Stad en Blauw 2 2018 by NWST NeWSTories

Jaargang 2 2 - 2018

Stad + Blauw

HÉT VAKBLAD OVER WATER IN DE OPENBARE RUIMTE

‘Met techniek alleen houden we geen droge voeten’ ‘s Lands langstzittende dijkgraaf waant zich terug in de politiek Proeftuin de Waterstraat

Amsterdamse Rivierenbuurt waterproof maken

CO N N E C T I N G G R E E N P R O F E S S I O N AL S

Verzuipt Nederland in de Watertoets?

Groene daken Een oplossing tegen regenwateroverlast in de stad

Nophadrain Groen- en Gebruiksdaksystemen voor:

daken met sedum

tuinen /parken op daken

beloopbare daken

berijdbare daken

Slim combineren van

groen, grijs & blauw Groeiplaats inrichten als waterinfiltratiesysteem?

Vraag een van onze adviseurs naar de mogelijkheden.

www.treebuilders.eu

TreeBUILDERS | Tel: +31 413 530 266 | www.treebuilders.eu

Een goudgele rakker rechtstreeks uit de hemel

Een biertje van regenwater. Het klinkt niet bijster smaakvol, maar toch kan het. In de European Green Capital van 2018, Nijmegen, fabriceert brouwerij De Hemel in samenwerking met Rainbeer en Nijmegen Green Capital een ouderwetse goudgele rakker met als hoofdbestanddeel opgevangen regendruppels. Brouwer Thieu Hegger: â&#x20AC;&#x2DC;Het gaat met name om de bewustwording van alternatief gebruik van regenwater. Dat het niet alleen overlast, maar ook lusten kan opleveren.â&#x20AC;&#x2122;

COLOFON Stad + Blauw is een uitgave van NWST NeWSTories bvwordt in een gemiddelde oplage van 4400 exemplaren verspreid onder groenbeheerders, groene aannemers, landschapsarchitecten, adviseurs en toeleveranciers in de groene sector. Bij alles staat de praktisch ingestelde vakman centraal. Redactie & commercie NWST NeWSTories bv Fransestraat 41 6524 HT Nijmegen T 024-3602454 F 024-3602464 I www.stad-en-groen.nl M info@nwst.nl Hoofdredacteur: Hein van Iersel (hein@nwst.nl) Operationeel manager: Peter Jansen (peter@nwst.nl) Redacteurs: Kelly Kuenen (kelly@nwst.nl) Guus van Rijswijck (guus@nwst.nl) Linde Kruese (linde@nwst.nl) Nino Stuivenberg Vormgeving: Marie Cecile Oosterhout en Tessa Benders (StudioBont) Advertenties: Alberto Palsgraaf (alberto@nwst.nl) Rik Groenewegen (rik@nwst.nl) Sales support: Lieke van der Weijde (lieke@nwst.nl) Abonnementen Controlled circulation: Dit betekent dat alle professionals in de groene sector recht hebben op een gratis abonnement. Niet werkzaam in de groene sector 77,- per jaar. De abonnementsperiode loopt van 1 januari tot en met 31 december van ieder jaar en uw abonnement zal jaarlijks automatisch worden verlengd, tenzij uw schriftelijke wederopzegging uiterlijk 31 oktober voorafgaand aan de nieuwe abonnementsperiode in ons bezit is. ISSN: 2589-210X, Stad + Blauw Alle auteursrechten en databankrechten ten aanzien van (de inhoud van) deze uitgave worden uitdrukkelijk voorbehouden. Deze berusten bij Stad + Blauw c.q. de betreffende auteur. Niets uit deze uitgave mag zonder schriftelijke toestemming van de uitgever worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, scan, fotokopie, elektronisch of op welke wijze dan ook. Stad + Blauw wordt tevens elektronisch opgeslagen en geëxploiteerd. Alle auteurs van tekstbijdragen in de vorm van artikelen of ingezonden brieven en/of makers van beeldmateriaal worden geacht daarvan op de hoogte te zijn en daarmee in te stemmen e.e.a. overeenkomstig de publicatieen/of inkoopvoorwaarden. Deze zijn bij de redactie ter inzage of op te vragen.

20 Drietrapsraket moet Amsterdamse Rivierenbuurt waterproof maken Auto’s die tientallen centimeters in het water staan, terwijl straten en woningen onderlopen. Wolkbreuken als die van de afgelopen lente doen het besef groeien dat we ons moeten wapenen tegen meer regen. Nederlandse gemeenten laten zich liever niet meer verrassen. Op verschillende plaatsen worden ‘stresstesten’ uitgevoerd, waarin een gesimuleerde maatgevende wolkbreuk de zwakke plekken moet aantonen.

36 Geen druk op het riool in Brunssum dankzij waterretentiedak De overheid ziet onder meer een rol in het openbaar groen om de druk op het riool te verminderen. Door middel van wadi’s en raingardens zou overtollig regenwater tijdelijk kunnen worden opgevangen voordat het geleidelijk in het riool verdwijnt. Zo’n oplossing werkt in een omgeving met veel groen. Lastiger is het wanneer de omgeving volledig is bebouwd. De toepassing van een waterretentiesysteem onder een groendak kan daar een andere draai aan geven.

2 - 2018

INHOUD

Experimenten onder levensechte omstandigheden in proeftuin de Waterstraat Een levensechte testomgeving voor experimenten die bijdragen aan een klimaatbestendige stad. Dat is de Waterstraat, die geopend werd op 16 mei van dit jaar. Het initiatief van de Green Village, het Hoogheemraadschap van Delfland en VPdelta, is gevestigd op het innovatieterrein The Green Village van de TU Delft. In de Waterstraat werken ondernemers, onderzoekers en gebiedsbeheerders samen aan oplossingen die straten en wijken beter bestand moeten maken tegen het veranderende klimaat. Hevige regen en langdurige droogte zijn zulke uitdagingen waar steden tegenaan lopen.

EN VERDER

6 Nieuws 10

‘ Met techniek alleen houden we geen droge voeten’

Gigantische waterkever op campus Wageningen Universiteit

28 Zijn wadi’s en raingardens de eieren van Columbus? 32

Verzuipt Nederland in de Watertoets?

Hoofdredactioneel

39 Zit er toekomst in een natuurlijk bad of een zwemvijver?

VOLG ONS

twitter.com/stadblauw facebook.com/stadblauw

Als de zomer van 2018 een indicatie is van wat gaan komen, dan mag Nederland zijn borst nat gaan maken. Met water uit een natuurlijk bad of zwemvijver wel te verstaan. Want wie in de toekomst niet meer wil aansluiten in de files naar het strand, doet er goed aan om een investering in één van beide te overwegen. Dat verfraait de tuin en is bovenal praktisch tijdens de zomer.

www.stad-en-groen.nl

Duurzame, milieuvriendelijke, maatwerk oeverbescherming. Oevers vragen om duurzame en onderhoudsarme bescherming. Profextru al 15 jaar uw partner voor innovatieve oeverbescherming

BESCHOEIINGEN

DAMWANDEN

KEERWANDEN

DIJKBESCHERMING

Lage aanschafkosten Door een maatwerk, hybride systeem

Snelle montage Licht van gewicht en eenvoudig te plaatsen

Milieuverantwoord Gebruik van Gerecycled materiaal

Duurzaam Levensduur minimaal 60 jaar

Betonakkoord wil transparantie in de markt

De Nederlandse bouw neemt zijn eigen toekomst grondig op de schop. 10 juli, tekenden zo'n 50 van de grootste spelers het Betonakkoord onder leiding van MVO Nederland. Elk jaar komt er in Nederland 15 miljoen m3 nieuw beton bij. Producenten, opdrachtgevers en aannemers spreken vanaf nu af om vergaand samen te werken aan duurzaamheid, van 100 procent recycling van materialen tot een forse verlaging van de CO2-uitstoot. Staatssecretaris Stientje van Veldhoven ondertekent vandaag het Betonakkoord als bewindspersoon namens haar ministerie van Infrastructuur en Waterstaat. Daarnaast doen nog drie andere ministeries mee: Binnenlandse Zaken, Economische Zaken en Klimaat, Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit. Van Veldhoven: ‘De tijd van maken, gebruiken en vervolgens weggooien is voorbij. En dat geldt straks ook voor beton. Een eindige aarde kent nu eenmaal geen oneindige hoeveelheid grondstoffen. Dus we kunnen of op zoek naar een tweede of zelfs derde planeet, of werk maken van een circulaire economie.’ Overige ondertekenaars zijn onder andere ProRail en Rijkswaterstaat als opdrachtgevers, Strukton, BAM en VolkerWessels als bouwondernemingen en Cementbouw en VBI als producenten.

Unieke test in Deltagoot

Een unieke test is het, in het lab van Deltares in Delft. In de Deltagoot wordt voor het eerst het belang van bomen bij het dempen van golven getest. Door de test in de Deltagoot, die op 29 juni begon, wordt meer kennis opgedaan over de golfremmende werking van bomen tijdens overstromingen. Soms worden bomen verwijderd op plaatsen waar ze juist een bijdrage kunnen leveren aan de waterveiligheid. In de Deltagoot staan 32 wilgen. Deze bomen stellen een bos voor dat golven remt uit de grootste golfmachine ter wereld. Eerst worden op de bomen kleine en grote golven losgelaten. Daarna worden de bladeren van de bomen verwijderd, want stormen vinden in Nederland vooral in de winter plaats. Later wordt de helft van de takken uit de kruinen gehaald en zal de zwaarst mogelijke golf uit de golfgenerator het bos verpletteren. Aan de takken hangen gekleurde kaartjes, waarmee de bewegingen van de takken worden geregistreerd. De kaartjes dienen als ijkpunt voor camera's. Tussen de bomen zijn ook stromingssensoren als golfhoogtemeters aangebracht. Onderzoekers van Deltares, de TU Delft en NIOZ willen met deze gegevens analyseren hoeveel golfkracht de wilgen kunnen dempen.

Prototype Recycled Park geopend Profextru Productie B.V. Bruchterweg 88 7772 BJ Hardenberg

Begin juli is het prototype van het Recycled Park in Rotterdam geopend. Het 140 m2 grote park, dat deels is gemaakt van plastic afval, ligt in de Rijnhaven. Met de opening van het prototype komt bijna een einde aan het project dat vijf jaar geleden werd gestart door WHIM Architecture. Het drijvende park laat zien wat de mogelijkheden zijn voor het creëren van nieuwe drijvende natuurland-

+31 (0) 523 654 010 / info@prolock.nl 6

www.prolock.nl

2 - 2018

NIEUWS schappen met gerecycled plastic als grondstof. In samenwerking met de gemeente Rotterdam, Wageningen Universiteit, Better Future Factory en Hebo maritiemservice is het project tot stand gekomen. De gemeente Rotterdam wil graag meer groenvoorzieningen. Het gerecycled plastic komt uit de Maas. Daar werd het opgevangen voordat het de Noordzee bereikt. Het plastic wordt hergebruikt voor de bouwstenen van het park. Het drijvende park draagt bij aan de vergroening van de stad en de verbetering van het ecosysteem in de Rotterdamse haven. WHIM Architecture is op dit moment locaties aan het verkennen om het Recycled Park te plaatsen.

Minisymposium duurzaamheidscertificaat Breeam

Op dinsdag 18 september organiseert de Tero Groep samen met Binder Groenprojecten en natuuraannemer Ranox het minisymposium 'Breeam'. Breeam is een duurzaamheidscertificaat voor gebouwen en gebieden, dat verkregen kan worden door het behalen van Breeam-punten. 'Hoe groener en duurzamer het gebouw, des te hoger de Breeam-score', stellen de organisatoren. Tijdens het minisymposium op 18 september gaan vier sprekers in op vragen en onderwerpen als: Hoe kunnen deze punten behaald worden? Wat zijn de kansen op het behalen van een Breeam-certificaat en wat zijn de aandachtspunten? En wat draagt Breeam bij aan de biodiversiteit in een stedelijke omgeving? Het belooft volgens de organisatie een interessante middag te worden voor iedereen die zich bezighoudt met ruimtelijke ecologie of werkt als architect, projectontwikkelaar, bouwaannemer of vastgoedbeheerder en daarbij een bijdrage levert aan duurzaam vastgoed en een duurzame buitenruimte.

Extreme droogte in beeld

In juli is de extreme droogte steeds zichtbaarder geworden in de natuur. Makers van de 'Growapp' roepen op de site Nature Today iedereen op om foto's van de omgeving te maken in de app, zodat de droogte ten opzichte van vorige jaren zichtbaar wordt. Met de app kun je eenvoudig time-lapse video's maken van de continue seizoensveranderingen van planten en bomen in de omgeving. De Growapp helpt de gebruiker om steeds vanaf dezelfde plaats in dezelfde richting een foto te maken. De app werd vorig jaar gelanceerd en maakt het voor wetenschappers mogelijk een groot aantal data te verzamelen en meer te weten te komen over het effect van klimaatverandering op de natuur. Denk aan ontplooiing en verkleuring van bladeren; elementen die typerend zijn voor bepaalde seizoenen, maar door klimaatverandering steeds vaker op een ander moment plaatsvinden. De app is beschikbaar voor Android en iOS.

