Volgens de vakgroepvoorzitter is het verstandig om bij nieuwe middelen altijd eerst een proefbespuiting te doen, iets wat de leverancier overigens meestal ook adviseert. ‘Probeer eerst zelf de risico's in kaart te brengen bij een nieuw middel of als je een bekend middel wilt gaan toepasten op andere soorten of teelten. Mijn advies is: doe altijd eerst een proefbespuiting en wacht dan zeker tien dagen. Ik heb een keer acht dagen gewacht; daarna waren de planten alsnog beschadigd.’

gen, omdat de meeste akkerbouwers veel minder teelten hebben. Een ander advies is dus: hoe eenzijdiger je cultuur, hoe meer je moet oppassen. Zelf heb ik voornamelijk wilgen op stam, een monocultuur waarbij je nog veel meer moet oppassen dan wanneer je veel soorten of rassen hebt, want als het misgaat, heb je meteen heel veel schade.’ Als de schade er eenmaal is, kunt je de andere partij aansprakelijk stellen, maar daar is in het geval van grote multinationals geen beginnen aan, aldus Bontekoe. ‘Vaak wil een middelenleverancier wel een coulanceregeling treffen. De meeste grote bedrijven staan daar wel voor open. Al is het vaak een fractie van de totale schade en zullen ze de aansprakelijkheid voor de schade nooit accepteren, de meeste kwekers nemen toch genoegen met zo'n oplossing.’ Meestal is dit ook het verstandigst, volgens de vakgroepvoorzitter. Schade door eigen fouten moet volgens verschillende externe experts niet worden onderschat. Ook publicitair niet, overigens, want dit past goed in het straatje van de snel oordelende publieke opinie. Uiteindelijk gaat het altijd om middelen die normaal zijn toegelaten, en natuurlijk zal er dan wel eens een klein verschil in resistentie zijn.

Oppassen met monocultuur Wat betreft schade door middelen denkt Bontekoe dat een deel van de verantwoordelijkheid ook bij de kweker zelf ligt. ‘Vanuit het oogpunt van de farmaceutische industrie bezien kun je ook niet van hen verlangen dat ze alles 100 procent waterdicht krijgen. Het zijn chemische middelen en planten kunnen heel wisselend reageren.’ Wat de vakgroepvoorzitter opvalt, is dat de schadebedragen in de boomkwekerij over het algemeen nog wel meevallen omdat deze sector met relatief veel soorten en rassen werkt. ‘In de akkerbouw gaat het vaak wel om grote bedra-

Licentiemateriaal Evenals Veltmans adviseert Bontekoe om ook bij dit soort spuitschades te allen tijde eerst adviseurs en experts in te schakelen. ‘Maak gebruik van deze mensen; ze zijn ervoor opgeleid. En voordat je een nieuw middel wilt gaan gebruiken, of als je een middel op andere soorten of rassen wilt gebruiken, vraag dan eerst aan een expert hoe dit middel op die teelt reageert. Zij hebben die kennis in huis.’ Verder is het volgens Bontekoe noodzaak om ook de kennis van de leverancier of producent van het middel zelf te gebruiken. Op de verpakking staat hoe je het middel moet

Charl Goossens van Gova

Peter Bontekoe - voorzitter van de vakgroep Bomen en Vaste Planten van LTO Nederland

toepassen en hoe het reageert. Vrijwel altijd wordt geadviseerd eerst een proefbespuiting te doen. ‘Bij nieuwe middelen geeft de producent of leverancier vaak ook nog apart aan: let op, dit is een nieuw middel, dus doe eerst een proefbespuiting’, aldus Bontekoe. Als er spuitschade is opgetreden in licentiemateriaal, ontstaat er naast de schade aan het product vaak ook nog een extra probleem wat de afzet betreft. De schade aan de vaste planten, heesters of bomen kan grote gevolgen hebben voor de afzetkanalen waar het product uiteindelijk verkocht mag worden. Niet elke licentiehouder is ervan gediend dat zijn materiaal bij een prijsvechter terechtkomt. En al heeft de licentiehouder geen problemen met een ander afzetkanaal, wat zijn op de lange termijn de gevolgen voor de eigen kwekerij als een beschadigd product bij een prijsvechter wordt neerzet? Als een reguliere afnemer dat ziet, heb je kans dat hij het seizoen erna niet meer de volle prijs voor het licentieproduct wil betalen. ‘Als er schade is opgetreden in een gepatenteerde vaste plant, heester of boom, heb je als kweker inderdaad een nog groter probleem’, aldus Bontekoe. ‘Een licentiehouder wil uiteraard dat alleen goede en mooie exemplaren van zijn product op de markt komen.’ Volgens Bontekoe zullen kwekers hier in de toekomst alleen maar vaker mee te maken krijgen, aangezien het aantal gepatenteerde producten langzaam maar zeker toeneemt. ‘Ik zie het zo: je moet als kweker die licht beschadigde planten niet in de markt willen zetten. Dat is niet alleen slecht voor de reputatie van de licentiehouder, maar ook voor je eigen reputatie als kweker.’ 'Herbiciden meest risicovol' Kwekerij de Woerthe uit Havelte heeft wel eens (lichte) schade ten gevolge van middelen aan vaste planten, heesters of rozen. Volgens medeeigenaar Keimpe van der Wal, die verantwoor-

Jan Veltmans - portefeuillehouder Fytosanitair en Gewasbescherming van de LTO-vakgroep Bomen en Vaste Planten en lid LTO-werkgroep Plantgezondheid

Sinds introductie MPS, Global Gap en Isomethodiek geen schade meer Reactie Gova, die sinds 2000 geen schade meer heeft gehad Een bedrijf dat sinds 2000 geen spuitschade meer heeft gehad, is Gova uit Nispen. Vóór 2000 had het bedrijf wel eens spuitschade in zijn laurierbomen. Meestal was dat eigen schuld. ‘We gingen dan na waar de oorzaak lag. Als die te achterhalen was, bleek het meestal een fout van onszelf te zijn’, zegt mede-eigenaar Charl Goossens. ‘Vaak ging het echter ook om een fout die we zelf hadden kunnen voorkomen.’ Het ging dan bijvoorbeeld om een bespuiting bij te zonnig weer, waardoor bladverbranding optrad, of om spuiten met een herbicide, vervolgens geen effect zien en erachter komen dat de pH van het water veel te hoog was. ‘Het mixen van middelen, al zou het kunnen, hebben we sowieso nooit gedaan. We vinden het risico op schade veel te groot, en daarnaast kan het mixen van middelen ertoe leiden dat ze elkaars werking verzwakken’, aldus Goossens. Door vanaf 1998 mee te doen aan het MPSregistratiesysteem, loste Gova onbewust meteen ook het probleem van de spuitschade op. ‘Het was niet onze insteek om via MPS de spuitschade op te lossen, maar het is wel opmerkelijk dat we sindsdien geen enkele spuitschade meer gehad hebben.’ Alles registreren en analyseren Naast deelname aan het MPS-systeem behaalde delijk is voor de gewasbescherming binnen het bedrijf, wordt dit meestal veroorzaakt door eigen fouten. ‘Het gaat dan bijvoorbeeld om een te hoge dosering of om middelen die we nog niet eerder op een bepaalde plant of heester hebben toegepast.’ Volgens Van der Wal zijn heel

Wilco Dorresteijn (DLV Plant)

Gova ook de normen van Global Gap en werd de Iso-methodiek op het bedrijf geïntroduceerd. Goossens denkt dat ook deze ontwikkelingen hebben bijgedragen aan het voorkomen van spuitschade. Het spuitwerk wordt volgens vaste werkwijzes (protocollen) ingepland en uitgevoerd. De kans op fouten wordt daardoor kleiner. ‘Als er toch spuitschade zou ontstaan, ook al zou die van buitenaf komen, zoals bij volleveldse teelten het geval kan zijn, dan is de oorzaak makkelijk te achterhalen. Vervolgens kan de werkwijze worden aangepast om schade in de toekomst te voorkomen.’ Verder vindt Goossens de bespuitingen, sinds hij met de drie systemen werkt, doeltreffender en efficiënter. ‘Nu wij toch alles registreren en analyseren, kunnen we uit deze gegevens nog veel meer halen, bijvoorbeeld het optimale spuitmoment, de beste spuitapparatuur, de meest geschikte middelen en de beste weersomstandigheden (in de kas of in de buitenlucht) om te bespuiten.’ Zes medewerkers van Gova hebben een spuitlicentie en gaan regelmatig op herhalingscursus. ‘Daar leren zij bijvoorbeeld dat je moet oppassen met middelen op basis van olie, omdat die verbranding aan een teelt kunnen veroorzaken. Wij willen dat onze medewerkers wat betreft bespuitingen op een bovengemiddeld niveau zitten.’ Daardoor kan Gova ook voldoen aan de eisen van het excellente Vita Certa-keurmerk, waardoor ze hun laurierbomen zowel als sierheester mogen verkopen als het blad afzetten in de voedselketen. jonge teelten en teelten in de kas gevoeliger voor middelen dan vollegronds teelten of teelten op het containerveld. ‘Ik heb bijvoorbeeld pas een middel toegepast op een Hedera-soort in de kas; dan heb je toch meer kans op spuitschade dan bij exemplaren die in het open veld staan. Het

Keimpe van der Wal van Kwekerij de Woerthe.

gewas in de kas is toch “zachter”, zeker jongere teelten. Uit ervaring weet ik dat ik de dosering daarop moet aanpassen.’ Volgens Van der Wal is de kans op schade wel iets kleiner geworden door de steeds strengere regelgeving. ‘Nu gebruiken we vrijwel geen herbiciden meer, maar in het verleden liep je met deze middelen de grootste kans op schade op. In de containerteelt is dit soort middelen echter nauwelijks meer toegelaten, dus is ook de kans op schade hierdoor bijna nihil.’ Enige jaren geleden heeft Van der Wal echter wel een spuitschade gehad die hij niet zelf veroorzaakt had. Het ging hierbij om een bestrijdingsmiddel tegen spint, een acaricide, in Hedera. ‘Ik heb het op vrij jonge planten gespoten en de bladeren van de plant vervormden iets. Daarna groeide het gewas er wel overheen, maar bij de grotere planten zie je nu toch dat de bladeren onderin blijvend misvormd zijn als gevolg van de bespuiting met dit acaricide.’ Evenals de deskundigen adviseert de kweker collega's om eerst een proefbespuiting te doen. ‘Zeker bij herbiciden, want daarbij is de kans op gewas- of groeiremmingsschade mijns inziens groter dan bij insecticiden of fungiciden. Bij fungiciden heb je juist meer kans op residu op de bladeren van de vaste plant of heester.’ Van der Wal levert voornamelijk aan grootgroenbedrijven; die zijn volgens hem wat minder alert op licht beschadigd materiaal dan tuincentra of retailers. ‘Mijn ervaring is dat ze licht beschadigde exemplaren eigenlijk altijd accepteren, maar materiaal met residu wordt steeds minder gewaardeerd. Daar let ik dus veel scherper op, tegenwoordig.’ Van der Wal werkt vrijwel nooit met licentiemateriaal, maar snapt wel dat licentiehouders het niet prettig vinden als licht beschadigde exemplaren op de markt komen. ‘Dat wil niemand; ook als kweker wil je een gaaf product kunnen leveren. Wat dat betreft denk ik dat het werken met minder middelen in de toekomst de beste oplossing zal blijken te zijn. Bij heesters en rozen kies ik bewust voor soorten die minder gevoelig zijn voor ziektes en plagen, of voor een andere teeltmethode.’

