Greenkeeper 2 2019 by NWST NeWSTories

Jaargang 30 2 - 2019

Greenkeeper HET VAKBLAD VOOR GREENKEEPING

GAAN WE ALLEMAAL AAN DE FAIRWAY ROLLER?

Smithco komt als eerste met een roller voor fairways ‘Wetting agents speerpunt voor duurzaam onderhoud’

Wouwse Plantage Niet bemesten en golf en natuurbeheer beregenen, toch hand in hand een topbaan team

in beeld

WETTING AGENTS

Laat van je horen

@ToroGolf

www.jeanheybroek.com

WAT Reelmaster 5010-H. ®

ER ECHT Lagere bedrijfskosten. TOE DOET Budgetvriendelijk. Wij vinden belangrijk wat u belangrijk vindt. De Reelmaster 5010-H fairwaymaaier. Brandstof neemt een grote hap uit uw budget. Daarom heeft Toro de eerste en enige echte hybride aandrijving in de sector ontwikkeld. U bespaart tot 30 procent op brandstofkosten*, wat goed is voor uw bedrijf, uw ecologische voetafdruk én uw bloeddruk. *In vergelijking met gewone fairwaymaaiers.

MEER INFORMATIE OVER DE REELMASTER 5010-H OP TORO.COM

DE ULTIEME MAAIER VOOR SPORTVELDEN. ONDER ALLE OMSTANDIGHEDEN. De precisiemaaiers van INFINICUT® zijn zo ontworpen dat de gebruiker ze aan kan passen naar alle omstandigheden. Van het dynamische ‘return floating head’-mechanisme tot de variabele mes-snelheid, maaihoogte-instelling, beweegbare ondermes en de uitwisselbare krachtbron, de INFINICUT® voorziet in meer functionaliteiten dan elke andere sportveldmaaier. In combinatie met de tegenwoordig hoogstaande technische benadering van de opbouw van een sportveld en de onvoorspelbare microklimaten, zorgt de INFINICUT® voor een gezonde grasmat en voorziet de maaier in een ongeëvenaarde kwaliteit van maaien.

DE INFINICUT®-MAAIER OP WIMBLEDON

VARIABELE MES-SNELHEID De instelbaarheid van de variabele mes-snelheid en het systeem voor het aanpassen van de rijsnelheid* resulteren in een compromisloze oplossing voor sportveldonderhoud.

BENZINE- OF ACCUVERMOGENSBRON Het vermogen wordt geproduceerd door een benzinemotor via een 1,5 kW generator of een 48V (nominaal) LiFePO4 accumodule voor aandrijving van de borstelloze mes- en/of tractiemotor. De krachtbron kan snel en ter plaatse worden gewisseld, om aan te passen op de werkomgeving. De hybride configuratie verbetert de brandstofefficiëntie en de accu-aandrijving vermindert geluidsoverlast. Accu • 48V LiPO 20Ah, 30Ah en 40Ah Honda 4 takt (GX120) • 3,5 Net PK (2,6 kW) per SAEJ 1940 @ 3.600 tpm gecertificeerd door Honda ** Cilinderinhoud: 118 cc • Loodvrije benzine

LAGE BODEMDRUK Dankzij het ‘floating head’-ontwerp wordt de bodemdruk van de unit verdeeld over de achterroller en de twee chassisrollers.

INSTELBAAR CHASSIS Het is mogelijk om ter plekke de hoogte van de voorroller en het verstelbare ondermes in te stellen. De gebruiker kan de machine zo instellen dat de optimale maai-efficientie bereikt wordt, ongeacht de externe condities. De ultieme maaier voor sportvelden.

INFINICUT 21, 22, 26, 30 EN 34 MAAIERS INFINICUT® is de ultieme maaier voor sportvelden, van greens tot voetbalstadions, en verkrijgbaar in de breedtes 21”, 22”, 26”, 30” en 34”.

* Patent verleend of nog in aanvraag ** Informatie over de vermogenstest die is gebruikt voor het vaststellen van het vermogensbereik van deze motor kunt u vinden op: http://engines.honda.com/models/model-detail/gx120

MTD Products Benelux B.V. Postbus 32, 5240 AA Rosmalen, Nederland Tel. 0031 (0)73 5235850 www.mtd-benelux.nl www.cubcadetturf.com

Th e worker is king www.gkbmachines.com

WWW.AGRI-MACHINES.NL

016

Niet bemesten en beregenen, toch een baan in topconditie UGC De Pan kun je in Nederland gerust een voorloper noemen op het gebied van wetting agents. De baan was er vijftien jaar geleden immers als een van de eersten bij met een proef met Revolution â&#x20AC;&#x201C; in het kader van onze special over wetting agents een mooie aanleiding om UGC De Pan te bezoeken voor de rubriek Team in beeld. Wie zorgen er voor het baanonderhoud, wat doen ze anders dan anderen en op welke problemen stuit het team?

www.greenkeeper.nl

INHOUDELIJK

greenkeeper bladgreenkeeper

028 Indrukwekkende prestaties dankzij tetraploïden Stilaan geeft het met 4turf verrijkte grasmengsel ProMaster Golf zijn visitekaartje af op menig golfbaan in de Benelux. Met dank aan de R&D-afdeling van DLF.

048 023

030

Beregenen golfbaan

Op de Wouwse Plantage gaan golf en natuur beheer hand in hand

Dan hebben we een state of the art beregening en nog is niet al het gras op de golfbaan uniform groen … Dat lijkt moeilijk uit te leggen. Dit artikel wil daarover meer duidelijkheid geven.

Met zijn veertig dienstjaren hoef je René Deelen niets meer te vertellen over gras. De hoofdgreenkeeper van golfbaan de Wouwse Plantage gebruikt sinds een paar jaar greensmaaiers van Toro en is daar zeer tevreden over.

058 Levenskansen voor beschermde diersoor ten op de golfbaan Golfbaan Prise d’eau beslaat ongeveer 120 ha natuurgebied met bosschages, bomen, struiken, poelen en natuurlijk gras.

2/2019

042 Vragen of opmerkingen? Nino Stuivenberg Vakredacteur E: nino@nwst.nl T: 024-360 2454 M: 06-33429078

Jeroen Koebrugge Accountmanager E: jeroen@nwst.nl T: 024-360 2454 M: 06-33174636

‘Engerlingenbestrijding met aaltjes houdt bodem leven goed, maar doe het wel goéd!’ Met de teruggang van chemische bestrijding neemt het gebruik van aaltjes toe, zo verklaart Piet van Boven van producent BASF. Een juiste toepassing is cruciaal voor succes, dat blijkt uit het verhaal van hoofdgreenkeeper Gijs van Berkel van golfclub Princenbosch, de 27-holesbaan in Molenschot. ‘Voor een goed resultaat moet je er wel bovenop zitten.’

‘Wetting agents speerpunt voor duurzaam onderhoud’ Wetting agents worden inmiddels ruim een decennium toegepast op Nederlandse golfbanen, maar het gebruik ervan groeit nog steeds. Zeker met het oog op klimaatverandering, waarbij droogte afgewisseld wordt met extreme neerslag, is de waterverdeler belangrijk voor de bodem. De wetting agent is anno 2019 dan ook niet meer weg te denken uit het onderhoudsprogramma van een greenkeeper.

VERDER 011 015 020 026 028 034 038 044 051 062 064 066

Kort nieuws ’Chemievrij sportveldbeheer prima mogelijk’ Het gras is straks altijd groener bij de buren Renovatie potholebunker op GC Heiloo Indrukwekkende prestaties dankzij tetraploïden NGA nieuws Hoe hou je de green groen als de zomer uit is op geel? Het bodemleven, een dooddoener van jewelste? Betere banen Golfclub Groendael investeert in indrukwekkende zwarte line-up Jacobsen-machines Gaan we allemaal aan de fairwayroller? Hoofdredactioneel

Gijs van Berkel Hoofdgreenkeeper GC Princenbosch

'Engerlingenbestrijding met aaltjes houdt bodemleven goed, maar doe het wel goéd!' Met de teruggang van chemische bestrijding neemt het gebruik van aaltjes toe. Een juiste toepassing is cruciaal voor succes, dat blijkt uit het verhaal van hoofdgreenkeeper Gijs van Berkel van golfclub Princenbosch, de 27-holesbaan in Molenschot. 'Voor een goed resultaat moet je er wel bovenop zitten.' Golfclub Princenbosch past sinds drie jaar duurzaam golfbeheer toe en spuit helemaal geen chemische middelen meer. Hoofdgreenkeeper Van Berkel: 'We willen het bodemleven goed houden. Met engerlingenbestrijding door aaltjes doe je dat, maar het vergt wel de nodige aandacht. Voor een geslaagde bestrijding van engerlingen is het essentieel dat je de toepassing goed aanpakt. Daarnaast is van belang dat je als greenkeeper de baan in goede conditie houdt. Als de haarwortels dan worden opgegeten, geeft dat even een knauw, maar het gras zal zich weer herstellen. Als de baan niet in goede conditie is, zal het gras bij een engerlingenplaag verdwijnen.'

Lees verder op pagina 44

COLOFON Greenkeeper -een uitgave van NWST NeWSTories bv- wordt zes keer per jaar in een oplage van 1.750 exemplaren verspreid onder (hoofd)greenkeepers, baancommissarissen, managers en bestuurders van golfaccommodaties, toeleveringsbedrijven, overheden en individuele abonnees. REDACTIE & COMMERCIE NWST NeWSTories bv, Fransestraat 41, 6524 HT Nijmegen, T 024-3602454, F 024-3602464, www.vakbladdehovenier.nl HOOFDREDACTEUR Hein van Iersel (hein@nwst.nl) OPERATIONEELMANAGER Peter Jansen (peter@nwst.nl) REDACTEURS Guus van Rijswijk (guus@nwst.nl) Linde Kruese (linde@nwst.nl) Willemijn van Iersel (willemijn@nwst.nl) Nino Stuivenberg (nino@nwst.nl) VORMGEVING StudioBont Nijmegen ADVERTENTIES Alberto Palsgraaf (alberto@nwst.nl) Rik Groenewegen (rik@nwst.nl) Jeroen Koebrugge (jeroen@nwst.nl) SALES SUPPORT Lieke van der Weijde (lieke@nwst.nl) ABONNEMENTEN € 84,- per jaar. De abonnementsperiode loopt tot en met 31 december van ieder jaar en uw abonnement zal jaarlijks automatisch worden verlengd, tenzij uw schriftelijke weder opzegging uiterlijk 31 oktober voorafgaand aan de nieuwe abonnementsperiode in ons bezit is. Voor opgave van een nieuw abonnement belt u met (024) 360 24 54. Op alle abonnementen zijn onze leveringsvoorwaarden van toepassing. Deze vindt u op www.greenkeeper.nl/pages/11/abonneren ISSN: 2212-4314 Alle auteursrechten en databankrechten ten aanzien van (de inhoud van) deze uitgave worden uitdrukkelijk voorbehouden. Deze berusten bij Greenkeeper c.q. de betreffende auteur. Niets uit deze uitgave mag zonder schriftelijke toestemming van de uitgever worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, scan, foto-kopie, elektronisch of op welke wijze dan ook. Greenkeeper wordt tevens elektronisch opgeslagen en geëxploiteerd. Alle auteurs van tekstbijdragen in de vorm van artikelen of ingezonden brieven en/of makers van beeldmateriaal worden geacht daarvan op de hoogte te zijn en daarmee in te stemmen e.e.a. overeenkomstig de publicatieen/of inkoopvoorwaarden. Deze zijn bij de redactie ter inzage of op te vragen.

www.greenkeeper.nl

MP SERIE 5-DELIGE KOOIMAAIERS

Laag brandstofgebruik door het lichte gewicht Maaibreedte van 3.50 meter

EEn uit Ervaring gEborEn idEE! ChEmiEvrij wEgEnondErhoud Voor meer informatie kijk op www.care4green.de of stuur een email aan vertrieb@care4green.de

Keuze uit 49pk of 65pk KubotaÂŽ Commonrail Turbodiesel Transportbreedte van slechts 1.89m Luxe cabine met airco

De HK Golfhobel / Planierhobel is bedoeld voor het kosteneffectieve en slagvaardige onderhoud aan en de aanleg van watergebonden wegen, veldwegen, wandel- en fietspaden, wegen op golfbanen, strandpromenades en meer.

of bel +49 175 52 333 90

Pols Groep | +31 (0)181 45 88 45 | Info@pols.nl | www.pols.nl

GRIP OP GROEN

Maai - laadwagens

en slangen Veeg-Haspels en verticuteermachines

+ 31 (0)577 40 80 80 info@schouten.ws www.schouten.ws

NIEUWS SBA Golf & Groen breidt EMS-gebruik uit Aannemer SBA Golf & Groen breidt de inzet van het EMS-dashboard uit op veertien golfbanen. De hoofdgreenkeepers van deze banen kregen begin maart van NLadviseur Judith Lenders een training in het gebruik van het dashboard op het SBA-hoofdkantoor in Susteren. ‘Het SBA EMS-dashboard moet bijdragen aan een structureel goed kwaliteitsniveau van de golfbanen, met een schat aan informatie voor de toekomst’, legt de EMS-controller Loek Cox van SBA uit. ‘Vanuit het EMS-dashboard kunnen we

Geslaagde assistenthoofdgreenkeepers ontvangen diploma Op donderdag 28 maart vond bij Has Hogeschool in 's-Hertogenbosch de diplomauitreiking plaats van de opleiding assistenthoofdgreenkeeper. Maar liefst tien cursisten behaalden hun diploma. Na korte toespraken van onder anderen Sjaak Groen (cursusleider), Nathalie Roefs (Has Bedrijfsopleidingen) en Koert Donkers (NGF) volgde de officiële uitreiking van de diploma's. De uitreiking werd bijgewoond door (gast)docenten, partners en vertegenwoordigers van de brancheorganisaties. De geslaagde assistent-hoofdgreenkeepers geven de verdere professionalisering van de sector weer een extra impuls. In oktober start Has Kennistransfer en Bedrijfsopleidingen opnieuw met de opleiding assistent-hoofdgreenkeeper. Daarnaast start ook een aantal losse cursussen: de cursus Bodem in topconditie, de cursus Duurzaam waterbeheer en de cursus Grasmat als speelvloer. Het totale aanbod is te bekijken op de website van Has.

verschillende golfbanen in één overzicht monitoren. Dit zorgt voor meer uniformiteit in het beheer en effectiever en efficiënter onderhoud. Verder bieden we met EMS de opdrachtgever een transparant systeem aan, waarin hij met SBA kan meekijken.’ Het EMS-dashboard is ontwikkeld door NLadviseurs en gericht op het duurzaam beheren van golfterreinen. NLadviseurs heeft samen met SBA gezocht naar de juiste parameters en invulling van het SBA-specifieke EMS-systeem. Door de uitgebreide registratietools in het dashboard kan dagelijks gestuurd worden op de kwaliteit van het beheer.

Werkzaamheden aanleg Golfpark Rotterdam

De aanleg van de 27-holesgolfbaan in Rotterdam is in volle gang. De droge dagen tijdens de wintermaanden zijn benut om het terrein grof te shapen en de hoofdafvoeren (drainage) aan te brengen. Eigenaar John Scholte ging voor de golfbaan een partnerschap aan met Hollandsche Greenkeeping Maatschappij (HGM), die deze nieuwe golfbaan zal voltooien en onderhouden. Een woordvoerder van HGM laat weten dat in de weken na de wintermaanden de weergoden het bedrijf iets minder goed gezind waren, waardoor er geen werk verzet konden worden. ‘Gelukkig was dat van niet al te lange duur. Inmiddels zijn we gestart met de finishing shaping, het aanbrengen van putten voor de beregening en de velddrainage. Zodra dit klaar is, brengen we een dikke

laag zand aan, zodat de baan altijd bespeelbaar is’, aldus HGM. HGM laat verder weten dat deze zomer de eerste twaalf holes en de drivingrange worden ingezaaid, zodat deze volgend voorjaar bespeeld kunnen worden. Golfpark Rotterdam wordt een uitdagende golfbaan, gelegen in duinachtig landschap met fraaie wandelpaden en natuurschoon, en is geschikt voor zowel beginnende als gevorderde golfers. De drivingrange zal worden uitgerust met maar liefst 100 overdekte afslagplaatsen, zodat de liefhebber in alle weersomstandigheden een balletje kan slaan.

www.greenkeeper.nl

Speciale gazonshow met golfen sportgazons Productnieuwigheden

Machinepresentaties

Adviesverstrekking door experten

Demonstraties

Greenkeeperâ&#x20AC;&#x2122;s Day op 24 juni 2019! Meettechniek voor de gazonkwaliteit Testen van gazonsoorten ... en nog veel meer!

demopark 2019 Vliegveld Eisenach-Kindel | 23 â&#x20AC;&#x201C; 25 juni 2019 www.demopark.de

SoRa_Greenkeeper_92x135_NL_RZ02.indd 1

De duurzame oplossing voor padmaterialen

GRANIET IMPORT B

29.01.19 16:03

NIEUWS

#TRENDING

NiB ScanPro voor onafhankelijke periodieke golfbaan inspecties inclusief onderhoudsadvies chemievrij beheer

CoNform haNdBoek kwaliteit golfBaNeN Casper Paulussen +31 (0)6 579 46 413

www.nibscanpro.com nibscanpro@gmail.com

Meest gelezen op greenkeeper.nl

Zelfslijpende maaimessen: Ik geloof veel, maar dat dus echt niet! Kent u dat filmpje nog, waarin een oude baas gevraagd wordt naar de eerste mens op de maan? ‘Geloof ik niet’, was zijn stellige mening. Zoiets had onze hoofdredacteur toen hij de claims van het Amerikaanse Fisher Barton onder ogen kreeg.

Lees hier verder: https://www.greenkeeper.nl/article/29025/zelfslijpende-maaimessenik-geloof-veel-maar-dat-dus-echt-niet

Mogelijk vervuild oppervlaktewater door werkzaamheden op The Dutch Door werkzaamheden aan een geluidswal bij The Dutch is het oppervlaktewater mogelijk ernstig vervuild geraakt met zware metalen.

Lees hier verder: https://www.greenkeeper.nl/article/29036/ vervuild-oppervlaktewater-mogelijk-doorwerkzaamheden-op-the-dutch

Voorbereiding honderdste KLM Open van start in Amsterdam De voorbereidingen voor de honderdste editie van het KLM Open zijn gestart. Op golfclub The International in Amsterdam wordt de baan in gereedheid gebracht.

Lees hier verder: L E A D I N G WAT E R S O LU T I O N S

www.smitsveldhoven.nl

https://www.greenkeeper.nl/article/29089/voorbereiding-honderdsteklm-open-van-start-in-amsterdam

www.greenkeeper.nl

Geel voor het nieuwe groen Grasvestiging verzekerd

GEZONDE GOLFBAAN Basis voor sportieve prestaties

Optimaal beheer van golfbaan vraagt inzicht in alle aspecten die van invloed zijn op de gezondheid van de grasmat. Eurofins Agro biedt dit inzicht met monstername, analyse en advies voor bodem, plant en water.

Eurofins Agro Binnenhaven 5, 6709 PD Wageningen E-mail | emile.bezemer@eurofins-agro.com Telefoon | 06 11 26 49 27

www.eurofins-agro.com

Patented Technology

Santa Barbara is looking for an Assistant Golf Superintendent for the maintenance of our 18-hole Old Quarry Golf course - Curaçao (Dutch Caribbean Island)

RPR: IJzersterk in hitte en droogte! Hitte- & droogtetolerantie Engels raaigras (1 = slecht, 10 = uitstekend) 9 7 5 3 1 Nieuwe generatie Engels raaigras

Oude generatie Engels raaigras

Bron: Landlab Research Centre - Italië Patented Technology

Main Duties & Responsibilities • Requires working knowledge of the maintenance of golf course tees, fairways, greens - the characteristics and proper use of various fertilizers and soil conditioners - herbicides and pest control methods and materials - drainage control methods – and irrigation system, including wells, pumps and automatic controls. • Requires ability to schedule and supervise maintenance work to achieve the most efficient utilization of workers and equipment; to prepare clear and concise reports; and to maintain effective employee and public relations. • Minimum MBO level – agriculture and Supervisory experience • Required valid driver’s license • Languages: Dutch, English • Weekend and holiday work required. Please send your application with resume to Human Resources at hr@santabarbaraplantation.com before May 15, 2019.

www.barenbrug.nl/watermanager 14 2/2019

’Chemievrij sportveldbeheer prima mogelijk’ De aanpak van grasvakman Bertus Meijer Bertus Meijer is een gedreven grasvakman, die bij het onderhouden van de vijf sportparken in de gemeente Dalfsen een geheel eigen strategie volgt. De aanstaande Green Deal Sportvelden zal aan die strategie niets veranderen. Sterker nog: ‘Het is goed dat die er komt om de omslag in te zetten, maar van mij had hij nog scherper gemogen.’ Auteur: Job Steunenberg, Limagrain, namens Plantum

Be social Scan of ga naar: www.greenkeeper.nl/article/29307/chemievrijsportveldbeheer-prima-mogelijk

‘Sportveldbeheer kan in mijn ogen gewoon zonder chemie; dat doen we al tien jaar. Meestal is gewasbescherming op sportvelden symptoombestrijding. Het gaat om goed gras telen en om balans. In een gezonde, gesloten grasmat krijgen onkruiden en ziekten nauwelijks kans. En volledig onkruidvrij kan niet. Ik zoek liever naar een natuurlijk evenwicht.’ Gezonde bodem, gezond gras Dat begint volgens Bertus uitdrukkelijk al ín de grond. ‘Er wordt te veel gefocust op de fase vanaf het moment dat het gras boven staat. Je moet beginnen met een goede bodem, grassenkeuze en inzaai. Op een gezonde bodem met voldoende lucht, minimale verdichting en een goed bodemleven is de grasgroei veel beter, krijgen ziekten minder kans en hoef je minder te bemesten. Qua graskeuze is veldbeemdgras voor mij hét sportveldgras.