Oplevering Blauwe Verbinding Rotterdam

Begin juli was de feestelijke oplevering van de Blauwe Verbinding: een bijzondere waterverbinding tussen het Zuiderpark in Rotterdam, het toekomstige landschapspark het Buijtenland in Rhoon en de Zuidpolder in Barendrecht. De Blauwe Verbinding is een recreatieve bevaarbare route van 15 km lang. Bezoekers kunnen er varen, wandelen, fietsen, sporten, spelen en struinen door de natuur. De verbinding zorgt behalve voor recreatie ook voor schoon water en waterberging én legt een ecologische verbinding tussen de verschillende groengebieden. De werkzaamheden startten zes jaar terug. Met de laatste werkzaamheden, de aanleg van een waterbak onder het viaduct van de A15 in de Heulweg en het verbinden van het water langs de Rhoonse Baan, is het werk gedaan: de Blauwe Verbinding vormt nu één geheel. Bestuurders en vertegenwoordigers

van de gemeenten Albrandswaard, Barendrecht en Rotterdam en van het waterschap Hollandse Delta, Natuur- en Recreatieschap IJsselmonde en de provincie Zuid-Holland namen de route officieel in gebruik.

Varik krijgt definitief geen nevengeul

Het omstreden plan voor een nevengeul bij Varik en Heesselt gaat niet door. Politiek Den Haag kiest in plaats van de nevengeul voor dijkversterking, meldt De Gelderlander. Bewoners van Varik zijn daar maar wat blij mee. Actiegroep Waalzinnig streed jarenlang tegen de nevengeul. Het plan was om bij hoogwater het water uit de Waal om te leiden via een zijrivier achter de dorpen langs, met als resultaat dat Varik omringd zou worden door water en dijken. De bewoners waren bang dat ze in een 'badkuip met rondom hoge dijken' zouden komen te wonen. Het protest van de actiegroep is een succes. Minister van Infrastructuur en Waterstaat Cora van Nieuwhuizen heeft besloten om af te zien van de nevengeul. In plaats van de geul zullen de dijken versterkt worden in combinatie met afgravingen in de uiterwaarden. Wel wil de minister dat er een ruimtelijke claim op het gebied blijft liggen, zodat er alsnog een nevengeul zou kunnen komen, mocht dit in de toekomst nodig zijn. Dat betekent dat er in het gebied geen woonwijken gebouwd mogen worden. De actiegroep is voor nu tevreden met deze oplossing.

www.stad-en-groen.nl

De NHK biedt inzicht in de 'hotspots', vooral in stedelijk gebied; de NHK biedt direct handelingsperspectief voor planning en programmering van maatregelen, zodat geen tijd verloren gaat met het in beeld brengen 'hotspots'; Boot zegt klimaatadaptatie praktisch te maken en inzicht te vertalen naar daadkracht. 'Zo maken we meters, want de problematiek vraagt om actie.'

Duikers onderzoeken leven in grachten

Mogelijk vaker en meer droogte

De kans op zomerse droogte neemt in de toekomst mogelijk toe en die droogte is mogelijk sterker dan gedacht. Dat meldt het KNMI. Het instituut heeft met modelsimulaties klimaatscenario's ontwikkeld voor Nederland. De modellen zijn gebaseerd op verschillen in de wereldwijde temperatuurstijging en veranderingen van het luchtstromingspatroon. Die kunnen matig of hoog zijn (temperatuur) en laag of hoog (luchtstroom). De combinatie van deze kenmerken geeft vier mogelijke toekomstperspectieven. Het tekort aan neerslag zoals we dat nu meemaken, wordt gemiddeld elke zomer verwacht in het hoogste KNMI'14-scenario voor eind 21e eeuw. De huidige situatie geeft dan ook een idee van de gemiddelde droogte die we in de toekomst kunnen verwachten als dit scenario uitkomt, stelt het KNMI. De droogte staat ook in verhouding tot de luchtstroom. Zeewind zorgt vaak voor aanvoer van vocht, wind uit het binnenland voor droge lucht. Daarnaast kan een hogedrukgebied boven Nederland zorgen voor mooi en droog weer. Twee van de vier klimaatscenario's voor Nederland laten aanzienlijk meer droogte zien in de toekomstige zomers. In de andere twee scenario's blijft de droogte min of meer gelijk. De intensiteit van de droogte hangt grotendeels af van de veranderingen in de luchtstromingen, maar die veranderingen zijn nog onzeker. In een nieuw, fijnmaziger klimaatmodel dan in de simulaties die voor de huidige scenario's werden gebruikt, is meer uitdroging te zien in de lente en zomer. Een belangrijke oorzaak hiervan is een verandering in het lucht-

drukpatroon in het voorjaar. Aan het eind van de 21e eeuw vertoont het fijnmazige model een hogere luchtdruk boven het Verenigd Koninkrijk en Nederland. Het hogedrukgebied zorgt voor meer zon en hogere temperaturen, waardoor meer water kan verdampen. Daarnaast valt er minder neerslag in het fijnmazige model, wat zorgt voor een meer continentaal klimaat. Het resultaat is een toename van de droogte (zowel de duur als de intensiteit) gedurende de hele zomer. Deze berekeningen zijn met één model uitgevoerd, waardoor de resultaten onzeker zijn. Maar, zo stelt het KNMI, ze geven wel een eerste aanwijzing dat droge zomers in de toekomst mogelijk nóg droger worden. Deze aanwijzing is onderwerp van lopend onderzoek in de aanloop naar nieuwe klimaatscenario's. De scenario's worden gebruikt om adaptatiemaatregelen te treffen. De KNMI'14 zijn de meest recente scenario's. Het KNMI verwacht in 2021 nieuwe modellen te publiceren.

Duikers hebben zondagochtend 10 juni op twee plaatsen in de Utrechtse singels onderzoek gedaan naar het leven onder water. De aanleiding is een betonnen rand aan de kade, die in 2012 is aangelegd op één van de locaties. Op de tweede locatie is gekozen voor een natuurvriendelijke oever. De initiatiefnemers van de duikactie, Initiatiefgroep Vergroening Singel, wilden erachter komen of de betonnen rand die aangelegd is bij de Wittevrouwenbrug, invloed heeft op het leven onder water. Dat blijkt zo te zijn. De duikers die onder water gingen bij de brug, zagen beduidend minder leven dan het team dat ter hoogte van het Spoorwegmuseum de Maliesingel in dook. Bij de Maliesingel blijkt het water veel helderder te zijn. De duikers zagen verschillende waterplanten en schaaldieren zoals mosselen. Bij de Wittevrouwenbrug was bijna niets te zien, ook geen planten. Volgens ecoloog Lies König is dat te verklaren door het ontbreken van mosselen, die het water zuiveren. Planten houden het sediment op de bodem vast.

Nationale hittestresskaart online

Ingenieursbureau Boot uit Veenendaal heeft een nationale hittestresskaart online gezet. De kaart is bedoeld om de steeds groter wordende problematiek van de klimaatverandering tastbaar te maken. 'De bewustwording van de gevolgen van de klimaatverandering groeit', stelt Boot. De hittestresskaart is bedoeld om gebruikers via de adreszoeker snel een indicatief beeld te geven van de hittestress in hun omgeving. Het bureau wil met de kaart het nemen van gerichte maatregelen versnellen. De volgende doelen staan daarbij centraal:

2 - 2018

NIEUWS Hein Pieper, vicevoorzitter van de Unie van Waterschappen: 'Waterschappen willen hun taken zo duurzaam en kostenbesparend mogelijk uitvoeren. Wij zijn altijd op zoek naar nieuwe manieren om waterbeheer beter, goedkoper en duurzamer te maken. Met de Waterinnovatieprijs hopen we hiervoor veel goede ideeën binnen te krijgen.' De Waterinnovatieprijs wordt uitgereikt in de categorieën waterveiligheid, schoon water, voldoende water en circulaire economie. Innovatieve projecten kunnen tot 28 augustus worden aangemeld via de website waterinnovatieprijs.nl. Winnaars van de Waterinnovatieprijs krijgen een glaskunstwerk van Gert Bullée en de mogelijkheid om gebruik te maken van een innovatiemakelaar. Deze innovatiemakelaar helpt met een versnellingstraject om de innovatie verder te ontwikkelen.

Energie uit oppervlaktewater Krinkels bereikt trede 3 op Veiligheidsladder

Krinkels is als derde groenbedrijf gecertificeerd voor de Veiligheidsladder op trede 3. Krinkels laat weten ontzettend trots te zijn op zijn medewerkers. 'Dit bewijst dat veiligheidsbewustzijn al in onze genen zit.' De Veiligheidsladder is een beoordelingsmethode om het veiligheidsbewustzijn en bewust veilig handelen in bedrijven te meten. Het behalen van trede 3 op de Veiligheidsladder geeft aan dat veiligheid bij Krinkels hoog in het vaandel staat. Krinkels laat weten de certificering niet wegens commerciële redenen te hebben aangevraagd. ‘Een Veiligheidsladder-certificering wordt immers nauwelijks als eis gesteld bij aanbestedingen. Deze norm leek ons een mooie en verstandige kans om de veiligheid binnen het bedrijf naar een hoger niveau te tillen. Daarnaast vinden wij innoveren belangrijk.’ Daan van Schijndel, KAM/ MVO-manager bij Krinkels, laat weten bijzonder trots te zijn: ‘Ik ben erg trots op ons bedrijf en zeker op onze medewerkers. Door de snelheid waarmee we trede 3 hebben bereikt, laten we zien dat het veiligheidsbewustzijn al in onze genen zit.’ Van Schijndel vervolgt: ‘Het was geen gemakkelijke opgave. We bestaan toch uit tien winkels, verspreid over Nederland, en daarnaast zijn we ook een sociaal bedrijf met medewerkers van diverse pluimage.’ De veiligheid werd eerst vooral gehaald uit techniek, richtlijnen en procedures; nu is de meeste winst te halen uit persoonlijke houding en gedrag

van medewerkers. Van Schijndel: ‘Iedereen weet inmiddels dat je voorzichtig moet zijn wanneer je een motorzaag in je handen hebt. Het gaat nu om veel subtielere aanpassingen. Houding en gedrag heb je niet een-twee-drie doorgevoerd. We hebben dan ook een goed programma opgesteld waaronder in samenspraak V&G-gedragsregels zijn geformuleerd, diverse trainingen zijn gegeven en talloze toolboxacties zijn gehouden over veiligheid.’ Hoewel men bij de veranderingen niet over één dag ijs ging, heeft Krinkels het veiligheidsbewustzijn toch vlot weten te verhogen. Van Schijndel vertelt trots: ‘Van Kiwa hebben we te horen gekregen dat wat we hebben bereikt echt een prestatie is. De snelheid waarmee we de normering hebben binnengesleept, is bewonderenswaardig, gezien de omvang van ons bedrijf en de manier waarop het is georganiseerd.’

Inschrijving voor Waterinnovatieprijs

De Unie van Waterschappen en de Nederlandse Waterschapsbank reiken later dit jaar weer de Waterinnovatieprijs uit. De inschrijving voor deze prijs is nu geopend. De inzendingen voor de Waterinnovatieprijs worden beoordeeld door een deskundige jury onder leiding van Lidewijde Ongering, secretaris-generaal van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat. Daarbij wordt gekeken naar het innovatieve, duurzame, probleemoplossende en kostenbesparende karakter.

Waterbeheerders zien kansen in het opwekken van thermische energie uit oppervlaktewater, afvalwater en drinkwater. Deze duurzame energiebron kan voor 25 tot 40 procent voorzien in de warmtevoorziening van gebouwen. En dat komt goed uit, aangezien het Rijk de CO2-uitstoot met 49 procent wil verminderen in 2030. Thermische energie uit oppervlaktewater (TEO) is het onttrekken van warmte en kou aan het oppervlaktewater. Deze warmte en kou zijn bij uitstek geschikt om gebouwen en ruimten te verwarmen en te koelen. Daarmee vormt TEO een duurzaam alternatief voor aardgas. En zo'n alternatief is nodig, omdat het Rijk de gaskraan wil dichtdraaien in 2030. Op 6 juni verkenden Rijkswaterstaat en de waterschappen met gemeenten, woningbouwcorporaties en andere belanghebbenden de mogelijkheden voor de grootschalige toepassing van TEO. Uit recent onderzoek is gebleken dat TEO technisch, financieel en maatschappelijk haalbaar is. Meerdere partijen reageerden positief op deze nieuwe bron van energie. Er zijn al kleinschalige voorbeelden te vinden van het gebruik van TEO in Nederland. Een zorgcomplex in Wageningen wordt al verwarmd met warmte uit de stadsgracht. Ook zijn er plannen om 1000 woningen in Katwijk te verwarmen met water uit een poldergemaal.

www.stad-en-groen.nl

Paul van Erkelens, dijkgraaf van Wetterskip Fryslân.