Stuur of twitter dit artikel door! Scan of ga naar: www.boom-in-business.nl/artikel.asp?id=23-5020

Stuur of twitter dit artikel door! Scan of ga naar: www.boom-in-business.nl/artikel.asp?id=23-5021

Tuindefensie met prikkelhaag Hovenier Casper Hubers van Lems Tuinen uit Werkendam laadt de nieuwe Pyracantha Kant & Klaar Hagen van Mobilane in zijn pick-up voor een klus in een particuliere tuin. Sinds dit najaar heeft Mobilane haar assortiment Kant & Klaar Hagen uitgebreid met de Pyracantha ‘Dart’s Red’ (vuurdoorn) van 155 centimeter hoog en 120 lang. Hubers: ‘Deze kant en klare hagen zorgen dat een tuin direct een volwassen uitstraling heeft en bieden extra sierwaarde. Ze zitten in het najaar vol oranje besjes en in het voorjaar verschijnen witte bloemetjes. Bovendien weren ze honden, katten en ongewenst bezoek uit de tuin.’

6262 LEG adv Henk 92x175_Opmaak 1 26-05-14 21:12 Pagina 1

Partner in

Sierteeltmanagement

Henk Berendsen, verkoper:

Maatwerk in de groene branche Managementbegeleiding en

Nederlandse kwaliteit rechtstreeks uit Letland!

Resultaatgerichte communicatietrajecten

Kan uw bedrijfsrendement nog groeien? • Exploitatie- en liquiditeitsprognose afgestemd op variabele seizoenspatronen • Continue inzicht in uw toekomstige liquiditeitspositie

Bel 088-0081800 en ik of één van mijn collega's komen graag langs om u alles te vertellen over onze potgronden en substraten.

• Maandelijkse bondige resultatenrapportage als sturingsmiddel voor uw bedrijfsvoering • Klankborden, sparren, brainstormen voor de ondernemer • Effectievere bedrijfsvoering en rendementsverbetering • Verantwoorde voorraadgroei, voorraadwaardering en voorraadfinanciering • Resultaatgerichte communicatieverbetertrajecten voor werkgever en werknemers • Maatwerk managementtrainingen • Werknemers-competentie-trainingen op de werkvloer

Post Sierteeltmanagement: Specialist in bedrijfsondersteuning in de groene branche. Voor meer informatie: Post Sierteeltmanagement • Keukelenberg 20 • 7421 EA Deventer T 0570-511480 • info@sierteeltmanagement.nl • www.sierteeltmanagement.nl

www.legro.nl

Ome Piet

Jaren geleden, pas van de middelbare tuinbouwschool, kwam ik ome Piet van der Bom tegen. Pas geplante platanen lieten hun blad vallen. ‘Oh, ik zie het al’, zei een kordaat mannetje met rode wangetjes op zijn Brabants. De man met stropdas en regenjas wendde zijn blik tot mij en zei op een vaderlijke manier: ‘U moet die bomen niet zo diep planten, daar houden ze niet van.’ Ik viel hierdoor een beetje stil, maar uit de gemoedelijke toon kon ik opmaken dat de opmerking goed bedoeld was. Voortaan lette ik bij het planten op dat de boom niet te diep werd geplant. Jaren later vroeg mijn van oorsprong Brabantse teamleider of ik mee wilde naar de familie Van der Bom. ‘Natuurlijk’, zei ik, en wij togen de dag daarop met een groene bus naar het Brabantse land. Toen we de koepel van de basiliek zagen, wisten we dat we goed zaten; tomtoms bestonden immers nog niet. Op een gegeven moment zagen we het bordje van de Royal Nurseries voor ons. Grandioos werden wij onthaald. Ik voelde mij de koning van Lombardije. We kregen koffie met cake. Bij het vierde plakje cake moest ik mij verontschuldigen; ik kreeg de cake niet meer weg. Op een gegeven moment stapte ome Piet op uit de voorkamer en loodste ons langs de kamer naar een soort serre met laarzen die Napoleon nog gedragen kon hebben. De laarzen waren altijd te groot, maar dat deerde niet. Via de serre liepen we door de tuin naar de garages. Daarna stapten we in een prachtige blauwe auto van Scandinavische makelij van een type uit mijn prille jeugd. Ook stond er in de tuin nog een auto die de Amerikanen na de Tweede Wereldoorlog hadden achtergelaten. Met gierende banden reden we naar de verschillende tuinen. Prachtige bomen stonden daar. Vaak iets te oud, omdat ome Piet maar moeilijk afscheid van zijn precious kon nemen, althans zo leek het. Als een ware leraar plantkunde ratelde hij als een mitrailleur de Latijnse namen op. Als een veldmaarschalk liep hij over de kwekerij. Als je iets te lang bleef stilstaan, bijvoorbeeld omdat er een mooie vrucht was te bewonderen, was ome Piet al verder. Hij had dan niet in de gaten dat je zijn snelle tempo niet

kon volgen. De soppende, te ruime laarzen, die we hadden gekregen om te dragen, droegen daar natuurlijk ook niet aan bij. Ik herinner me ook nog het diner met ome Piet zijn vrouw Joske. We werden dan Bijbels verwend. Na het eten steevast koffie uit een glazen koffiepot op een spiritusbrander. Als het brandertje werd gedoofd, liep het water volgens natuurkundige wetten langs de koffie en nam het prettige aroma in zich op. Naast de koffie kregen we een lekker Mexicaans koffielikeurtje. Tijdens het eten sprak ome Piet over het koningshuis en de paus. Foto’s in de hal getuigden van zijn rijke ervaringen. ’s Middags gingen we vaak langs het St. Annaklooster, het Zouavenmonument en natuurlijk de basiliek, waar je de invloed van ome Piet als een warme deken om je heen voelde. Ome Piet z’n religieuze schilderkunst maakte veel indruk. Dan nog even langs het huis voor een frisje, om daarna als een vorst uitgezwaaid te worden, op weg naar het noorden. Met een in een zalig gebaar gevouwen handen liet ome Piet zijn warme vriendschap blijken. Ik heb mij nooit zo gastvrij onthaald gevoeld. De godsvruchtige, gastvrije plantkundige Piet van der Bom is niet meer. De herinneringen aan deze bijzondere man zijn er nog wel. Eigenlijk moeten we als monument in iedere gemeente een Tilia tomentosa ‘Brabant’, een van ome Piets plantaardige nazaten, planten. Alleluja Ome Piet! Groet, Chris Winter Chris Winter is werkzaam als groenbeheerder bij de gemeente Castricum.

Stuur of twitter dit artikel door! Scan of ga naar: www.boom-in-business.nl/artikel.asp?id=23-5015

Stuur of twitter dit artikel door! Scan of ga naar: www.boom-in-business.nl/artikel.asp?id=23-5017

Vroeg in de kerstsfeer Personeel van kwekerij De Buurte in Oene is al sinds oktober in kerstsfeer. Op een van de percelen van het bedrijf werden de eerste kerstbomen gestoken en opgepot voor de Duitse markt. Tot Kerst worden er zo'n 80.000 kerstbomen gerooid en geleverd aan voornamelijk (90 procent) Nederlandse afnemers. De rest gaat naar diverse Europese landen. Omdat er een tekort is aan fijn- en blauwsparren, komen er zelfs uit grootleverancier Noorwegen orders binnen. De meeste landen hebben vooral Nordstar kerstbomen staan. De Buurte is een van de grootste kerstboomproducenten van ons land.

Gewoon een paar bunder grond en gaan met die banaan Thema vierde Rabobank/Boom-In-Business-nieuwjaarsdiner: jonge ondernemers Het thema van het vierde Rabobank/Boom-In-Business-nieuwjaarsdiner was ‘jonge ondernemers in de boomkwekerijsector’. De vooruitzichten in de sector zijn op dit moment niet 100 procent gunstig, maar gelukkig zijn er nog steeds jonge ondernemers te vinden die een carrière in de sector op willen bouwen. Auteur: Hein van Iersel