Veldbeemd is een heel goede zelfhersteller, heeft veel minder last van speelschade en kan goed tegen droogte en weinig bemesten. Het is kortom de soort die je nodig hebt voor een stabiel sportveld.’ Rust laten terugkeren Bertus weet een fors aandeel veldbeemd in zijn velden te realiseren dankzij een bijzondere zaaimethode. Eerst wordt Engels raaigras ingezaaid vervolgens legt een aangepaste zaaimachine veldbeemdgras boven op de grond, dat ten slotte aangerold wordt. ‘Het eerste jaar is het Engels raaigras dominant, maar daarna komt het veldbeemd echt tot zijn recht. Alles gaat wat rustiger met veldbeemd, en dat is volgens mij precies de gewenste denkwijze voor een succesvol chemievrij beheer.’

‘Qua graskeuze is veldbeemdgras voor mij hét sportveldgras’ www.greenkeeper.nl

V.l.n.r. Pieter Vegter (vakantiehulp), Maarten van der Werf, Oliver Takes, Frederik Koopman, Marcel Bossinade (assistenthoofdgreenkeeper), Mark Lampe (hoofdgreenkeeper) en Evan Hildebrand (uitzendkracht). Niet op de foto: Wouter Deelen

Niet bemesten en beregenen, toch een baan in topconditie Less is more op UGC De Pan UGC De Pan kun je in Nederland gerust een voorloper noemen op het gebied van wetting agents. De baan was er vijftien jaar geleden immers als een van de eersten bij met een proef met Revolution – in het kader van onze special over wetting agents een mooie aanleiding om UGC De Pan te bezoeken voor de rubriek Team in beeld. Wie zorgen er voor het baanonderhoud, wat doen ze anders dan anderen en op welke problemen stuit het team? Auteur: Nino Stuivenberg

2/2019

Het is zonnig als we in april door de bossen bij Bosch en Duin rijden. Een smalle bosweg voert ons naar de Utrechtse Golfclub De Pan, waarvan de aanrijroute wat verscholen ligt. Logisch, want de 18-holesgolfbaan, die ontworpen is door de bekende architect Harry Colt, ligt midden in de natuur. De huidige golfbaan, vijftig hectare groot, werd in twee fasen aangelegd: de eerste negen holes in 1928, de overige negen volgden in 1931. Ondanks wat aanpassingen door de jaren heen heeft De Pan zijn Colt-karakter altijd behouden. Vele elementen uit de golfbaan, zoals bunkers en greens, zijn in de bestaande omgeving opgenomen. Kind van de club De verantwoordelijke voor het onderhoud van dit bijzondere stukje natuur is Mark Lampe (55), in dienst als hoofdgreenkeeper op UGC De Pan. Lampe is, zoals ze dat in het voetbal noemen, ‘een kind van de club’. Hij groeide op in Bosch en Duin en kwam via zijn buurman – die destijds hoofdgreenkeeper was op De Pan – in de schoolvakanties op de golfbaan werken. Groene vingers had hij al door het werk in de

tuin bij zijn vader. Na de mavo trad Lampe dan ook direct in vaste dienst op UGC De Pan, destijds (in 1981) als achttienjarige. Na aanvullende cursussen terreinmeester en greenkeeper op de voormalige bosbouwschool (tegenwoordig IPC) werd hij in 1989 op 26-jarige leeftijd als hoofdgreenkeeper aangesteld. Dat was best lastig, geeft Lampe toe. ‘Zeker in die tijd was dat jong voor een hoofdgreenkeeper. Bovendien was ik eerst deel van de groep en moest ik er ineens vóór staan.’ Toch vond hij snel zijn draai als hoofdgreenkeeper, zeker na een aanvullende cursus beheer speelvelden, zoals deze toen nog heette. Dertig jaar verder vervult Lampe nog altijd de functie van hoofdgreenkeeper. Sterker nog: Lampe woont zelfs op het golfterrein. Toen zijn ouders in 1991 verhuisden, moest Lampe op zoek naar een eigen woning. Het werd een woning op het golfterrein, gebouwd aan het clubhuis. ‘Ik heb dus een heel grote tuin, maar die moet ik wel zelf onderhouden’, grapt hij er zelf over. Acht man sterk Lampe wordt ondersteund door Marcel

team in beeld 9 min. leestijd

Bossinade als assistent-hoofdgreenkeeper. Ook hij heeft een lang verleden op De Pan: Bossinade werkt er al sinds 1995, toen hij begon als stagiair. Inclusief Lampe en Bossinade werken er acht man voltijd als greenkeeper op De Pan, ook in de winter. Dat lijkt een hoge bezetting voor een baan van achttien holes. Lampe nuanceert dat beeld. ‘We hebben veel personeel, maar we doen dan ook alles zelf. Uitbesteden doen we eigenlijk niet. Naast het reguliere baanonderhoud doen we de renovaties, het bosbeheer en het onderhoud aan de machines.’ Een voorbeeld van dat werk in eigen beheer is een project van afgelopen winter; de trappen van de tees bij alle holes zijn toen vernieuwd. De oude, ronde balken op de trappen (‘die waren te glad’) zijn vervangen door nieuw hout – hout dat afkomstig is van de golfbaan zelf. Bij zo’n project wordt uitsluitend met en door de greenkeepers gewerkt, ook nog met eigen hout. Assistent-hoofdgreenkeeper Bossinade maakt de weekroosters voor de greenkeepers. Echte specialisten heeft het team op De Pan niet. Lampe probeert te stimuleren dat iedere greenkeeper op elk vlak kwaliteiten heeft. ‘Iedereen is hier vrij allround’, zegt hij. ‘Zo kun je elkaar afwisselen en blijft het werk leuk.’ Buiten het team staat Lampe in contact met de baancommissaris uit het bestuur, met wie hij eens per week overleg heeft. Verder is er eens in de maand een baancommissievergadering. Geheim Dankzij deze mankracht behoort De Pan steevast tot de best beoordeelde golfbanen van Nederland. Op Leading Courses scoort de baan een 8,6 en daarmee bezet De Pan de vierde

Het uitzicht op de tee van hole 17

Het clubhuis van UGC De Pan

plaats in ons land en de hoogste in de provincie Utrecht. Het geheim? Intensief onderhoud. ‘Greens en tees maaien we met de hand; alleen in het weekend gebruiken we een grote machine’, vertelt Lampe. Drie man werken dan met de elektrische Jacobsen Eclipse2-handmaaier, waarvan de greenkeepers er vier hebben. ‘In de zomer maaien we de greens iedere dag. We beginnen om kwart over zeven en zijn altijd voor tien uur klaar. De fairways en voorgreens doen we drie keer per week, net als het harken van de bunkers. Verder letten we veel op details; divots repareren we meteen. Zo krijgen we uiteindelijk de beste kwaliteit.’ Golfers die de baan zelf willen proberen, kunnen voor honderd euro een ronde spelen. Hun handicap dient wel onder de 24 te liggen.

LUSTRUMJAAR UGC De Pan is opgericht in 1894; in 2019 bestaat de golfclub dus 125 jaar. De Pan is daarmee één van de oudste golfclubs van Nederland. Momenteel heeft de club 850 leden. In het jubileumjaar wordt voor hen onder meer een lustrumweek georganiseerd. Daarom is De Pan dit jaar geen gastheer van toernooien. ‘Maar normaal is dit een mooie baan voor toernooien zoals het Nationaal Open’, stelt hoofdgreenkeeper Lampe. ‘Nóg grotere toernooien zijn wat lastiger, gezien de infrastructuur.’ In het verleden organiseerde De Pan die wel: vier keer was de golfbaan gastheer van het Dutch Open (tegenwoordig KLM Open); in 1982 voor het laatst.

Het uitzicht op de tee van hole 16

www.greenkeeper.nl

Mark Lampe

Hoofdgreenkeeper

Zandgrond UGC De Pan ligt op zandgrond en dat brengt nogal wat uitdagingen met zich mee. De grond laat namelijk water goed door, maar kan ook waterafstotend zijn: het water blijft simpelweg liggen op het zand. Dat maakt de golfbaan kwetsbaar voor droogte. Lampe ondervond dat afgelopen zomer. De droogte van 2018 heeft zijn sporen nagelaten op de baan, ondanks de ruime ervaring die hij als hoofdgreenkeeper heeft. ‘Bij een droge baan kun je twee dingen doen: de grond laten uitdrogen of bijsturen’, legt Lampe uit. Hij koos voor uitdrogen. ‘In 2010 hadden wij ook veel droogte. Toen lieten we de fairways uitdrogen om engerlingen te bestrijden. Die eitjes hebben namelijk water nodig en als ze dat niet krijgen, sterven ze. Toen het vervolgens weer ging regenen, waren de fairways zo weer groen. Met die ervaring in het achterhoofd koos ik ook vorig jaar voor uitdrogen. Het gras kan immers goed tegen droogte. Alleen was het in 2018 nóg langer droog en ook heter. Dat heeft ons roodzwenk de das omgedaan; de fairways waren niet dichtgegroeid toen we de winter in gingen.’ Bij

Het onderkomen van de greenkeepers, waarvan een deel links verscholen ligt achter de bomen

ons bezoek in april zijn de gevolgen daarvan nog zichtbaar. Lampe voert normaal gesproken een strikt beleid bij het onderhoud van zijn fairways. ‘Alleen maaien, behandelen met wetting agents, bemesten en sproeien doe ik niet. Als wij drie keer in de week op 12 mm maaien, is dat met bijna volledig roodzwenk voldoende. De fairways liggen er dan heel mooi bij.’ Door de droogte van 2018 heeft hij echter wat van zijn principes moeten afwijken in de voorbereiding op dit jaar. ‘Voor het eerst in meer dan tien jaar tijd heb ik kunstmest moeten gebruiken. Normaal doe ik dat niet, want je helpt de onkruiden ermee, maar nu moest ik bijsturen. Ik gebruik het liefst zo min mogelijk en ga altijd uit van het principe less is more; dat doen we al jaren. Je hoeft niet altijd te bemesten om goede groei te hebben; het gaat om de grassen.’ Door de ligging op zandgrond en de optimale inzet van wetting agents kan hij dat minimale beleid voeren. Vóór de wetting agents ging dat heel anders. ‘Toen hadden we een soort luipaard-

De trappen bij alle tees zijn afgelopen winter gerenoveerd, met eigen hout

2/2019

patroon op onze fairways. Het water werd dan niet goed verdeeld en door de dode plekken werd dat steeds erger: groen werd groener en de dode plekken steeds kaler. Bovendien kreeg je die plekken bijna niet meer weg. Met wetting agents droogt de grond wel egaal uit.’ Drie behandelingen In het onderhoud op De Pan spelen wetting agents dus een cruciale rol. De fairways worden er drie keer per jaar mee behandeld: in november, februari en april. ‘Als de grond nat is, werken wetting agents het best’, legt Lampe uit. ‘De grond blijft dan vochtig voordat deze uitgedroogd is. Met goed beheer van wetting agents hoef je bovendien minder te beregenen, waardoor je water uitspaart.’ De fairways op De Pan hebben één rij sproeiers in het midden. De beregening wordt voornamelijk gebruikt als noodvoorziening en niet om te vertroetelen. Volgens Lampe heeft De Pan vorig jaar ongeveer 11.000 kuub water gebruikt. ‘Voor een baan als de onze is dat heel weinig. We moeten zuinig omgaan met grondwater, vind ik.’

We zien veel oranje in de greenkeepersloods, maar ook twee Toro Greensmaster 3250

team in beeld

MACHINELIJST Jacobsen LF 550 (2 x) Jacobsen Eclipse2 (4 x) Jacobsen Greensking 526a (3 x) Jacobsen GP400 Smithco Sand Star electric rake Toro Greensmaster 3250 (2 x) Cushman Hauler 800 John Deere e-gator (2 x) John Deere gator 855D Cushman Truckster Redexim Verti Drain 7316 Redexim Verti Drain 7117 John Deere aercore 1500 Turfco Widespin 1540 Stihl bladblazers Stihl bosmaaiers John Deere cirkelmaaier John Deere 8800 Terraincut New Holland TL 80 tractor met voorlader Holder A550 Carraro SX7800 TS houtversnipperaar Graden verticuteermachine met zandvuller Niet alleen de fairways hadden flink te lijden onder de droogte van vorige zomer, ook de heide op De Pan is aangetast. Heide zie je vrijwel overal tussen de holes op de golfbaan. Vorig jaar lag de heide er rond deze tijd van het jaar nog prachtig bij, maar toen volgde de droogte. ‘Nu is ongeveer de helft dood’, vertelt Lampe. ‘Heide kun je helaas lastig water geven, waardoor er veel verloren gegaan is. We kiezen er nu voor om de dode heide af te plaggen en af te voeren. Er zit nog genoeg zaad in de grond, want dat gaat zo veertig jaar mee. Met wat geduld groeit de heide dus vanzelf weer terug, maar dat gaat wel twee à drie jaar duren.’ De afgegraven grond wordt gecomposteerd. Uiteindelijk krijgt De Pan de grond weer terug voor hergebruik in het terrein. DLF én Barenbrug De fairways op De Pan bestaan voornamelijk uit roodzwenk, de greens uit struisgras. Op de tees en driving range kiest Lampe voor nieuwere rassen Engels raai vanwege de hoge ballast. De Pan heeft zowel Barenbrug- als DLF-grassen ingezaaid. ‘Ik gebruik ze allebei en wissel ze af’, legt Lampe uit. ‘Waarom? Omdat de natuur dat ook doet. De greens liggen hier al sinds 1930 en bestaan uit natuurlijke grassen. Met moderne grassen proberen we de ziektedruk omlaag te krijgen. Bij een monocultuur zou dat niet zo goed lukken.’ Lampe heeft verder een duidelijk

ideaalbeeld: de greens op De Pan moeten hard en snel zijn. ‘Bump and run’, zo verwijst hij naar de lage, harde slag. ‘Een bal moet voor de green landen en er dan op rollen.’ De hoofdgreenkeeper kan het weten. Hij speelt zelf regelmatig een potje golf en heeft handicap 20. Bij zijn keuze voor machines kijkt Lampe, net als bij de grassen, niet naar één merk. In de schuur van de greenkeepers zien we veel oranje Jacobsen-maaiers staan, maar ook Toro- en John Deere-machines worden gebruikt. Verder beschikken de greenkeepers onder meer over bladblazers en bosmaaiers van Stihl. ‘Ik kies de beste machine voor de job, ben niet gebonden aan een merk. Als ik interesse heb in een machine, dan test ik hem eerst. De beslissing maak ik altijd aan de hand van een combinatie van factoren.’ Dollarspot Bij ons bezoek aan De Pan komt natuurlijk ook het thema Green Deal aan bod. De Pan heeft voornamelijk last van dollarspot op de greens. In principe spuiten de greenkeepers op de Utrechtse golfclub niet, tenzij het niet anders kan. Dollarspot is een voorbeeld van dat laatste. Tegen de schimmel gebruikt Lampe nu nog Signum als dat nodig is. ‘Want dat is het minst schadelijke middel. Het alternatief is niet spuiten, maar dan ga je met schade de winter in en dan heb je die schade in het voorjaar nog. Signum mag je maximaal twee keer per jaar gebruiken. We passen het hier curatief toe. Omdat we in een waterbeschermingsgebied zitten, mogen we hier sowieso niet zomaar alles gebruiken.’ Lampe denkt dan ook dat hij zich met alternatieve werkwijzen kan redden. ‘Wij zijn klaar voor de Green Deal.’ Op het gebied van duurzaamheid scoort De Pan tevens met het Geo-certificaat. De golfclub kreeg dat certificaat in 2012 uitgereikt. Daarna ontving de baan al een keer een hercertificering; dat is immers om de drie jaar verplicht. Volgens de hoofdgreenkeeper mag die termijn wel opgerekt worden naar vijf jaar. ‘Je moet er een hoop voor doen om al die gegevens steeds weer in te vullen, terwijl er niet zoveel verandert in drie jaar. Als we eraan moeten voldoen, dan doen we het, hoor, maar dat mag van mij wel veranderen. Het gaat er vooral om dat hier een mooi stukje natuur ligt en daar zijn we heel zuinig op.’

Last van dassen Toch heeft die ligging in de natuur ook nadelen. De Pan ligt zoals gezegd op zandgrond en daar zijn van nature veel engerlingen aanwezig. Dassen voeden zich onder andere met engerlingen. Op De Pan komt het dan ook regelmatig voor dat er ’s nachts dassen op de baan komen om engerlingen te eten. De baan loopt daarbij flinke schade op. Als we met de elektrische Club Car een rondje over de baan maken, zijn de plekken duidelijk aan te wijzen, vooral op hole vier. De greenkeepers hebben er hun handen vol aan; vorig jaar zijn er volgens Lampe driehonderd uur aan besteed. Ze herstellen de schadeplekken met grond en graszaad. Tijdens de ronde vallen meer dingen op, bijvoorbeeld de bunkers, waarvan De Pan er in totaal 45 heeft, soms tot wel vijf op één hole. Verder wijst Lampe regelmatig op een grote hoop rode mieren. Hij schat dat de baan er momenteel zo’n veertig heeft. ‘De aanwezigheid van rode mieren is een goed teken; die houden alles schoon.’ Lampe is nog niet helemaal tevreden over hoe de baan er medio april bij ligt: de fairways zijn nog niet bijgetrokken na de droge zomer. Hij verwacht dat ze in juni weer in topconditie zijn. Jonge aanwas Ondanks het feit dat Lampe al 38 jaar op de golfbaan werkt en zijn assistent 24 jaar, heeft de hoofdgreenkeeper dus nog genoeg uitdagingen in zijn werk. Met het team zorgt hij ervoor dat De Pan zijn status van elitegolfbaan houdt. Daarbij kan hij nog wel wat meer steun gebruiken; extra personeel is volgens Lampe welkom. ‘Personeel is moeilijk te vinden. Daarom heb ik nu een vakantiehulp lopen en iemand via een uitzendbureau.’ Daarnaast constateert hij dat de gemiddelde leeftijd van de greenkeepers redelijk hoog ligt. Jonge aanwas is daarom welkom, bijvoorbeeld stagiairs. ‘Anders lopen we hier straks allemaal tegelijk achter de rollator’, grijnst hij.