‘Met techniek alleen houden we geen droge voeten’ ’s Lands langstzittende dijkgraaf waant zich terug in de politiek Hij is ’s lands langstzittende dijkgraaf. Toch begon Paul van Erkelens van Wetterskip Fryslân ooit als politicus. Het laatste decennium ziet hij de rol van de waterschappen en de dijkgraven drastisch veranderen. Nu waant hij zich terug in de politiek. ‘Onze rol is meer dan ooit een verbindende geworden.’ Auteur: Paul van der Sneppen Foto's: Daniël Hartog

2 - 2018

4 min. leestijd

organisatie, de nadruk op communicatie, ik vind dat mooi.’ Van Erkelens heeft het vak van dijkgraaf de afgelopen jaren drastisch zien veranderen. Waar waterschappen vroeger vooral autonome, technocratische organisaties waren, zijn het nu steeds meer politieke organisaties aan het worden. ‘Voorheen waren we hier vooral bezig met het waterpeil, het afvoeren van water via de gemalen en het aanvoeren van water uit het IJsselmeer. Daarnaast bouwden we dijken. Dat was het wel zo’n beetje. We waren vooral bezig met technische oplossingen op postzegelniveau. Daar redden we het niet meer mee. Nu komt het er veel meer op aan welke maatregelen gemeenten nemen in de ruimtelijke ordening. We stellen ons heel andere vragen: hoe bouw ik klimaatbestendige wijken? Hoe bieden we het hoofd aan hoosbuien?’ Overheidsorgaan Van Erkelens zag zijn waterschap veranderen van een technocratische organisatie in een volwaardig overheidsorgaan dat opereert tussen andere overheidsorganen. ‘We nemen volop deel aan het overleg tussen al die overheidsorganen. Voorheen was het zo: als je ergens over gaat, gaat een ander er niet over. Zo waren de verantwoordelijkheden verdeeld tussen gemeenten, provincies en waterschappen. Zo’n werkwijze is heden ten dage niet meer houdbaar. Mijn rol als dijkgraaf is veel meer die van verbinder geworden.’ Dat heeft volgens Van Erkelens ook te maken met het feit dat de besturen van de waterschappen veel politieker zijn geworden. ‘Toen ik in 1993 bij het waterschap Regge en Dinkel in dit vak instroomde, zaten alle bestuurders nog op persoonlijke titel in het bestuur. Nu zijn dat allemaal afgevaardigden van politieke partijen. En dat is goed, want dat zorgt voor verbindingen met andere organen, waaronder provincies en gemeenten.’ Wie Paul van Erkelens ontmoet, kan weleens het zicht verliezen op de tijdlijn van diens bestuurlijke carrière. Deze éminence grise van het waterbeheer dient al 26 jaar bij de waterschappen. Maar daarvoor doorliep de D’66-politicus al een loopbaan als onder meer wethouder in Hengelo en burgermeester van Winterswijk. Anciënniteit Die anciënniteit is hem nog niet aan te zien. Dat komt vooral door de bevlogenheid waarmee hij zijn verhaal doet en de gretigheid waarmee hij nieuwe ontwikkelingen omarmt. ‘Ik geniet van mijn nieuwe rol. Door de uitdagingen waar klimaatverandering ons voor stelt, is mijn taak er alleen maar leuker op geworden. De veranderingen in onze

Horizon Het is niet alleen goed, maar ook hoognodig, legt de dijkgraaf uit. Hij ziet een belangrijke taak voor de waterschappen weggelegd bij het wijzen op de noodzaak van een langetermijnvisie in lokaal bestuur. ‘Veel lokale bestuurders hebben de blik op een horizon die slechts enkele jaren in de toekomst ligt. De eigen ambtstermijn is vaak leidend. Om het hoofd te bieden aan klimaatproblematiek, moeten we echter soms decennia vooruit denken. De gemeente Harlingen, bijvoorbeeld, wil graag achter de dijken iets gaan ontwikkelen. Ik heb dat sterk afgeraden. De kans is namelijk groot dat we over tien jaar de dijken in de richting van het binnenland moeten verbreden.’

IN GESPREK MET De dijkgraaf heeft dus niet altijd een makkelijke boodschap voor zijn gesprekspartners. Daar komt bij dat met het ontwikkelen van langetermijnvisies ook veel koffiedik kijken is gemoeid. ‘Als het Harlinger bestuur me vervolgens vraagt of ik dat zeker weet, moet ik bekennen dat dat niet het geval is. Klimaatadaptatie is nu eenmaal geen exacte wetenschap.’

‘We willen meer als onderneming kunnen opereren’

Veenweidegebieden In Friesland liggen volgens Van Erkelens de belangrijkste uitdagingen in het beheer van de veenweidegebieden. Boeren dreigen in de verdrukking te komen. ‘We ontkomen er bijna niet aan om het waterpeil omhoog te brengen. Daar gaan boeren onherroepelijk last van krijgen.’ Zo wordt er in Friesland met boeren discussie gevoerd over de vraag of het nog wel verstandig is om in de lager gelegen delen van de provincie pootaardappelen te verbouwen. Hetzelfde geldt voor de Friese kustgebieden. Verzilting is daar het probleem. Van Erkelens vraagt zich af of het waterschap dat kan blijven terugdringen. ‘We waarschuwen voor het telen van pootaardappelen in dergelijke gebieden. We vragen boeren zich bewust te zijn van de risico’s en we zeggen ook dat ze niet bij ons kunnen aankloppen als het misgaat.’ Van Erkelens is zich pijnlijk bewust van de verstrekkende consequenties van zo’n boodschap. ‘Pootaardappelen zijn van groot economisch belang voor deze provincie.’ Mitigatie De Friese dijkgraaf pleit nadrukkelijk voor een klimaatbeleid van zowel adaptatie als mitigatie. Vooral dat laatste vergt meer van de waterschappen dan enkel het zoeken naar technische oplossingen. Het beperken van de klimaatverandering vertaalt zich in Friesland vooral in een zware verantwoordelijkheid om de CO2-uitstoot van het waterpeilbeheer terug te dringen. ‘Als gevolg

www.stad-en-groen.nl

Hadden we nou maar

een sensor geplaatst...

Onzichtbaar te plaatsen zonder Wifi, SIM of 220 volt. Eenvoudig dashboard met projectstructuur, gebruikersbeheer

Bespaar tot 50% op projectbezoeken, watergift en inboet

en logboek.

CONNECTED

GREEN

www.connectedgreen.nl

Krinkels b.v. is een landelijke organisatie met 10 vestigingen in Nederland. Ruim 225 Krinkels medewerkers werken dag in dag uit, door heel Nederland, aan de (water)wegen, het groen, het spoor, de sportvelden, het straatbeeld en de riolering.

Beheer, onderhoud en realisatie

Meer informatie? www.krinkels.nl

van de openbare ruimte

Krinkels b.v. hoofdkantoor | Tel. 0165-201031 | www.krinkels.nl | info@krinkels.nl

IN GESPREK MET

van overheidsdoelstellingen moeten we de CO2uitstoot met 25 procent terugdringen. In Friesland is dat een monsterklus. Het waterpeilbeheer in onze Friese veenweidegebieden genereert nu nog een CO2-uitstoot van maar liefst 1,5 miljoen ton per jaar. Dat is een kwart van alle CO2-uitstoot uit het waterpeilbeheer van alle Nederlandse veenweidegebieden samen.’ Een andere grote uitdaging voor het Friese waterbeheer is het op peil houden van de zoetwatervoorraad. Het hele gebied tussen het IJsselmeer en Oost-Groningen drinkt van de voorraad uit het IJsselmeer. ‘Tot 2050 gaat dat goed, verwachten we. Daarna hebben we een probleem. We hebben straks niet meer genoeg zoet water.’ Zoetwaterpeil Met die vooruitziende blik is Wetterskip Fryslân begonnen aan Project Spaarwater. Met de stakeholders wordt gezocht naar manieren om het

zoetwaterpeil aan te vullen met regenwater, zonder daarvoor oppervlaktewater te gebruiken. Ook wordt gekeken naar toepassingen van druppelirrigatie in de landbouw. Opmerkelijk is dat juist de boeren, waarmee Van Erkelens toch vaak lastige gesprekken voert, zich vaak flexibel tonen. ‘De Friese boeren doen wat mij betreft hun stuurse en behoudende imago geen enkele eer aan. Ze denken goed mee en zijn erg innovatief. De moderne boer kan het zich niet permitteren om stil te zitten. Dat weten ze en dat merk je.’ Lof Ook heeft van Erkelens, zoals van een verbinder misschien verwacht mag worden, lovende worden voor het Rijk. De rijksoverheid lijkt wat hem betreft de handschoen aardig op te pakken als het om de aanpak van klimaatproblematiek gaat. ‘Er wordt behoorlijk geïnvesteerd in projecten als Vitaal Platteland en de Regiodeals.’

Die loftuitingen blijven niet zonder een kritische noot. Zo vindt de dijkgraaf bijvoorbeeld dat het Rijk kritisch moet kijken of wetgeving en regelingen nog wel aansluiten bij de doelstellingen voor de klimaat- en energietransitie. Van Erkelens wil in de toekomst meer ruimte om als waterschap te kunnen opereren als onderneming. ‘Een voorbeeld: wij gaan vijf miljoen kuub biogas maken uit slibverwerking. Dat gebruiken we primair voor onze eigen energieopwekking. Willen we dat echter ook doorgeven aan derden, dan worden we plots gezien als energieproducent. Dat heeft als gevolg dat we energiebelasting en btw moeten betalen. Dat smoort de incentive om als waterschap op een vernieuwende wijze te werken aan energietransitie. Dat past niet bij de uitdagingen waar we voor staan, vind ik.’

Be social Scan of ga naar: www.stad-en-groen.nl/artikel.asp?id=41-7751

www.stad-en-groen.nl

2 - 2018

Gigantische waterkever op campus Wageningen Universiteit De Deense beeldhouwer Vagn Iversen (op foto) en hoogleraar Aquautische Ecologie en Waterkwaliteitsbeheer Marten Scheffer leggen 15 mei de laatste hand aan een gigantische waterkever, de Dytiscus marginalis, in de vijver op de campus van de Wageningen Universiteit. De sculptuur genaamd “Must Leave”, licht in de nacht op door glasvezels in de vleugels. Woensdag wordt deze blikvanger onthuld. De waterkever, die in het echt ook voorkomt in de vijver, is een cadeau voor het 100-jarig bestaan van Wageningen University & Research (WUR) en staat symbool voor de bron van diversiteit van de campusgemeenschap. Via crowdfunding werd er zo’n 3000 euro opgehaald om het kunstwerk te realiseren. De rest is gefinancierd met de Spinozapremie van Scheffer. De kever is ook een eerbetoon aan Darwin, Baruch Spinoza en Stephen Forbes. Het gevaarte heeft een spanwijdte van 5,20 meter.

Be social Scan of ga naar: www.stad-en-groen.nl/artikel.asp?id=41-7752

www.stad-en-groen.nl

Foto: Frank AuperlĂŠ

Experimenten onder levensechte omstandigheden in proeftuin de Waterstraat Bedrijven testen innovaties die de stad gereed moeten maken voor gevolgen klimaatverandering Een levensechte testomgeving voor experimenten die bijdragen aan een klimaatbestendige stad. Dat is de Waterstraat, die geopend werd op 16 mei van dit jaar. Het initiatief van de Green Village, het Hoogheemraadschap van Delfland en VPdelta, is gevestigd op het innovatieterrein The Green Village van de TU Delft. In de Waterstraat werken ondernemers, onderzoekers en gebiedsbeheerders samen aan oplossingen die straten en wijken beter bestand moeten maken tegen het veranderende klimaat. Hevige regen en langdurige droogte zijn zulke uitdagingen waar steden tegenaan lopen. Auteur: Linde Kruese

2 - 2018

7 min. leestijd

Ivoren toren Studenten en onderzoekers van de TU Delft en studenten van de Hogeschool Rotterdam werken in de Waterstraat samen met de deelnemende bedrijven. Deze samenwerking tussen wetenschap en het bedrijfsleven is niet vanzelfsprekend, maar levert beide partijen veel op. Kreijns zegt daarover: ‘Veel bedrijven denken dat de universiteit een ivoren toren is waar ze niet binnen kunnen komen, maar dat is niet zo. Er wil altijd wel iemand meewerken, bijvoorbeeld onderzoekers. En we koppelen studenten aan ondernemers. Het is leuk voor studenten om naast de theoretische lessen wat ervaring op te doen in de praktijk.’ Meubelboulevard Het mooie aan de Waterstraat is volgens Kreijns dat zoveel bedrijven er met hetzelfde doel samenkomen. Dat levert weer mooie nieuwe initiatieven op. ‘Het werkt bijna als een soort meubelboulevard. Veel verschillende toepassingen voor verschillende problemen zijn verzameld op één plaats. De initiatieven versterken elkaar echt. De bedrijven Urban Rainshell en Rainaway liggen bijvoorbeeld naast elkaar aan de Waterstraat en gaan nu samenwerken.’ De Waterstraat is echt bedoeld voor start-ups en bedrijven die producten willen testen die nog in de kinderschoenen staan. Toch zijn er bedrijven betrokken bij de Waterstraat die hun innovaties al volledig ontwikkeld hebben. Ook deze bedrijven hebben baat bij de Waterstraat. ‘Bedrijven die al voorbij het teststadium zijn, helpen we verder. We brengen ze in contact met verschillende publieke partijen, waterschappen en Rijkswaterstaat. Ook helpen we ze bij het verkrijgen van innovatiesubsidies, bijvoorbeeld van RVO.’ Marjan Kreijns is programmadirecteur bij VPdelta, een van de initiatiefnemers van de proeftuin. ‘Vijf jaar geleden is VPdelta begonnen als valorisatieprogramma in de regio Delft-Rotterdam-Den Haag voor innovaties op het gebied van waterbeheer. We vinden het belangrijk om de grote uitdagingen van nu aan te gaan met de oplossingen van morgen. Vandaar dat innovatie zo centraal staat in het programma. We werken daarvoor als TU Delft samen met de gemeenten Rotterdam, Delft en Den Haag, drie waterschappen in ons gebied en verschillende kennisinstellingen.’ Er zijn meerdere proeftuinen op het gebied van Safe Delta, Smart Delta en Urban Delta. Op het gebied van Urban Delta zijn een aantal proeftuinen aangelegd, waaronder de Waterstraat. Bedrijven kunnen in een testomgeving echte omstandigheden zoals hevige regenval nabootsen.