Het vierde Rabobank/Boom-in-Businessnieuwjaarsdiner werd dit jaar op 11 december gehouden op de locatie Grubbenvorst van Euroveen bv/ BVB Substrates. De ruim twintig gasten bij dit traditionele nieuwjaarsdiner, dat overigens net voor de kerst plaatsvond, werden daar ontvangen door Douwe van Buuren. Van Buuren is de vierde generatie Van Buuren die in het familiebedrijf werkzaam is en sinds kort lid van de directieraad. Van Buuren, ook een jonge ondernemer, maar met zijn 39 jaar net iets ouder dan de officiële maximumleeftijd van 35 jaar, heette de kwekers welkom. Opvallend aan de groep kwekers was naast de jonge leeftijd de brede spreiding over het land. Eigenlijk waren er vertegenwoordigers uit alle belangrijke teeltcentra: Zundert, Boskoop, Noordwijk, Achterhoek, Midden-Brabant, NoordLimburg en Opheusden/Kesteren. Tijdens de bijeenkomst kwam verschillende keren ter sprake dat er op dit moment in de brede boomkwekerij een duidelijk gebrek bestaat aan jong talent. Bram van Bommel, adviseur bij BVB Substrates, herkent dat: ‘Ik wil deze bijeenkomst over vijftien jaar nog wel eens houden.’ Cor de Fijter, sectormanager Boomkwekerij voor Rabobank Nederland, lijkt daar niet zo van onder de indruk. Hij geeft tijdens de hele bijeenkomst aan heilig te geloven in ondernemerschap in de boomkwekerij en in de dynamiek van de markt en steekt daarmee een stevige pluim het

achterste van de sector. ‘Door het aanpassingsvermogen van deze sector worden heel veel problemen, bijvoorbeeld met afzet, vanzelf opgelost. De boomkwekerij is een solvabele sector en de ondernemers zitten kort op de afzet. De afzet gaat naar een grote diversiteit aan kopers. Dit biedt ook kansen voor jong talent.’ De Fijter erkent dat dit niet altijd zachtzinnig gaat. Soms gaan er bedrijven failliet, omdat ze niet snel genoeg mee kunnen bewegen. Twan Bouten van Boomkwekerij Vergeldt en Bouten, net als De Fijter ruim boven de maximumleeftijd van 35 jaar, reageert daar behoorlijk fel op en geeft aan dat banken veel harder zouden moeten zijn: ‘Ik wil als ondernemer niet betalen voor de fouten van andere bedrijven. Banken moeten veel harder ingrijpen. Als zij dat doen, is de markt sneller weer gezond. Als ik soms faillissementsverslagen doorlees, denk ik wel eens: hoe kon een bank dat zover laten komen. Ze hadden veel eerder in moeten grijpen. Maak maar schoon schip.’ Zwarte piet Het is een bijzondere discussie die zich ontspint. Normaal wordt in bijeenkomsten van ondernemers snel de zwartepiet naar de banken geschoven. Hier lijkt het tegenovergestelde aan de hand. Banken zouden – zo stelt een aantal jonge ondernemers – best actiever en agressiever in mogen grijpen en daarmee de markt sneller normaliseren. De Fijter is daar niet voor en wil

Niels Mallens van Plantenkwekerij N. Mallens in Biezenmortel Nu 27 jaar, samenwonend met Milou, 26 jaar, niet getrouwd en nog geen kinderen. Bedrijf opgestart op 3 augustus 2008. Nu 1,5 hectare potplantenkwekerij, 7000 m2 kas, 8000 m2 containerveld. Teelt van bodembedekkende heesters en 150.000 hedera aan stok. Daarnaast handelstak voor particulier/hovenier, waarbij totaalpakket wordt aangeboden en geleverd door heel Nederland. Omzet 60% eigen kwekerij, 40% handel.

Niels Mallens en Rein Donselaar.

dit soort processen juist voorzichtig en in overleg plaats laten vinden. ‘Ondernemen is mensenwerk en wij hebben oog voor de ondernemers, hun gezin en hun levenswerk. En voor de strategische keuzes die ondernemers maken.’ Maar, zo zegt De Fijter: ‘Begrijp me goed. Wij zijn uiteindelijk wel een bank. Wij lenen geld uit en willen dat graag weer terug.’ De Fijter zegt vooral vertrouwen te hebben in het zelfreinigende karakter van de sector en geeft een voorbeeld uit de laanboomsector. ‘Voorafgaand aan de crisis was de laanboomsector als geheel de productie al aan het bezien en was men al aan het anticiperen op de mogelijk verminderde vraag vanuit de overheid. In dat jaar produceerden spillenkwekers nog door. En natuurlijk is er dan tijdelijk sprake van overproductie, maar de markt zal dat zelf op moeten lossen.’ Jeroen Fase is de jonge directeur en een van de twee eigenaren van toeleveringsbedrijf Telermaat. Het grootste probleem ziet hij bij ondernemers die in 2007 en 2008 een financiering hebben afgesloten en een bepaald groeiplan voor ogen hadden. Dit soort ondernemers heeft het nu lastig, omdat de markt zich anders heeft ontwikkeld. De Fijter erkent dat, maar ziet ook dat de vermogenspositie van kwekers door de bank genomen nog zeer gunstig is, zeker vergeleken met andere sectoren in de agrarische wereld. De Fijter, filosofisch: ‘Vermogen is een afspiegeling van de kracht in de markt. De boomkwekerij kan zich daarmee aanpassen aan de ontwikkelingen en trends in de markt.’

Ronald Thijssen en Twan Bouten, Vergeldt & Bouten boomkwekers BV Ronald is vierdejaars op de HAS Hogeschool te 's-Hertogenbosch, opleiding Tuin- en Akkerbouw, al meer dan tien jaar werkzaam bij Vergeldt & Bouten Boomkwekers en potentiele nieuwe vennoot en bedrijfsopvolger. Het bedrijf is gespecialiseerd in fruitbomen, sierstruiken en kleinfruit. Vrijwel alles wordt in potten afgezet, grotendeels als export naar het buitenland. Het areaal is ongeveer 20 hectare met ongeveer 7 hectare containerveld.

Groen = goed Hans Poppelaars van Boomkwekerij Poppelaars uit Sprundel vertelt in het kort de geschiedenis van zijn familiebedrijf. Oorspronkelijk was dat gespecialiseerd in bos- en haagplantsoen, maar nu, door het verdwijnen van de vraag in de bosbouw, steeds meer in alleen haagplantsoen. Poppelaars geeft daarmee een goede illustratie van het feit dat de sector dynamisch is en zich constant aanpast aan nieuwe marktomstandigheden. De belangrijkste afnemers van zijn bedrijf zitten in de institutionele markt. Die markt is op dit moment stroef, maar Poppelaars heeft alle vertrouwen dat dit weer goed komt. Zijn belangrijkste argument is dat groen een belangrijke rol speelt in de leefbaarheid van de stad. Groen is gewoon keihard nodig voor het welzijn van mensen.

Fast moving wint bij ons nog steeds en de afzet naar de groene vakhandel neemt af Clim Meuter is mede-eigenaar van Boomkwekerij Meuter. Zijn kwekerij is, anders dan Boomkwekerij Poppelaars, voornamelijk afhankelijk van consumentenbestedingen en dus van het afzetkanaal dat zich richt op de consument. Meuter schetst een ronduit negatief beeld van dit distributiekanaal. ‘Als ik naar Ikea ga, zie ik daar kant-en-klare voorbeelden van hoe de consument Ikea-producten kan toepassen. Bij een tuincentrum staan de producten in groepen bij elkaar en zowel de consument als de verkoper in het tuincentrum heeft geen kennis over hoe je die planten moet gebruiken.’

Jan-Willem Rotteveel, Gebr. Rotteveel in Noordwijk Wel verliefd, maar nog niet getrouwd. Samen met neven Jim en Roy Rotteveel bedrijfsopvolger van Gebr. Rotteveel. Ongeveer 350 soorten vaste planten in p9, bestemd voor groothandel, collega-kwekers en hoveniers. Mede-initiatiefnemer van Perennial Power, het collectieve promotieinitiatief van vasteplantenkwekers.

Afzet Het onderwerp afzet, en dan met name de rol van tuincentra, lijkt een schot in de roos. Iedereen heeft hier een mening over en die liegt er vaak niet om. Guido Linders, commercieel directeur van BVB Substrates, ziet de rol van de vakhandel voor zijn producten zoals voorverpakte potgrond afnemen en kan zich voorstellen dat dit voor de boomkwekerij hetzelfde is. Linders: ‘Fast moving wint bij ons nog steeds en de afzet naar de groene vakhandel neemt af.’ Twan Bouten vindt de discussie zelfs te negatief worden. ‘Hé, we gaan de sector als geheel hier toch niet negatief afschilderen?’ Dat is natuurlijk niet de bedoeling, zeker niet met zo veel jonge ambitieuze ondernemers aan tafel. Maar het blijft natuurlijk een probleem dat we in een tijd leven dat een traditioneel belangrijk afzetkanaal als het tuincentrum het heel lastig heeft, en dat nieuwe afzetkanalen weliswaar in opkomst zijn, maar nog onvoldoende zijn doorontwikkeld. Linders van BVB Substrates: ‘Ik denk dat een tuincentrum voor planten vaak te duur is.’ John Seuren van Gebr. Seuren Rozenkwekerijen is het daar hart-

grondig mee eens. ‘Dit soort bedrijven zit in vele miljoenen kostende gebouwen. Dat hoeft helemaal niet voor planten.’ Een ander probleem dat door velen wordt aangestipt, is de verschraling van het sortiment, met name door de tuincentra. Er is op de markt een enorme variëteit aan planten aanwezig, maar een tuincentrum kiest voor een of twee variëteiten per soort. Iedereen lijkt het erover eens. De malaise waarin tuincentra zich momenteel bevinden, schept overigens ook weer kansen. Met name plantencentra lijken daar op dit moment van te profiteren. Weg van het midden De Fijter: ‘Wat je ziet, is dat de consument weggaat van het midden. De consument koopt een iPad of iPhone van 600 euro, maar in een andere context moet een product zo goedkoop mogelijk zijn. Denk aan de forse groei van retailers als Action etc. Het middensegment bestaat daardoor steeds minder. Als kweker/producent moet je daarin mee. Je zult een duidelijke keuze moeten maken: óf je gaat voor massaproductie en bent in staat om tegen een zeer scherpe prijs aan het

Jeroen Boonen Ik ben 26 jaar en woon samen met mijn vriendin Sandra Nijssen op een van de bedrijven van mijn ouders, Kwekerijen Boonen-van der Heijden BV. Ik werk deels voor mezelf en deels voor het bedrijf van mijn ouders. Mijn specialisatie is bodembedekkende heesters en vaste planten voor de handel, groenvoorzieners, hoveniers en tuincentra. Dit laatste conceptmatig in 4-pack en 6-pack. De verkoop gaat voorlopig nog via Kwekerijen Boonen-van der Heijden BV.

retailkanaal te leveren, of je kiest voor specialisering en levert van een soort misschien wel tien cultivars.’ Michel Direks heeft nu ongeveer vier jaar zijn eigen kwekerij en kiest duidelijk voor het laatste. Zijn bedrijf heeft zich gespecialiseerd in bijzondere mediterrane planten als Quercus suber, Quercus ilex, Albizia julibrissin en Poncirus. Ook Henri Nelissen is, net als Direks, een zelfstarter: ‘Mijn moeder zit in de verpleging en mijn vader is boekhouder.’ Maar hij heeft zich op een heel andere markt gestort. Nelissen is vorig jaar gegroeid van 3 naar 32 hectares, iets wat hij simpelweg verklaart uit de crisis. ‘Alleen door de crisis kan ik zo snel groeien. Daardoor komt er zo veel nieuwe grond beschikbaar, die ik anders als nieuweling nooit zou kunnen huren.’ Hij meldt daar wel bij dat de stap om zo snel te groeien een doordachte stap is. ‘Ik had mijn afzet op orde toen ik die grond erbij ging huren. Dus ik weet dat ik mijn producten ook kan verkopen.’ Nelissen lijkt zelf verbaasd over de snelheid waarmee de zaken zich ontwikkelen. ‘Ik word nu al gebeld door de grote retailers met de vraag naar prijzen voor mijn producten.’ Dat zegt volgens Nelissen wel iets over het gebrek aan klantentrouw in de sector. Ook de andere aanwezigen