Be social Scan of ga naar: www.greenkeeper.nl/article/29335/nietbemesten-en-beregenen-toch-een-baan-intopconditie

www.greenkeeper.nl

Het gras is straks altijd groener bij de buren De Europese toekomst van (gras) kweken zonder Crispr-Cas In juli vorig jaar legde het Europese Hof in een uitspraak de toepassing van Crispr-Cas aan banden. Crispr-Cas werd in de uitspraak geschaard onder genetische modificatie, waarop strenge regelgeving van toepassing is. Hierdoor moeten gewassen die met deze toepassing zijn verbeterd een jarenlange en zeer dure toelatingsprocedure doorlopen voordat ze mogen worden toegelaten op de Europese markt. Met de uitspraak is de relatief goedkope en snelle techniek om in DNA te knippen en plakken ineens duur en langzaam geworden. Wordt Europees gras hierdoor het ‘zielige jongetje van de klas’ en blijft het gras van onze Amerikaanse en Aziatische buren voor altijd groener? Auteur: Willemijn van Iersel

2/2019

Teleurstelling Een golf van teleurstelling overspoelde Europa na de uitspraak van het Hof. Europese plantveredelaars zagen het als een gemiste kans en de vrees bestaat dat Amerika en Azië ons voorbij gaan streven. René Smulders, die zich bij Wageningen University bezighoudt met plantenveredeling, zei erover tegen de Volkskrant: ‘Het is alsof we op een typemachine moeten werken terwijl er een computer beschikbaar is.’ Volgens WUR zullen diverse bedrijven door deze uitspraak hun plantenveredelingstechnie-

6 min. leestijd

ACTUEEL tief uitgelaten over Crispr-Cas. Ondanks de uitspraak zoekt Schouten toch naar mogelijkheden om Crispr-Cas9 te gebruiken. Brancheorganisatie Plantum liet na de uitspraak weten zwaar teleurgesteld te zijn en noemt het een gemiste kans om plantenveredeling versneld te verduurzamen.

ken verplaatsen en investeerders zich terugtrekken. Ook ons kabinet is teleurgesteld. Rutte III beloofde immers nog in zijn regeerakkoord (oktober 2017) dat Nederland zich binnen Europa gaat inzetten voor de toepassing van Crispr-Cas. Minister van Landbouw Carola Schouten heeft zich al meerdere malen posi-

‘Alsof je moet werken op een typmachine terwijl de computer al beschikbaar is’

Crispr-wat? Even terug naar de basis, want wat is de CrisprCas-technologie precies? Met Crispr-Cas kan op vrij eenvoudige wijze het DNA van organismen worden aangepast. Uniek aan de methode is dat er met zeer grote precisie wordt gewerkt (zie kader voor een uitgebreidere uitleg). Maar wat betekent dit voor de grasindustrie? Voor antwoorden op die vragen bel ik met Piet Arts, hoofdkweker bij Barenbrug. Barenbrug is als graszaadleverancier altijd bezig om zijn grasrassen te verbeteren door middel van onderzoek en plantenveredeling. Ook in de stem van Arts hoor ik direct lichte teleurstelling als hij praat over de revolutionaire, maar inmiddels zo goed als onbereikbare techniek. Arts: ‘De uitspraak van het Hof belemmert de vooruitgang enorm. Iedereen die spreekt vanuit wetenschappelijke interesse zal hetzelfde zeggen. Europa ligt stil door deze uitspraak.’ Arts relativeert zijn eigen uitspraak direct ook weer: ‘Tegelijkertijd staat de techniek ook nog in zijn kinderschoenen, dus laten we het vooral niet erger maken dan het is. Er zijn nog voldoende andere technieken beschikbaar om goed gras te kweken. Daarnaast lijkt het in de media alsof Crispr-Cas heel eenvoudig en goedkoop is, maar dat is natuurlijk allemaal relatief.’ Arts wordt bijgevallen door zijn collega Tim van der Weijde, onderzoeksmanager en graskweker. ‘Ook ik vind het erg jammer dat deze techniek nu onder GMO wordt geschaard, maar het is begrijpelijk. Alle risico’s zijn nog niet in kaart gebracht; dan kun je beter voorzichtig zijn. Maar ik zou liegen als ik niet liever een lichtere vorm van regulering had gezien. In Amerika is deze techniek in 2017 al goedgekeurd.’ Van der Weijde vervolgt: ‘Wij hielden dit proces hier bij Barenbrug met zijn allen nauwgezet in de gaten, deels uit persoonlijke, maar ook uit professionele interesse. Je wilt als bedrijf niet de boot missen bij de nieuwste ontwikkelingen; wij willen up-to-date blijven. Al moet ik erbij zeggen dat bij de grasveredelingskunst nog wel wat haken en ogen aan deze techniek zitten.’ Arts verduidelijkt: ‘Gras is een product waar

‘Laten we het vooral niet erger maken dan dat het is’ geen hoge marges op zitten, dus de mogelijkheden zijn niet eindeloos. Maar onze programma’s lopen gewoon door; we blijven vooruitgang zoeken met de voor ons beschikbare technieken.’ Niet de magische sleutel Arts komt nog even terug op het feit dat de Crispr-Cas-techniek in de media soms wordt afgeschilderd als de heilige graal. Arts: ‘Geneediting (onder andere Crispr-Cas) kan als tool worden ingezet, maar dit werkt beter bij eenvoudige genetische eigenschappen, bepaald door één gen of enkele genen. Een voorbeeld is ziekteresistentie, bijvoorbeeld tegen roest in gras. Dit is een duidelijke eigenschap. Maar grassen met een goede roestresistentie zijn in het veld vrij gemakkelijk te vinden, dus dan is het maar de vraag of het de investering in Crispr-Cas waard is. Dit kan het geval zijn bij een economisch belangrijke ziekte waartegen veel gespoten moet worden, zoals fytoftora in aardappelen, maar bij gras zal het niet snel gebeuren. De echte uitdagingen zitten in het ontwikkelen van grassen die een grote droogtetolerantie hebben of een betere betredingstolerantie. Dit zijn ingewikkelde eigenschappen, die zich niet op één stukje DNA

‘In Amerika is deze techniek al in 2017 door de USDA goedgekeurd’

www.greenkeeper.nl

ACTUEEL COMMENTAAR: Eind 2018 haalde een Chinese hoogleraar het wereldnieuws omdat hij claimde het DNA van een tweeling met behulp van Crispr-Cas9 te hebben aangepast. Hij zou de tweeling resistent hebben gemaakt tegen het hiv-virus. Wereldwijd werd zijn gedrag afgekeurd; zelfs zijn eigen universiteit viel de hoogleraar af. Greenpeace noemt het terecht dat het Europese Hof de techniek onder strenge GMO-regelgeving laat vallen. Herman van Bekkem van de milieuorganisatie zegt tegen de Volkskrant: ‘Het zou raar zijn om dat niet te doen met dit soort nieuwe technieken, waarvan de bijeffecten voor natuur en gezondheid onbekend zijn.’ Marianne Rots, hoogleraar moleculaire epigenetica aan het Universitair Medisch Centrum Groningen, zegt tegen dekennisvannu.nl dat we nog niet alles over de techniek weten, waarmee ze impliceert dat we terughoudend moeten zijn. bevinden. Een grassoort is beter bestand tegen droogte en/of betreding door een combinatie van factoren, dus dat is hoe dan ook een zoektocht, zelfs wanneer je de beschikking zou hebben over Crispr-Cas.’

‘Wij kweken gewoon stug door’ Andere technieken Het is duidelijk dat het Nijmeegse bedrijf niet al te lang treurt over het uitsluiten van CrisprCas. Naar eigen zeggen zit er immers nog meer gereedschap in de kist van kwekers. Hiertoe behoort uiteraard het gebruik van conventionele kweektechnieken: het kruisen van grasrassen, maar ook een andere vorm van genselectie: genomics. Deze techniek selecteert op basis van DNA-patronen. Arts legt me uit: ‘Wij gebruiken deze techniek sinds een jaar of drie. We kunnen nog niet zeggen of het voor revolutionaire veranderingen gaat zorgen in grasland, maar het is zeker heel interessant. Door middel van moleculaire merkers selecteer je op DNA-niveau. Zo kun je het DNA isoleren en bekijken wat de achterliggende eigenschappen van dit DNA zijn. Dit is echt laboratoriumwerk. Zo maken we de eer-

2/2019

Wat houdt je tegen om het perfecte graszaad in Amerika te kopen? ste schifting, om het gras vervolgens op onze proefvelden in te zaaien en verder te testen.’ Amerika land van GMO Zoals Van der Weijde al opmerkte, is het gebruik van Crispr-Cas in de VS al sinds 2017 toegestaan. Het commentaar luidt vaak dat handhaving van de nieuwe uitspraak van het Hof niet te controleren is. Een eindproduct dat met behulp van Crispr-Cas tot stand is gekomen, is niet anders dan een eindproduct dat door middel van klassieke puntmutaties is ontstaan. In genetisch gemodificeerde planten blijven de CRISPR-CAS UITGELEGD CRISPR betekent letterlijk: clustered regularly interspaced palindromic repeats, in gewonemensentaal: stukken DNA die in een bijzondere en zich herhalende volgorde staan. Hierdoor kunnen die een verbinding aangaan met het DNA van bijvoorbeeld een gewas. Cas is een enzym. Dit enzym wordt gebruikt om te knippen in het DNA, waarna de CRISPR kan integreren in het DNA. Bij CRISPR-Cas wordt meestal het enzym Cas9 gebruikt om in het DNA te knippen. Daarom werd de techniek veelal CrisprCas9 genoemd. Tegenwoordig wordt er vaker gesproken over Crispr-Cas of Crisprtechniek, omdat ook andere enzymen de knip in het DNA kunnen maken. Crispr-Cas is een techniek die is afgekeken van bacteriën. Japanse onderzoekers ontdekten al in 1987 dat bacteriën die een vreemd en schadelijk virus tegenkomen, een stukje DNA van dat virus kunnen kopiëren en in hun eigen DNA plakken. Zo wordt het vreemde DNA (het virus) in de toekomst direct herkend en onschadelijk gemaakt door de Cas-eiwitten. Later ontdekten Amerikaanse wetenschappers dat zij dit afweermechanisme zelf konden modificeren. Ze konden heel specifiek op een gewenste plek DNA knippen en plakken. Hiermee kunnen we dus relatief gemakkelijk genen wegknippen of toevoegen, zoals bij het kweken van tarwe zonder gluten of van gras met schimmelresistentie.

aanpassingen altijd zichtbaar in het DNA; deze zijn dus eenvoudig te onderscheiden. Maar het perfecte graszaad dat is ontwikkeld met CrisprCas, had in theorie ook door jarenlang ‘normaal’ kweken en kruisen kunnen worden ontwikkeld. Wat zou bedrijven of eindgebruikers dan tegenhouden om het ‘perfecte’ graszaad in Amerika te kopen? Arts: ‘Het is in principe niet opspoorbaar, maar als je ervan uitgaat dat bedrijven integer handelen, is het houdbaar. Het blijft een integriteitsvraagstuk.’ Arts praat verder over Barenbrug in Amerika. ‘Wij kweken ook voor de Amerikaanse markt. Om daar succesvol te zijn, móet je wel daar kweken. We hebben dus ook een Amerikaans lab. Zo kunnen we altijd gebruikmaken van de nieuwste toegestane technieken.’ VS tegenover EU Ik vraag Arts of Europa dan niet gaat achterlopen qua techniek: straks heeft Amerika de beschikking over het perfecte graszaadje. Arts, meester in het relativeren, zegt hierover: ‘In de graswereld wordt de Crispr-Cas-techniek nauwelijks toegepast; een beetje in voedergrassen, maar voor gazon en sport nauwelijks. De techniek is relatief goedkoop, maar zoals gezegd zijn de marges op gras niet zo hoog, dus we hebben het wel over investeringen van tonnen.’ En, zo vervolgt hij: ‘Wat is achterlopen? Amerikanen zullen de markt niet overspoelen met zaden die onverkoopbaar zijn in Europa. Tegelijkertijd is het is denkbaar dat de Amerikaanse en de Europese kwekerswereld uiteen gaan lopen. We gaan tot nu toe gelijk op, maar dat zou kunnen veranderen, ja.’ Arts wil hieraan nog toevoegen: ‘Je weet niet wat de techniek gaat doen en wat de toekomst brengt. Het ontwikkelt zich allemaal zo razendsnel.’

Be social Scan of ga naar: www.greenkeeper.nl/article/29305/het-gras-isstraks-altijd-groener-bij-de-buren

Beregenen golfbaan If in doubt, don’t Dan hebben we een state of the art beregening en nog is niet al het gras op de golfbaan uniform groen … Dat lijkt moeilijk uit te leggen. Dit artikel wil daarover meer duidelijkheid geven.

Auteur: Casper Paulussen, onafhankelijk adviseur golfbanen (www.NiB ScanPro.com)

Overmatig beregenen wordt wel de cardinal sin of greenkeeping genoemd, omdat dit uiteindelijk resulteert in de vestiging van straatgras, met vervolgens schimmelinfecties van de grasmat en dus kwaliteitsverlies. Overmatig beregenen komt voort uit de wens om altijd een uniform donkergroene grasmat te hebben (zoals de tv dit graag laat zien), waarbij geen rekening wordt gehouden met de consequenties, zoals schimmelinfecties, hoge onderhoudskosten en ook speltechnisch zachte en trage greens. Maar in het kader van de Green Deal is overmatig beregenen dus geen optie meer. Zeer terughoudend watergeven – en bij twijfel geen water geven – is gunstig voor (de herintroductie van) de gewenste grassen en noodzakelijk voor vitale greens (Green Deal!), die vooral ook speltechnisch de beste zijn. Beregening neemt een belangrijke, maar vaak onderbelichte plaats in bij het onderhoud van de grasmat op de golfbaan. Er zal dan ook periodiek een inventarisatie moeten plaatsvinden (SMART) en worden gekeken naar eventuele knelpunten. Inventarisatie noodzakelijk Op basis van deze inventarisatie wordt gekeken naar het leidingnet (is dit pvc of tyleen?). Een pvc leidingnet gaat bij veroudering steeds meer

lekken vertonen. Dat maakt beregenen extra moeilijk, omdat greenkeepers nu al de grenzen opzoeken door minimaal te beregenen. Als de beregening vervolgens niet werkt, bijvoorbeeld vanwege een pvc-leidingbreuk, een losse lijmverbindingen of iets dergelijks, ontstaat er snel droogteschade aan de grasmat. Dan is er ook meteen een achterstand in het beregenen ontstaan, die doorgaans niet meer wordt ingelopen door gebrek aan capaciteit van het beregeningssysteem. Mocht het leidingnet van tyleen zijn, dan kan de pompcapaciteit wellicht beperkend zijn. Dat betekent dat de beregening onvoldoende capaciteit heeft om alle spelonderdelen voldoende en vooral ook op het gewenste moment te kunnen beregenen. De problemen komen dan vaak eerst aan het licht bij de greens; die worden immers bij voorkeur laat in de nacht of in de vroege ochtend beregend. Maar als de pompcapaciteit te beperkt is, moet er gedurende langere tijd beregend worden. Dan is ook de bladnattijd langer, met vervolgens meer risico op problemen met schimmels, zoals dollarspot in de zomer. Bij banen met fairwayberegening is nog meer capaciteit nodig. Bij langere perioden van droogte kan vooral daar schade aan de grasmat ontstaan, zoals te

www.greenkeeper.nl

zien was in 2018. Een beregeningsverbod kan daarbij natuurlijk voor extra schade zorgen. Dan is het zaak de bodem (lokaal) geleidelijk iets minder droogtegevoelig te maken om de schade te beperken. Dit vraagt echter een zeer gerichte, baanspecifieke aanpak en een gebiedsgerichte aanpak voor de lange termijn. Om het water goed en uniform te verdelen over de greens, aprons, tees en fairways moeten de sprinklers (met het juiste type nozzle) optimaal afgesteld staan. Dit is eenvoudig te testen door het in raster plaatsen van bekers op de green, tee e. d. De resultaten zijn vaak verbluffend. Dit verklaart dan ook in veel gevallen de (jaarlijkse) droogteplekken op greens, tees etc. Het gebruik van single head control aansturing is een must om enigszins adequaat te kunnen

De waterkwaliteit van het beregeningswater op de golfbaan heeft een grote invloed op de kwaliteit en vitaliteit van de grasmat werken. Maar zelfs dan is de uniformiteit niet 100 procent. Meten is weten, gissen is missen … Best management practice (BMP) Als het systeem geïnventariseerd en gecontroleerd is, de knelpunten zijn opgeheven en het systeem is getest, moet de juiste beregeningsstrategie bepaald worden, want het komt er nog steeds op aan vooral terughoudend te beregenen, oftewel: if in doubt, don’t. Terughoudend beregenen leidt eerder tot droogtestress, zonder schade aan de grasmat. Dit is gunstig voor de gewenste grassen roodzwenk en struisgras. Mocht men bij twijfel besluiten wél te gaan beregenen, dan wordt juist het ongewenste straatgras in stand gehouden. De automatische beregening moet daarom met beleid worden ingezet en enige droogte in de baan moet zeker worden uitgelokt. Vanaf dat punt (droogtestress) is het belangrijk om greens, aprons en tees handmatig te bere-

genen (BMP) op de bekende droogteplekken, om de uniformiteit van de grasmat in stand te houden én schade aan de grasmat te voorkomen. Vervolgens moeten alle spelonderdelen weer beregend worden in een nieuwe cyclus en naar de behoefte van de specifieke grassen. Op deze wijze ontstaat een droog/nat patroon in de bodem en wordt een gunstige aerobe wateren luchthuishouding in stand gehouden. Handmatig beregenen is een tijdrovende, maar absoluut noodzakelijke onderhoudsmaatregel (best management practice)! Waterkwaliteit De waterkwaliteit van het beregeningswater op de golfbaan heeft een grote invloed op de kwaliteit en vitaliteit van de grasmat. Gedurende het zomerhalfjaar wordt er bij droogte immers met enige regelmaat beregend, vooral om de grasmat in leven te houden. Toch weten niet alle golfbanen welke kwaliteit water er nu daadwerkelijk op hun greens terecht komt. Daarom is het belangrijk het water vanaf de sprinkler te bemonsteren en te laten analyseren door een erkend laboratorium. Op basis van de analyseresultaten kan beoordeeld worden wat de invloed zal zijn op de kwaliteit en kwaliteitsontwikkeling van grasmat en bodem, en welke aanvullende maatregelen eventueel nodig zijn om negatieve aspecten te compenseren, bv. door de bemesting aan te passen. Behalve de kwantiteit is dus ook de kwaliteit van het beregeningswater van grote invloed bij het in stand houden van een vitale grasmat met de gewenste grassen. Specifiek toplaag en omgeving Beregenen vraagt maatwerk op elk deel van de green, tee etc. Vandaar dat handmatig aanvullend beregenen noodzakelijk is om een optimale beregening van de grasmat te realiseren en lokaal overmatig beregenen te voorkomen. Om de belangrijkste aspecten te benoemen die in dit artikel beschreven worden, zal ook de bodem beoordeeld moeten worden, bijvoorbeeld door het uitvoeren van infiltratiemetin-

2/2019

4 min. leestijd

ACHTERGROND maar wel effectief en efficiënt, en alleen naar de behoefte van de gewenste grassen. Dit komt ten goede aan de kwaliteit van de grasmat, zowel cultuurtechnisch als speltechnisch. In het kader van de Green Deal en met mogelijke beperkingen met betrekking tot beregenen in de toekomst is het belangrijk de kostbare beregeningsinstallatie en het beregenen zelf tijdig en vooral ook goed onder de loep te nemen.

Het voorkómen van schade aan de grasmat is dan ook belangrijk; een betrouwbaar en goed functionerend beregeningssysteem is daarbij essentieel gen en het meten van het volume vochtpercentage. Het beregeningssysteem kan vervolgens beter ingeregeld worden naar de plaatselijke behoefte. Het is belangrijk elk spelonderdeel apart te beoordelen en in te regelen, omdat de plaatselijke (microklimaat)condities sterk kunnen verschillen, net als de onderliggende constructies. Indien er specifieke problemen zijn in de omgeving (bv. schaduw) of in de constructie, moeten deze knelpunten eerst opgeheven worden voordat de beregening überhaupt kan worden ingeregeld. Om de specifieke omstandigheden, bijvoorbeeld rond de greens, systematisch in kaart te brengen (het SMART-principe), kan het kwaliteitshandboek golfbanen gebruikt worden. Per green staan daar de verschillende aspecten benoemd; deze worden gewogen en beschrijven de kwaliteit van de green. Links in het grijze kader staan de voorwaardenscheppende aspecten, waaronder ook de beregening. Deze grijze aspecten moeten dus eerst geoptimaliseerd worden!