ACTUEEL Drainvast Sander Apeldoorn is projectleider bij Drainvast, een bedrijf dat duurzame oplossingen ontwikkelt voor het infiltreren van regenwater via bestrating. Drainvast is betrokken bij de Waterstraat doordat het bedrijf aangesloten is bij VPdelta. ‘We waren als gast van VPdelta aanwezig bij de opening van de Waterstraat en hopen onze producten hier ook te gaan testen’, zegt Apeldoorn. Drainvast is geen nieuw bedrijf, en de Waterstraat is bedoeld voor het testen van nieuwe oplossingen. Toch is de Waterstraat ook voor Drainvast interessant. ‘Sommige van onze producten zijn al verder dan de testfase, maar we willen toch bewijzen hebben van de werking. Een externe partij die zegt dat onze producten werken, is voor ons waardevol. Ook het feit dat gemeentes komen kijken is van toegevoegde waarde.’ Drainvoeg De ‘drainvoeg’ is het hoofdproduct van Drainvast. Het wordt tussen de reguliere bestrating geplaatst. Apeldoorn: ‘Onder de bestrating zit een fundering. Als het regenwater door de voegen loopt, komt het in de fundering terecht. Daar wordt het opgeslagen, zodat het kan infiltreren in de grond. Het regenwater gaat dus daar waar het valt direct de grond in. Op het gebied van klimaatadaptatie is het een toevoeging om de grond voldoende te kunnen voorzien van water. Het gaat droogte tegen. De bodem krijgt natuurlijke voeding van het regenwater.’ Een ander product van Drainvast is de ‘drainbrick’. Simpel gezegd is de drainbrick een put met het formaat van een steen. Volgens Apeldoorn hebben veel gemeenten last van regenplassen die op ver

Deze daktuin is door Polderdak aangelegd in Amsterdam. www.stad-en-groen.nl

schillende plaatsen blijven staan. ‘Bewoners klagen daarover bij de gemeente. We halen een steen uit de bestrating en boren een meter diep. In het gat plaatsen we grint en erbovenop de drainbrick. Het is een heel simpele oplossing.’ De ‘drainstop’, het nieuwste product van Drainvast, is een ondergrondse kolk. Deze verborgen afvoer leidt naar open water of naar het riool. Op het moment dat het grondwaterpeil een bepaalde grens bereikt, zorgt de drainstop ervoor dat het water wordt afgevoerd. ‘Het afkoppelen van het riool is op dit moment een hot item bij gemeentes vanwege de toenemende wateroverlast.’ Slimme regenton Bas Sala is hoofddesigner en eigenaar van Studio Bas Sala, een interdisciplinaire ontwerpstudio in Rotterdam. In zijn studio ontwerpt en realiseert Sala onder andere innovatieve projecten voor de openbare ruimte. Een mooi voorbeeld is de ‘slimme regenton’. De ton heeft een systeem dat voorziet wanneer er een flinke regenbui aankomt en wanneer het juist droog is. Sala: ‘Het slimme systeem kijkt naar de plaats waar de regenton staat. Als er op die plaats een zware bui aankomt, laat het systeem voordat het begint te regenen automatisch water los, zodat de buffercapaciteit weer groeit tijdens de bui. Wanneer het heel warm is, houdt de ton het water juist zo lang mogelijk vast. Afhankelijk van de plaats en de behoefte kan het opgevangen regenwater de tuin of het riool in stromen.’ Bij de opening van de Waterstraat heeft Sala een demonstratie gegeven, waarbij hij liet zien wat er allemaal mogelijk is met regenwater. ‘Niet alleen met slimme systemen, maar het kan ook gebruikt worden om je fiets of je auto mee te wassen. Daarmee willen we mensen bewust maken van wat ze zelf kunnen doen. Regenwater is over het algemeen heel schoon en goed te gebruiken. Het voordeel van de Waterstraat is dat die zich in een soort gecreëerde omgeving bevindt. Dat werkt anders dan de tests die we in de publieke ruimte doen. Hier zijn meer mogelijkheden.’ Polderdak Ook het bedrijf Polderdak is betrokken bij de Waterstraat. Polderdak maakt van platte daken een waterberging. Het systeem kan alle regen die op het dak valt opslaan en op een rustig moment afvoeren. Het water kan ook gebruikt worden om een groen dak, daktuin of dakpark direct van water te voorzien. Cees-Anton van den Dool, dakgraaf bij Polderdak, legt uit hoe dat precies in elkaar zit. ‘Normaal verdwijnt regenwater via de regenpijp

Drainvoeg van het bedrijf Drainvast.

naar het riool. Wij zien liever dat dit schone water opgevangen wordt om te gebruiken voor andere doeleinden. Dat werkt als volgt: op het dak wordt een tien centimeter hoge laag met kratten gelegd. Daarbovenop ligt een filterdoek en daar weer overheen een laag lichte grond voor beplanting. Op een aantal punten zitten slimme stuwen in het dak, de zogeheten smart flow controls, waarmee het waterpeil geregeld kan worden. In de zomer wordt het water zoveel mogelijk vastgehouden. Als er een bui aankomt, kun je het water automatisch weg laten lopen met de smart flow controls. Via het dashboard op internet zijn alle meetgegevens in te zien.’ Het voordeel van dit systeem is volgens Van den Dool dat je buien van 70 mm kunt opvangen, en dat dit in steden vaak goedkoper is dan berging in extra rioolbuizen of als extra oppervlaktewater. Bovendien kan het dak ook gebuikt worden voor andere beplanting dan alleen sedumplanten. ‘Dit maakt het interessanter om naar te kijken en kan ook voor meer ecologische doelen ingezet worden. Het ‘polderdak’ vermindert wateroverlast, voegt natuur toe aan de stad en vermindert hittestress. We zijn op dit moment bezig om het polderdak ook voor het grijswatersysteem te gebruiken, waarbij het water hergebruikt wordt voor bijvoorbeeld het toilet.’ Deze zomer wordt een groot pilotproject gestart op de collegezalen van de faculteit civiele techniek van de TU Delft. Op 200 meter afstand van de Waterstraat wordt ook hier onderzoek gedaan in lijn met de andere innovaties in de proeftuin.

Marjan Kreijns, programmadirecteur bij VPdelta

Nieuwe samenwerkingen Het polderdak is al op de markt gebracht; er hoeven in de Waterstraat geen tests meer uitgevoerd te worden. Wel wordt het systeem in zijn totaliteit gedemonstreerd in de Waterstraat. ‘We gebruiken

2 - 2018

ACTUEEL

De slimme regenton is er in allerlei vormen en maten. Foto: Stijn Brakkee.

de Waterstraat om aan klanten te laten zien hoe het werkt. De Waterstraat richt zich vooral op de straat, maar hoe eerder je het water opvangt, hoe meer je er nog mee kunt. Het mooie aan de Waterstraat is dat gebruikers geïnspireerd worden door alle verschillende mogelijkheden. Alle betrokken bedrijven raken met elkaar in gesprek, zoals onlangs bij de opening. Daar komen weer nieuwe samenwerkingen en innovaties uit voort.’ Belangrijk voor gemeente De gemeente Delft is bij de Waterstraat betrokken als partner van VPdelta. Voor de gemeente zijn de klimaatoplossingen die worden getest van groot belang, zegt Jos Littel, adviseur kenniseconomie bij de gemeente Delft: ‘We vinden het interessant om te zien welke innovaties het meest efficiënt zijn. De gemeente wil graag weten welke oplossingen wel en niet toegepast kunnen worden. Tot nu toe is dat nog wat aftasten, maar de Waterstraat brengt duidelijkheid. Met die informatie kunnen mijn collega’s van de openbare ruimte aan de slag.’ Uithangbord De Waterstraat is belangrijk om te kunnen inspelen op klimaatverandering, maar voor de gemeente Delft zijn er ook andere voordelen. Littel: ‘In Delft

zijn veel grote kennisinstellingen, zoals de TU Delft en TNO, waar veel kennis zit. Deze kennis willen we graag omzetten in bedrijvigheid. Oud-studenten die proberen nieuwe producten op de markt te brengen, hebben in de Waterstraat een plek waar ze hun theorieën in de praktijk kunnen brengen.’ Ook geldt de Waterstraat als uithangbord voor klimaatadaptatie voor de inwoners van de gemeente Delft. Het is van belang dat ook bewoners meedenken. ‘We proberen vooral bewustwording te creëren bij bewoners’, legt Littel uit. ‘We willen iedereen bij klimaatadaptatie betrekken. De waterschappen zijn hier volop mee bezig, maar de verantwoordelijkheid ligt ook deels bij de inwoners. Daarom is de Waterstraat voor iedereen toegankelijk.’ Klimaatstresstest Als onderdeel van het jaarlijkse programma van de Deltacommissaris moeten alle Nederlandse gemeenten voor het einde van 2019 een stresstest doen die uitwijst of ze goed zijn voorbereid op de gevolgen van klimaatverandering. ‘De gemeente Delft heeft de stresstest inmiddels afgerond. We hebben een goed beeld van wat de zwakke plekken zijn in de stad qua extreme hitte en wateroverlast. Door de Waterstraat krijgen we verschillende oplossingen geboden voor de problemen die

klimaatverandering met zich meebrengt. Dat helpt ons om te kiezen wat we kunnen inzetten’, zegt Littel. Concrete plannen voor het toepassen van de innovaties in de stad zijn er nog niet. ‘Maar in principe kun je overal wat mee. Het is nog te vroeg om te zeggen met welke producten de gemeente iets wil doen, maar we volgen het met interesse.’ Nieuwsgierig geworden naar de andere innovaties? Iedereen is welkom om de Waterstraat te bezoeken. Meer informatie over de deelnemende start-ups is te vinden op de website van VPdelta.

Be social Scan of ga naar: www.stad-en-groen.nl/artikel.asp?id=41-7753

www.stad-en-groen.nl

Auto’s die tientallen centimeters in het water staan, terwijl straten en woningen onderlopen. Wolkbreuken als die van de afgelopen lente doen het besef groeien dat we ons moeten wapenen tegen meer regen. Nederlandse gemeenten laten zich liever niet meer verrassen. Op verschillende plaatsen worden ‘stresstesten’ uitgevoerd, waarin een gesimuleerde maatgevende wolkbreuk de zwakke plekken moet aantonen. De Rivierenbuurt in Amsterdam staat voor een complexere taak: naast het rainproof maken moet de riolering worden vervangen en is er een pilot waarbij regenwater tijdelijk onder de trambaan wordt geborgen. Auteur: Guus van Rijswijck

Drietrapsraket moet Amsterdamse Rivierenbuurt waterproof maken Verhoging klimaatbestendigheid door combinatie van maatregelen Het klimaat verandert, en niet alleen door menselijk toedoen. De klimaatwijziging gaat gepaard met wereldwijde en lokale veranderingen, die zich relatief snel of langzaam zullen voltrekken. Een van die veranderingen waar we in Nederland nu al mee te maken hebben, is intensievere regenbuien. Deze zorgen voor steeds meer overlast in steden. Waternet en de gemeente Amsterdam hebben de handen ineengeslagen om het veranderende klimaat het hoofd te kunnen bieden. Samen startten ze het initiatief Amsterdam Rainproof, een programma dat alle acties omvat waarmee gezamenlijk wordt gewerkt aan droge voeten in Amsterdam. André Dijkshoorn, werkzaam bij Europa’s grootste ingenieursadvies- en architectenbureau Sweco: ‘Dit soort projecten kennen leuke uitdagingen.’