Clim Meuter, Kwekerij Meuter Wat ik kan vertellen over mijzelf en de zaak… Ik ben 26 jaar en woon samen met mijn vriendin Talina Steijvers naast het bedrijf dat door mijn ouders is gestart. Momenteel hebben wij met zijn drieën (mijn pa, Leon Meuter, mijn moeder, Clara Meuter en ikzelf, Clim Meuter) de maatschap die in 1985 is opgericht. Wij kweken exclusieve coniferen in containers en in de volle grond. Het gros daarvan enten wij zelf; een klein gedeelte kopen wij bij. Ons verkoopbare assortiment bestaat uit ca. 500 soorten, waarbij wij continu kijken naar verbeteringen in het sortiment gericht op uitstraling en betere gezondheidsaspecten.

lijken dat te bevestigen en melden dat een klant soms voor één of twee centen naar een ander gaat. Volgens Guido Linders van BVB Substrates valt dat – uitzonderingen daargelaten – allemaal best mee. ‘Een klant wil het liefst zijn zaken goed geregeld hebben en gaat niet lopen voor een paar centen.’ Linders wendt zich tot Nelissen en vraagt: ‘Die retailer of handelaar die jou gebeld heeft, heb jij al gevraagd waarom hij bij jou een prijs heeft opgevraagd? Om echt te kopen, of omdat hij twee keer per jaar zijn prijs met zijn vaste leverancier moet benchmarken? Wij worden ook gebeld door de handel om een prijs te

maken en onze eerste vraag is dan: waarom?’ Linders geeft een ander voorbeeld: ‘Wij werden geconfronteerd met een enorme prijsval in het retailkanaal en wij konden en wilden niet mee in die lagere prijs. We hadden begroot dat dit ons misschien wel 30 procent van onze omzet zou kosten. Uiteindelijk werd dat niet meer dan 8 procent.’

Als een klant jou vraagt met je prijs te zakken, kun je dat alleen overwegen als je zeker

‘Ja’, zegt Pieter Heynen tegen zijn buurman aan de dinertafel, Linders, ‘maar jullie markt is totaal anders. Wij moeten een product opzetten. Dat kost heel veel tijd.’ Volgens Linders valt dat allemaal wel mee: ‘Het is ook in onze business niet zo makkelijk om capaciteit voor een miljoen zakken substraat te reserveren.’ Bij het benaderen van de markt is de essentie – en dat geldt voor kwekers net zo goed als voor een substraatleverancier – zorgen dat je niet

weet dat de concurrent wel mee kan in die lagere prijs

Pieter Heynen, Pieter Heynen Kwekerijen Helden Pieter Heynen is met zijn vrouw Maria eigenaar en ze hebben daarnaast nog twee vaste medewerkers. Ze kweken op 3,5 ha containerteelt, waarvan 9000 meter kassen en tunnels en 5000 meter pot-in-potsysteem. Belangrijkste teelten: Prunus, Photinia en een breed sortiment heesters in C2 en 3. Drie kinderen. Een zoon die meewerkt op het bedrijf, maar nog niet weet of hij hierin verder wil.

Als je de markt kent, kun je inschatten hoe je daarmee moet omgaan.

Ik vraag als gespreksleider aan Linders: ‘Dat is dus gewoon ook bluffen?’ Linders raakt niet van zijn à propos, maar antwoordt: ‘Nee, geen bluffen, maar de markt kennen. Als een klant jou vraagt met je prijs te zakken, kun je dat alleen overwegen als je zeker weet dat de concurrent wel mee kan in die lagere prijs.’ Voor de gemiddelde boomkweker is dat bekend terrein. Iedereen kent situaties waarbij een aanvankelijk overschot en dus lage prijs van een bepaald product heel snel omslaat in een tekort.

Wouter Mauritz, Combinatie Mauritz BV Samen met mijn neven Henk jr. en Erik zijn wij gedeeltelijk eigenaar van de Combinatie Mauritz; op dit moment bereiden wij de laatste overname van de aandelen voor. Vanaf 2015 zijn wij dan volledig eigenaar. Onze ouders blijven werkzaam in het bedrijf, voor zover ze dat zelf willen, en wij kunnen gebruik blijven maken van hun jarenlange expertise. Wij kweken laan- en sierbomen op 145 ha, zowel in de volle grond als in containers.

inwisselbaar bent. Dat je een duidelijke propositie voor de klant hebt en dat jij morgen niet ingewisseld kunt worden voor tien andere kwekers. Dat kan door een bijzondere kwaliteit, maar prijs, service en betrouwbaarheid van leveren zijn net zo belangrijk. Een belangrijke trend daarbij is dat het retailkanaal niet meer ieder product apart wil inkopen. Zij dekken het liefst met één leverancier een complete categorie af. Voor BVB Substrates betekent dat bijvoorbeeld dat ze naast substraten ook aanverwante producten als meststoffen leveren. Linders: ‘Ook voor de logistieke handling van substraten betekent dit dat wij voor bepaalde retailklanten wel 40 procent van onze producten uitbesteden naar de concurrentie. Wij leveren de receptuur en de verpakking en de concurrent doet de rest. Maar de klant blijft wel van ons.’ Ook voor kwekers is dit een bekende aanpak. Het gaat niet om het daadwerkelijk produceren, maar om het servicen van de klant. Michel Direks, M. Direks Boom- en plantenkwekerij Ik ben 36 jaar jong, woonachtig in Castenray en vrijgezel (heb helaas de ware nog niet gevonden). Het bedrijf heb ik zelf van de grond af aan opgebouwd; ik werk zonder personeel. De bedrijfskavel is 3,7 ha groot aangekocht in 2008. Daarop staat een bedrijfsloods (2009) en een foliekas (2012) van 2000 m2. Een klein deel van de planten staat in de volle grond, de rest in containers. Ik trek planten op uit zaad en stek, maar er wordt ook materiaal aangekocht. Ik kweek met name bijzondere mediterrane soorten.

Suzanne Verhaegh-Seuren en vader John Seuren, Gebr. Seuren Rozenkwekerijen BV Suzanne is inmiddels al de zesde generatie van het 175 jaar oude rozenbedrijf in Lottum en Venlo en heeft de ambitie het bedrijf over te nemen. Het bedrijf is traditioneel gericht op rozen. In de jaren 90 kwam daar de kuipplantenafdeling bij, die zich momenteel in Venlo bevindt. Hier worden jaarlijks ruim 80 duizend stuks kuipplanten gekweekt. Vandaag de dag omvat het arsenaal van Gebr. Seuren ruim 53 hectare, onderverdeeld in 39 hectare rozen, 9 hectare coniferen in de volle grond en 5 hectare containerteelt. Suzanne is getrouwd heeft twee kinderen.

Henri Nelissen, HNGM Sinds 2010 woon ik samen met mijn vriendin in Asten en daar is ook mijn bedrijf HNGM gevestigd. HNGM staat voor Henri Nelissen Groen en Machines. Wij zijn gespecialiseerd in het kweken en verhandelen van coniferen, taxus en buxus. Hiervoor gebruiken wij 30 ha zandgrond.

De essentie bij het benaderen van de markt is: zorgen dat je niet inwisselbaar bent

Hans Poppelaars, Boomkwekerij Poppelaars BV Op 90 ha vollegrond en 1,5 ha containerveld kweken we bos- en haagplantsoen en kluitplanten met als specialisatie Buxus, Carpinus, Fagus, Prunus en Taxus in alle maten. De hele teelt, vanaf het zaaien tot en met de op afstand gekweekte haagplanten met kluit en in container, gebeurt op eigen kwekerij. Ik ben 30 jaar, single, heb de opleiding tuinen akkerbouw gedaan aan de HAS in Den Bosch.

Perennial Power Jan Willem Rotteveel is samen met twee neven (allemaal onder de 35) eigenaar van vasteplantenkwekerij Gebr. Rotteveel. Hij ziet dezelfde problemen bij de afzet van zijn product als de andere kwekers en probeert de markt via het concept Perennial Power te beïnvloeden. In samenwerking met Iverde en Anthos stuurt Perennial Power persberichten de markt in. Deze berichten zouden gemiddeld zo’n 900.000 keer gelezen worden, maar het blijft lastig om het succes te meten. Veel kwekers zijn op dit moment bezig om via concepten en eigen merken meer grip op de markt en dus de afzet te krijgen. Linders van BVB is daar kort over: ‘Ik geloof niet in merken. Al je

Cor de Fijter, Rabobank (rechts) Cor de Fijter, Rabobank sectormanager Tuinbouw bij Rabobank Nederland. 44 jaar, gehuwd en de trotse vader van twee zonen en een dochter. Voorheen gewerkt als accountmanager bij Rabobank en Van Staaveren en als bedrijfsleider bij een vestiging van Intratuin. Sjaak Berden, Rabobank (links) Sjaak Berden is 34 jaar, samenwonend en werkzaam als accountmanager Food & Agri bij Rabobank Horst Venray, met ongeveer 25 boomkwekers in portefeuille.