Casper Paulussen

NiB ScanPro.com

Zo ontstaat direct en systematisch een goed baanoverzicht met mogelijke knelpunten, waarbij de beregening, in dit geval per green of deel daarvan, vervolgens apart kan worden beoordeeld en dan in het beregeningsysteem kan worden ingeregeld. De specifieke knelpunten (voorwaardenscheppende aspecten, het grijze vlak) moeten dus eerst worden opgelost, voordat de grasmat, bodem en speltechnische eigenschappen (groene en blauwe kaders in het schema) hierdoor verbeteren. Samenvatting (conclusies) De beregeningsinstallatie heeft een grote invloed op de kwaliteit en vitaliteit van de grasmat en ook op de visuele presentatie van de golfbaan. Het jaar 2018 heeft laten zien dat langdurige droogte kan leiden tot aanzienlijke schade aan de grasmat; het herstel zet vervolgens maar langzaam in. Het voorkómen van schade aan de grasmat is dan ook belangrijk; een betrouwbaar en goed functionerend beregeningssysteem is daarbij essentieel. Dat betekent niet dat er veel beregend moet worden,

Be social Scan of ga naar: www.greenkeeper.nl/article/29369/beregenengolfbaan

www.greenkeeper.nl

Renovatie potholebunker op GC Heiloo De potholebunker renovatie met kunstgras op Golfbaan Heiloo is onder deskundige leiding van Dennis van Bekkum en Peter Bobeldijk (beiden van De Enk) voltooid, met een fraai resultaat tot gevolg. Met hulp van club vrijwilligers werd de klus in drie dagen geklaard. Aangezien de oorspronkelijke bunker op hole 6/15 om de vijf jaar gerepareerd moest worden, werd er naar een definitieve en onderhoudsvrije oplossing gezocht.

2/2019

www.greenkeeper.nl

Indrukwekkende prestaties dankzij tetraploïden ProMaster Golf met 4turf speciaal ontwikkeld voor golfbanen 4turf is een nieuwe generatie tetraploïde Engels raaigras, dat beter bestand is tegen onder andere droogtestress en ziekten dan de diploïde rassen. Daardoor herstellen ze beter na een strenge winter of na een lange hete zomer, zoals die van 2018. Stilaan geeft het met 4turf verrijkte grasmengsel ProMaster Golf zijn visitekaartje af op menig golfbaan in de Benelux. Met dank aan de R&D-afdeling van DLF.

Grasgids en Stri-lijst leidraad bij graskeuze 'De R&D-afdeling van DLF is over meerdere landen verspreid, om de graszaden onder verschillende klimatologische omstandigheden te kunnen testen. Dat is de meerwaarde en tevens het sterke punt van DLF', vertelt Henri Caenen (accountmanager van DLF) aan Greenkeeper. 'ProMaster Golf bestaat uit een mengsel van Engels raaigras en roodzwenkgras. We baseerden deze keuze op de Grasgids en de STRI-lijst. Dit zijn de twee toonaangevende lijsten in de Benelux die wij als leidraad gebruiken, vanwege de vergelijkbare klimatologische omstandigheden waaronder de rassen getest zijn.'

Auteur: Jeroen Poldermans

Diepe wortelstructuur zorgt voor betere prestaties 4turf zorgt ervoor dat de grassen dieper wortelen. Diepere beworteling betekent: beter herstel na langdurige droogte, in een schraal voorjaar, snellere ontkieming bij lagere temperaturen en langere doorgroei in het najaar. Daarnaast zorgt ProMaster Golf voor een betere ziekteresistentie dan andere mengsels. Het mengsel levert een stevige mat op die je korter kunt maaien. Het geheim van tetraploïden

2/2019

VOORDELEN PROMASTER GOLF OP EEN RIJ: • duurzaam • goede prestaties bij lage input • sterkere vestiging • verbeterde droogtetolerantie • hoger herstellend vermogen • superieure prestatie onder koude omstandigheden • uitstekende ziekteresistentie • goede betredingstolerantie • mooiere kleur schuilt in het verdubbeld aantal chromosomen (28) ten opzichte van diploïden. Daardoor herstellen de grassen zich beter en kan flexibeler worden gezaaid. De greenkeeper kan daardoor beter het zaaimoment uitkiezen. Tetraploïde grasrassen scoren hoog Greenmix is een toeleverancier voor sportvelden en golfbanen op het gebied van meststoffen, graszaden en aanverwante producten en als zodanig één van de dealers van de producten van DLF. Greenmix adviseert bij de aanschaf en samenstelling van grasmengsels,

3 min. leestijd

ACHTERGROND verdiept. Op die berg vrijgekomen kanaalzand werd golfbaan De Woeste Kop aangelegd. Onze baan ligt daardoor zeven meter boven zeeniveau op een ondergrond van zand. Daardoor valt het niet mee hier een gezonde golfbaan te houden. Minder of meer bemesten is voor ons niet zo belangrijk, de hoofdzaak is dat de mat dichtgroeit. Rob Hoekstra heeft ons aanbevolen een mengsel met een verhoogd concentraat (50%) 4turf te nemen. We zijn op dat aanbod ingegaan en tot nu toe pakt dat prima uit.'

Henri Caenen

o.a. ook ProMaster Golf. Accountmanager Rob Hoekstra vertelt Greenkeeper dat het bedrijf met ProMaster Golf gezien het schrale najaar en de kurkdroge zomer tot nu toe uitstekende resultaten heeft geboekt. 'De golfbanen die ingezaaid zijn met tetraploïde grassoorten, scoren hoog qua herstel. De diepe wortelstructuur veroorzaakt een stabielere waterhuishouding en reduceert daardoor de noodzaak tot besproeiing. Daarnaast nemen de grassen meer voeding op en heeft het gras minder bemesting nodig.’ Bemesting 'Wij gebruiken een gecoate meststof die langer doorwerkt. Het herstellend vermogen is indrukwekkend, mede dankzij de milde winters die we hebben gehad. De trend op golfbanen is om meer vloeibaar te bemesten. Dit geldt zeker voor greens en tees; voor fairways zetten we nog steeds veelal granulaire bemesting in. Twee keer per jaar bemesten is meestal het maxi-

Golfbaan voor gebruik Promaster Golf

Rob Hoekstra

mum, alhoewel dat afhankelijk is van de ondergrond. In België ligt dat gebruik hoger, want daar willen ze meestal groenere golfbanen dan in Nederland. Gemiddeld gebruiken we met het mengsel ProMaster Golf zo’n 50 kg stikstof per jaar', aldus Rob Hoekstra. Monocultuur voorkomen Golfbaan De Woeste Kop in Axel wordt onderhouden door de Greenkeeper of the Year 2018, Arjen Westeneng. De desastreuze zomer van 2018 met het daaropvolgende droge najaar veroorzaakte veel grasverlies bij de Zeeuwse golfclub, wat leidde tot de inzaai van het mengsel ProMaster Golf. 'Wij zijn niet overgegaan op ProMaster Golf, maar hebben het wel toegevoegd aan ons grasbestand. Met meerdere grassoorten wil ik monocultuur voorkomen', legt Arjen uit. Ondergrond van zand 'Ooit is het kanaal tussen Terneuzen en Gent

Conclusie We vragen Arjen Westeneng naar zijn conclusie. 'Terwijl de winterkleuren nog niet zijn verdwenen, besproeien we de baan momenteel (in april) volop. We zijn hier in Zeeuws-Vlaanderen genoodzaakt dat te doen met licht brak water, maar het blijkt dat het mengsel daar goed tegen kan. De hergroei is indrukwekkend! Ik kan ProMaster Golf echt aanbevelen, maar ik ben wel benieuwd hoe het zich houdt na een volgende hete zomer.' Voor meer informatie: www.dlf.nl/graszaadteelt www.greenmixgolf.com www.dewoestekop.nl

Be social Scan of ga naar: www.greenkeeper.nl/article/29361/indrukwekkende-prestaties-dankzij-tetraploden

Golfbaan na gebruik Promaster Golf www.greenkeeper.nl

Op de Wouwse Plantage gaan golf en natuurbeheer hand in hand Greenkeepen in harmonie met de omgeving Met zijn veertig dienstjaren hoef je René Deelen niets meer te vertellen over gras. De hoofdgreenkeeper van golfbaan de Wouwse Plantage gebruikt sinds een paar jaar greensmaaiers van Toro en is daar zeer tevreden over.

Auteur: Mischa Bijenhof

2/2019

Prachtig bosrijk is het er, op de uitgestrekte landerijen tussen Bergen op Zoom en Roosendaal. René Deelen (56 jaar) houdt van dit landschap, al maakt het zijn werk er niet makkelijker op. Want een greenkeeper die een boom ziet, ziet vooral de schaduw van die boom. En schaduw, daar houdt gras niet van. ‘Licht en lucht, daar gaat het om’, zegt Deelen. ‘Dat wij in een bosrijk gebied zitten, levert voor greenkeepers meer problemen dan voordelen op. Maar het is natuurlijk wel prachtig mooi.’ Hij probeert zich zo goed mogelijk te voegen naar de natuurlijke omstandigheden. De enorme hoeveelheid dennennaalden op het gras bijvoorbeeld, daar heeft Deelen een oplossing voor. ‘Die naalden haken zich vast aan het gras, dus we gebruiken een zwiepstok, een fiberglas stok

waarmee we over het gras zwiepen. Meteen daarachter loopt iemand met een bladblazer. De zwiepstok wipt de naalden eventjes van het gras, en zodra er lucht onder komt blazen we ze weg.’ De bosrijke ligging van de Wouwse Plantage noopt tot meer extra werk: tijdens de stormachtige weken in maart moest het voltallige greenkeepersteam van zes man sterk – in de zomermaanden komt er een zevende man bij – dagenlang afgevallen takken sprokkelen. ‘We hebben ook al een paar bomen moeten verzagen die omgewaaid waren. Het werk staat nooit stil; dat is ook het mooie.’ Weinig onderhoud Regelmaat is er ook: elke dag om zeven uur wordt er gemaaid. Daarvoor gebruiken Deelen

4 min. leestijd

MAN & MACHINE

en zijn team twee Toro Triflex 3400-maaiers, met een dieselmotor en hydraulische messenkooien. ‘Ik heb ook elektrische maaiers gebruikt, en hybridemaaiers, maar die bevielen mij niet’, zegt Deelen. ‘Daar kan zoveel aan kapotgaan; die machines hebben allerlei sensoren waardoor ze heel storingsgevoelig zijn. En je kunt er zelf niets aan repareren. Het is net als bij auto’s: vroeger kon je, als je een beetje handig was, best veel aan je eigen auto doen. Tegenwoordig moet je er eerst een laptop aan hangen. De Toro-maaiers die ik nu heb, vragen nauwelijks onderhoud.’ En veel doet Deelen zelf. ‘Als hij zijn uren gemaakt heeft, kunnen we zelf de olie en eventueel wat lagers vervangen. Het slijpen van de messen besteed ik uit, dat is te specialistisch. Maar verder hoef je er nooit wat aan te doen. Er zitten niet eens smeernippels op.’ Zijn twee maaiers zijn respectievelijk twee en drie jaar oud en hebben wat Deelen betreft hun geld ruimschoots opgebracht. ‘Ik hou de kosten nauwgezet bij; dat deed ik bij alle vorige

maaiers ook. De Toro kost wat meer dan sommige andere maaiers, maar heeft veel lagere onderhouds- en reparatiekosten.’ Omdat de greenkeepers van de Wouwse Plantage zeven dagen in de week maaien, komt er per maaibeurt weinig gras vanaf. Het beetje maaisel dat de dagelijks ronde oplevert, wordt nagenoeg in zijn geheel opgevangen door het maaiselopvangsysteem, zegt Deelen. ‘Er blijft vrijwel niks achter, dus we hoeven na het maaien ook niks op te ruimen. Dat is prettig, zeker omdat wij ’s morgens vroeg maaien als er nog dauw op het gras ligt. Dat zou vroeger hebben geleid tot allemaal natte plakken maaisel op het gras, maar deze machine ruimt dat netjes op. Daarnaast heeft hij een zeer mooi maaibeeld, bijna te vergelijken met dat van een handmaaier.’

DE MACHINE De Toro Triflex-serie bestaat uit vier modellen die naar wens van de gebruiker leverbaar zijn met benzine- of dieselmotoren en voorzien zijn van hydraulische of elektrische messenkooien. Het maaihoogtebereik ligt tussen de 1,6 en 7,5 millimeter en de maaibreedte is voor alle modellen 150 centimeter. Alle maaiers zijn voorzien van stuurbekrachtiging en hebben een maaisnelheid van maximaal 8 kilometer per uur. De transportsnelheid bedraagt 16 kilometer per uur en met een brandstoftank van 22,7 liter is onder alle werkomstandigheden een grote actieradius haalbaar. Het gewicht van de Toro Triflex-maaiers ligt, afhankelijk van het model, tussen de 526 en 638 kilo.

Beperkingen Sinds hij hoofd greenkeeper is, maait hij trouwens niet meer zoveel zelf. Wat dat betreft

‘Dat wij in een bosrijk gebied zitten, levert voor greenkeepers meer problemen dan voordelen op’ www.greenkeeper.nl

Krijg grip op de Green Deal

Beperk nutriĂŤnten uitspoeling met:

www.icl-sf.nl

Krijg grip op uw water met de nieuwste ICL technologie:

ACTUEEL DE BAAN De in 1973 opgerichte Golfclub Wouwse Plantage ligt op een landgoed van circa 900 hectare. Het gebied, dat oorspronkelijk bestond uit moeras en veengronden, werd aan het eind van de middeleeuwen aangeplant ten behoeve van de houtproductie. Nadat het rond 1800 aan de staat ten deel viel, kwam het landgoed vrij snel daarna weer in particuliere handen. Een aantal van de monumentale gebouwen op het landgoed heeft inmiddels de status van rijksmonument. De golfclub heeft op dit moment ongeveer duizend leden.

‘Ik wil geen geel gras zien op mijn golfbaan. We pompen hier zelf grondwater op van negentig meter diepte’ is er veel veranderd sinds Deelen op zijn zeventiende in dienst kwam van de Wouwse Plantage. Hij leerde het vak van zijn vader, de nu 89-jarige Rikus Deelen, de eerste greenkeeper van de in 1973 gestichte golfbaan. Zoon René leerde het vak bij Golfbaan Toxandria in Molenschot, een van de oudste golfbanen van

Nederland. ‘Ik wist niks van gras’, vertelt Deelen. De golfsport is sindsdien flink veranderd, ook op Deelens baan. ‘Het is allemaal wat vlotter geworden. Jongere mensen, meer vrouwen. En de sport is commerciëler geworden.’ Dat blijkt bijvoorbeeld uit de grootschalige renovatie van de Wouwse Plantage, die inmiddels bijna is

afgerond. Kosten noch moeite worden gespaard om de baan te laten voldoen aan de eisen van de hedendaagse golfers. Er zijn bomen gekapt en een rechte sloot werd omgetoverd tot een fraai meanderend beekje. Alles uiteraard binnen de beperkingen die een golfbaan in een natuur- en stiltegebied nu eenmaal kent. ‘Het brengt veel werk met zich mee’, aldus Deelen. ‘Het gebruik van bestrijdingsmiddelen bijvoorbeeld, dat wordt steeds meer beperkt. We hebben het al met tachtig procent verminderd. En een boom kappen kan niet zomaar meer, want daar kunnen spechten of eekhoorns in nestelen. Maar onze klanten betalen veel geld om hier te kunnen golfen en verwachten daar ook wel wat voor, dus ik moet steeds nieuwe dingen verzinnen om de greens mooi te houden.’ Zo zet Deelen schapen in om de rough onder de bomen te verschralen. En afgelopen zomer was de aanhoudende droogte de grootste natuurlijke vijand van de greenkeepers op de Wouwse Plantage. ‘We hebben toen veel gesproeid’, zegt Deelen. ‘Ik wil geen geel gras zien op mijn golfbaan. We pompen hier zelf grondwater op van negentig meter diepte. Daarmee hebben we de zomer doorstaan.’

Be social Scan of ga naar: www.greenkeeper.nl/article/29363/op-dewouwse-plantage-gaan-golf-en-natuurbeheerhand-in-hand

www.greenkeeper.nl

NGA-Nieuws

Woord voorzitter… Terwijl ik dit stukje schrijf, zijn net de Provinciale Statenverkiezingen achter de rug, met uitslagen waarmee de politiek geen rekening gehouden heeft, denk ik. Wat mij vooral opvalt: hoewel de maatschappij en de politiek steeds meer lijken te polariseren, is er één onderwerp waarover de politiek het redelijk eens is, en dat is duurzame energie. Nou ja, niet heel de politiek. Het blijkt dat er nog een of twee partijen geloven dat de opwarming van de aarde een hoax is, als ik de debatten op tv moet geloven. Deze partijen zullen ook tegen windmolens en zonnepanelen zijn, mochten ze aan de macht komen. Een vreemde stellingname, als je het mij vraagt.Volgens mij maakt het niet uit of de klimaatverandering wel of niet waar is. Het ontwikkelen van windmolens en zonnepanelen is per definitie goed voor de werkgelegenheid en het terugdringen van de CO2-uitstoot en maakt ons onafhankelijker van energie- en gasinvoer uit andere landen. Wie kan er nu tegen deze ontwikkelingen zijn? Wat dichter bij huis zie ik dezelfde trend, namelijk met het oog op de Green Deal. Er zijn gelukkig heel veel greenkeepers verantwoord aan het greenkeepen en dat is pure winst voor onze sector. Ik kom echter nog steeds greenkeepers tegen die dingen roepen als: • Waarom moeten wij het beste jongetje van de klas zijn (laat ze focussen op de boeren)? • Andere golfbanen doen er niets aan en spuiten zich een slag in de rondte. • Waarom zit de Golfalliantie zo hard op de nullijn? • Het kan niet, het kan niet, het kan niet en daarmee basta. • Ik maak me niet druk, het komt er toch niet van! Wat ik dan probeer te vertellen, is hetzelfde als bij de zonnepanelen en de windmolens. Ook al geloof je een of meer van deze kreten, wat voor kwaad kan het als we verduurzamen? Ik zie de afgelopen jaren: • veel greenkeepers opfleuren en trotser worden, niet omdat ze stimp 10 hebben en nog wel moeten spuiten, maar omdat ze weer 5 procent meer struis of roodzwenk hebben, • het perspectief van de golfer veranderen, doordat de greenkeeper een steeds beter verhaal heeft, • meer eensgezindheid onder greenkeeping dan ooit tevoren, • enz., enz. Wie kan hier nu tegen zijn? En o ja, die veelbesproken nullijn komt niet van de Golfalliantie. De overheid vertelt ons keer op keer dat de nullijn het streven is, en omdat de Golfalliantie goed zijn best doet voor de overheid, boeken we resultaten voor onze achterban. Was de Golfalliantie er niet geweest, dan zaten we nu al op de nullijn. Natuurlijk zijn er nog enkele banen die er lak aan hebben, maar focus op jezelf en word beter, slimmer, kundiger en trots. Het beste jongetje van de klas is geen loser; hij is op weg naar een betere toekomst, in tegenstelling tot de raddraaiers van de klas. Met vriendelijke groeten, Jannes Landkroon

Agenda / save the date

NGA-lidmaatschapsvoordeel

18 mei: NGF Bird Watching Day 17 juni: Barenbrug Golfdag

Als lid van de NGA ontvang je het blad Greenkeeper. Dit voordeel breiden wij uit. Wil je in de plaats van Greenkeeper het blad Fieldmanager ontvangen? Geef het aan ons door; stuur een mail naar: info@ngagolf.nl

Geslaagden assistent-hoofdgreenkeeper Namens het bestuur en de leden van de NGA: alle gediplomeerden gefeliciteerd met het behalen van jullie assistent-hoofdgreenkeepersdiploma.