Ambitie Vooral in de Amsterdamse Rivierenbuurt treedt na hevige regenval wateroverlast op. Daarbij gaat het om de bekende verschijnselen als ondergelopen kelders en straten die blank staan. De urgentie om hier iets aan te doen is hoog. ‘Mensen konden na een flinke plensbui letterlijk op een luchtbed door de straat varen’, stelt Dijkshoorn. ‘Daarom heeft Waternet de ambitie uitgesproken om van de Rivierenbuurt een van de eerste klimaatbestendige wijken te maken.’ De Rivierenbuurt in Amsterdam werd gebouwd in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw en richt zich van oudsher op de middenklasse. Bij extreme hoosbuien doet de buurt zijn naam alle eer aan: waterstromen leiden nogal eens tot flinke overlast bij bewoners. Momenteel

wordt gewerkt aan een omvangrijk project om de Rivierenbuurt qua klimaatbestendigheid in te richten voor de komende decennia, waarin extreme regenbuien zich vaker zullen manifesteren. Verouderde riolering Het project dat rond de herfst van 2017 startte, is voor Sweco grotendeels gesneden koek: het bureau voert jaarlijks projecten uit in zeventig landen verspreid over de hele wereld. Dijkshoorn vertelt hoe het project in Amsterdam is ontstaan: ‘Aanleiding voor dit project was de verouderde riolering in deze wijk. Het Amsterdamse rioolstelsel is ontworpen om 20 mm neerslag in een uur te verwerken. Afgaande op de laatste cijfers en ervaringen van vergelijkbare steden en gebieden, heeft Waternet, in samenwerking met het plat-

2 - 2018

ACHTERGROND

7 min. leestijd

Schematisatie

form Amsterdam Rainproof, de eis gesteld dat Amsterdam ten minste opgewassen dient te zijn tegen buien van 60 mm per uur.’ Oplossingenkaart Om dit mogelijk te maken, is er voor de Rivierenbuurt een Rainproof Oplossingenkaart gemaakt, vertelt hij. ‘Op deze kaart staan locaties en straten aangeven waar is onderzocht welke maatregelen getroffen kunnen worden om water tijdelijk te bergen of te infiltreren. Per straat staat aangeven waar het overtollige regenwater heen Puccinimethode Bij dit project hadden de betrokkenen te maken met de Puccinimethode voor vormgeving en inrichting van de openbare ruimte. Bij deze methode speelt de vraag een rol hoe de hoofdstad een meer uniforme uitstraling kan krijgen. De Puccinimethode schrijft verder voor dat stadsdelen en gemeentelijke diensten steeds meer gestandaardiseerd, duurzaam materiaal gebruiken. Dit bevordert een helder, eenduidig straatbeeld en duurzaam gebruik van bestratingsmaterialen. Gemeentebreed zijn daar afspraken over gemaakt. De methode leidt tot de toepassing van specifieke materialen in een bepaalde situatie. Dijkshoorn: ‘We moeten overal rekening mee houden. Het gaat om vragen als: Wat mag er? Hoe hoog moeten de banden zijn? Soms moet de soort trottoirbanden uitkomst bieden. De hoogte van de trottoirbanden bepaalt hoeveel water je kan bergen. Als je je over dit soort vragen buigt, kun je dus beperkt worden door Puccini. Dat is een uitdaging bij dit soort projecten: extra uitzoekwerk plus overleg voeren.’

Wolk-analyse

kan of moet stromen indien de riolering het overtollige regenwater niet meer kan afvoeren.’ Doel van dit onderzoek was om uit te zoeken of het mogelijk is om in de Rivierenbuurt een bui van 60 mm te verwerken, uitgaande van de kansgebieden op de Rainproof Oplossingenkaart’, vertelt hij. ‘Eerst is er een model opgesteld, waarin alle mogelijke kansgebieden op de Rainproof Oplossingenkaart zijn voorzien van hun theoretische wateropgave. Aan de hand daarvan is een duidelijk beeld ontstaan van de kwantitatieve opgaven om de Rivierenbuurt rainproof te maken.’ Water bergen onder trambaan Er kwamen in de Rivierenbuurt een paar dingen samen, vertelt Dijkshoorn. ‘Omdat het riool zijn beste tijd heeft gehad en bovendien in de loop der jaren is verzakt, wordt de huidige riolering vervangen. Het nieuwe riool krijgt een grotere diameter en afvoercapaciteit. Naast het hoofdriool worden ook de riolen die afvoeren naar het hoofdriool en de huisaansluitingen vervangen.’ Een deel van de riolering ligt naast de trambaan. ‘Deze wordt meestal slechts als ondergrond gebruikt; er lopen normaal gesproken weinig kabels of leidingen onderdoor. Hier willen we een waterberging onder de trambaan aanbrengen. Daarvoor hebben we van de gemeente carte blanche gekregen. Onze werkzaamheden maken deel uit van een pilot om te kijken hoe deze waterberging in dit geval functioneert.’

je opvangen door de riolering groter te maken of door het water te bufferen op locatie, vertelt hij. ‘Denk daarbij aan het maaiveld, de straat of de ruimte onder de trambaan.’ De grootste piekafvoer wordt opgevangen door water ergens vast te houden; dit kan zowel op straat als onder de trambaan zijn. ‘Het water kan dan geleidelijk worden afgevoerd onder het riool of de trambaan. Bij de trambaan hebben we te maken met bovengrondse belasting. Deze is door M.E.T. (Metro en Tram)

Grootste piekafvoer Vanwege de verhevigde buienintensiteit in korte tijd is het nodig om een waterbuffer aan te leggen. Dat houdt in dat overtollig regenwater tijdelijk wordt geborgen, aldus Dijkshoorn. ‘Het komt erop neer dat een pakket onder de grond wordt geplaatst, dat bestaat uit poreuze steen die met een doek is ingepakt.’ Het overtollige water kun André Dijkshoorn www.stad-en-groen.nl

ACHTERGROND water kunnen bergen, vasthouden en afvoeren.’ Eigenaren en belanghebbenden zetten, met ondersteuning van experts, ideeën om in een straatontwerp. Specifiek in Amsterdam wordt hierbij ook de Puccinimethode meegenomen, vertelt hij. ‘Daarbij staan doelbewuste afwegingen voor water en groen voorop. Op die manier ontstaat er een soort balans tussen verkeersveiligheid, groen, klimaatadaptatie en leefbaarheid.’

bepaald; daar moeten we aan voldoen. De trambaan mag niet verzakken; het vervoer moet blijven functioneren. Daarmee houden we rekening bij de berekeningen voor deze situatie.’ Water vasthouden in plantsoentjes en op speelveldjes Omdat de straten tijdens de werkzaamheden toch al zijn opengebroken, vinden er tegelijkertijd maatregelen plaats om de buurt klimaatbestendiger oftewel rainproof te maken. ‘Omdat het riool niet al het water snel kan afvoeren, is het belangrijk om het water tijdelijk op straat te bergen. Daarvoor moet je een zodanige inrichting maken dat je het water tot een uur kunt vasthouden. Dat kan op straat, maar ook plantsoentjes en speelveldjes zijn daarvoor geschikt.’ Door flexibel om te gaan met de hoogteligging van straten en plantsoenen, is het mogelijk om invloed uit te oefenen. ‘Normaal gesproken wordt het water naar de kolken afgevoerd die zijn aangesloten op het riool. Nu gaat het water vertraagd naar de kolken en wordt het in een langere tijd naar het laagste punt afgevoerd. Als je de piekafAmsterdam Rainproof: droge voeten in Amsterdam In 2014 is de deltabeslissing Ruimtelijke Adaptatie genomen, met de ambitie om Nederland voor 2050 klimaatbestendig en waterrobuust in te richten. Waternet en de gemeente Amsterdam hebben samen gekeken op welke wijze invulling aan deze ambitie gegeven kan worden. Dit leverde het initiatief Amsterdam Rainproof op. Kort gezegd bestaat Amsterdam Rainproof uit een programma dat alle acties omvat waarmee samengewerkt wordt aan droge voeten in Amsterdam.

voer vertraagt, blijft het langer op straat en de daarvoor aangewezen plantsoentjes en speelvelden.’ Beïnvloeden grondwaterpeil De wijk ligt laag ten opzichte van de omgeving, vertelt Dijkshoorn. ‘Ook het oppervlaktewater ligt relatief ver weg, dus het is lastig om regenwater af te voeren. Daardoor kan bij hevige regenbuien het water de huizen in stromen, met grote schade tot gevolg.’ Er zijn echter ook droogteproblemen, vertelt hij. ‘Tijdens droge periodes zakt het grondwater juist te ver weg, zodat er problemen kunnen ontstaan aan de funderingen van de woningen. De houten paalkoppen van de woningen komen dan boven het grondwater en kunnen verrotten. Door water door de bestrating te laten stromen, wordt de grondwaterstand wat hoger. Het is op deze manier mogelijk om het water in het gebied zelf vast te houden. Dan zakt het geleidelijk de grond in, waardoor je het grondwaterpeil beter kunt beïnvloeden.’ Klimaatadaptieve straat Binnen de scope van dit project worden een aantal zaken gecombineerd aangepakt. ‘Zo leggen we een gescheiden rioolstelsel in de hele wijk aan, we vervangen een deel van de trambaan en we voorzien de straten van een nieuwe Puccini-inrichting (zie kader).’ Omdat de straten straks van gevel tot gevel worden opengebroken, is dit zoals gezegd het moment om ook de afwateringsproblemen aan te pakken, vertelt hij. ‘Door een ander straatprofiel toe te passen, op bepaalde locaties drempels te plaatsen en waterbergingen te creëren, kan er veel meer regen worden opgevangen dan nu. Hierbij heb ik gebruik gemaakt van de “klimaatadaptieve straat”, een concept van Sweco. Hierdoor kunnen straten opnieuw worden ingericht, zodat ze veel

Inspraakavonden Een aantal parkjes in het gebied vallen onder locaties die onderzocht worden om water op te slaan of tijdelijk vast te houden. ‘Daarbij moet je goed inschatten welk gedeelte je daarvoor kunt gebruiken. Het moet geen modderpoel worden. Soms heb je te maken met een verlaagd sportveldje, een soort “bak”. Je kunt dan wat spelen met de hoogte en bekijken waar het water naartoe stroomt en hoeveel water er tijdelijk vastgehouden kan worden. We hebben samen met de bewoners bekeken wat zij de beste oplossing vinden. Sinds een paar maanden zijn er inspraakavonden, waarbij de bewoners enthousiast meedenken. Het resultaat is dat de straten en pleintjes volgens de Amsterdamse standaard zodanig worden aangepast, dat ze bij zeer extreme neerslag regenwater ofwel tijdelijk kunnen bergen of via het straatoppervlak vertraagd kunnen afvoeren.’ Operatie Steenbreek Het verschijnsel dat de pieken in regenval extremer worden, brengt hoe dan ook gevolgen met zich mee. ‘Daarom is het ook urgent om dit deel van de stad rainproof te maken’, zegt hij. ‘Het is dezelfde achterliggende gedachte als het ontmoedigen van verharding in de achter- en voortuin. Denk aan Operatie Steenbreek om verharding in tuinen te ontraden. Dat geldt voor particulieren, maar dit principe van de klimaatadaptieve straat is hetzelfde: het rainproof maken van een gebied met een pakket aan maatregelen. Daar is maatwerk voor nodig: ieder project heeft zijn eigen bijzondere aspecten. Daarnaast houd je het besef dat de omgeving moet meegroeien met de klimaatverandering.’

Be social Scan of ga naar: www.stad-en-groen.nl/artikel.asp?id=41-7754

2 - 2018

ADVERTORIAL Van Kessel Bronbemaling timmert al jaren aan de weg met haar BMU-systeem. Dit is een telemetrische oplossing voor het projectmatig monitoren en beheersen van grondwaterstanden en bemalingsinstallaties op locaties waar bronbemaling plaatsvindt. Het systeem wordt onder andere ingezet bij langdurige en risicovolle bouwprojecten. Voor de kleinere projecten kan een dergelijk systeem financieel minder aantrekkelijk lijken en wordt er veelal gekozen voor een ouderwetse papieren verwerking van de gegevens. Van Kessel Bronbemaling zag hier mogelijkheden en lanceerde onlangs de ‘grondwater-app’ voor het verwerken van handmatig gemeten debiet- en grondwaterstanden. De app maakt slim gebruik

BMU-systeem Van Kessel Bronbemaling wint meer terrein door ‘grondwater-app’ Hans Hoogerbrugge, bedrijfsleider van Van Kessel Bronbemaling legt uit: “Met de nieuwe app behoren handgeschreven debiet- en grond waterstanden en de papieren verwerking daarvan tot het verleden. Wij bieden de opdrachtgever en bevoegd gezag hiermee niet alleen realtime inzicht maar ook een correcte administratie. De opdrachtgever wordt daarmee verder ontzorgd”. De grondwaterapp is gebruiksvriendelijk en direct rendabel. De gebruiker, bijvoorbeeld de uitvoerder, kan de gemeten standen secuur, eenvoudig en overzichtelijk verwerken. Dit resulteert in een grotere betrouwbaarheid van de metingen.