Cor de Fijter, Rabobank.

naar de Nederlandse merkenmonitor kijkt, zijn er van de 100 belangrijkste merken maar enkelen winstgevend. De andere partijen moeten meer investeren in het bouwen van hun merk dan ze ervoor terug krijgen.’ In de institutionele markt is dat natuurlijk heel anders. Daar is een merk hoogstens een al lang bekende familie- of bedrijfsnaam. Wouter Mauritz van Combinatie Mauritz is daarvan een voorbeeld. Volgens deze jonge ondernemer zijn

prijs en product het belangrijkste aspect in zijn deel van de markt. Internet De boomkwekerij is niet de meest vooruitstrevende sector, als het gaat om het ontwikkelen van nieuwe internettoepassingen voor de afzet. Omdat het forum dit keer specifiek gericht was op jonge kwekers, is dat hier natuurlijk anders. Alice van de Bijl, bijvoorbeeld, is al enkele

jaren bezig met een webshop onder de naam Bomenkopen.nl. Deze shop draait goed, maar in Facebook als verkoopkanaal gelooft Van de Bijl niet. Net zo positief is haar buurman aan de dinertafel, Niels Mallens. Mallens, minimaal twee koppen groter dan Alice van de Bijl, hoort het verhaal van zijn buurvrouw glimlachend aan en zegt met een brede smile: ‘Misschien heb je wel concurrentie van mij. Ik weet het eigenlijk wel zeker. Ik bied met mijn bedrijf sinds kort complete

Jeroen Fase, Telermaat 34 jaar, twee zoons van 2 en 4 jaar, geboren en getogen in Boskoop. In 2006 het handelsbedrijf in boomkwekerijartikelen van zijn vader overgenomen (gestart in 1988). In 2012 gefuseerd met Van Nederkassel en Benfried Agro. Daar is Telermaat uit voortgekomen. Momenteel actief vanuit Zundert, Kesteren, Boskoop en binnenkort Hengelo in de boomkwekerij en in de aardbeien met een team van 55 mensen, van wie 12 in de buitendienst. Twan Bouten en Guido Linders.

Alice van de Bijl, Boomkwekerij H. van de Bijl 33 jaar, getrouwd en twee kinderen van 8 en 5 jaar. Samen met mijn vader sinds 2007 teelt in laanbomen op 5 ha, waarvan 0,5 ha tunnelkas en 0,5 ha containerteelt. Wij leveren aan de tussenhandel in Opheusden, groothandel en hoveniers. Daarnaast twee webshops voor de particuliere markt: www.bomenkopen.nl en www.bomenoutlet.nl.

Banken moeten veel harder ingrijpen. Als zij dat doen, is de markt sneller weer gezond pakketten aan en dat gaat eigenlijk heel goed.’ De vraag is natuurlijk hoe je alleen met internet een bedrijf kunt ontwikkelen. De concurrentie op internet is moordend en het lijkt bijna onmogelijk om daar een positie op te bouwen. Mallens lijkt het daar op zich wel mee eens, maar toch kan hij een aardige partij planten via het net afzetten. Nelissen van het drie jaar oude bedrijf HNGM kiest niet voor een echte webshop, maar laat zijn vriendin planten op Facebook zetten en scoort daar af en toe mee. Ook het bedrijf van Direks heeft geen webshop, maar zijn bijzondere planten worden wel via zijn site gevonden.

Douwe van Buuren

Conclusie Is er niet één overkoepelende conclusie te trekken uit zo’n nieuwjaarsdiner. Nee, natuurlijk niet, behalve dan dat de dynamiek waar De Fijter zo hoog van opgeeft als bij het over de sector heeft,

echt bestaat. Twintig jonge ondernemers zijn allemaal in een andere fase in hun zakelijke carrière, maar allemaal even betrokken om er een succes van te maken. Wat is het motto van de bijeenkomst? Gewoon een paar hectare grond en gaan met die banaan. Klopt, volgens De Fijter: ‘Energiek ondernemen, formuleren van je visie en die scherp voor ogen houden en uitdragen op basis van duidelijke keuzes en een goed plan.’

Stuur of twitter dit artikel door! Scan of ga naar: www.boom-in-business.nl/artikel.asp?id=23-5024

Onze interpretatie van participatie SW-kwekerij wil een meerwaarde in roerige tijden zijn ‘Wij zijn een kwekerij voor uitgangsmateriaal. We produceren gewortelde stek en plantgoed van een goede kwaliteit.’ Dat is het antwoord van Toon Althuizen, manager en verkoper bij Ergon Kwekerij, op de vraag: ‘Wat voor een bedrijf is Ergon Kwekerij?’ Het bedrijf is in 1960 opgericht en daarmee een van de oudste sociale werkvoorzieningskwekerijen in Nederland. Auteur: Sylvia de Witt De kwekerij is onderdeel van Ergon, de uitvoeringsorganisatie van de sociale werkvoorziening in de regio Eindhoven. Ergon biedt werkzaamheden in diverse branches zoals groenvoorziening, textieldiensten, schoonmaak, postbezorging en logistiek. Er werken bij Ergon in totaal circa 2.200 mensen met een grote afstand tot de arbeidsmarkt. Een groot deel hiervan werkt gedetacheerd bij tientallen bedrijven in Eindhoven en de regio.

Maatwerk Ergon Kwekerij kweekt een breed assortiment coniferen, ericaceeën, heesters en klimplanten voor collega-kwekers en handelskwekerijen in binnen- en buitenland. Toon Althuizen: ‘Jaarlijks produceren wij stek en plantgoed voor zo’n 200 klanten, waarvan 40% bestemd is voor de export. Van onze productie wordt 80% op order gekweekt, waarbij vanaf het begin al rekening gehouden wordt met de wensen en de bedrijfsvoering van die klant. We zijn continu met onze

klanten (collega-kwekers) in overleg, om samen hun eindproduct zo goed mogelijk af te kunnen stemmen op de wensen en verwachtingen van de consument.’ Kwaliteit voorop Althuizen: ‘Om een aantrekkelijke partner voor onze klanten te blijven en in te spelen op veranderende omstandigheden en regelgeving, investeren wij in kwaliteit en mensen. We blijven werken aan een hoge kwaliteit en uniformiteit

Ergon Kwekerij blijft investeren in kwaliteit.

Samen met onze klanten overleggen we hoe we hun eindproduct zo goed mogelijk kunnen afstemmen op de wensen en verwachtingen van de consument van de partijen, biologische bestrijding en arbozaken. Ergon Kwekerij is al jaren MPS A- en ISO 9001-gecertificeerd. We hebben afgelopen jaar meegedaan in het PPO/DLV-project “Kies de juiste vriend tegen je vijand”. Met behulp van de toeleverende bedrijven Biobest en Koppert is daarbij op meerdere bedrijven een brede biologische bestrijding getoetst.’

Het werken aan een verkocht kwaliteitsproduct motiveert de medewerkers.

de institutionele markt. Voor de kwekerijen die in opdracht van de overheid werken, is social return vaak een pluspunt. Ergon Kwekerij opereert echter als een gewoon commercieel bedrijf. Kwalitatieve producten voor een markconforme prijs. De social return is een extra.’

Ergon Kwekerij staat voor kwalitatieve producten met een markconforme prijs, met social return als extra pluspunt

Toon Althuizen, manager en verkoper bij Ergon Kwekerij.

Social return, een extra pluspunt ‘Als kwekerij binnen een sociale werkvoorziening werken wij vanuit onze filosofie: het ontwikkelen van mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt, door middel van een duurzame werkplek, passende opleiding en begeleiding. Maatschappelijke participatie gaat hand in hand met ontwikkeling via werk.’

De productie wordt voor 80% op order gekweekt.

Ergon Kwekerij biedt werk aan ruim 130 medewerkers uit de sociale werkvoorziening en vanaf januari 2015 de Participatiewet. Daarmee is Ergon een goede samenwerkingspartner om invulling te geven aan social return. Toon Althuizen: ‘Dat klopt. Onze klanten zijn zowel kwekers die zich richten op het visueel aantrekkelijke segment, als kwekerijen die kweken voor

Participatiewet: bedreiging of juist kansen? Althuizen: ‘De Participatiewet betekent een langzame afbouw van de sociale werkvoorziening zoals we die kennen. In plaats daarvan worden er nu door de gemeentes diverse instrumenten ontwikkeld om een bredere doelgroep dichter bij een reguliere baan te brengen. In januari 2015 gaat de Participatiewet van start, maar in de aanloop daarnaartoe is er bij Ergon al veel gebeurd. We hebben niet achterovergeleund, maar hebben de tijd gebruikt om de organisatie klaar te maken voor de veranderingen en actief mee te doen met pilots en projecten. Ook bij Ergon Kwekerij is voldoende flexibiliteit (kennis en aansturing) aanwezig om de onzekerheden die de Participatiewet met zich meebrengt aan te kunnen. Wij zijn klaar voor de toekomst, ook al weten we nu nog niet precies hoe die eruitziet.’

Stuur of twitter dit artikel door! Scan of ga naar: www.boom-in-business.nl/artikel.asp?id=23-5019

â&#x20AC;&#x2DC;De sector gaat een positieve toekomst tegemoet. Alleen heb ik nu even ongelijkâ&#x20AC;&#x2122; Jeroen den Hengst gelooft heilig in een zonnige toekomst, ook al is het heden wat somber Het is begin december; de echte drukte is nog niet losgebarsten bij Felix & Dykhuis aan de Zuidwijk in Boskoop. Het weer is wat triestig als ik mijn opwachting maak bij Jeroen den Hengst van de enige Koninklijke boomkweker van Boskoop. Auteur: Hein van Iersel

Jeroen den Hengst is 46 jaar en al meer dan 13 jaar de enige eigenaar van het 127 jaar oude Felix & Dykhuis. Toch is hij nog steeds bezig met de overname van een deel van het vastgoed van vader Ruud den Hengst. Precieze details zoals grondprijzen wil Den Hengst mij niet geven, maar de tipjes van de sluier die de Boskoopse handelaar oplicht, laten een helder beeld achter. Den Hengst: ‘Ik wil de grond heel graag overnemen en ben het ook met mijn vader en de rest van de familie eens over de overnameprijs. Ook de taxateur die we beiden hebben ingehuurd, is het eens met deze prijs. Probleem is alleen dat de belastingdienst deze prijs niet accepteert. Volgens hen zou deze niet marktconform zijn. Met hun onwetendheid belemmeren zij onze bedrijfsvoering.’ Jeroen den Hengst blijft er redelijk nuchter onder:

‘Ik wil die vier hectares graag overnemen, maar wel tegen een reële prijs.’ Natuurlijk wil ik als interviewer dan weten welke prijzen dat zijn en hoe groot het gat is tussen de belastingdienst en de overeenkomst tussen vader en zoon Den Hengst. Het blijkt een gat van ongeveer vier euro, waarbij de belastingdienst ergens rond de veertien euro taxeert. Den Hengst: ‘Ik denk dat onze prijs zeer reëel is. Kijk eens wat er hier in de straat allemaal te koop staat. Bij de boomkwekers hier lijkt het misschien op het eerste oog nog heel wat, maar dat komt doordat de grond direct aan de straat nog wordt ingeplant en bijgehouden. Achter op het perceel is het gewoon leeg. Je hebt in Boskoop een aantal grote kwekers die het nog voor de wind gaat, maar de algemene sfeer in Boskoop is niet echt positief.’ Den Hengst haalt zijn schouders op: ‘Dan wacht ik toch gewoon een paar jaar. De prijs zal voorlopig alleen maar lager worden.