2/2019

Peter Bobeldijk – uitdagingen ‘koetelen’ De NGA interviewt haar (nieuwe) leden, met als doel elkaar te leren kennen en te inspireren. Auteur: Monique Madsen De laatste twee jaren heb je met jouw collega’s van regio west twee zeer geslaagde kennisdagen georganiseerd. De NGA is trots op haar leden, trots op leden die zich inzetten voor alle collega’s. Wat is jouw motivatie om je in te zetten voor de NGA? Ik wil het vak greenkeeping graag promoten, voor mensen die al werkzaam zijn in dit veld, maar ook voor degenen die er wat meer van willen weten en misschien het vak ambiëren. Ik heb zelf veel aan mijn actieve rol als regiohoofd. Ik ervaar meer openheid bij deelnemers. Ze komen naar mij toe omdat ik zo’n dag organiseer. Ze spreken me eerder aan dan wanneer ik als toehoorder aanwezig ben. Het voordeel daarvan is dat ik veel meer kennis opdoe en meer mensen ontmoet. Kennis delen zit in mijn DNA. Ik ben opgegroeid in de agrarische wereld; we hadden een bollenbedrijf thuis. Ik heb van huis uit geleerd de handen uit de mouwen te steken, altijd een helpende hand te bieden. Ik ben wel een beetje een workaholic. Ik heb geleerd goed te communiceren, vooral met het thuisfront. Uitleggen waarom ik zoveel dingen doe, is een must. Hierdoor is er begrip en is iedereen happy. Door happy te zijn, een helpende hand te bieden en door mijn vriendelijke houding, enthousiasmeer ik anderen, bijvoorbeeld voor het vak. Vertel eens iets over jezelf. Wat zijn bijvoorbeeld je activiteiten naast je werk? Dit jaar word ik 50 jaar! Ik ben getrouwd met Ilona en samen hebben we twee zonen van 14 en 16 jaar. Ik vind het erg leuk om mijn kinderen te helpen met schoolwerk en ben actief bij de voetbalclub waar zij spelen. Na zelf 38 jaar gevoetbald te hebben, golf ik nu af en toe. Deze winter heb ik meegedaan aan de competitie. Ik ben trots op ons team: we hebben de eerste prijs gewonnen. Om de overwinning te vieren, gaat het geoliede team een aantal dagen naar Catalonië, onder andere om onze golfskills verder te verbeteren. En over uitdagingen gesproken, onlangs ben ik gevraagd aan te sluiten bij een vriendenkaartclub. ‘We fietsen soms ook met

elkaar.’ Prima. ‘We gaan ook weleens een weekendje weg.’ Prima. ‘We gaan met Pinksteren naar België.’ Prima, beetje fietsen langs de kust … ‘Nou, we hebben ons en jou ingeschreven voor Luik-Bastenaken-Luik.’ Help! Ook deze uitdaging ga ik niet uit te weg. ‘Ik heb het nog nooit gedaan, dus ik denk dat ik het wel kan’, aldus Pippi Langkous. Hoe ben je in aanraking gekomen met het greenkeepersvak? Na de agrarische school (twee tweejarige opleidingen) heb ik mijn diploma vakbekwaam hovenier gehaald.Vervolgens ben ik in dienst gegaan en heb ik gekozen voor de mariniersopleiding: van gevechtstraining tot hindernisbaan, van kompasoefening tot onderhoud materiaal. Doorzetten, uitdagingen aangaan en positief blijven zijn eigenschappen die ik tijdens deze opleiding verder heb ontwikkeld. Na deze geweldige tijd koos ik ervoor om als hovenier terug te keren en werkte ik in de winter thuis in ons bollenbedrijf.Via een klasgenoot kwam ik in 1992 terecht bij Oranjewoud en startte ik op Golfbaan Spaarnwoude. Het werk op de golfbaan vond ik zo leuk, dat ik in 1994 de greenkeepersopleiding bij IPC ging volgen. Bertus Gibcus, docent IPC, introduceerde mij bij de NGA. Lid worden was vanzelfsprekend. In 1995 ging ik werken bij KWS Sport, later Groenewoud Sport en Recreatie. De Amsterdamse Golfclub was mijn werkplek. In 1996 hielp ik bij de aanleg en het onderhoud van de nieuwe golfbaan op Texel. Ik woonde net samen met mijn huidige vrouw en zij ging er gelukkig mee akkoord dat ik door de week op het schapeneiland bivakkeerde. Dat jaar werd ik regiohoofd bij de NGA, want als ik wil dat er kennisdagen georganiseerd worden in mijn regio, moet ik niet aan de kant blijven zitten en wachten, maar zelf de mouwen opstropen. Zo geschiedde.Van 1997 (het jaar waarin ik mijn hoofdgreenkeepersopleiding volgde en afrondde) tot 2006 was ik werkzaam op de Amsterdamse Golfclub. In 2006 kwam ik terecht bij ’t Regthuys in Winkel. Ik werd benaderd om te helpen deze golfbaan aan te leggen. Dankzij intensieve voorbereiding kon ik de geplande renovatie op de Amsterdamse goed overdragen. Momenteel werk ik voor De Enk op Heiloo, De Arena en The Old Course. Het is een uitdaging om de werkzaamheden op deze verschillende locaties goed te laten verlopen. Deze jas past me als gegoten. Het houdt me scherp, fel en actief. Wie is je grote voorbeeld, op wie ben jij trots? Engel IJff (Spaarnwoude), Gerard Koster (Amsterdamse GC) en Rob Spruit (Noordwijkse) hebben mij vaktechnisch heel veel geleerd. Doordat ze mij een kijkje in hun keuken lieten nemen, wat er goed en minder goed gaat, heb ik me verder kunnen ontwikkelen. Heb je een lijfspreuk? Het dialect dat op Texel wordt gesproken, lijkt op West-Fries. Als Hans Witte, hoofdgreenkeeper op Texel, voor mij een lastig klusje had, zei ik altijd: ‘Ik ga lekker koetelen, dan komt het goed.’ Moeilijk werk maak je makkelijk. Wat moet de lezer bijblijven na het lezen van dit interview? Als je anderen positief benadert, worden de mensen om je heen ook positief. Zwaaien kost niets. Blijven volhouden!

H O L L A N D S C H E

GREENKEEPING M A A T S C H A P P I J

Oudendijk 94 | 4285 WL Woudrichem | + (0) 613967207 | hans@hgmgolf.nl | www.hgmgolf.nl

De Enk groen & golf... de Vernieuwers

G O L F O N D E R H O U D | 2.O De toekomst van golfonderhoud Golfbaanonderhoud van de toekomst_

een

drone

die

maait, meet en mest_ snel, stil

schoon_

idee

van

de Enk_ ver weg?_ dichterbij dan je denkt_ en als het zover

is_

Enk

eerste om â&#x20AC;&#x2DC;m te produceren en in te zetten_ intussen blijven nen

stevig

met op

onze de

be-

grond_

houden we die passie voor groen_ in

lopen

techniek_

voorop

blijven

gedreven in vakmanschap_ vandaag_ morgen _ altijd.

De vernieuwers van De Enk groen & golf Meer weten over de Vernieuwers? T:

0317-72 70 00 (Gerar d van der Werf)

www.deenkgroenengolf.nl info@deenkgroenengolf.nl

NGA-Nieuws

NGA-regiodag bij Kraakman Perfors De presentatie ‘Reel science and optimum cut technology’ is een introductie die door Arjen Spek van Milati namens Foley United in heel Europa voor de desbetreffende greenkeepersassociaties wordt toegelicht. Het onderwerp tijdens deze NGA-regiodag, gehouden op 28 maart 2019 bij Kraakman Perfors te Voorhout, was ‘Scherp richting Green Deal’. De doelstellingen zijn hetzelfde, namelijk: • Beter begrijpen waarom de fabrikanten Jacobsen, John Deere en Toro de maaiunits ontwerpen zoals ze op de markt gebracht worden. • De voordelen begrijpen van het onderhouden van de maaiunits zoals ze aangekocht zijn. Zaken als quality of cut, aftercut appereance, cilindrisch slijpen, agressiviteit van het ondermes, frequency of clip zijn een paar van de onderwerpen die tijdens deze presentatie naar voren kwamen. De terugkoppeling van de bezoekers was heel praktisch en bevestigde dat educatie door leveranciers belangrijk is voor de greenkeepers- en fieldmanagersmarkt. Interessant was dat tijdens deze dag een aantal vakmensen uit het sportonderhoud aanwezig was.

PTC is blij met Melspring De NGA is verheugd dat het contract door Melspring is verlengd. Onderstaand een aantal vragen aan commercieel directeur Johannes Tuinhof. 1 Wat vind je van PTC? Ik vind het belangrijk dat er vanuit de sector constant gestreefd wordt naar ontwikkeling en innovatie. Om dit te realiseren, heb je gedreven en gemotiveerde mensen met kennis nodig. PTC is een middel om mensen samen te brengen die allemaal dit doel nastreven. 2 Waarom heeft Melspring ervoor gekozen om PTC te ondersteunen (en het contract te verlengen)? Melspring/Olmix wil dit initiatief ondersteunen, omdat we als organisatie ook producten maken die niet tot de standaard behoren. Wij zijn er ook bij gebaat om goed opgeleide mensen als gesprekspartner te hebben. Dit initiatief van de NGA is een goed platform om als sector

(greenkeepers en toeleveranciers) samen handen en voeten te geven aan de kennisontwikkeling. 3 Waarin zouden we elkaar in de toekomst kunnen versterken? Melspring/Olmix wil graag met betrokkenen van NGA/PTC om de tafel, om gezamenlijk te kijken hoe we de toekomstige agenda gaan invullen. Wij denken bijvoorbeeld aan kennisuitwisseling, productontwikkeling en eventueel gezamenlijk optrekken richting overheden en instanties.

NGA-sponsorlijst De NGA kan niet zonder leden en ook niet zonder sponsors. Gelukkig hebben we bij de NGA vele sponsors uit verschillende branches, zoals: Golfbaantoebehoren en overall leveranciers: Dutch Golf-Supplies, Duchell, Eurofins, Xpert4Growth, Husqvarna, Vos Capelle, Oxland, ProGrass, Range King,Vitagro, Liber Greenkeeping, Fullriver Europe. Golfbaanaanleg en -onderhoud en consultancy: A.H.A. de Man, Buiting Advies, De Enk Groen&Golf, Has Kennis Transfer, I.P.C. Groene Ruimte, J. de Ridder, Jos Scholman, Mobarn, NGF, NLadviseurs, Praktijk Centrum Sport & Golf ,VGR Groep, Vos Ruinerwold Golf, Oosthoek Groep. Graszaden: Barenbrug Holland, DLF.

Meststoffen/gewasbescherming/bezandingsmateriaal: Bayer Environmental Service, Compo Expert, DGP Getros Handelsonderneming, Heicom, ICL Specialty Fertilizers, Koers, Melspring, GreenMix, Aqua-Aid. Beregening: Aquaco, Bas van Oosterhout, Smits Leading Water Solutions, Verhoeve Watertechniek. Machines: Belrobotics, C. v.d. Pols & Zn, DBS Maaitechniek, Gebr. Bonenkamp, GKB Machines, Jean Heybroek, Milati Grass Machines, Kraakman Perfors B.V., Maredo, RDM Parts. Kleding (PBM), gereedschap, mest en graszaad: Vitagro,Vos Capelle.

Hoe hou je de green groen als de zomer uit is op geel? Wetting agents voor optimaal watermanagement Wetting agents zijn stoffen die het vochtgehalte in de toplaag van grasvegetatie reguleren. Bij droogte wordt vocht langer vastgehouden in de toplaag, bij een overschot aan water wordt het teveel aan water juist afgevoerd naar diepere lagen. De belangrijkste leveranciers van wetting agents (ProGrasS, Vos Capelle en ICL Specialty Fertilizers) vertellen over de werking van hun producten. De afgelopen vijftien jaar is er veel veranderd op dit gebied en de ontwikkeling van wetting agents staat niet stil. Auteur: Frank Blaauboer

2/2019

Watermanagementproducten heb je in allerlei vormen; daar zit veel technologie achter: moleculaire technologie. Soms bestaat een wetting agent uit één werkzame stof, een andere keer uit meer stoffen (blends).

√ Component 1: voor het snel bevochtigen van droge grond en het afvoeren van overtollig water uit verzadigde grond. Verhelpt droge plekken onmiddellijk en bevochtigt de grond. √ Component 2: verwijdert overtollig water voor langere tijd uit het profiel. Verlaagt de oppervlaktespanning en aantrekkingskracht van watermoleculen onderling, waardoor water beter wordt verspreid en infiltreert. Dit effect verbetert de neerwaartse afvoer van overtollig water uit de wortelzone, terwijl tegelijkertijd de opwaartse stroom van capillair water afneemt. √ Component 3: houdt op de juiste plekken voldoende water vast. Verhelpt droogteplekken in vilt, die niet vochtig worden zonder dat dit vilt permanent (te) vochtig blijft. De plekken drogen weer uit, net als andere delen van de grasmat, maar het water zal deze plekken snel opnieuw bevochtigen.

In 2018 kwam ProGrasS op de markt met Tournament-Ready, met drie belangrijke componenten, vertelt Timmerman:

Eén molecuul (penetrant) zorgt ervoor dat het product in de bovenste laag van het profiel blijft. De werkzame stoffen zitten daardoor

Mark Timmerman van ProGrasS (voluit Professional Grass Service) in Barneveld heeft moeite met de naam wetting agents. ‘Die suggereert dat wat droog is, nat gemaakt wordt, maar dat is te kort door de bocht. Ik gebruik liever het woord watermanagementproduct, omdat dit de lading beter dekt. Het ene moment wil je een tekort aan water in de toplaag van grasvegetatie voor recreatief gebruik voorkomen; op een ander moment wil je een teveel aan water afvoeren.’ ProGrasS is ongeveer dertig jaar geleden begonnen met dit soort producten op golfbanen, met name op de greens, die extra gevoelig zijn voor droogte.

5 min. leestijd

WETTING AGENTS

Wetting agents ontstonden doordat greenkeepers last kregen van droogteplekken op greens van golfbanen. uitgevaardigd. Een ander positief neveneffect van moderne wetting agents is dat door goed watermanagement in de toplaag gewenste grassoorten meer kans hebben, en ongewenste grassen en onkruidsoorten juist minder.

iets lager. ‘We hebben namelijk ervaren dat de bovenste centimeters van een grasoppervlak te vochtig bleven. Greenkeepers doen er in het kader van ziektemanagement alles aan om die bovenste centimeter wat droger te houden.’ Wetting agents ontstonden doordat greenkeepers last kregen van droogteplekken op greens van golfbanen. Er waren wel producten (met een andere chemische samenstelling dan wetting agents) die konden zorgen voor een snel herstel van het gras op de green, maar wetting agents zijn bedoeld om dit soort droogteproblemen te voorkomen. Er is een ontwikkeling gaande in Nederland dat dit soort producten ook wordt toegepast op fairways van golfbanen en sportvelden in stadions. Vroeger liep men na beregening van dit soort velden bij het onderhoud tegen problemen aan. Door de inzet van wetting agents hoefde er minder te worden beregend. Dat kwam goed uit, want tijdens lange droogteperiodes in Nederland, zoals in de zomer van 2018, werden beregeningsverboden

Hydrofobie Dit soort producten wordt toegepast op een zandrijke ondergrond, omdat zandkorrels ‘hydrofoob’ (waterafstotend) zijn. Vergelijk het met de uitgedroogde grond van een kamerplant. Geef je die pas na drie weken droogte water, dan stroomt het water erlangs en neemt de grond niets op. Die hydrofobie komt ook voor bij een grasmat. Op een grasspriet zit een vettig laagje. Als je gemaaid gras laat liggen, komt dat vettige ook in de toplaag terecht en veroorzaakt daar waterafstotendheid. Bij hittestress scheiden ook wortels die vettige stoffen af. Die komen terecht op het oppervlak van zandkorrels, waardoor die geen water meer opnemen. Door het toepassen van moderne wetting agents wordt die hydrofobie opgeheven.

Bart van Kollenburg van Vos Capelle in SprangCapelle zet het assortiment wetting agents van zijn bedrijf op een rij. Je kunt ze in twee categorieën indelen, zegt hij: ‘De eerste bestaat uit de producten die water vasthouden. Die zet je in periodes van droogte in om het vocht in de toplaag beschikbaar te houden voor de grasplant. De tweede categorie bestaat uit producten die het water verdelen in de toplaag en het overschot aan vocht afvoeren naar diepere lagen. Dat zijn waterpenetranten.’ Van beide categorieën zijn er twee varianten, opgebouwd uit 2D- of 3D-moleculen. 2D-moleculen zijn eenvoudige lineaire moleculen, 3D-moleculen hebben de vorm van kristallen. De 3D-variant heeft een langere werking en deze 3D-molecuulstructuur is door Aqua-Aid gepatenteerd. ‘Eigenlijk is de 2D-versie oude technologie’, vindt Van Kollenburg. ‘Die werd vijftien jaar geleden al op de markt gebracht. Dit type wetting agents – de zogenaamde coblock-polymeren – zou je eigenlijk niet meer moeten willen toepassen.’ De nieuwe generatie bestaat uit 3D-producten, die pas enkele

'Als Vos Capelle werken wij volgens het gezondegras concept. Te veel vocht in de bodem zorgt voor schimmels; dat is ongezond voor gras planten en het zorgt voor bodemproblemen. In een droge periode wil je wel vocht vasthouden, maar niet te veel. In een natte periode (oktober) wil je juist van je vocht af.' Bart van Kollenburg

Vos Capelle

www.greenkeeper.nl

'De nieuwe generatie bestaat uit 3D-producten, die pas enkele jaren beschikbaar zijn'

jaren beschikbaar zijn. Dit zijn Aqua-Aid OARS HS (organic acid redistribution system hydrating surfactant), dat vocht vasthoudt, en Aqua-Aid OARS PS (waarbij PS voor penetrating surfactant staat), dat de waterpenetratie verbetert en humuszuren oplost (OARS). Deze producten kunnen gemengd worden, waardoor je een eigen mix kunt maken, passend bij de lokale omstandigheden, van water afvoeren en water vasthouden. Bij de toepassing van wetting agents is het slim om de oorzaak van de waterafstotendheid aan te pakken, niet alleen tijdelijk te verdoezelen. Met de OARS-technologie kun je de organische coating om een zandkorrel die de waterafstotendheid veroorzaakt (het waslaagje, bestaande uit onder andere wortelrestjes en suikers) daadwerkelijk van de zandkorrel losweken en laten uitspoelen naar diepere lagen. Ook Vos Capelle past deze producten toe op golfbanen en stadionvoetbalvelden, maar ook bij amateurtopclubs. Als variant op de 3D-surfactants van Aqua-Aid wijst Van

'De Green Deal Sportvelden richt zich op chemische middelen voor onkruiden schimmelverdelging. Watermanagement zorgt voor een betere grasmat, die bijvoorbeeld ook minder vatbaar is voor schimmels en onkruid. In dat kader past Tournament-Ready dus zeker in het Green Deal-beleid voor bodemverbetering bij sportvelden'

Mark Timmerman

2/2019

Vos Capelle

Kollenburg op PBS150; dat is een wetting agent die 150 dagen werkt. Van Kollenburg: ‘Die is heel geconcentreerd en zo stroperig dat hij bijna niet uit de kan komt. Die gebruiken we onder andere op fairways van golfbanen. Hij doet vijf maanden zijn werk. Moderne surfactants helpen het watergebruik te verminderen. Recent onderzoek door Penn State University in de VS heeft aangetoond dat met de 3D-surfactants minimaal 30 procent op water bespaard kan worden. Dat is niet onbelangrijk in een tijd waarin water schaars wordt en vaak ook slechter van kwaliteit.’ Ballastzouten De wetting agents van ICL Specialty Fertilizers in Waardenburg hebben als verzamelnaam H2Pro. Dit is een samenstelling voor watermanagement door professionals, legt salescoördinator Twan van Wijk uit. ICL heeft vijf jaar geleden Amega Sciences overgenomen. Dat is een bedrijf in Engeland dat wereldwijd wetting agents produceert en verkoopt. Van Wijk: ‘Wij hebben in 2018 de vernieuwde H2Pro-lijn op de markt gebracht. Dit is het product van

WETTING AGENTS

De producten die het meest opvallen zijn H2Pro TriSmart en SaltSmart

‘Met het oog op de Green Deal heeft ICL H2Pro DewSmart ontwikkeld, een antidauwproduct voor gras. De kans op schimmels wordt hiermee verlaagd, omdat de blad natheid verminderd wordt. Met goed integraal grasmanagement kun je de inzet van chemicaliën voorkomen. En dat is natuurlijk duurzamer’

Twan van Wijk

Vos Capelle

jarenlang onderzoek, onder andere in Engeland en Azië. De producten die het meest opvallen, zeker voor golfbanen, zijn H2Pro TriSmart en SaltSmart. Het eerste is bedoeld voor het voorkomen en oplossen van droogteproblemen; het tweede wordt toegepast waar verzilting plaatsvindt, dus met name in kustgebieden. Het irrigatiewater is daar zout en ophoping van deze ballastzouten zorgt voor problemen in de toplaag. Met SaltSmart kunnen ballastzouten uit de toplaag van greens weggedraineerd worden.’ Behalve wetting agents voor de zomer, die voor een optimale vochtverdeling in de toplaag zorgen, heeft ICL ook de winter-variant H2Pro FlowSmart, oftewel de penetranten. Deze penetranten volgens de nieuwste technologie zorgen ervoor dat overtollig water uit de toplaag wordt afgevoerd. Green Deal Sportvelden Met de Green Deal Sportvelden hebben diverse organisaties zich verplicht tot het uitfaseren van pesticiden op en rond sportvelden. Hoe moeten we het gebruik van wetting agents zien in dit kader? We vroegen het de drie heren.