Bovendien levert het een enorme tijdsbesparing op. De data uit de app zijn na de verwerking direct zichtbaar voor opdrachtgever en bevoegd gezag in rapport- en grafiekvorm. De grondwaterapp deelt dezelfde omgeving als het BMU-systeem. Dit slimme systeem leest data, communiceert, stuurt aan en kan voorzien worden van actie- en alarmeringswaarden, waardoor er 24/7 zicht is op de situatie en waar nodig snel kan worden gehandeld. Het BMU-systeem staat in verbinding met sensoren in het veld, welke data (online) beschikbaar stellen. Ook kan de bemaling via de BMU-systeem aangestuurd en gemonitord worden. Het BMU-systeem kan tevens worden voorzien van zonnecellen, waardoor het systeem overal inzetbaar is.

van de mogelijkheden van het BMU-systeem. Er blijft daarmee sprake van éénzelfde (BMU)omgeving. Met de komst van de grondwaterapp wint het BMU-systeem steeds meer terrein, nu ook bij kleinere werken.

Van Kessel Bronbemaling is onderdeel van Van Kessel Sport en Cultuurtechniek. Dit is een moderne bouwondernemingmet een brok aan ervaring op het gebied van sportprojecten en cultuurtechnische werken. Het werkgebied is verrassend veelzijdig en omvat de disciplines: cultuurtechniek, de aanleg van sportvelden, atletiekbanen, daken gevelgroen, terreininrichtingen, bronbemaling, horizontale en verticale drainage en versnelde consolidatie (IFCO). Van Kessel Sport en Cultuurtechniek is onderdeel van het internationaal opererend bouwconcern Koninklijke VolkerWessels.

Be social Scan of ga naar: www.stad-en-groen.nl/artikel.asp?id=41-7755

www.stad-en-groen.nl

Een goudgele rakker rechtstreeks uit de hemel Nijmeegse bierbrouwer produceert biertje met gefilterd regenwater Een biertje van regenwater. Het klinkt niet bijster smaakvol, maar toch kan het. In de European Green Capital van 2018, Nijmegen, fabriceert brouwerij De Hemel in samenwerking met Rainbeer en Nijmegen Green Capital een ouderwetse goudgele rakker met als hoofdbestanddeel opgevangen regendruppels. Brouwer Thieu Hegger: â&#x20AC;&#x2DC;Het gaat met name om de bewustwording van alternatief gebruik van regenwater. Dat het niet alleen overlast, maar ook lusten kan opleveren.â&#x20AC;&#x2122; Auteur: Guus van Rijswijck

2 - 2018

6 min. leestijd

IN GESPREK MET

Het is een warme, zomerse junimiddag als ondergetekende de Hemel Brouwerij bezoekt in het centrum van Nijmegen. Een trapje onder het café leidt naar de brouwerij, waar het geborrel van het ontsnappende koolzuurgas uit de gistkuip duidelijk maakt dat verschillende – boven in de terrastuin verkochte – biertjes met namen als ‘de Helse Engel’ daadwerkelijk hier vandaan komen. Sinds Nijmegen in 2018, na Essen, Ljubljana, Bristol en Kopenhagen, als vijfde stad werd verkozen tot European Green Capital, vinden er in de stad aan de Waal verschillende initiatieven plaats op het gebied van duurzaamheid en een groene leefomgeving. Denk aan investeringen in voedsel, gezondheid en openbaar groen, gecombineerd met duurzame business en technische innovaties. En sinds vandaag: bier gebrouwen uit regenwater.

op de markt bracht: het bitterblonde Code Blond (brouwerij De Prael, Amsterdam), het oerbiertje Kouwe Snuffel (brouwerij Helderse Jongens, Den Helder) en de tripel Friese Boezem (Grutte Pier-brouwerij, Leeuwarden). Daar komt nu het zomerbiertje Parapluvius van de Nijmeegse Hemelbrouwerij bij, vertelt Hegger, die jaren geleden de brouwerij van zijn vader overnam. ‘Rainbeer heeft al langer expertise op het gebied van het zuiveren van regenwater. Mijn vriendin had van de Challenge gehoord en attendeerde mij daarop. Bij alle initiatieven die in deze stad op het vlak van bier plaatsvinden, probeer ik aan te haken en betrokken te zijn. We zijn altijd op zoek naar nieuwe mogelijkheden. Ik probeer nieuwe ideeën en andere stijlen te ontdekken en uit te werken. Voor elk wat wils.’

Green Capital Challenges Brouwerij De Hemel, de oudste en grootste Nijmeegse bierbrouwerij, kwam niet zelf op het idee om in plaats van leidingwater met regenwater te brouwen, vertelt bierbrouwer Thieu Hegger. ‘Nijmegen is dit jaar Green Capital van Europa. Daarom organiseert de stad Green Capital Challenges, om mensen en bedrijven uit te dagen na te denken over duurzame oplossingen. Dat gebeurt in de breedste zin van het woord. Om daar wat richting aan te geven, heeft de organisatie bepaalde onderwerpen uitgelicht. Eén daarvan is water, en de organisatoren hadden zelf al het idee geopperd om regenwater alternatief te gebruiken voor het brouwen van bier.’

Kruidig zomerbiertje Parapluvius is een zomers tarwebiertje met 6% alcohol. ‘Hoewel het van regenwater gemaakt is, is het de bedoeling dat je het in de zon kan drinken. Verder is het blond van kleur, heeft het een hoge gisting en zit er zoethout en sinaasappelschil in verwerkt voor de kruidigheid.’ Voor de naam Parapluvius was een online prijsvraag uitgeschreven om mensen erbij te betrekken, zegt hij. ‘Pluvius' is Latijn voor regen en het bevat ook het woord paraplu als woordspeling. We wilden hiermee de publiciteit zoeken. Mensen uitnodigen om een naam te bedenken is een mooie manier om aandacht te genereren voordat het bier

Nieuwe ideeën en andere stijlen Er werd contact gelegd met de organisatie Rainbeer, die al eerder drie regenwaterbiertjes

‘Bier leidt tot bewustzijn: alle beetjes helpen’ De initiatiefnemers zijn zich ervan bewust dat ze met de eerste paar duizend liter opgevangen regenwater niet meteen het verschil maken. ‘Dit initiatief dient vooral ter inspiratie: om mensen bewust te maken van het idee dat je dit ook kunt doen met regenwater. Zodat ze zich gaan afvragen: als dit kan, wat kan ik dan zelf doen? Voor mij was het ook logisch: regenwater gaat het riool in, that’s it. Voor veel mensen is dat zo, totdat je erachter komt dat er meer mogelijk is.’ Alle beetjes helpen, dat is dan ook de gedachte achter het regenbiertje Parapluvius. ‘Het doel van dit bier is vooral op een prettige manier bewustzijn bij de mensen kweken. We kunnen wel met een opgeheven vingertje vertellen wat ze moeten doen, maar op deze manier laat je mensen op een ontspannen manier met een biertje in hun hand nadenken over wat er nog meer mogelijk is.’

www.stad-en-groen.nl

Extra prijskaartje aan goudgele regen In het kader van de Challenge is nu het plan dat er twee bieren op de markt verschijnen, één met kraanwater en één met leidingwater, om het verschil te kunnen proeven. ‘Daar zijn we erg benieuwd naar. We hebben wel een idee van wat de verschillen zullen zijn, maar dit is in zekere zin ook nieuw terrein voor ons als brouwers. We hebben nog nooit eerder met regenwater gebrouwen. Maar dat maakt het alleen maar leuk.’ ‘Het komt uit de lucht, dus het is gratis’ gaat voor bier dat gebrouwen wordt van regenwater niet op. Aan het filteren van hemelwater zijn extra kosten verbonden. De ambitie om regenwater te hergebruiken, kost zo’n 25 eurocent extra per biertje. Vanuit de brouwerij wordt een flesje verkocht voor 2,80 euro; dat komt neer op een winkelprijs van zo’n 3,30 euro. De eerste duizend liter Parapluvius komt in de vorm van zo’n 3.000 flesjes op de markt. gebrouwen is.’ Wie de naamgever is, weet hij niet. ‘Die mag de eerste biertjes komen proeven; dat is wel een eer, natuurlijk.’ Nuttig gebruik van regenwater Zoals gezegd had de organisatie van Green Capital Challenges een optie waarbij De Hemel kon instappen. ‘Dat ging vrij snel. We hebben een mailtje gestuurd en binnen een week zaten we met drie partijen om de tafel. Wij zijn natuurlijk deskundig wat betreft het proces van bier brouwen. Daarbij wordt veel water gebruikt, zowel als grondstof als om het bier te koelen en om schoon te maken.’ Per liter bier wordt zo’n vijf à zes liter water gebruikt, zegt hij. ‘Persoonlijk was ik al langer op zoek naar manieren om dat watergebruik wat terug te dringen. Bier brouwen is een natuurlijk proces; daar komen geen chemische toevoegingen aan te pas. Alleen het watergebruik is vrij hoog. De nadruk ligt bij dit bier niet zozeer op waterbesparing, maar meer op het (her)gebruik van regenwater. Natuurlijk is het nut van waterbesparing een boodschap die we ook uitdragen, maar vooral het nuttig gebruik van regenwater is hierbij van belang. Mensen denken bij water al snel aan besparing van kraanwater, maar er is ook veel wateroverlast door regenwater. Dat loopt nu gewoon het riool in.’ Operatie Steenbreek De wateroverlast is ook de hoofdreden van het gebruik van regenwater. ‘We hebben in Nederland

last van kelders die onderstromen en overtollige regen die zorgt voor modderstromen in de straat. Dat zijn problemen die veel ellende opleveren en die voorkomen kunnen worden. Veel mensen pleiten voor grotere riolen, zodat het water weg kan, maar dat is niet altijd de oplossing. Het gaat niet zozeer om de hoeveelheid water, maar vooral om de hevigheid binnen korte tijd. De buien worden heviger. Het gaat vaak om enorme onweersbuien, waarbij een grote bak water uit de lucht valt. Dat kan het riool gewoon niet aan. Er zijn al veel initiatieven op dat gebied; die ontstaan doordat

mensen zich steeds bewuster worden van het probleem.’ Hij noemt Operatie Steenbreek, waarbij tegels worden vervangen door beplanting, ook in Nijmegen. ‘Er wordt dus ook gekeken naar alternatieven voor waar wij mee bezig zijn: water opvangen en nuttig gebruiken in plaats van het in het riool weg laten lopen.’ Microbiologische verontreiniging Momenteel worden de ingrediënten samen met het regenwater omgezet in de eerste duizend liter Parapluvius. De opvang van het regenwater

2 - 2018

IN GESPREK MET

verloopt als volgt, vertelt Hegger: ‘We hebben de regenpijpen opengezaagd en een aftakking gemaakt, waarbij we het regenwater opvangen in een tank. Na opvang wordt het water gereinigd. Dat is het deel van het brouwproces dat Rainbeer voor zijn rekening neemt. Regen is over het algemeen kwalitatief goed water. Het komt uit de lucht vallen, maar het neemt wel wat stoffen mee op weg naar beneden. Dat kan gaan om verontreiniging in verschillende vormen. Denk aan mineralen. Hier in Nijmegen bleek nogal wat ammonium in het regenwater te zitten en er kunnen van het dak substanties als algen en dergelijke meekomen. Dat willen we natuurlijk niet in het bier hebben; het moet wel geschikt zijn voor consumptie. Het brouwproces bevat nu een vijftal filters, elk met zijn eigen kwaliteiten. Simpel gezegd gaat het van een grove filter richting een fijne filter. De laatste filter bestaat uit een uv-lamp die de microbiologische verontreiniging doodt.’ Gist bijvoeden Op dat moment komt de expertise van De Hemel om de hoek kijken, vertelt hij. ‘Het brouwen blijft natuurlijk ons pakkie-an. Het enige verschil is dat we in plaats van met kraanwater nu brouwen met gereinigd regenwater. Dat zorgt voor uitdagin-

gen. Je kunt in principe elk type water gebruiken, maar je moet wel met bepaalde dingen rekening houden. Het leidingwater in Nederland is van een hoge en constante kwaliteit. Daar hoeven we dus niks aan te doen. Wel belangrijk is bijvoorbeeld de hardheid van het water, hoeveel kalk erin zit, de hoeveelheid mineralen. Ook de gisting tijdens het brouwproces speelt een rol. Gist is een levend organisme; het moet voeding hebben en dat zit onder andere in water. Eventueel moeten we bijvoeden. Het lijkt erop dat het met dit water niet nodig is, maar we moeten er wel rekening mee houden voor het uiteindelijke biertje. We hebben ervoor gekozen om voor dit “regenwaterbiertje” een nieuw recept te gebruiken, dus zonder vergelijking of referentie, maar daar maken we het ons makkelijker mee. Als we een van onze gebruikelijke bieren met regenwater zouden brouwen, zou je wel een licht smaakverschil proeven.’ Sceptische bierdrinkers De reacties zijn voornamelijk positief, vertelt hij. ‘Ik krijg van bezoekers vaak de vraag wanneer ze het kunnen komen drinken. Er worden ook veel flauwe grappen gemaakt, zoals de opmerking dat het nu zo fijn is wanneer het regent. Een enkeling vraagt zich af: waarom regenwater, dat is toch verontrei-

nigd water? Er zijn dus ook sceptische bierdrinkers, die gewoon bier van kraanwater gewend zijn, dat heel zuiver is. Voor sommigen is de boodschap misschien niet helemaal duidelijk. Ze vragen zich af waarom we überhaupt regenwater gebruiken. Dan antwoord ik dat het niet zozeer is om leidingwater te besparen, maar om regenwater als alternatief te gebruiken. Maar anderen vinden het hartstikke leuk; het is voor hen een eyeopener. Dat geldt voor onszelf ook, hoor; voordat ik hieraan begon, had ik nooit zo bewust over alternatief gebruik van regenwater nagedacht. Enerzijds is er de overlast die regenwater veroorzaakt, anderzijds de vraag hoe je daar op een inventieve manier mee om kunt gaan. Die twee zaken vallen nu met dit biertje samen.’