Gelukkig denkt mijn vader er hetzelfde over: het gaat om de continuïteit van het bedrijf.’

‘Ik wil die vier hectares graag overnemen, maar wel tegen een reële prijs’ Italië Felix & Dykhuis plant op dit moment nog vier hectares op, maar het kweken is eigenlijk meer hobby voor het handelsbedrijf dan economische noodzaak. De kweker mijmert zelfs hardop: ‘Misschien maakt mijn kwekerij al vijf jaar verlies?’ Waarschijnlijk is dat laatste vooral bescheidenheid en is het stellen van de vraag haar beantwoorden, wat inhoudt dat de kwekerij de laatste jaren zeer minimaal rendeert. Gelukkig draait Felix & Dykhuis als handelsbedrijf nog wel,

met name op Italië, Zwitserland, Engeland en Duitsland. Vooral Italië is belangrijk voor de kwekerij, maar laat dat nu net een land zijn waar het economisch ook veel minder gaat. Den Hengst: ‘Het weer in Italië het afgelopen najaar is rampzalig geweest voor onze business.’ De kweker nuanceert zijn eigen opmerking meteen: ‘Het weer is wel eens vaker rampzalig en dat leidde dan niet tot een dalende omzet. De echte reden is dan ook niet het klimaat, maar de beroerde economie.’ Eentjes en tweetjes De beroerde economie in een aantal landen

vertaalt zich ook in de manier waarop men in de sector met elkaar omgaat. Jeroen den Hengst wijst op zijn catalogus en vertelt over een order voor één Magnolia. Op zijn prijslijst staat deze voor € 14, bij een minimum aantal van vijf. ‘Ik had een discussie van een half uur met een klant die de meerprijs voor het brengen van die ene Magnolia niet wilde betalen.’ Ik vraag aan Den Hengst waarvoor hij de struik uiteindelijk verkocht heeft en hij antwoordt met een brede smile en een flinke dosis zelfspot: ‘Vijftien euro, toch één euro extra verdiend.’ Den Hengst lacht erom, maar de onderliggende boodschap is minder komisch. ‘Heel de boomkwekerij maakt elkaar

‘Op dit moment zoeken we weer een vertegenwoordiger voor de Europese markt’ gek door met eentjes en tweetjes rond te rijden. Dat kan nooit uit, maar niemand durft nee te zeggen.’ Het achterliggende probleem is natuurlijk ook dat bedrijven als Felix & Dykhuis niet langer het monopolie hebben op de handel. De 50.000 Skimmia’s die een Italiaanse of Duitse keten

snel te schakelen; met de juiste leveranciers en de juiste transporteur zorgen wij dat de klant koning blijft. Dat krijgt de klant alleen niet voor elkaar zonder de juiste exporteur! Ik heb de laatste jaren tal van kwekers gehad die achteraf informatie wilden hebben omdat hun rekening niet betaald wordt. Dat is dan mosterd na de maaltijd. Erg cru natuurlijk, maar ja, schoenmaker, blijf bij je leest.’

De 50.000 Skimmia’s die een Italiaanse of Duitse keten nodig heeft, zijn allang verdwenen bij de handelsbedrijven en gaan direct van de kweker naar de keten Even positief is Den Hengst overigens over de kwekerij in het algemeen. ‘Ik roep al jaren dat de Nederlandse sector een zeer positieve toekomst tegemoet gaat. Alleen heb ik nu even een paar jaar ongelijk.’

nodig heeft, zijn allang verdwenen bij de handelsbedrijven en gaan direct van de kweker naar de keten. De handel is er om gaatjes in de lijst op te vullen, en dat zijn vaak angstvallig kleine gaatjes van een of twee planten. ‘Dat mogen er best een paar meer zijn’, lacht de Boskoper. Den Hengst wil echter niet meegaan in het idee dat de handelaars in de toekomst niet meer nodig zouden zijn: ‘Daar ben ik het niet mee eens. Juist door de vele monoculturen en massaproductie ligt de weg vrij voor de handelaar. Tel daarbij op de toegevoegde waarde van kennis van andere talen en culturen en niet te vergeten tijdsdruk, en de mix is compleet. Het lukt ons om

Felix & Dykhuis werd opgericht in 1887 als boomkwekerij door Batavus Felix. Enkele jaren later werd het bedrijf succesvol als handelsbedrijf, toen de Groninger Jan Dykhuis als vennoot in de onderneming kwam. Deze Dykhuis, evenals later zijn zoon, Jan Dykhuis, zorgde voor het ontwikkelen van de handel in Amerika en Canada, maar ook van de binnenlandse groothandel en de particuliere verkoop. In 1926 kwam Jan den Hengst als vertegenwoordiger bij het bedrijf werken en nam op een gegeven moment zelfs het bedrijf over. Inmiddels is het bedrijf nu al drie generaties in de handen van deze familie en staat Jeroen den Hengst aan het roer. Vader Ruud den Hengst is allang gepensioneerd, maar werkt incidenteel nog wel mee in de kwekerij. De Boskoopse kwekerij omvat in totaal ongeveer vijf hectare. Het sortiment bestaat uit sierheesters in het duurdere segment in ruim 250 verschillende variëteiten, vooral veredelde soorten – variërend van Acers tot beuken – in de grotere maten. Jeroen den Hengst: ‘In het verleden vermeerderden we alles zelf. Momenteel doen we zelf nog de winterveredelingen; de rest kopen we bij de collega’s. Zo’n 90 procent is bestemd voor de export, voornamelijk naar Italië en het Verenigd Koninkrijk, maar ook naar Duitsland, Zwitserland, Oostenrijk en Zuid-Amerika. Het betreft planten van minimaal drie jaar oud. De verkoop doen we helemaal zelf en op dit moment zoeken we weer een vertegenwoordiger voor de Europese markt. Op de kwekerij is de hoofdmoot nog steeds vollegrond, maar om het seizoen op te rekken, potten we wel steeds meer op. Zeker in een droog voorjaar worden de planten meer en meer vanuit potten geplant.’ Het werk op de kwekerij wordt gedaan met zeven personeelsleden in fulltime dienst; in het voorjaar worden er op de kwekerij ook oproepkrachten ingezet.

Stuur of twitter dit artikel door! Scan of ga naar: www.boom-in-business.nl/artikel.asp?id=23-5016

Eerste praktijkresultaten biologische grondontsmetting tegen Verticillium in de boomkwekerij veelbelovend Het praktijknetwerk â&#x20AC;&#x2DC;Biologisch redmiddel tegen verwelking in de Boomkwekerijâ&#x20AC;&#x2122; is in 2013 van start gegaan. Binnen dit boomkwekerijnetwerk worden enkele grootschalige praktijkproeven met biologische grondontsmetting (BGO) uitgevoerd. De projectgroep bestaat uit vier kwekers, loonbedrijf Seelen, PPO en Cultus Agro Advies. Het doel van dit praktijknetwerk is door samenwerking de inpasbaarheid en haalbaarheid van deze bestrijdingsmethode te onderzoeken. Auteur: Stefan Even (Cultus), Bart van der Sluis (PPO)

Verticillium dahliae, de veroorzaker van verwelkingsziekte, is op veel plaatsen in de bodem aanwezig en kan in een besmette bodem jarenlang overleven. Deze schimmel is moeilijk te bestrijden en eenmaal in de bodem kan hij jarenlang zonder waardplant overleven. Factoren zoals een slechte bodemstructuur en de aanwezigheid van wortellesieaaltjes (Pratylenchus spp.) kunnen het optreden van Verticillium versterken. Na infectie uit het schadebeeld zich in verwelking en verdorring van het blad, met als gevolg vroegtijdig bladverlies. Vooral aan het einde van de zomer en in het najaar vallen aangetaste planten uit. Omdat veel belangrijke boomkwekerijgewassen zoals laanbomen en rozen vatbaar zijn voor Verticillium, is er veel vraag naar een alternatieve methode om een besmette bodem weer bruikbaar te maken voor de teelt van vatbare gewassen. Het toepassen van chemische methoden wordt steeds onzekerder en is bovendien niet altijd voldoende effectief om Verticillium te onderdrukken. Veldonderzoek 2009-2013 In de periode 2009-2011 zijn door PPO in Randwijk (kleigrond) en Vredepeel (zandgrond) veldproeven uitgevoerd met diverse alternatieve methoden. Hieruit kwam BGO als de meest effectieve bestrijdingsmethode naar voren. Biologische

grondontsmetting is gebaseerd op de snelle anaerobe afbraak van vers organisch materiaal, waardoor schimmels en aaltjes worden gedood. Dit wordt gerealiseerd door het telen van raaigras, dat bij voldoende biomassa (40 ton/ha vers) in een natte bodem wordt ingewerkt en daarna zes tot tien weken luchtdicht afgedekt. Om de inpasbaarheid in de boomkwekerij te testen, werd in 2012 door PPO in samenwerking met Cultus Agro Advies een eerste grootschalige proef opgezet, waarbij 0,5 ha biologisch is ontsmet naast een onbehandeld perceel (Tagetes). Na BGO kon hier geen Verticillium meer worden aangetoond, ondanks het feit dat de grondbehandeling vrij laat werd uitgevoerd. Vervolgens is in 2013 op dit perceel een toetsgewas (Acer platano誰des) geplant, dat tot op heden gevolgd is om de uitval door verwelkingsziekte te registreren. De uitval op het ontsmette perceel bleek ca. 30-40% minder dan op het onbehandelde perceel. Praktijknetwerk: uitvoering BGO In 2013 is het uitrollen van deze bestrijdingsmethode op praktijkschaal voortgezet in een praktijknetwerk. Dit netwerk is een samenwerkingsverband van vooruitstrevende kwekers, loonbedrijf Seelen, PPO en Cultus, met allemaal hetzelfde doel: ervaring opdoen, kennis delen en proberen de grond te behouden voor Verticillium-

Wat is een praktijknetwerk? In een praktijknetwerk wordt door ondernemers kennis en kunde ontwikkeld en gedeeld. Dat vindt dus ook plaats op deze percelen. Voor meer informatie over praktijknetwerken: zie http://www.praktijknetwerkenindelandbouw. nl. Deze projecten worden gefinancierd door het Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling: Europa investeert in zijn platteland. Het ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie (EL&I) is eindverantwoordelijk voor POP2 in Nederland. Gedurende het groeiseizoen is een aantal keer het grasvolume bepaald. Op het moment dat dit 40 ton per ha bedroeg, is de BGO-behandeling ingezet.