Be social Scan of ga naar: www.greenkeeper.nl/article/29367/hoe-hou-jede-green-groen-als-de-zomer-uit-is-op-geel

www.greenkeeper.nl

Op The Links Valley is SBA Golf & Groen verantwoordelijk voor het beheer.

‘Wetting agents speerpunt voor duurzaam onderhoud’ Twee aannemers over de rol van wetting agents in hun strategie Wetting agents worden inmiddels ruim een decennium toegepast op Nederlandse golfbanen, maar het gebruik ervan groeit nog steeds. Zeker met het oog op klimaatverandering, waarbij droogte afgewisseld wordt met extreme neerslag, is de waterverdeler belangrijk voor de bodem. De wetting agent is anno 2019 dan ook niet meer weg te denken uit het onderhoudsprogramma van een greenkeeper.

Auteur: Nino Stuivenberg

Dat blijkt wel als we twee aannemers vragen naar hun ervaringen met wetting agents. Zowel De Enk Groen & Golf als SBA Golf & Groen maakt jaarrond gebruik van de producten. De Enk gebruikt de middelen op twee manieren. ‘In het voorjaar en de zomer gebruiken wij wetting agents preventief en curatief’, vertelt Patrick Graafmans van De Enk Groen & Golf. ‘Dat doen we door middel van tabletten in een speciaal ontwikkeld spuitpistool. Het doel is om het water zowel horizontaal als verticaal goed vast te houden. Dat gebeurt op verschillende baanonderdelen, zoals de green, voorgreens en tees en in beperkt mate op fairways. In de wintermaanden gebruiken we juist wetting agents die water doorlaten, de zogenaamde penetranten. Ze spelen het hele jaar een cruciale rol.’ Groot aanbod Bij De Enk worden, afhankelijk van het seizoen, verschillende wetting agents gebruikt: ‘In het voorjaar en in de zomer gebruiken we er vier: Aquatrolls Revolution, ICL Trismart, Dutch Green Products type Powerflow en

2/2019

speciaal voor fairways Aquatrolls Dispatch’, aldus Graafmans. ‘Voor handwateren en plaatsspecifieke toepassing gebruiken we een spuitpistool met speciale tabletten: Aqua-aid, type Aquifer. In de wintermaanden gebruiken we de waterpenetrant van Indigrow, type Magnum Forty-Four.’ De Enk ziet voor wetting agents een belangrijke rol weggelegd na de Green Deal 2020. ‘We zijn van mening dat ze passen in een duurzaam beheer van de golfbaan, als het gaat om het beregenen en drooghouden van greens in de winter tegen ziektes’, aldus Graafmans. Hij ziet bovendien nog steeds ontwikkelingen rond het product. ‘De markt van wetting agents is groot; je ziet veel merken met verschillende types en speciale toevoegingen. Ook zien we uitbreiding van de producten om verschillende baanonderdelen te kunnen behandelen. Een voorwaarde is een goede prijs-kwaliteitverhouding van het product. Daarbij letten we ook op de aangeven dosering per hectare.’

Greens zijn relatief arm aan bodemleven.

Het bodemleven, een dooddoener van jewelste? We kunnen er niet omheen: bij elke greenkeepersmeeting en productvoorstelling en bij elke onderlinge discussie valt – vaak meermaals – het woord ‘bodemleven’. Deze term is zelfs zodanig ingeburgerd, dat iedereen ervan overtuigd is te weten waarover we spreken en wat die term inhoudt. Maar is dat wel zo? Begrijpen we echt wat de term ‘bodemleven’ eigenlijk betekent?

Auteur: Harry van het Hof (COMPO EXPERT), Mark Timmerman (ProGrasS Europe BV)

2/2019

Wellicht niet, en het zou ook pretentieus zijn te beweren van wel, want zelfs de wetenschap heeft de geheimen van het bodemleven nog lang niet ontrafeld. Welke levensvormen komen er voor in een bodem, wat zijn hun functies en in welke onderlinge relaties leven deze bodemorganismen? Hierover moet nog steeds veel ontdekt en onderzocht worden. We kunnen het bodemleven dus alleen maar in algemene termen bespreken en toelichten. Het bodemleven bestaat uit een ongelofelijk amalgaam van eencellige organismen (bacteriën en actinomyceten), gisten en schimmels, tot geleedpotigen (spinnen, mijten, insecten) en zelfs hogere diersoorten (mollen, muizen

en dergelijke). Volgens Stockli (1950) zou een vruchtbare grond de volgende hoeveelheden bodemleven bevatten: Wat aantallen betreft, moeten we eigenlijk nog meer in superlatieven spreken. Een theelepel goede tuingrond bevat zo’n 100 miljoen tot 1 miljard bacteriën en enkele tientallen tot honderden meters schimmeldraden. In diezelfde theelepel leven meer organismen dan er mensen op aarde zijn! Al deze organismen leven in onderlinge verbanden met elkaar, van eten en gegeten worden, het zogenaamde bodemvoedselweb. Alle mogelijke samenlevingsverbanden kunnen

Mollen 1 kg/ha Regenwormen 4000 kg/ha Geleedpotigen (duizendpoten, insecten, spinnen, …) 67 kg/ha Geleedpotigen (mijten) 4,4 kg/ha Geleedpotigen (springstaartjes) 6,5 kg/ha Aaltjes (nematoden) 50 kg/ha Enchytreeën (wormen) 15 kg/ha Protozoa (een momenteel niet meer erkende groep 379 kg/ha eencellige micro-organismen) Schimmels 10 000 kg/ha Bacteriën en actinomyceten (straalzwammen) 10 080 kg/ha

5 min. leestijd

ACHTERGROND hierin aangetroffen worden, van mutualistische symbiose (beide organismen hebben profijt van het samenwerkingsverband, bijvoorbeeld de nuttige bodembacterie Bacillus amyloliquefaciens en een grasplantje) tot parasitisme (bv. bacteriofagen op bacteriën). Het startschot voor het bodemleven en het zich daarop ontwikkelende bodemvoedselweb is het organische materiaal dat op of in de bodem terechtkomt (de afbraak van levend organisch materiaal laten we even buiten beschouwing). Organisch materiaal moet in de brede zin geïn-

Paddenstoelen ontwikkelen zich op dood houtig materiaal.

Mycorrhizen op de wortels van een kluitplant

terpreteerd worden: aangewaaide bladeren en takjes, dode diertjes, organische fracties uit meststoffen, uitwerpselen van vogels, aangevoerde compost of organische bodemverbeteraars (zoals Karisol®). Dit organische materiaal wordt door een veelvoud van organismen als voedsel gebruikt, verkleind en afgebroken, zoals ring- en regenwormen, pissebedden, mijten, slakken, bacteriën, gisten, hogere en lagere schimmels en springstaartjes, en omgezet naar organische stof. Die organische stof laat voor ons geen herkenbare ingrediënten meer zien; het is een bruinzwarte materie. Tijdens die afbraak worden CO2, warmte en nutriënten vrijgesteld. De snelheid van afbraak is in grote mate afhankelijk van de zogenaamde C/Nverhouding. Is de C/N-verhouding lager dan 20, dan wordt het materiaal (vrij) vlot afgebroken. Ligt die verhouding hoger, dan zal de snelheid van afbraak drastisch afnemen en kan zelfs stikstof onttrokken worden aan de omgeving. De aldus gevormde organische stof wordt vaak gemakshalve al humus genoemd, al is dat niet volledig correct. Het materiaal bevat nog steeds teveel gemakkelijk afbreekbare stoffen, de zogenaamde labiele humus. Vooral kleinere organismen (nematoden, schimmels, bacteriën, gisten) breken deze labiele humus verder af (nog steeds met vrijstelling van voedende nutriënten), waardoor het gehalte aan steeds moeilijker verteerbare delen toeneemt. Vanaf dan spreken we van stabiele humus. De afbraak van deze fractie verloopt zeer traag en het zijn vooral de bacteriën en schimmels die deze taak op zich nemen. In de loop van de tijd zal de fractie stabiele humus nog verder afgebroken worden naar humine- en fulvinezuren, en dat voornamelijk onder invloed van fysicochemische processen. Het belangrijkste kenmerk van

de laatste fracties van humus is dat deze een zeer hoge C/N-verhouding hebben en gemakkelijk positief geladen elementen (Ca, Mg, K, Na, ammonium enz.) kunnen binden of eventueel uitwisselen. Dat is het organische gedeelte van het zogenaamde CEC-complex, de kationenuitwisseling. Uit bovenstaande kan dus afgeleid worden dat vooral de gemakkelijk verteerbare gedeelten van het organisch materiaal, de organische stof en de labiele humus leiden tot een snelle toename van het bodemleven. Dit schept de mogelijkheid om het bodemleven te sturen in een gewenste richting. Zacht, jong, eiwitrijk (lage C/N-verhouding!) organisch materiaal aan een bodem toedienen leidt tot een snelle toename van het microbiële leven, met vrijstelling van nutriënten. Er zal echter slechts relatief weinig humus gevormd worden. Op deze explosieve ontwikkeling van micro-organismen vestigt zich dan het al eerder genoemde bodemvoedselweb. Wie echter meer humus in de bodem wil krijgen, moet cellulose- en ligninerijk organisch materiaal gebruiken. De microbiële ontwikkeling en het daaraan gekoppelde voedselweb zullen niet zo uitbundig zijn en de afbraak van dat materiaal zal traag verlopen, maar zal leiden tot de vorming van stabiele humus en dus tot een verhoogde CEC van de bodem. Een vraag die kan rijzen, is: hoe stelt het bodemvoedselweb nutriënten vrij? Want de stikstof die in het afgebroken organische materiaal zit, komt nu terecht in bijvoorbeeld de bacterie. En als die bacterie wordt opgegeten door een amoebe, zit de bacteriële stikstof in de amoebe, enzovoort. Wel, de verklaring

Sneeuwschimmel (Fusarium)

www.greenkeeper.nl

Speed-Brush

Zachte borstels draaien tegen de rijrichting in, en werken het zand in één arbeidsgang in de green. Hardere borstels zijn beschikbaar voor tees en fairways.

06-52305241/030-6933227 06-52305241/030-6933227

Scarabaeidae

Engerlingen? Nemasys®H

hét aaltje tegen engerlingen van de rozen- en meikever

BASF Nederland B.V., Agricultural Solutions, Telefoon (026) 371 72 71, www.nemasys.nl Gebruik gewasbeschermingsmiddelen veilig. Lees voor gebruik eerst het etiket en de productinformatie.

ACHTERGROND

Een mycorrhize schimmel, de vliegenzwam

zit hem opnieuw in de C/N-verhouding. Het organische materiaal dat wij toedienen, heeft een C/N-verhouding van 10/1 en wellicht zelfs (ruim) hoger. De bacteriën, gisten en schimmels die dit organisch materiaal afbreken, hebben echter een C/N-verhouding van ongeveer 5 à 10/1. Ze hebben dus een zeer hoge stikstofbehoefte en een lage koolstofbehoefte. De overmaat koolstof die ze verkrijgen door de afbraak van dat koolstofrijke organische materiaal, stellen ze vrij als CO2. Maar de nematoden die leven van bijvoorbeeld die schimmels, hebben een C/N-verhouding van 10/1. Zij hebben dus een hogere koolstofbehoefte, terwijl ze eigenlijk stikstofrijk voedsel eten. Het overschot aan stikstof wordt in de bodem achtergelaten, opneembaar voor planten. Mijten die leven van de nematoden, hebben op hun beurt een nog hogere C/N-verhouding, nl. 15/1. En ook

Organisch materiaal

zij hebben een hoge koolstofbehoefte en laten het stikstofoverschot achter in de bodem. Enzovoort. De laatste jaren zien we dat veel bedrijven een groot aanbod hebben aan producten die één of meerdere bodemorganismen bevatten, zoals bacteriën, schimmels of gisten. Hoger vermeldden wij reeds dat o.a. de bodembacterie Bacillus amyloliquefaciens (bijvoorbeeld toegediend met Vitanica RZ) een symbiotische relatie aangaat met grasplantjes. Hoe gaat zoiets eigenlijk in zijn werk? Na toediening van deze vloeibare meststof komen de Bacillus-sporen in de bodem terecht en kiemen daar. De bacteriën kunnen nu met zweepdraden actief naar de wortels toe zwemmen en koloniseren daar dan massaal de wortels. Om deze voor de plant gewenste bacteriën ‘aan te moedigen’, lozen de grassen

een deel van de door fotosynthese gevormde suikers via de wortels in de bodem. En onze bacterie zal nu deze suikers verbruiken als energiebron voor de verdere ontwikkeling en uitbreiding van de wortelkolonies. In zekere mate kan een plant dus de microbiële groei ter hoogte van haar wortels zelf bepalen. Om te vermijden dat graswortels aangetast worden door bijvoorbeeld ziekteverwekkende bacteriën of schimmels, waardoor hun voedselbron zou verminderen of verdwijnen, scheiden de Bacillus-bacteriën enzymen en antibiotica af. En ze stimuleren de groei en het weerstandsvermogen van de grassen door groeibevorderende stoffen of nutriënten aan de graswortels ter beschikking te stellen. Van Bacillus amyloliquefaciens is bekend dat hij organisch materiaal afbreekt met vrijstelling van de nutriënten. Sterker nog, de bacterie is in staat om zowel organisch als mineraal gebonden fosfaten die normaal niet opneembaar zijn voor planten, toch vrij te krijgen en beschikbaar te stellen voor plantopname. Wij zijn ons ervan bewust dat met dit korte artikel slechts enkele aspecten van bodem, bodemleven en bodemvoedselweb kunnen worden toegelicht. In werkelijkheid is deze materie veel ruimer. Mogelijk biedt dit artikel toch meer inzichten over de verscheidenheid aan bodemorganismen en hun onderlinge relaties, en relativeert het tegelijk ook onze inzichten inzake de term ‘bodemleven’.

Regenwormen, één van de weinige zichtbare

Wortels ontwikkelen zich op zuurstofrijke plaatsen

vormen van bodemleven

in een bodem

Be social Scan of ga naar: www.greenkeeper.nl/article/29364/het-bodemleven-een-dooddoener-van-jewelste

www.greenkeeper.nl

Een door Nemasys H gedode engerling van de meikever

Met de teruggang van chemische bestrijding neemt het gebruik van aaltjes toe, zo verklaart Piet van Boven van producent BASF. Een juiste toepassing is cruciaal voor succes, dat blijkt uit het verhaal van hoofdgreenkeeper Gijs van Berkel van golfclub Princenbosch, de 27-holesbaan in Molenschot. ‘Voor een goed resultaat moet je er wel bovenop zitten.’ Auteur: Santi Raats

‘Engerlingenbestrijding met aaltjes houdt bodemleven goed, maar doe het wel goéd!’ Hoofdgreenkeeper GC Princenbosch hamert op tijdig en goed inregenen van aaltjes Keverlarven komen vanaf juni-juli tot ontwikkeling in de grond. Golfbanen en sportvelden hebben met name last van engerlingen van de rozenkever (Phyllopertha horticola). Ook de engerlingen van de meikever (Melolontha melolontha) vormen een steeds groter probleem. Ze vreten aan graswortels en veroorzaken daarmee groeischade, maar verstoren ook de opnamecapaciteit voor voeding en water. Vogels zoals kraaien, meeuwen en spreeuwen

2/2019

pikken ze uit de bodem vanaf augustus, wanneer de engerlingen groot genoeg zijn om waar te nemen en zorgen voor extra schade aan de grasmat. De BASF-aaltjes tegen engerlingen worden geleverd onder de merknaam Nemasys H (Heterorhabditis bacteriophora). Het betreft een nieuwe, vitale aaltjesstam, die inmiddels alweer twee jaar in productie is. Ze zijn verkrijgbaar in

verpakkingen van 50 miljoen, 250 miljoen en 1 miljard aaltjes en hebben een werkingsduur van zes weken. Met de nieuwe grootverpakking van 1miljard aaltjes kun je een oppervlakte van 2000 m2 behandelen. Piet van Boven, adviseur bio-insecticiden van BASF: ‘Wanneer de engerlingen dood zijn, verslijmen ze en bewegen dan natuurlijk niet meer. Ze zijn dan een stuk minder aantrekkelijk voor kraaien, spreeuwen en meeuwen.’

4 min. leestijd

ACHTERGROND

‘We hebben ze nu niet, maar ze kunnen zomaar overal letterlijk de kop opsteken’

Gijs van Berkel

Hoofdgreenkeeper golfclub Princenbosch

Injecteren Golfclub Princenbosch past sinds drie jaar duurzaam golfbeheer toe en spuit helemaal geen chemische middelen meer. Hoofdgreenkeeper Van Berkel: ‘We willen het bodemleven goed houden. Met engerlingenbestrijding door aaltjes doe je dat, maar het vergt wel de nodige aandacht. Voor een geslaagde bestrijding van engerlingen is het essentieel dat je de toepassing goed aanpakt. Daarnaast is van belang dat je als greenkeeper de baan in goede conditie houdt. Als de haarwortels dan worden opgegeten, geeft dat even een knauw, maar het gras zal zich weer herstellen. Als de baan niet in goede conditie is, zal het gras bij een engerlingenplaag verdwijnen. Dit gebeurde zes jaar geleden bij ons, en daar hebben we van geleerd.’

‘De plaagdruk is wisselend’, vertelt Van Berkel. ‘De afgelopen twee jaar heb ik geen last gehad van engerlingen. Maar het kan zomaar zijn dat ze dit jaar overal letterlijk de kop opsteken.’ In 2017 heeft BASF samen met golfbaan Princenbosch een proef uitgevoerd met het injecteren van Nemasys H-aaltjes. Deze aaltjes bewegen zich via water en bodemvocht en zijn inzetbaar bij een bodemtemperatuur vanaf 12 graden Celsius. Ze zijn parasitair en dringen engerlingen binnen, waarna ze deze doden met de bacteriën die ze bij zich dragen en die alleen een gevaar vormen voor organismen zoals engerlingen.

overgenomen Britse Becker Underwood: ‘In Engeland was men al geruime tijd aan het testen met het injecteren van aaltjes tegen engerlingen. Dat deed onder andere het bedrijf Target Set Technology Ltd met de machine Grassland Injector. BASF heeft de machine naar Nederland gehaald voor een proef op golfbaan Princenbosch. Daaruit bleek dat injecteren een effectieve methode is voor de toepassing van aaltjes. De aaltjes worden onder de zode ingebracht, waar ze zich direct in de buurt van de engerlingen bevinden en actief op jacht gaan. Na de toepassing herstelt de zode zich snel en egaal. In Nederland wordt het injecteren van aaltjes op verschillende plaatsen toegepast.

Van Boven werkte voorheen bij een aaltjesfabriek, een onderdeel van het door BASF

Injecteren van de aaltjes www.greenkeeper.nl

ACHTERGROND

'In Lelystad hebben we door Wageningen Universiteit een proef laten uitvoeren waarbij het ging om de bestrijding van meikeverengerlingen met Nemasys H-aaltjes in bakken' Piet van Boven

adviseur bio-insecticiden van BASF

Ook grotere larven te bestrijden De cyclus van rozenkevers duurt een jaar, die van meikevers drie tot vijf jaar. Dat betekent dat de larven zich gedurende die periode in de bodem ontwikkelen. Daarna vliegen ze uit. De eenjarige larven van de rozenkever bevinden zich relatief aan de oppervlakte en zijn goed te bestrijden met aaltjes. Vooral het bestrijden van de larven van de meikever is geen sinecure. Van Berkel: ‘We hebben bij de injecteerproef gezien dat de eenjarige en tweejarige engerlingen goed te bestrijden zijn. Zij zijn nog kwetsbaar en zitten relatief boven in de bodem. Drie- tot vijfjarige engerlingen kruipen dieper weg in de bodem, op zo’n 20 tot 30 cm. Daar kunnen de aaltjes moeilijker bij.’ Van Boven: ‘In Lelystad hebben we door Wageningen Universiteit een proef laten uitvoeren waarbij het ging om de bestrijding van meikeverengerlingen met Nemasys H-aaltjes in bakken. Hierbij zagen we dat ook de grotere engerlingen werden gedood. Er werd een dosering van 1 miljoen aaltjes gebruikt. We zijn nu aan het onderzoeken hoe we deze resultaten kunnen vertalen naar de praktijk.’