Be social Scan of ga naar: www.stad-en-groen.nl/artikel.asp?id=41-7756

www.stad-en-groen.nl

In de Alkmaarse wijk De Hoef worden wadi’s veelvuldig toegepast om hemelwater te bufferen.

Zijn wadi’s en raingardens de eieren van Columbus? Aanpak wateroverlast in de wijk vraagt om interventie Wie sinds de pinksterdagen de kranten heeft opengeslagen, ontkwam haast niet aan de vele foto’s van blank staande straten of wijken. Op veel plekken in ons land was men niet in staat de neerslag van de korte, maar intense regenbuien goed te verwerken. Raingardens of wadi’s zouden een oplossing kunnen bieden. Maar zijn dit de eieren van Columbus? Auteur: Guy Oldenkotte Vrijwel elke gemeente heeft een initiatief waarbij verharding moet plaatsmaken voor groen, zodat hemelwater beter en sneller in de bodem kan infiltreren. Burgers worden gestimuleerd om een tuintegel te verwijderen ten faveure van wat beplanting, terwijl ontwerpers en inrichters van (openbaar) groen, al dan niet verplicht, de functionele rol van groen meewegen bij het ontwerpen en inrichten van groene plekken binnen de gemeente. Groen kan op verschillende manieren functioneel zijn, maar vooral de bijdrage aan het afvoeren van overtollig hemelwater is weer helemaal in zwang. ‘Een boom kan bijna 2900 liter water per dag drinken’, sprak Marwin Dekkers van kwekerij M.

van den Oever vorig jaar. Diezelfde boom kan bijdragen aan het reduceren van de hittestress in de wijk, aan waardestijging van vastgoed, toename van de productiviteit van werknemers en afname van de CO2-belasting, waardoor de leefomgeving gezonder wordt. ‘Daarnaast kan de boom helpen door een zodanige bodemsituatie te creëren dat het water sneller in de bodem infiltreert’, zo motiveerde hij zijn bewering destijds. ‘In een omgeving zonder groen zal 55 procent van het hemelwater horizontaal worden afgevoerd, terwijl slechts 10 procent in het oppervlak filtreert en maar 5 procent in de bodem verdwijnt. Wateroverlast op straat is daarmee onontkoombaar. In een groene omgeving met bomen zal 25 procent van de

neerslag in de bodem infiltreren, terwijl nog eens 25% in het oppervlak infiltreert. Bomen zelf bieden daarnaast nog eens 5 procent waterbergende capaciteiten.’ Doordat 40 procent van de neerslag verdampt in een groene omgeving (vergeleken met 30 procent in een zogenaamde grijze omgeving), hoeft in een groene omgeving slechts 5 procent van het water horizontaal te worden afgevoerd. Een stap verder? De bijdrage van bomen aan het reguleren van de afvoer van hemelwater staat dus niet ter discussie. Bomen staan daarbij niet alleen. Andere vegetatie kan dezelfde rol op zich nemen of kan een situatie

2 - 2018

ACTUEEL

6 min. leestijd

Wat is een wadi? Het zij u vergeven wanneer uw eerste associatie met het Midden-Oosten is. Deze Arabische of Hebreeuwse term verwijst naar een rivierbedding die alleen water bevat na hevige regenval. Ze worden doorgaans gevonden in de vlakke gedeelten van de woestijn of op plaatsen met matig reliëf. Een wadi heeft meestal een steenachtige bodem of een bodem met veel sediment dat is achtergelaten tijdens voorgaande stroom- of regenmomenten. In Nederland en België staat ‘wadi’ voor ‘waterafvoer-drainage-infiltratie’, waarbij hemelwater op een centrale plek wordt opgevangen waar het vanzelf in de bodem kan infiltreren. Op die wijze wordt het vertraagd afgevoerd naar het oppervlaktewater.

Wat is een raingarden? Een raingarden is een verdiept aangelegd plantvak met een vlakke bodem, beplant met een variatie aan planten en struiken. Het vak is bedoeld om tijdelijk water op te vangen na een hevige regenbui en dit te laten wegzakken. De beplanting heeft als doel om het water vast te houden, beter in de bodem te laten infiltreren en te laten verdampen. Net als een wadi staat een raingarden het grootste deel van de tijd droog. Toch moeten de planten en struiken kunnen overleven wanneer ze enige tijd grotendeels in het water staan.

creëren waarin bomen excelleren. Afgaande op de trend zouden zogenaamde raingardens en wadi’s de meeste recente voorbeelden kunnen zijn van interventies die dat beogen te bereiken.

'Veel hangt af van de

Liesbeth van Rijnsbergen van Adviesburo R.I.E.T. wil echter niet van een nieuwe trend spreken. ‘In feite is het niets nieuws, maar geven we een hippe naam aan iets wat we in Nederland al lange tijd doen. Een boer die vroeger een natte plek in het weiland had, maakte daar een poel van. En monniken die natte woeste gronden ontgonnen, maakten greppels en sloten om water af te voeren’, stelt ze nuchter vast. Rijnsbergen wijst erop dat landschapsarchitecten altijd al groen en watergangen in de openbare ruimte gebruikt hebben om hemelwater te bergen of af te voeren. ‘Alleen noemen we het nu een wadi in plaats van een vijver en een raingarden in plaats van een bosje.’

Zo wordt tevens voorkomen dat het een plek wordt waar muggen de kans krijgen om zich te vermenigvuldigen.

Keuze voor de juiste beplanting Ook Margareth Hop van Actifolia spreekt liever niet van een raingarden. ‘Ik vind het een onduidelijke term. Een raingarden of regentuin is meer iets voor particulieren. Voor het openbaar groen zou ik liever over een infiltratievak spreken.’ Dat neemt niet weg dat Hop blij is met de (hernieuwde) waardering voor greppels en lager gelegen platte vlakken die moeten bijdragen aan de regulering van onze waterhuishouding. Ze wijst er echter op dat deze ‘greppels en poelen 2.0’, vanaf nu weer wadi’s en raingardens genoemd, op een andere manier moeten functioneren dan hun historische voorgangers. ‘Bij beide moet infiltratie vooropstaan. Ze moeten niet gezien worden als alleen berging voor overtollig water. Dat is slechts een bijkomstigheid.’ Een goed functionerende wadi of raingarden valt twaalf tot 48 uur na neerslag weer volledig droog.

Wel een recente ontwikkeling is dat met name de wadi tegenwoordig vaker wordt beplant. ‘Vroeger had men daar alleen gras in staan’, zegt Hop. ‘Dat is goedkoop in aanleg, maar je mist een aantal functies die een beplante wadi wel heeft. Meer belevingswaarde en biodiversiteit bijvoorbeeld. Je kiest hiervoor planten die maar één keer per jaar gemaaid hoeven te worden, terwijl je gras regelmatig moet maaien. Zeker bij een wadi met flink schuine zijkanten is dat niet zo gemakkelijk. De beheerkosten van beplante wadi’s zijn nog niet precies bekend; daarvoor is het nog te nieuw in Nederland. Maar ik verwacht dat die hetzelfde zullen zijn als van een vak vaste planten voor extensief beheer of bloeiende heesters: duurder in aanleg dan gras, maar dat wordt op den duur gecompenseerd door de lagere onderhoudskosten. Beplante wadi’s leveren vooral meer baten

bodemsoort waarin het wordt aangelegd'

Groen kan op verschillende manieren functioneel zijn, maar vooral de bijdrage aan het afvoeren van overtollig hemelwater is weer helemaal in zwang

Of de naam ‘raingarden’ nu wel of niet gepast is, effectief zijn ze wel. www.stad-en-groen.nl

Neptunus Een capillair irrigatie en waterbuffer systeem

Nieuw ﬀer waterbu systeem

Ideaal voor in plantenbakken of tuinen tegen uitdroging

Verkrijgbaar in verschillende maten

Wortels absorberen het water door capillaire werking

Vullen met water gaat gemakkelijk door gebruik te maken van een vulpijp

De grond absorbeert het water door de speciale openingen in het reservoir

GreenMax | Tel: 0031 413 29 44 47 | www.greenmax.eu

INSPIRERENDE STRAATBEELDEN

Groenbestrating

Een moderne mix van groen en verharding

De brochure Groenbestrating biedt een compleet assortiment producten en oplossingen voor een duurzame leefomgeving waarbij groen, water en verharding op gepaste wijze zijn geïntegreerd. Groen maakt de openbare ruimte aantrekkelijk voor gebruikers, geeft een verkoelend effect en laat regenwater sneller infiltreren. De verharding zorgt er juist voor dat de openbare ruimte voor iedereen toegankelijk en bereikbaar blijft.

www.struykverwoinfra.nl

■

T 0800 - 555 55 54

ACTUEEL

Of het nu een wadi, raingarden of infiltratievak wordt genoemd, dat maakt in feite niet zo veel uit

op dan graswadi’s, ook meer infiltratiecapaciteit overigens. De wortels en het bodemleven dat ze aantrekken houden de grond los, waardoor het water beter in de bodem kan wegzakken.’ Hop heeft zich gespecialiseerd in het samenstellen van plantenlijsten waarmee opdrachtgevers de wadi of raingarden kunnen beplanten. ‘In Nederland is het beplanten van wadi’s en raingardens nog geen gemeengoed, omdat niet goed bekend is of planten geschikt zijn voor de extreme omstandigheden die ze ervaren. Wat dat betreft zijn ze in de Verenigde Staten al verder dan hier in Nederland’, stelt Hop, die eerder onderzoek heeft gedaan naar dit type planten bij Wageningen UR. ‘Je kunt in principe zowel inheemse als exotische planten vinden die deze groeiomstandigheden aankunnen. Daar heb je geen nieuwe soorten voor nodig. Ook sommige openbaargroenplanten die we al lang kennen, blijken zowel overstromingstolerant als droogtetolerant te zijn. De centrale vraag is waar je de specifieke plant of struik wilt planten. Komen ze op de helling te staan of juist op de

Liesbeth van Rijnsbergen

bodem?’ Met name de planten op de bodem moeten zowel in droge omstandigheden kunnen overleven als in situaties waarbij ze meerdere dagen in het water staan. De juiste oplossing? Ook Liesbeth van Rijnsbergen benadrukt dat het belangrijk is om vooraf vast te stellen wat de bodem aankan. ‘Veel hangt af van de bodemsoort waarin het wordt aangelegd. Het zal zowel voor de beplanting als de infiltratie een groot verschil maken of de wadi of raingarden in zandgrond of in een kleiomgeving wordt aangelegd.’ Van Rijnsbergen meent dat men eerst moet kijken hoe er überhaupt met water in de omgeving wordt omgegaan. ‘Een raingarden vergt veel ruimte en een wadi kan een plaats worden waar zwerfvuil zich ophoopt.’ Toch benadrukt Van Rijnsbergen dat er een natuurlijke oplossing gevonden moet worden voor het omgaan met neerslag. ‘We hebben jarenlang gekeken naar de mogelijkheden die de techniek ons bood door middel van buizen en pompen. Maar de tijd dat we het allemaal op het riool konden lozen, is voorbij. We hebben het probleem zelf gecreëerd, maar we zullen naar het verleden of de oorspronkelijke situatie moeten kijken voor een oplossing om daarmee om te gaan.’ Ook is ze kritisch over de vraag of exotische planten uit gebieden waar periodes van droogte en (extreme) neerslag elkaar afwisselen de juiste oplossing bieden voor wadi’s en raingardens in Nederland. ‘Hoe meer beplanting, hoe groter het bladoppervlak, hoe meer verdamping. Een forse wilg zou dus kunnen concurreren met iets dat uit het buitenland komt. Bovendien moet je er bij buitenlandse planten eerst zeker van zijn dat ze geen ziektes meebrengen naar ons land.’

Margareth Hop

Of het nu een wadi, raingarden of infiltratievak wordt genoemd, dat maakt in feite niet zo veel uit. Het uiteindelijke doel is om ervoor te zorgen dat overtollig hemelwater op een natuurlijke manier wordt gebufferd. Het neerslagpatroon in ons land mag dan aan verandering onderhevig zijn, het concept van het verwerken van lokaal overtollig water is niet nieuw. Kijken naar wat elders wordt gedaan is zeker niet verkeerd, maar niets hoeft ons ervan te weerhouden om naar onze eigen ervaringen en historie te kijken.

Be social Scan of ga naar: www.stad-en-groen.nl/artikel.asp?id=41-7757

Marwin Dekkers www.stad-en-groen.nl

Elke aanleg van een andere sportondergrond dan natuurgras dient getoetst te worden aan de Watertoets.