Na de behandeling kon door middel van de NAKT-analysemethode geen Verticillium meer worden aangetoond.

Verticillium dahliae, de veroorzaker van verwelkingsziekte, is op veel plaatsen in de bodem aanwezig en kan in een besmette bodem jarenlang overleven

gevoelige boomkwekerijgewassen. Op de netwerkbedrijven zijn vier met Verticillium besmette percelen ingezaaid met raaigras. De besmetting op deze percelen liep bij aanvang sterk uiteen: van een lichte besmetting van 3 ms/10 gram grond tot een zware besmetting

van 300 ms/10 gram grond. De drie percelen op zandgrond zijn in het voorjaar van 2014 ingezaaid. Het perceel op kleigrond was al in het voorjaar van 2013 ingezaaid. In de loop van de zomer zijn er twee kunstmestgiften uitgevoerd om voldoende grasgroei te verkrijgen. Daarnaast

is er op de percelen met een hoge onkruiddruk een bespuiting uitgevoerd met groeistoffen. Dit levert minder problemen met onkruid op in de vervolgteelt. Gedurende het groeiseizoen is een aantal keer het grasvolume bepaald. Op het moment dat dit 40 ton/ha bedroeg, is de BGObehandeling ingezet; dit was rond half juli. Dit is ook de optimale periode, omdat de grondtemperatuur dan hoog is. Dit is nodig voor een snelle anaerobe afbraak. De verlijmde folie heeft vervolgens minimaal zes weken op het perceel gelegen. Tijdens deze periode is regelmatig gecontroleerd of de folie nog sluitend op het perceel lag. Besmetting meten Voor en na de grondontsmetting zijn grondmonsters genomen om het effect op de Verticilliumbesmetting te bepalen. De grondmonsters zijn

dat gericht is op de olijventeelt in Zuid Europa (zie www.vertigeen.eu), gewerkt aan de verdere ontwikkeling van een snelle methode waarmee op het veld of bij de teler in de schuur een monster (van de bodem of van verdachte planten) direct kan worden getest op de aanwezigheid van Verticillium. De ontwikkelde expertise en technieken zijn in principe ook in de Nederlandse boomkwekerij toepasbaar en er wordt gezocht naar mogelijkheden om deze technieken ook voor de Nederlandse situatie door te ontwikkelen. Vanuit het praktijknetwerk wordt deze ontwikkeling gevolgd. Zo worden de grondmonsters van de proefpercelen zowel door middel van de uitplaatmethode als de nieuwe DNA-methode geanalyseerd.

De besmetting op deze percelen liep bij aanvang sterk uiteen geanalyseerd door Naktuinbouw. Van het eerste perceel zijn inmiddels de analyseresultaten binnen. Werd voor de behandeling gemiddeld 70 ms/10 gram gemeten, na de behandeling kon door middel van de NAKT-analysemethode geen Verticillium meer worden aangetoond. Deze resultaten zijn veelbelovend en komen overeen met eerdere ervaringen in proeven door PPO en met de resultaten van de behandeling van een ander perceel op dit bedrijf in 2013. Inmiddels is het perceel weer ingeplant en zal in 2015 het effect op de teelt worden gevolgd. De uitslagen van de grondmonsters op de andere drie percelen zijn momenteel nog niet binnen. Snellere meetmethode? De analyse van de grondmonsters is gebaseerd op het kweken van de schimmel op speciale voedingsbodems (uitplaatmethode). Dit is een tijdrovende en dure methode. De moderne moleculair-biologische technieken bieden nieuwe en veel snellere detectiemogelijkheden. In meerdere projecten heeft PPO de afgelopen jaren gewerkt aan het ontwikkelen van hierop gebaseerde nieuwe technieken voor de detectie van onder andere Verticillium. Inmiddels zijn er zogenaamde specifieke primers ontwikkeld die worden gebruikt om het DNA van de schimmel aan te tonen. Momenteel wordt, samen met een aantal buitenlandse partners in een Europees project

Naast het bestrijden van de bodemschimmel Verticillium is in eerder onderzoek aangetoond dat biologische grondontsmetting ook schadelijke aaltjes (Praylenchus spp.) in de bodem effectief bestrijdt. In 2015 zal in het praktijknetwerk daaraan verder aandacht gegeven worden.

Stefan Even (Cultus)

Stuur of twitter dit artikel door! Scan of ga naar: www.boom-in-business.nl/artikel.asp?id=23-5022

Bart van der Sluis (PPO)

Meer samenwerking in boomteeltonderwijs Maar moeten we nu gaan voor maatwerk in het onderwijs of voor een brede teeltopleiding? Eind oktober waren boomteeltdocenten te gast bij PPO Boomkwekerij in Randwijk. Daar werd gesproken over de toekomst van het boomteeltonderwijs. Door de toenemende specialisatie in de sector wordt maatwerk in het onderwijs steeds belangrijker, vinden zij. Aad Vollebregt van Handelskwekerij Gebr. Van de Reep in Hillegom pleit echter eerder voor een algemene opleiding. ‘Het is belangrijk dat je breed georiënteerd bent en ervaring uit andere sectoren kunt toepassen in jouw sector.’ Auteur: Sylvia de Witt

Die laatste dag van oktober werd er heel wat besproken. Duidelijk is dat het aantal boomteeltleerlingen beperkt is en uit het hele land komt. Het is dan niet doenlijk dat elke school een compleet lesprogramma op elk niveau kan blijven aanbieden, vinden de boomteeltdocenten. Het Wellant College is gestart met een bbl-opleiding in Boskoop, waaraan inmiddels twintig leerlingen met een baangarantie meedoen. Ook de masterclasses in het project Kennis & Innovatie Impuls Regio Boskoop zijn een groot succes. Deze for-

mats zijn ook beschikbaar voor andere regio’s. In de regio Opheusden is er vraag naar meer goed opgeleid kaderpersoneel en wil men mensen voorbereiden op toekomstig ondernemerschap. Voorjaar 2015 start AOC Oost met een niveau 4-opleiding. Het bedrijfsleven wordt nadrukkelijk betrokken bij de opzet hiervan. Citaverde en Helicon hebben al gezamenlijke vakdagen en De Groene Welle en AOC Oost wisselen docenten uit. De docenten willen

graag samenwerken; nu moeten de colleges van bestuur van de AOC’s nog groen licht geven. Beperkt aantal kernlocaties Het aantal leerlingen in de bol- en bbl-trajecten van het mbo neemt de laatste jaren eerder weer toe dan af, volgens Jan van Leeuwen, portefeuillehouder Sociaal Economisch Beleid en Onderwijs Vakgroep Bomen en Vaste Planten LTO en ZLTO, en voorzitter van de Onderwijscommissie Boomkwekerijen. ‘Raden van bestuur van de

onderwijsinstellingen zijn over het algemeen gericht op het genereren van omzet. Daardoor wordt er van alles binnen gehaald, wat de kwaliteit van het onderwijs niet altijd ten goede komt. Ze moeten juist kijken naar wat de leerlingen nodig hebben en we streven dan ook naar een beperkt aantal kernlocaties waar goed onderwijs gegeven wordt. Wij leiden ondernemers en werknemers op in deze sector, dus het onderwijs moet ook goed aansluiten bij de wensen van het bedrijfsleven.’ Maar betekent een beperkt aantal kernlocaties dat een bbl-leerling straks misschien tachtig kilometer moet reizen voor onderwijs? ‘Als dat één dag in de week is, zal dat niet zo’n probleem zijn. Ik weet dat dit nu vrijwillig ook al gedaan wordt. Zo’n leerling wil gewoon naar een goede opleiding; die wil niet een inferieure opleiding volgen omdat die toevallig dichterbij is. Kwaliteit staat voorop en daar hebben leerlingen best wel wat voor over. Onderwijsinstellingen kunnen best wat meer samenwerken en leerkrachten van elders kunnen worden ingezet voor bepaalde vakken. Ook het leren op afstand is een mogelijkheid. Daarnaast zijn er nog allerlei tussenwegen te bedenken. Omgekeerd zien we ook dat het onderwijs naar de leerlingen toe komt. Dat is in Opheusden het geval, waar AOC Oost de opleiding verzorgt op een bedrijf waar vijftien leerlingen bijgeschoold worden.’ Leerlingen gaan tóch voor kwaliteit Voor bol-leerlingen moeten er vooral goede opleidingen zijn, geconcentreerd, maar wel bereisbaar,

vindt Van Leeuwen, bijvoorbeeld vier dagen zo’n vijfendertig kilometer reizen en één dag misschien wat verder. ‘Onderwijsinstellingen zeggen vaak wat anders, maar die zijn veelal ook met hun eigen belang bezig. Van bol-leerkrachten horen wij dat leerlingen toch vooral gaan voor kwaliteit. Zij geven ook liever aan een specifieke groep gemotiveerde leerlingen les dan aan een algemene klas met allerlei leerlingen door elkaar.’