Koppie erbij Van Berkel: ‘Ik hoor verschillende mensen weleens zeggen dat aaltjes niet altijd werken, maar dan hebben ze de aaltjes niet goed toegepast. Engerlingenbestrijding luistert heel nauw: je moet erbovenop zitten. Zodra je de eerste kevers ziet uitvliegen, moet je paraat staan met je biologische middel. Het is belangrijk dat je de een- en tweejarige larven meteen doodt.’ Toepassing De ideale bestrijdingsperiode met aaltjes is in het najaar, in de maanden augustus-september. Van Berkel: ‘Als je de aaltjes niet injecteert, moet je ze over de zode heen spuiten met voldoende water. Je moet wél een paar weken nazorg plegen met beregenen om ze goed in te regenen. Ook wanneer je aaltjes hebt geïnjecteerd, is het belangrijk de bodem na toepassing zeker twee weken te beregenen. Maar vaak komen de drukke werkzaamheden van de greenkeepers ertussendoor, waardoor er niet voldoende water gegeven wordt aan de grasmat. Hierdoor kunnen aaltjes uitdrogen en sterven, of ze komen niet op de goede plaats terecht. Het perfecte moment om ze toe te passen, is bij

‘Je moet lang beregenen om het water met de aaltjes goed de grond in te krijgen’ 50

2/2019

regenachtig weer. In de meeste zomers komt er wel een natte periode van enkele dagen tot een week voorbij. Dan is het slim om hierop in te spelen met de aaltjestoepassing. En anders is er natuurlijk altijd nog de beregening! Het is ook belangrijk om het filter uit de beregeningsspuit te verwijderen; anders kunnen er aaltjes achterblijven in de spuit. Hoewel aaltjes klein zijn, ongeveer een halve millimeter lang, kunnen ze een hoge druk verdragen. Met een druk tot 20 bar gaat het prima.’

Be social Scan of ga naar: www.greenkeeper.nl/article/29365/engerlingenbestrijding-met-aaltjes-houdt-bodemlevengoed-maar-doe-het-wel-god

Betere banen Wat voor moois wordt er gebouwd en gemaakt in golfland? Domburgsche Golfclub De Projectenparade is een overzicht van de leukste, mooiste en meest bijzondere renovaties, nieuwbouwprojecten of verbeteringen aan nieuwe en bestaande banen. Uw project ook op deze pagina´s in Greenkeeper? Stuur een e-mail naar Lieke van der Weijde (lieke@nwst.nl) en u krijgt alle juiste formulieren toegestuurd.

Het renoveren van holes 5 en 6, waarbij langs hole 6 een nieuwe ‘duinen massief’ wordt gemaakt. De werkzaamheden starten in februari 2019 en zijn klaar voordat de competitie begint. Door de aanleg van nieuwe ‘natuurlijke duinen’ langs de 5e en 6e hole krijgt de golfclub nog meer een ‘Links’ karakter. Baancommissaris Inge Boomsma en hoofdgreenkeeper Arjen Bosschaart met golfarchitect Alan Rijks hebben het project begeleid en aangelegd.

Opdrachtgever: Domburgsche Golfclub Golfbaanarchitect: Alan Rijks BV Aannemer: Melse-Maljaars

De Haarlemmermeersche Golfclub

Opdrachtgever: Haarlemmermeersche Golfclub Golfbaanarchitect: Alan Rijks BV Aannemer: HGM

De bestaande par 3-baan is helemaal gerenoveerd en het terrein is vergroot, waardoor er nu uitdagende holes zijn gekomen met meer speelruimte. De oude par 3-baan (Bolstra) was een van de moeilijkste par 3-banen van het land met erg bolle greens en veel coniferen in de golfbaan als decoratie. In het nieuwe ontwerp zijn nagenoeg alle speelelementen die voorkomen op de 27 holes-golfbaan terug te vinden in deze par 3-baan van 1.050 meter. De par 3-oefenbaan en de driving range zullen helemaal verlicht worden; de Haarlemmermeersche Golfclub zal de tweede baan van Nederland zijn waar je in de avond kunt spelen.

www.greenkeeper.nl

Golfclub Heelsum heeft ervoor gekozen om Sandr hole 9 aan te passen. Het was niet erg uitnodigend om de green van grote afstand aan te vallen. De ingang tot de green was erg nauw, voorzien van een hoge heuvel én een diepe hollow naast een diepe bunker. Samen met De Enk Groen & Golf, de baancommissie en architect Steve Manorch is er een plan gemaakt om de hole toegankelijker te maken en toch uitdagend te houden. De ingang van de green is breder geworden doordat er een hoekje van de vijver is weggehaald. De heuvel aan de linkerkant is verlaagd en tevens is de hollow minder diep gemaakt. Door de bunker iets te draaien is deze veel zichtbaarder geworden. Om de aanpassing compleet te maken, zijn in de winter nog twee dennenbomen verplaatst. En voor de ‘finishing touch’ werd het bunkergebied voorzien van nieuwe heide. Dit alles om golfers uit te dagen om al met de tweede of derde slag de bal via ‘bump and run’ de green op te spelen.

Aanpassing hole 9 Golfclub Heelsum

Opdrachtgever: Golfclub Heelsum Architect: Steve Manorch Aannemer: De Enk Groen & Golf

Renovatie golfbaan Henri Chapelle SBA Golf & Groen B.V. optimaliseert het watermanagementsysteem van Golf & Business Club Henri-Chapelle. Na een extreem droge periode in de zomer van 2018 is, in opdracht van Golf & Business Club Henri-Chapelle, het volledige watermanagementsysteem geoptimaliseerd. SBA Golf & Groen B.V. heeft een plan opgesteld om het bufferend vermogen van de inmiddels 30 jaar oude vijvers te vergroten. Totaal is het bufferend vermogen met 2500m3 gestegen door. het verwijderen van de enorme sliblaag. Tevens is er, in samenwerking met Bas van Oosterhout Beregeningstechniek, een nieuw beregeningssysteem geïnstalleerd met maar liefst zeven kilometer aan nieuwe waterleidingen, een aantal nieuwe pompen en een volledig geautomatiseerd computerbesturingsprogramma. De aanpassingen aan het beregeningssysteem zullen het waterverbruik gaan optimaliseren. Opdrachtgever: Golf & Business Club Henri-Chapelle Contactpersoon opdrachtgever: Cedric Lejeune, Rue du Vivier 3, 4841 Henri-Chapelle, België

2/2019

Aannemer: SBA Golf & Groen B.V. Contactpersoon aannemer: Pierre Janssen, Rangeerweg 8, 6114 BC Susteren, Nederland

PROJECTEN

Royal Antwerp Golf Club

Aanneemsom: de werken worden gesponsord door de Bank Delen (sponsor van Pieters en Detry) Opdrachtgever: Royal Antwerp Golf Club Contactpersoon opdrachtgever: Frederic De Vooght, +32.3666.84.56 Een paar jaar geleden werden op Royal Antwerp Golf Club reeds de overdekte plaatsen gebouwd. Nu is het de beurt aan de driving range zelf. Van 30-100m wordt een groot zadel

Architect: Diamond Golf Architects Contactpersoon architect: Dimitri van Hauwaert, +32.497.55.55.44 Aannemer: Green Shaping Contactpersoon aannemer: Alexandre Groysillier, +33.7.69.95.97.90 gemaakt waardoor men nu alle ballen ziet vallen, wat voordien niet het geval was. De range wordt ook verlengd van 230-280m. Aan de basis komt een kunstgrasmat over de hele lengte en

op de range zelf komen er vijf mooi ingewerkte targets, allemaal aangelegd met kunstgras van South West Greens. De aannemer is Green Shaping.

Marine Golfclub Door de installatie van een nieuw radarstation moesten er een nieuwe putting-green en chipping-green worden gemaakt bij het clubhuis. Door de goede samenwerking tussen de Marine Golfclub, de golfbaanarchitect en de aannemer zijn deze in een kort tijdsbestek gerealiseerd. De aannemer begeleid dan de inzaai de ingroei van de green aangezien de baan wordt onderhouden door vrijwilligers. De Marine Golfclub heeft zeer uitdagende holes en dat komt met name door de verschillende windrichtingen. En het bijzondere ervan is dat je nooit weet of er een helikopter langs vliegt, want de golfbaan ligt naast een vliegveld. Tevens wordt er binnenkort gestart met de renovatie van de vijfde green.

Opdrachtgever: Marine Golfclub Golfbaanarchitect: Alan Rijks BV Aannemer: AHA de Man

www.greenkeeper.nl

De GrasGids, de enige objectieve bron van informatie over natuurgras! Zowel Erwin Beltman, Fieldmanager of the Year 2019 en André van der Woude, Greenkeeper of the Year 2019 weten het al jaren. De GrasGids is de enige objectieve bron van informatie voor de prestaties van natuurgras. Doe daarom net als Erwin en Arjen en ga naar www.grasgids.nl. De gegevens op deze site zijn gebaseerd op actueel en objectief onderzoek Cultuur- en Gebruikswaarde Grasrassen onder Nederlandse omstandigheden.

Turfgra Guide

2019

GRAS GIDS

www.grasgids.nl 54

Sport Sport •

2/2019

Golfgreen dijk • reen Berm en es • Golfg atie • dik cre d Re an es • Road verg • Gazon scaping • nd La • Lawns

PROJECTEN

Golf Centrum Noordwijk

Opdrachtgever: Golf Centrum Noordwijk Golfbaanarchitect: Alan Rijks BV Aannemer: De Ridder BV en Southwest Greens Europa (Haaye de Jong) Op Golf Centrum Noordwijk is er op de drivingrange een nieuwe chipping-green aangelegd waarbij op verschillende afstanden mensen naar hun target kunnen slaan. Het kunstgras is van dusdanige kwaliteit dat deze de golfballen

heel goed opvangt en dezelfde effecten heeft als een echte green in topconditie. Door gebruik te maken van verschillende kleuren kunstgras lijkt het geheel op een echte green. Door deze nieuwe chipping-green is de hoeveelheid golf-

ballen sterk toegenomen bij de spelers op de afslagmatten. Southwest Greens Europa heeft veel ervaring in het leggen van kunstgrasgreens, zo hebben zij in Frankrijk een 9 holes par 3-baan geheel in kunstgras neergelegd.

Golfbaan Gaasterland

De meest natuurvriendelijke golfbaan met een groenlabel in Nederland heeft op hole 5 een renovatie gedaan om de ontwatering te verbeteren en de ontwikkeling van heide te stimuleren. Door het omzetten van de vette topgrond en het zand naar boven te halen is er een mooi ruig gebied ontstaan voor nieuwe heide en roodzwenkgrassen.Â

Opdrachtgever: Golfclub Gaasterland Golfbaanarchitect: Alan Rijks BV Aannemer: AHA de Man

www.greenkeeper.nl

Vraag om een demo!

Wiedeg Terra Rake

Tel.: 06-25280970

✓ Beluchten ✓ Viltbestrijding ✓ Onkruidbestrijding Jean Heybroek Groentechniek is distributeur van machines van gerenommeerde

Jean Heybroek bv

merken voor professioneel onderhoud van golfbanen, openbaar groen, recreatie-

Wilgenkade 6, NL-3992 LL Houten

en sportterreinen en particuliere tuinen. Het programma omvat o.a. gazonmaai-

T: + 31(0)30 - 639 46 11

machines, onkruidborstelmachines, werktuigdragers, transportvoertuigen en

www.jeanheybroek.com

beregeningsinstallaties.

info@jeanheybroek.com

WE CARE FOR GRASS

kemp_10391_Adv_190x135_Wiedenmann_Jean_Heybroek_Groentech.indd 1

TURFPRIDE CORE COLLECTOR Vraag bij ons een demonstratie aan

www.milati.nl

4-4-2019 11:32:39

PROJECTEN

Golfbaan Heiloo

Door de aanleg van een nieuwe geluidswal moest hole 1 voor bijna 85% worden gerenoveerd. Door het rijden van al deze grond (9.000 m3) en de grootte van het project moest hole 1 naar de rechterzijde van het terrein opschuiven. Deze ingreep bleek zo groot dat besloten is de hole bijna in zijn geheel te renoveren. Hierbij zijn nieuwe tees, een nieuwe fairwaymodulatie, rough-zones en een bunker aangelegd. Ook de drooglegging is bekeken en de hole is voorzien van een nieuwe beregeningsinstallatie. De leden hebben een half jaar deze hole als een par 3 gespeeld en hebben goed meegewerkt in de tot stand komen van het resultaat. Opdrachtgever: Golfbaan Heiloo Golfbaanarchitect: Alan Rijks BV Aannemer: De Enk Groen & Golf

Be social Scan of ga naar: www.greenkeeper.nl/article/29406/beterebanen

www.greenkeeper.nl

Boomkikker Foto René Krekels

Levenskansen voor beschermde diersoorten op de golfbaan Prise d’eau en ecologisch adviesbureau starten natuurproject Golfbaan Prise d’eau beslaat ongeveer 120 ha natuurgebied met bosschages, bomen, struiken, poelen en natuurlijk gras. Het beleid van de golfbaan is echter niet uitsluitend gericht op de golfsport. Ook het stimuleren van biodiversiteit is een belangrijke doelstelling.

Auteur: Ben Crombaghs, Huib Braamse en Jeroen Vingerhoets

Behalve voor flora en fauna is biodiversiteit natuurlijk ook goed voor golfers (hoe aantrekkelijker het terrein, hoe leuker het is voor de golfer). Bij het bieden van levenskansen aan de natuur hoort tenslotte ook het voeren van een duurzaam, ecologisch beheer. Dit is vanaf de start van de aanleg van de golfbaan al een belangrijk thema geweest. In het kader van bovenstaande is de golfbaan Prise d’eau in 2018, samen met ecologisch Adviesbureau Natuurbalans Limes Divergens BV, een natuurproject gestart. Met succes is een subsidieverzoek voor natuurontwikkeling ingediend bij de provincie Noord-Brabant. Dat betekent dat we vanaf het najaar van 2018 aan de slag konden met het aanleggen van leefgebied voor een aantal bedreigde diersoorten in Noord-Brabant, die in de directe omgeving van de golfbaan al voorkomen. Prise d’eau grenst aan een aantal natuurterreinen, te weten de Kaaistoep (TWM-gronden BV) en het Eekhoornpad (Brabants Landschap). In de genoemde gebieden komt een aantal in Noord-Brabant bedreigde soorten voor, zoals de

2/2019

levendbarende hagedis, de patrijs, de boomkikker, de kamsalamander en de knoflookpad (zie foto’s). Deze soorten zijn vrij kritisch ten aanzien van de kwaliteit van hun leefgebied. Natuurlijk zijn dit niet de enige soorten waarvoor we het doen. Herstel je bijvoorbeeld leefgebied voor de boomkikker en de knoflookpad, dan profiteert een groot aantal planten- en diersoorten daarvan mee. Hetzelfde geldt voor de patrijs en de leeuwerik. Daarom noemen we deze soorten ook wel ‘paraplusoorten’. Veel leefgebieden van deze soorten zijn de laatste eeuw verloren gegaan. Als er geen actie wordt ondernomen, bestaat het risico dat ze in een bepaalde regio of zelfs in de hele provincie uitsterven. Dit kan worden voorkomen door de ontwikkeling van nieuwe leefgebieden en het verbinden van bestaande leefgebieden via ecologische verbindingszones (EVZ), om te voorkomen dat populaties uitsterven door inteelt. Bijzonder is dat Prise d’eau kansen biedt voor beide. Dat was een van de redenen voor de provincie om ons subsidieverzoek te honoreren. Deze zomer zijn we met de ontwikkeling van leefgebied aan de slag gegaan. Het zal de

6 min. leestijd

FLORA & FAUNA

Patrijs met kuikens

Poelkikker

Foto Adri de Groot (Vogeldagboek)

Foto Paul van Hoof Kamsalamander Foto René Krekels

Patrijzen Foto Adri de Groot (Vogeldagboek)

meeste golfers niet ontgaan zijn dat er de laatste maanden flink is gegraven op de golfbaan. In dit artikel lichten wij deze werkzaamheden toe. Voor welke soorten willen wij leefgebied ontwikkelen? 1 Akkervogels, met patrijs en veldleeuwerik als paraplusoort In tegenstelling tot hun ouders voeden de kuikentjes van deze soorten zich vooral met insecten. In veel gebieden is de insectenstand de laatste decennia echter sterk achteruitgegaan. De patrijs en de leeuwerik zijn daarom op veel plaatsen uitgestorven. Om voldoende schuilgelegenheid en voedsel voor deze soorten te garanderen, worden de buitenranden van de golfbaan beplant met struwelen die rijk bloeien en veel vruchten dragen. Net vóór deze struweelzone worden kruidenrijke randen ontwikkeld die niet meer worden geklepeld, waardoor er een verruwing van het terrein plaatsvindt. Dit

zijn uitstekende levensomstandigheden voor insecten en daardoor optimale foerageergebieden voor de patrijs, de leeuwerik en tal van andere akkervogels. Daarnaast worden enkele aangrenzende percelen in de toekomst beheerd als extensieve tarwe-akker en ruig grasland, ideaal voor de veldleeuwerik. Zoals al in de inleiding vermeld, pakken de maatregelen ook positief uit voor veel andere akker- en weidevogels, zoals de geelgors, grauwe gors, gele kwikstaart, kneu en graspieper. 2 Reptielen Op en grenzend aan de golfbaan komt de levendbarende hagedis voor. Op het golfterrein heeft de golfbaan inmiddels een aanzienlijk areaal aan heide en zonnige bosranden ontwikkeld. De levendbarende hagedis voelt zich op deze plekken prima thuis. Met een beetje geluk duikt de hazelworm er misschien een keer op. Zandige heideterreintjes vormen ook geschikt leefgebied

voor een zeer bedreigde paddensoort, die op een steenworp afstand van de golfbaan (de Kaaistoep) voorkomt. 3 Amfibieën, met boomkikker en knoflookpad als paraplusoort Op diverse plaatsen op de golfbaan bestaan goede kansen voor de aanleg van voortplantingswateren voor amfibieën. De poeltjes die daar al aanwezig waren, waren echter zeer klein en ondiep, waardoor ze ieder voorjaar snel opdroogden. Voor succesvolle voortplanting bij amfibieën moeten ze tot ver in juli water houden (zie intermezzo). Is dat niet het geval, dan vormen ze voor amfibieën zelfs een bedreiging. De volwassen dieren planten zich er wel in voort, maar alle kikkervissen en salamanderlarven vinden er door het opdrogen een vroegtijdige dood. Om dat te voorkomen, zijn er de afgelopen maanden zes poelen gegraven op de golfbaan (zie foto’s).

www.greenkeeper.nl

4 Wat zijn EVZ’s? Door de ontwikkeling van ecologische verbindingszones (EVZ) tracht de provincie NoordBrabant grote natuurgebieden met elkaar in verbinding te brengen. Maar liefst drie van die EVZ’s grenzen direct aan de golfbaan (figuur 1). Dit zijn de EVZ ‘Hultense Leij’, de EVZ ‘Oude Leij’ en een EVZ van de gemeente Tilburg, richting de Molenschotse heide. De golfbaan vormt als het ware de spil, een ‘natuurstapsteen’, voor deze EVZ’s. Vanhieruit kunnen planten en dieren zich verplaatsen naar de Dongevallei, de Kaaistoep, het oostelijk deel van Stadbos 013 en naar de Molenschotse heide (vliegbasis Gilze-Rijen, waar de boomkikker voorkomt) en vice versa. Diverse natuurgebieden worden dus in de toekomst beter met elkaar verbonden.

Van de zestien Nederlandse amfibiesoorten komen er maar liefst twaalf op korte afstand van de golfbaan voor! Dat betekent dat er voor veel soorten nieuw leefgebied kan ontstaan. Behalve de boomkikker en knoflookpad zijn dit bijvoorbeeld de vinpootsalamander, kamsalamander, Hazelworm

poelkikker en alpenwatersalamander. Door de wateren verspreid over de golfbaan aan te leggen, ontstaat er meteen ook een ecologisch netwerk tussen andere natuurgebieden (figuur 1). Dit noemen we EVZ’s.

Anguis fragilis

Foto Paul van Hoof

Levendbarende hagedis

Alpenwatersalamander man

Foto René Krekels

2/2019

Mogen we dadelijk nog wel golfen, met al die beschermde soorten? Soorten als de knoflookpad, de boomkikker en de kamsalamander komen soms in het nieuws omdat ze beschermd zijn en hun leefgebied dus niet zomaar vernietigd mag worden. Hierdoor wordt soms de indruk gewekt dat mensen in leefgebieden van deze soorten geen activiteiten meer kunnen ontplooien. Dat is echter slechts bij

FLORA & FAUNA

hoge uitzondering het geval en geldt beslist niet voor de golfsport! Amfibieën houden van open zonnige terreinen, met daarin grotere en kleiner landschapselementen en poelen. Dergelijke mozaïekachtige patronen met open kruidenrijke begroeiingen (zoals in de rough langs de fairways), struwelen en waterpartijen komen juist op golfbanen veel voor. Het beheer van golfbanen is gericht op de duurzame instandhouding daarvan. Dat betekent dat er tientallen hectares potentieel leefgebied beschikbaar zijn, zonder dat die tegen hoge kosten verworven hoeven te worden door natuurbeschermingsorganisaties. Bovendien sluit het gewenste beheer daarvan al in hoge mate aan bij het reguliere beheer van golfbanen. Zowel de golfers als de natuur hebben hier dus voordeel van. De golfers genieten van een stukje natuurontwikkeling en de fraaie, daarbij horende planten- en diersoorten op hun golfbaan. Ze kunnen dus prima naast elkaar leven. Dat geldt zeker voor amfibieën. Die ontwaken pas als de golfers in de schemering hun laatste bal voor die dag hebben geslagen … Samen maken ze dus gebruik van hetzelfde gebied, maar er is wel een scheiding in tijd en ruime! Als dat geen prachtige vorm van maatschappelijk ondernemen is … Intermezzo, het leefgebied van amfibieën Voor duurzame overleving hebben amfibieën kleine oppervlaktewateren nodig (zie foto), waarin ze zich in het voorjaar voortplanten. De wateren dienen aan specifieke voorwaarden te voldoen. Er moeten bijvoorbeeld waterplanten in staan, de wateren moeten lekker in de zon liggen en er mag beslist géén vis in voorkomen. Bovendien moeten ze lang genoeg water houden. Droogt een water te snel uit, dan gaan alle amfibielarven dood. Dat komt doordat ze voor

de gedaanteverwisseling nog ademen met kieuwen, en pas daarna overgaan op longademhaling. De kleine poeltjes die op de golfbaan lagen, waren daarom totaal ongeschikt. Daarom zijn zes ervan sterk vergroot en verdiept. Om de waterhoudendheid te verbeteren, zijn ze bovendien voorzien van een dikke laag leem. We proberen deze wateren vooral geschikt te maken voor de boomkikker en de knoflookpad. Uit ervaring weten we dat er voor heel veel andere amfibiesoorten dan ook uitstekende levenskansen ontstaan. Voorbeelden zijn de kamsalamander, de vinpootsalamander, de alpenwatersalamander en de poelkikker. Allemaal fraaie soorten om te zien, en ze komen allemaal op een steenworp afstand van Prise d’eau voor. Maar er zijn nog veel meer planten- en diersoorten die van poelen profiteren, zoals watervogels, libellen en waterkevers. Na de voortplanting verlaten amfibieën het water en leven voor de rest van het jaar op het land. De meeste mensen denken bij amfibieën aan water, maar de meeste soorten brengen meer dan 90 procent van de tijd door op het land. Ook daaraan worden dan specifieke eisen gesteld. Ruige extensieve overhoekjes, begroeid met kruiden en struwelen, en bosranden zijn heel geschikt. Die zijn in ruime mate aanwezig aan de randen van de golfbaan, maar ook de roughs vormen in potentie een geschikt landhabitat. De boomkikker is een belangrijke doelsoort in dit project. Het is een echte zonneminnaar en de enige struikbewonende kikkersoort in Nederland. Vooral op (en in) zonnig gelegen struiken voelt hij zich uitstekend thuis. Daarom zijn er in de directe omgeving van de poelen doornstruwelen aangeplant, zoals meidoorn, wegedoorn, Gelderse roos, hulst, inheemse rozensoorten en braam. Door te kiezen voor stru-

welen die rijk bloeien en vrucht dragen, ontstaat er een mooi landschapsbeeld voor de golfer en heel goede levenskansen voor dieren: behalve voor amfibieën ook voor reptielen, kleine marterachtigen, akker- en struweelvogels en, niet te vergeten, voor insecten. Die laatste groep is heel belangrijk, want voor veel dieren, waaronder de boomkikker, vormen ze een onmisbare voedingsbron. Vooral doornstruwelen met braam zijn bij boomkikkers geliefd (zie foto). Op de grote bladeren en takken kunnen ze uitstekend zonnen, en op bloeiende en vruchtdragende bramen zitten altijd heel veel insecten, die als voedsel dienen. Komt er een predator langs, dan laat de boomkikker zich pardoes tussen de bramen vallen. Knappe predator die hem hierin weet te achtervolgen! Zo vormen bramen voor de boomkikker (maar ook voor andere dieren) zonne-, foerageer- en schuilplaats tegelijkertijd. Golfbaan Prise d’eau ligt precies tussen de boomkikkerleefgebieden de Kaaistoep en de Molenschotse heide (vliegbasis Gilze Rijen).

Be social Scan of ga naar: www.greenkeeper.nl/article/29387/levenskansen-voor-beschermde-diersoorten-op-degolfbaan

www.greenkeeper.nl

Black is beautiful – gewoon, omdat het kan Golfclub Groendael investeert in indrukwekkende zwarte line-up Jacobsen-machines Mijn oude buurman zou zeggen: ‘Niks is meer heilig tegenwoordig.’ Vroeger kon je aan de kleur van machines het merk aflezen: Jacobsen oranje, Toro rood en John Deere groen en geel. Als ik op een zonnige maartse dag bij Groendael de poort door rij, is daar niets van te zien. Er staat een glimmend pakket nieuwe golfbaanmachines, helemaal in het zwart. Kijk je wat beter, dan zie je nog net de groene Jacobsen Swoosh en de bekende oranje kooien van Jacobsen. De eerste vraag aan hoofdgreenkeeper Marco Wouters is dan ook: ‘Waarom?’ Het antwoord van Wouters, droogkomisch: ‘Nou gewoon, omdat het kan!’ Auteur: Hein van Iersel

Groendael is ‘slechts’ een negenholesbaantje, maar de toch niet kleine machineloods herbergt een indrukwekkend groot aantal machines, op een na allemaal nieuw en allemaal glimmend zwart. Het is een pakket machines dat op de meest 18-holesbanen helemaal niet

2/2019

zou misstaan. Nu is Marco Wouters allesbehalve een machineverzamelaar. Sterker nog, Wouters is de enige GSCAA- gecertificeerde golfcoursesuperintendent van Nederland. De GSCAA is een beetje vergelijkbaar met de Nederlandse NGA, maar dan wel in Amerikaanse propor-

ties. De GSCAA (Golf Course Superintendents Association of America) organiseert jaarlijks The Golf Show en heeft zelf een kleine honderd mensen op de payroll staan. Het grootste verschil met de Nederlandse NGA is dat je als GSCAA-gecertificeerde greenkeeper jaarlijks een bepaald aantal punten moet halen om je kennis op niveau te houden. Marco Wouters: ‘In Amerika heeft dat echt waarde. Als een baan een nieuwe superintendent nodig heeft, nodigen ze eerst gecertificeerde greenkeepers uit en pas daarna de rest.’ Wouters wil de Nederlandse NGA niets nadragen, maar om dit soort redenen is hij sinds enige jaren geen lid meer van de greenkeepersvereniging. Volgens hem zou de Nederlandse associatie veel meer moeten koersen op kennis delen. Klein, maar fijn De ambities die Wouters heeft voor zijn car-

2 min. leestijd

ACHTERGROND • 2 x Jacobsen Eclipse 2 122F lithiumhandmaaier • Jacobsen Eclipse 322 lithium-greenmaaier • Jacobsen Eclipse 322 hybride greenmaaier • Jacobsen SLF-530 4WD fairwaymaaier • 2 x Cushman Hauler pro 72V • Cushman Hauler pro 72V met ballenraapcabine • Kioti CK4010H met voorlader • Smithco Sand Star IV benzine • Smithco Tournament XL 7000 Ultra greenroller • Smithco Spray Star 1000C benzine met sonic booms en covers • Turfco Torrent 2 turbine blazer • Turfco CR-7 • 2 x Flymo XL500 • 2 x Stihl bosmaaier FS490 • Stihl bladblazer BR600 • Stihl stokheggenschaar HL91

Marc Reuters junior van Pols Zuidland feliciteert de twee greenkeepers van Groendael met het nieuwe pakket.

De ambities die Wouters heeft voor zijn carrière en opleiding gelden ook voor de baan Marco Wouters op zijn nieuwe Jacobsen SLF 530 lichtgewicht vijfdelige fairwaymaaier.

rière en opleiding gelden ook voor de baan. Groendael werd in 2002 en 2003 gebouwd door Aha de Man en golfarchitect Bruno Steensels. Het is in alles een bijzondere baan. Op een bosrijk terreintje van ongeveer twintig hectare werden in die periode negen holes gebouwd. Vanwege vergunningsperikelen werd na de oplevering de eerste twee jaar niet gespeeld en kon alle aandacht naar een goede grow-in-periode gaan. Qua grasbezetting is Groendael on-Nederlands: witstruis op de greens en roodzwenk op de fairway. Die hoge kwaliteitsambitie vraagt om een hoogwaardig machinepakket. Voor Marco Wouters is dat bijna per definitie een Jacobsen-line-up. Dit vakblad schreef in 2011 een artikeltje over het pakket machines dat bij die gelegenheid werd aangeschaft. Met dat pakket heeft Wouters ruim zeven jaar zijn baan onderhouden. Vorig jaar begon de levering van nieuwe machines; dit jaar is het pakket compleet uitgeleverd.

Be social Scan of ga naar: www.greenkeeper.nl/article/29366/black-isbeautiful---gewoon-omdat-het-kan

www.greenkeeper.nl

Willem Slats junior demonstreert de fairwayroller op Groendael.

Gaan we allemaal aan de fairwayroller? Smithco komt als eerste met een roller voor fairways Ik kan me de eerste keer nog herinneren dat in dit vakblad een fairwayroller aan bod kwam. Dat moet ongeveer tien jaar geleden zijn geweest. Ik kan me ook de wat meewarige reactie herinneren: ‘Leuk voor Amerika, maar niet voor dit nuchtere kikkerlandje.’ Inmiddels heeft bijna iedere baan een roller in de schuur staan – al dan niet in een vergeten hoekje – en komen

‘Ik ben fan’, verklaart hoofdgreenkeeper Marco Wouters van de Wassenaarse golfclub Groendael. ‘Ik zou zeker zo’n machine willen kopen, maar heb jammer genoeg net geïnvesteerd in een compleet nieuwe vloot machines. Volgens mij kan zo’n roller echt bijdragen aan de kwaliteit van een golfbaan, eigenlijk op dezelfde manier als bij een green. Je kunt zo’n roller inzetten om minder te maaien en toch een hoge stimp te halen of je kunt hem als extra bewerking inzetten.’ Hoe dan ook, een roller zorgt voor een betere puttingsurface.

importeur Pols en fabrikant Smithco zelfs al met een heuse fairwayroller.

Auteur: Hein van Iersel

2/2019

Master of Greenspeed In een bekend onderzoek dat rollen in verband bracht met de maaihoogte (google Master of Greenspeed Thomas Nicolai) werd één deel van de green gemaaid op 0,5 cm en drie keer per week gerold. Het andere deel werd gemaaid op 0,4 cm en niet gerold. Aanvankelijk was de snelheid op het gedeelte met een grotere maaihoogte lager, maar na anderhalve week rollen veranderde dat en was de snelheid van de twee plots gelijk of was het hoger gemaaide deel

zelfs sneller. Sindsdien zijn er verschillende studies uitgevoerd die deze resultaten bevestigen. Rutgers University heeft vastgesteld dat rollen en het verkleinen van de maaihoogte zorgen voor minder Anthracnose en de Michigan State University stelde vast dat de ziekte Rhizoctonia hierbij minder voorkwam. Dat is ook volstrekt logisch. Een hoge gemaaide grasplant is vitaler en zal minder snel ziek worden. Marco Wouters is het hier allemaal mee eens, maar vindt het wel belangrijk om te benadrukken dat er voordelen zitten aan kort maaien. Het gras kan dan beter opdrogen en schimmels zouden daardoor minder kans hebben. Als je de onderzoeken van de Master of Greenspeed Thomas Nicolai doorleest, zie je dat er een heel scala aan voordelen verbonden is aan frequent rollen. De baan is vlakker doordat kleine micro-ongelijkheden worden vlak gehaald; de vochtconditie van de green zou verbeteren en het aantal dry spots afnemen. Nicolai durft zelfs de stelling aan dat er minder plaagdieren als wormen, engerlingen en emel-

3 min. leestijd

ACHTERGROND

Marco Wouters

Hoofdgreenkeeper Wassenaarse golfclub Groendael

ten voorkomen. En dat zonder enige inzet van chemische middelen. Al met al lijkt een roller wel wat op het ei van Columbus. Afhankelijk van de intensiteit van de inzet zou een roller zelfs financiële voordelen hebben. Dat heeft er alles mee te maken dat rollen veel sneller gaat dan maaien, minder brandstof kost en ook veel minder slijtage veroorzaakt aan de gebruikte machines. Daarnaast hoef je een roller veel minder intensief te onderhouden dan een maaier. Fairwayroller Terug naar de fairwayroller van Smithco. Er is voor zover bekend geen onderzoek naar gedaan, maar de voordelen die gelden voor

James Moore

een greensroller gelden waarschijnlijk ook voor een fairwayroller. Wat betreft het gebruik en de opbouw heeft uw auteur dat met eigen ogen mogen aanschouwen. De Smithco is verbluffend eenvoudig in opbouw. Afhankelijk van de gekozen werkbreedte van 10 of 15 voet, bestaat de machine uit drie of vijf metalen rollen in een frame dat achter een utility truck of tractor gehangen kan worden. De roller is voorzien van zijn eigen hydrauliek, die zorgt dat de machine zich opdrukt op de rollen of rust op de wielen. Als Willem Slats junior een demonstatie geeft, is meteen duidelijk dat dit veel sneller gaat dan het maaien van een fairway. Je kunt probleemloos met 10 tot 15 km/uur over de baan rijden.

Moore Turfcare

Moore Turfcare Aanwezig bij de demonstratie is John Moore. Moore is directeur en eigenaar van Moore Turfcare. Zijn bedrijf verzorgt de distributie van Smithco en Cushman in Europa en is in die zin de verbindende factor tussen de Nederlandse importeur Pols en de fabriek van Smithco en Cushman in Amerika. Moore over de Smithco: ‘Dit is allemaal nog heel nieuw, zeker in Europa. Wij hebben in Europa inmiddels tien machines met een werkbreedte van 3 m verkocht. De grote machine die we hier demonsteren, is in Europa nog niet verkocht.’

Be social Scan of ga naar: www.greenkeeper.nl/article/29123/gaan-weallemaal-aan-de-fairwayroller ‘Onder de kap’ van de Smithco-fairwayroller is niet veel te zien: een eigen accu en een eenvoudig hydrauliektankje. www.greenkeeper.nl

HOOFDREDACTIONEEL

Deze machine is zo simpel is als de pest. Een beetje dorpssmid maakt hem in een paar achternamiddagen

Out of the green Het komt niet zo vaak voor dat je iets ziet wat echt out of the box is. Als het gaat om greenkeeping, kan ik voor het laatste jaar alleen maar de Smithco Fairway Roller verzinnen, die in deze editie van Greenkeeper wordt besproken. Formeel is deze techniek niet helemaal out of the box, maar eerder out of the green, omdat het principe van rollen al veel eerder werd toegepast op golfgreens. En – sorry, heren van Smithco – deze machine is eigenlijk zo simpel als de pest. Een beetje dorpssmid maakt hem in een paar achternamiddagen. Maar is dat ook niet de bedoeling van een nieuwe machine of nieuwe technologie? Het hoeft niet ingewikkeld te zijn, het hoeft alleen maar te werken. Zo’n beetje de definitie van een goede greenkeeper, dus: niet ingewikkeld, alleen maar werken.

dus in vitaler en sterker gras, minder gevoeligheid voor schimmels en minder kans dat onkruid een plek verovert. Voor de rest staat deze uitgave van Greenkeeper weer vol met heel veel Green Deal en een aantal nieuwe interessante machines. De accumaaier die hier besproken wordt, is niet echt een golfmachine, maar wij wilden hem u niet onthouden, omdat dit soort machines ook in golf de toekomst lijkt te worden. Met vriendelijk groet, Hein van Iersel (hein@nwst.nl) Hoofdredacteur

Ronkende marketingpraat die alles in verband brengt met de Green Deal, dus met vermindering van gewasbeschermingsmiddelen Nu word ik soms een beetje simpel van dat constante geleuter over de Green Deal. Alles wat in onze golfpolder wordt verzonnen of vanuit het verre buitenland wordt binnengesjouwd, wordt met ronkende marketingpraat in verband gebracht met de Green Deal, dus met vermindering van gewasbeschermingsmiddelen. Van dit apparaat wil ik het nog een keer geloven. Van onderzoek op greens is breed bekend dat als je rolt, je minder hoeft te maaien en toch dezelfde rolsnelheid houdt. Dat resulteert

2/2019

Be social Scan of ga naar: www.greenkeeper.nl/article/29410/out-of-the-green

3 min. leestijd

WETTING AGENTS analyses en de goede samenwerking met onze leveranciers en adviseurs.’ Minder straatgras In combinatie met handmatig beregenen is het toepassen van een wetting agent een speerpunt in een duurzame onderhoudsstrategie, benadrukt Van den Beuken. Hij licht toe: ‘Dit onderdeel van onze strategie bestaat uit drie stappen. Stap één is het beregenen van de greens op veldcapaciteit. Daarna volgt het gelijkmatig uitdrogen van de greens. Als laatste beregenen we de droge plekken handmatig met wetting agent. Als je deze methode structureel toepast, in combinatie met de andere onderdelen van onze onderhoudsstrategie, zal dat bijdragen aan de reductie van het aandeel straatgras Poa annua in het grasbestand.’

‘Watermanagement is een essentieel onderdeel van onze onderhoudsstrategie’ Patrick van den Beuken

SBA Golf & Groen

Proactief reageren Ook SBA Golf & Groen benadrukt de cruciale rol van de wetting agent. Greenkeeper Patrick van den Beuken van SBA legt uit: ‘Het gebruik van wetting agents wordt in onze onderhoudsstrategie “Een optimale speelkwaliteit” gerubriceerd onder watermanagement. Bij watermanagement worden alle facetten rond het omgaan met water gemonitord en bijgestuurd. Bij SBA Golf & Groen gebruiken we wetting agents om de vochtregulatie in balans te houden.’ Daarmee doelt hij op het vochtpercentage, dat bij extreme weersomstandigheden beter gereguleerd kan worden met behulp van deze producten. ‘Met onze onderhoudsstrategie streven we ernaar om de toplaag van de bodem uniform gesloten en

‘Wij gebruiken wetting agents zowel preventief als curatief’ Patrick Graafmans

De Enk Groen & Golf

droog te houden, met een vochtpercentage tussen 18 en 22 procent. Door structureel te monitoren, kun je proactief reageren. Op deze manier behalen wij de beste resultaten voor spelen cultuurtechnische onderdelen.’ SBA maakt volgens Van den Beuken gebruik van drie soorten wetting agents: ‘Revolution, Aqua Aid OARS HS/PS en ICL H2Pro FlowSmart. Waarom we die gebruiken? Daar kunnen we een glashelder antwoord op geven: uit onze jarenlange ervaring blijkt dat de bovengenoemde producten het efficiëntst werken.’ Dat weet het bedrijf door de intensieve monitoring. ‘Wij kunnen de ontwikkelingen van deze producten op de voet volgen’, aldus Van den Beuken. ‘Dat doen we door middel van interne

Van den Beuken verwijst daarbij graag naar de resultaten die SBA geboekt heeft tussen 2016 en 2018. ‘Onze onderhoudsstrategie “Een optimale speelkwaliteit” werpt zijn vruchten af’, vertelt hij. ‘Dat is gebleken tijdens de kwaliteitsanalyse van de afgelopen twee jaren. Stikstof hebben we met 17 procent gereduceerd, straatgras met 30 procent. Bestrijdingsmiddelen hebben we zelfs met 46 procent teruggebracht. In 2019 gaan we weer hard werken om deze koers door te zetten.’

Be social Scan of ga naar: www.greenkeeper.nl/article/29332/wettingagents-vormen-een-speerpunt-voor-duurzaamonderhoud

www.greenkeeper.nl

De partners van

Greenkeeper

connecting green and infrastructure

AHA de Man uw golfbaan op zijn best

TRIPLE A LIGHTING

NL Gebieds label

• ruim 450 merken op 125.000 m2 beursterrein • groot aanbod exposities én demonstraties van machines en gereedschappen • op centrale locatie, goed bereikbaar en dichtbij parkeren