‘Kwaliteit staat voorop en daar hebben leerlingen best wel wat voor over’ Het is de bedoeling dat de bestaande onderwijsinstellingen meer met elkaar gaan uitwisselen, dat je bijvoorbeeld een jaar lang in Helmond een klas bij elkaar hebt en het jaar daarop in Den Bosch. Geeft dit geen problemen? Van Leeuwen: ‘Ja, kijk, als je nu duizenden boomkweekleerlingen zou hebben, kun je ze permanent plaatsen op verscheidene locaties. Maar de akkerbouwopleiding gaat nu naar twee locaties toe, in Zeeland en de Flevopolder, en het pluimvee-mbo-onderwijs wordt nu geconcentreerd in Barneveld. Dat geeft wél een kwaliteitsimpuls! Docenten willen ook het liefst samenwerken en hebben er geen problemen mee als ze een keer verder moeten rijden. Enkele jaren geleden kwamen leerlingen van een AOC in opstand tegen de slechte kwaliteit van het onderwijs. Het was een klas met allerlei leerlingen bij elkaar;

Aad Vollebregt van Handelskwekerij Gebr. Van de Reep bekijkt de Pennisetum.

ze waren geen van allen tevreden. Een leerling betaalt behoorlijk wat geld om die opleiding te kunnen volgen; dan moet hij daar ook iets goeds voor terugkrijgen.’ Algemene teeltopleiding Aad Vollebregt van Handelskwekerij Gebr. Van de Reep in Hillegom zit in de adviescommissie van het Wellant College in Zuid-Holland en daarnaast is hij voorzitter van de Vereniging van Vasteplantenkwekers. Hij is van mening dat er juist geen gespecialiseerde opleidingen moeten komen. ‘We zijn een heel kleine sector met zo’n 250 vasteplantenbedrijven en het zou een hele toer zijn om daar een aparte specialisatie voor te ontwikkelen. Planten telen is in principe een basisverhaal. Wil iemand zich echt verder specialiseren in de vaste planten, dan kan hij dat doen middels stages, werkgroepen en projecten. Ik denk dat je naar een soort algemene, brede teeltopleiding moet, want voor 200 man kun je geen opleiding in de benen houden. Want stel je voor dat een bedrijf iedere dertig jaar een opvolger nodig heeft; dan kom je op 200 gedeeld door 30, dat is zo’n zes, zeven leerlingen. Dat is al te weinig. Daarnaast zie je in deze sector dat mensen van buitenaf de vasteplantensector instromen. Dan zijn die zes leerlingen nog te veel; dan gaat het nog over één of twee deelnemers.’ Een algemene teeltopleiding zou dus beter werken, volgens Vollebregt. ‘Maar dan nog zou ik adviseren om een jonge man of vrouw die deze sector in wil niet al te smal op te leiden. Die specifieke vakkennis kun je altijd wel opdoen. Het is belangrijk dat je breed georiënteerd bent en ervaring uit andere sectoren kunt toepassen in jouw sector. Dat is veel belangrijker dan dat je precies weet welke ziektes een Coreopsis of een chrysant allemaal kan krijgen. Daar zijn adviseurs voor; die kunnen je daarin begeleiden als het moet. Dan is een agrarische of een plantenteeltkundige opleiding met een aantal basisbegrippen uitermate praktisch. En als je dan in die sector zou gaan werken, dan organiseren we als organisatie van vasteplantenkwekers zelf een cursus van twaalf of vijftien avonden.’ Ondernemersvaardigheden zijn niet bedrijfsspecifiek Dat scholen gaan samenwerken, is natuurlijk altijd goed, vindt hij, maar de reistijd wordt dan wel een stuk langer en dat is toch lastig voor jon-

De groene standaard:

Klasmann GreenFibre Klasmann GreenFibre is een substraatgrondstof die wordt verkregen door het vervezelen van Naaldhoutchips. Tijdens het productieproces ontstaan door hoge druk temperaturen tot 125 Â°C, waardoor de Klasmann GreenFibre gehygiĂŤniseerd en fysisch stabiel wordt. Klasmann GreenFibre wordt zonder verdere toevoegingen geproduceerd en is PEFC gecertificeerd.

zonder Klasmann GreenFibre Luchtcapaciteit (pF 1,0) 13 Vol. %

20 % Klasmann GreenFibre Luchtcapaciteit (pF 1,0) 22 Vol. %

35 % Klasmann GreenFibre Luchtcapaciteit (pF 1,0) 30 Vol. %

info.benelux@klasmann-deilmann.com www.klasmann-deilmann.nl

KD12.121_Anz_NL_190x135_RZ.indd 1

31.07.12 14:57

Bundeling van

Kracht

AGRO ADVIES

vak, af en toe kennis met elkaar uitwisselt. Voor de rest wordt er in het mbo en hbo al veel samengewerkt als het gaat om beleid en examinering. Heel goed.’

‘Planten telen is in principe een basisverhaal en wil iemand zich echt verder specialiseren in de vaste planten, dan kan hij dat doen middels stages, werkgroepen en projecten’

Jan van Leeuwen, portefeuillehouder Sociaal Economisch beleid en Onderwijs Vakgroep Bomen en Vaste planten LTO en ZLTO.

‘Wij leiden ondernemers en werknemers op, dus het onderwijs moet ook goed aansluiten bij de wensen van het bedrijfsleven’

geren van zestien, zeventien, achttien jaar. Maar daar waar kan worden samengewerkt om lesmateriaal te ontwikkelen, vooral doen! Vollebregt: ‘Ik maak even een vergelijking met de Bloembollenacademie, waar zo’n vijftien jaar geleden docenten van bloembollenteeltonderwijs bij elkaar werden gebracht, zodat ze gezamenlijk lesmateriaal konden ontwikkelen. Daar zijn ook afstemmingen geweest voor gespecialiseerde vakken, die dan op één plek werden gegeven. Dan konden mensen daar af en toe heen reizen voor een cursusdag. Dat zou op zich een prima samenwerkingsvorm zijn: dat je van elkaar weet dat je als docent, gespecialiseerd in een bepaald

Naast een relatief brede opleiding met mogelijkheden tot specialisatie, moeten jongeren het vermogen ontwikkelen om zich nieuwe kennis eigen te maken uit andere sectoren en die toe te passen in de bomen- en vasteplantensector. Het vergt dus nogal wat creativiteit om kennis uit andere sectoren te combineren voor de eigen sector. ‘Inderdaad; het maakt dan niet zo veel uit of die andere sector bijvoorbeeld de akkerbouw of de veehouderij is. Ook ondernemersvaardigheden zijn niet bedrijfsspecifiek, en het is ongelofelijk belangrijk om daar eveneens aandacht aan te besteden. Dit zijn in feite ook brede competenties: niet zozeer afhankelijk zijn van het onderwerp waarover je het hebt, maar wel van de inzet, attitude en vaardigheden. Ik denk dat er in de toekomst goede kwekerijen vrijkomen waar gewoon geen opvolger voor is. En dan kan het voor de jongens en meisjes die nu op het mbo zitten heel interessant zijn om zo’n bedrijf over te nemen. Dan heb je die vaardigheden nodig, naast aanleg. Kortom: in mijn ogen moet je wat loskomen van een concrete opleiding die te veel is gefocust op het vak.’

Stuur of twitter dit artikel door! Scan of ga naar: www.boom-in-business.nl/artikel.asp?id=23-5050

Crisis

Beredruk, maar als je in de winkelwagentjes van al die mensen kijkt, zie je vooral dat er heel weinig in zit Mijn laatste stukje alweer in 2014 op deze pagina van Boom-In-Business. En ook alweer het lustrumjaar van dit blad: de vijfde jaargang dus. Als je rondloopt in de sector, word je niet meteen blij. We hebben te maken met een economische crisis, maar vooral ook met een crisis bij onze afnemers. Overheden moeten bezuinigen en tuincentra verkopen liever kerstballen of tuinmeubeltjes dan die lastige tuinplanten. Wat betreft dat laatste heb ik echt het idee dat de prijzen die hiervoor gevraagd worden voor de gemiddelde consument een paar etages te hoog zijn. Anderhalve euro voor een kilo uien vindt de consument acceptabel, terwijl hij tegelijk weet dat de boer, de producent maar een paar centen van dat bedrag in zijn zak mag steken. Bij tuinplanten heb ik het gevoel dat de consument dit niet meer accepteert.

Prima dat al die tuincentra helemaal op beleving zijn ingestoken, maar als je jezelf daarmee uit de markt prijst, helpt dat niet echt Prima dat al die tuincentra helemaal op beleving zijn ingestoken, maar als je jezelf daarmee uit de markt prijst, helpt dat niet echt. Net als iedere Nederlander ga ik natuurlijk naar een kerstmarkt op een tuincentrum. Beredruk, maar als je in de winkelwagentjes van al die mensen kijkt, zie je dat er vooral heel weinig in zit. En vooral weinig producten waar deze sector zijn geld mee verdient. Voor de drang naar groen van de consument doet dat allemaal niet zo veel. Zaken als stadslandbouw en moestuinen zijn veel populairder dan lange tijd hiervoor, en zijn in mijn ogen

meer dan alleen een hype die komt en gaat. Natuurlijk kun je afgeven op stadslandbouw of de trend dat mensen tomaten kweken op hun balkon, en dat heeft ook niks met echte voedselproductie te maken. Maar het is wel een bewijs dat iedereen diep in zijn hart behoefte heeft aan groen, om bij tot rust te komen of om gewoon lekker met zijn poten in de potgrond te zitten. In deze uitgave van Boom-In-Business kunt u gelukkig ook lezen dat het met de crisis in de sector tegelijkertijd ook weer meevalt. De vermogenspositie van de meeste kwekers is gezond, en deze sector is beter dan welke tak van de agrarische wereld ook in staat zich aan te passen aan de veranderende markt. En kijk maar eens goed rond. Het is net als bij een bosbrand. Als de brand net heeft gewoed, denk je: dat komt nooit meer goed, maar al na een paar weken komen de eerste voorzichtige plukjes groen weer tevoorschijn. En de ondernemers die de juiste spruitjes groen uitkiezen en op de correcte manier watergeven, de groei begeleiden en misschien een beetje snoeien, die hebben de woudreuzen van de toekomst in handen. Hein van Iersel hein@nwst.nl Hoofdredacteur

Stuur of twitter dit artikel door! Scan of ga naar: www.boom-in-business.nl/artikel.asp?id=23-5023

A1 Payrolling Ervaren Roemeense en Slowaakse uitzendkrachten voor de Land- en Tuinbouw via A1 verloning. In dienst in Roemenië en/of Slowakije en bij u aan het werk. U bespaart ten opzichte van een Nederlands uitzendbureau zo’n € 1,50 per uur. Dat is een besparing op jaarbasis met 5 uitzendkrachten van € 15.000.

Meer weten over A1 verloning? Bel of e-mail naar Ludmila.Sjoerdsma@lugera.com (0622323545) en meldt u aan voor een van onze gratis ontbijtseminars bij u in de buurt. Wilt u dat wij langskomen om u alles uit te leggen? Roderick.Veer@lugera.com (0651007749). Alle informatie kunt u makkelijk downloaden op www.lugera.nl.

Wij zijn Lugera – The People Republic Homeland of Talent

Met ĂŠĂŠn druk op de knop

weten wat er in uw sector speelt.

De Rabo Kennis App: actuele kennis direct beschikbaar. Als strategisch partner kennen we de wereldwijde food- en agriketen van binnenuit. Daardoor zien we ontwikkelingen en kunnen we snel kennis met u uitwisselen. Zodat u kunt inspelen op de actualiteit. Download de app op rabobank.nl/kennis.

Samen duurzaam in business? Neem contact op met uw Rabobank. Een aandeel in elkaar