Verzuipt Nederland in de Watertoets?

Kennis over toets kan nog beter

De overheid streeft ernaar om Nederland klimaatbestendig te maken. Uiterlijk in 2050 zou ons land klimaatbestendig en waterrobuust moeten zijn. Het belang van de Watertoets is dus groter dan ooit. Maar zijn we ons daarvan bewust en passen we die wel juist toe? Auteur: Guy Oldenkotte Infrastructurele projecten die invloed hebben op de ruimtelijke ordening, dienen onderworpen te worden aan de zogenaamde Watertoets. Dit is een instrument dat de waterhuishoudkundige belangen expliciet en op evenwichtige wijze laat meewegen bij het opstellen van ruimtelijke plannen en besluiten. De Watertoets bestaat uit twee delen. Allereerst zijn de initiatiefnemers van ruimtelijke plannen verplicht om de waterbeheerder, vaak het waterschap, vroegtijdig bij de planvorming te betrekken. Daarnaast dienen zij in hun plannen verantwoording af te leggen over de manier

waarop ze omgaan met het advies van die waterbeheerder. De toets is sinds november 2001 wettelijk en bestuurlijk verankerd. Daarnaast is door de radicale verandering van het neerslagpatroon in de afgelopen tien jaar het belang van deze Watertoets alleen maar toegenomen. Dat zal zeker zo blijven, want de verwachting is dat de wateroverlast in Nederland de komende jaren verder zal toenemen. Volgens de voorspellingen dienen we rekening te houden met meer korte, maar hevige regenbuien,

waarbij een grote hoeveelheid water in korte tijd op ons neerdaalt. Waartoe dat kan leiden, werd daags na Pinksteren nog eens duidelijk, toen plaatsen in het zuiden van het land blank kwamen te staan als gevolg van zoâ&#x20AC;&#x2122;n bui. Lokale hoosbuien zijn eveneens een kenmerk van de verandering die het regenpatroon in Nederland ondergaat. Naast hevige neerslag zijn lange perioden van droogte ook een risico dat veroorzaakt wordt door het veranderende klimaat. Vanuit die optiek heeft het een meerwaarde om water vast te houden op sportparken.

2 - 2018

ACTUEEL

7 min. leestijd

Hoewel de Watertoets al bijna zeventien jaar gemeengoed is, leidt de toepassing ervan nog regelmatig tot discussies bij de aanleg van kunstgrassportvelden, als het gaat om de voorspelde gevolgen voor de afvoer van hemelwater. ‘De waterschappen zijn autonoom. Zij kunnen zelf bepalen hoe ze de afvoerintensiteit van een kunstgrassportveld inschatten’, zegt Henk Kool van Antea Group. Kool was één van de auteurs die in 2010 meeschreef aan een matrix op basis waarvan betrokken partijen beter kunnen vaststellen of kunstgras beschouwd moet worden als een natuurlijk of een verhard oppervlak (zie kader). ‘Die matrix is destijds in opdracht van de Branchevereniging Sport en Cultuurtechniek opgesteld door Oranjewoud (tegenwoordig Antea Group), in samenspraak met vertegenwoordigers van de waterschappen. Nadat het door de sportveldenbranche was aangenomen, hebben wij er een paar artikelen over gepubliceerd, om zowel de branche als de waterschappen te informeren.’ Gevoelsmatig lijkt het erop dat anno 2018 elk waterschap nog altijd een eigen interpretatie geeft aan de drainerende capaciteiten van kunstgrasvelden. ‘Omdat het watersysteem van situatie tot situatie verschilt, beschouwen de waterschappen elk watertoetsproces als maatwerk’, zegt Marcel de Ruijter namens de Unie van Waterschappen. ‘Waterschappen zijn autonome overheden, maar werken niet autonoom. Ze treden graag zo vroeg mogelijk in overleg met initiatiefnemers. De matrix heeft voor de waterschappen zeker waarde, maar wel als richtlijn, als basis voor overleg en eventueel gedetailleerde waterberekeningen. Er is immers een verband tussen de waterbergende capaciteit van (kunstgras)sportvelden en het watersysteem dat de afvoer van regenwater moet kunnen opvangen.’

Met zijn tijd mee? Sinds de Watertoets in 2001 werd ingevoerd en in 2010 een uitwerking kreeg voor kunstgrassportvelden, is het neerslagpatroon in Nederland aanzienlijk veranderd. Daar staat tegenover dat de ontwikkelingen op het gebied van kunstgrassportvelden, inclusief de onderbouw, eveneens een vlucht hebben genomen. Volgens De Ruijter heeft de Unie van Waterschappen sinds de invoering van de Watertoets echter geen onderzoek meer gedaan om te bepalen of de bestaande ideeën over kunstgras moeten worden herzien. Henk Kool wijst er echter op dat bij het opstellen van de matrix in 2010 al werd uitgegaan van een toename met 10 procent van het neerslagpatroon dat destijds gold. Een herziening zou dus niet direct noodzakelijk zijn. Bovendien begrijpt Kool wel waarom de waterschappen geen hoge prioriteit toekennen aan het herbeschouwen van de drainerende capaciteit van kunstgrassportvelden, gezien de recente ontwikkelingen. ‘Kunstgrasvelden zijn in feite slechts postzegels op het totale areaal waarover waterschappen zich moeten buigen’, zo is zijn mening. Eén van de waterschappen die de aanbevelingen van de BSNC wel heeft omarmd, is Waterschap Rivierenland in het midden van ons land. ‘Wij beschouwen kunstgras als halfverharding. Afhankelijk van het gebruik voordat er kunstgras aanwezig was, wordt er gerekend met 50 of 30 procent verhard oppervlak. Die 50 procent is van toepassing als het terrein eerst een weiland was. Als een bestaand natuurgrasveld wordt

omgebouwd naar een kunstgrasveld, dan zien wij het als 30 procent verharding’, stelt Lotte Kaatee namens het waterschap Rivierenland. Waterschap Rivierenland is daarmee dus iets strenger dan de aanbevelingen van de BSNC (zie kader). Goede relatie noodzakelijk De Watertoets is slechts een advies, maar wie denkt dat het waterschap zich zomaar laat negeren, komt bedrogen uit. ‘In theorie klopt het dat we slechts een advies kunnen geven. De gemeente zal dit op waarde moeten schatten. In het wateradviestraject zijn echter meerdere overlegmomenten opgenomen. Mocht de gemeente besluiten om het wateradvies naast zich neer te leggen, dan kan het waterschap besluiten om dit aan te vechten bij de Raad van State’, stipt Kaatee aan. Maar een verstoorde relatie werkt in niemands voordeel. ‘Als waterschap voeren wij zo goed mogelijk de dialoog met gemeente en initiatiefnemers. Dankzij een goede onderlinge relatie zitten wij vaak al in de planfase met de betrokken partijen om de tafel. De praktijk leert dat we zo, samen met de gemeente en de initiatiefnemer, degelijke oplossingen kunnen vinden.’ Marcel de Ruijter van de Unie van Waterschappen stipt aan dat om die reden tegenwoordig wordt gesproken van het ‘Watertoetsproces’. ‘De Watertoets is niet een toets achteraf, maar een proces, dat de initiatiefnemer van een ruimtelijk plan en de waterbeheerder in een zo vroeg mogelijk stadium bij elkaar brengt.’ Het Watertoetsproces levert daarbij drie producten op: een afsprakennotitie met de afspraken van de initiatiefnemer en waterbeheerder over inhoud en

De toets is sinds november 2001 wettelijk en bestuurlijk verankerd

Grauwacke www.stad-en-groen.nl

waardoor het een stabiele basis biedt. Boven op deze laag komt een fijnere gradatie Grauwacke, zodat er een vlak oppervlak ontstaat. De lucht tussen de stenen zorgt voor goede isolatie, zodat het geheel niet kan opvriezen, zelfs wanneer de hele constructie vol water staat. Als er een laag van 50 centimeter wordt aangebracht, kan de onderbouw 160 liter water per vierkante meter bergen. De drie kunstgrasvoetbalvelden zouden samen dus goed zijn voor een bergende capaciteit van bijna 4 miljoen liter. ‘Hoewel de T100-buien opnieuw zijn geprognotiseerd, waardoor is vastgesteld dat er hogere pieken zullen zijn, zal dit systeem straks al het water onder het veld kunnen opvangen.’ Bij een T100-bui is de verwachting dat er tussen 50 en 90 millimeter neerslag in één uur valt.

Het veranderend neerslagpatroon maakt dat het belangrijk is de waterafvoerende capaciteit van de ondergrond vooraf inzichtelijk te hebben.

proces, een wateradvies van de waterbeheerder aan de initiatiefnemer over de relevante wateraspecten, en een waterparagraaf met daarin de afwegingen van de initiatiefnemer over de relevante wateraspecten.

Waar dat toe kan leiden begint in het Brabantse Sint-Oedenrode langzaamaan zichtbaar te worden

In het Brabantse Sint-Oedenrode begint langzaamaan zichtbaar te worden waar dat toe kan leiden. Daar is het moment aangebroken dat sportpark De Neul wordt gerenoveerd. Onderdeel van die renovatie is de aanpak van drie natuurgrasvelden en de aanleg van drie kunstgrasvelden. De verwerking van water is een belangrijk aspect op het sportpark, omdat de velden vaak nat waren. Het sportpark ligt buiten de bebouwde kern, maar aan de rivier de Dommel. Waterschap De Dommel speelt met plannen om die rivier in de toekomst meer ruimte te geven. Bovendien wees het de gemeente erop dat het mogelijk is dat de nieuwe kunstgrasvelden blank komen te staan wanneer de rivier overstroomt. ‘We hebben daarom een bouwteam gevormd voor dit project, waaraan zowel de club als de gemeente en het waterschap deelnam’, zegt Teun Wouters van Top Grass. ‘Het resultaat is dat onder de drie kunstgrasvelden een Waber-systeem wordt aangelegd, dat een hoog waterbergend vermogen heeft.’ Het Waber-systeem maakt gebruik van een dikke laag Grauwacke-natuurgesteente. Dit natuurgesteente haakt zeer goed in elkaar,

Gezamenlijk resultaat De constructie die nu op De Neul wordt aangebracht, is uitgewerkt in samenwerking met het waterschap De Dommel. ‘De T100-afvoersituatie waar wij van uitgaan, geldt voor de bebouwde kom van de gemeente zelf. Het sportpark valt buiten dat gebied’, zegt Hans Roelofs van het waterschap. ‘Er was dus in feite geen verplichting om het droog te houden als de rivier overstroomt. We waren daarom wat sceptisch toen de plannen werden voorgelegd. Het gaat om veel publiek geld en er zijn veel risico’s aan verbonden. Maar we hebben de uitnodiging aangenomen en zijn aangehaakt bij het bouwteam. Daar bleek al snel dat het leefde bij de club en de gemeente, en dat er constructief met de risico’s wordt omgegaan.’ Roelofs juicht de gekozen werkwijze in Sint-Oedenrode toe. ‘De sportveldenbranche kan zeer conservatief zijn, maar is ook zeker innovatief, zo blijkt wel weer.’ Hoewel de club, de gemeente en Top Grass al voor ogen hadden hoe er waterbergende capaciteit onder het veld kon worden aangebracht, meent hij dat het waterschap altijd een meerwaarde zal hebben en dat het dus belangrijk is om het bij het uitwerkingsproces te betrekken. ‘Het waterschap heeft veel kennis over toekomstige ontwikkelingen. Daarnaast weten wij exact waar de overstorten en andere infrastructurele onderdelen zich bevinden die van invloed kunnen zijn op het succes van een project.’ Ook Teun Wouters ervaarde de samenwerking als verfrissend, maar op veel plaatsen kan dat nog beter. ‘Er is veel aandacht van de overheid voor daktuinen en de wijze waarop gebouwen in de stad helpen om de afvoer van hemelwater te reguleren. De overheid is er zelfs bereid om innovatie te stimuleren en daar veel in geld te steken. Ik ben van mening dat er nog veel te weinig wordt gedaan met sport. Daar zal verandering in moeten komen vanuit de overheid. Daar ligt een taak voor

2 - 2018

ACTUEEL

De Branchevereniging Sport en Cultuurtechniek heeft in 2010 de volgende matrixen opgesteld om vast te stellen hoeveel compenserend vermogen aangehouden moet worden bij de aanleg van een kunstgrasveld. Matrix 1 - Velden op doorlatende grondslag Toekomstige situatie Sportveld niet gedrain. Ng. Gedrain. kg o.a. gedrain. asfalt Huidige situatie Onverhard, geen Drainage 0% 43% 56% 100% Sportveld geen Drainage 0% 43% 56% 100% Onverhard Gedraineerd 37% 49% 100% NG Gedraineerd 12% 63% Kg gedraineerd 51%

De introductie van de nieuwe NOC*NSF constructie-norm voor de

Matrix 2 - Velden op slecht doorlatende grondslag

onderbouw heeft

Toekomstige situatie Ng gedraineerd kg c.a. gedrain asfalt Huidige situatie Onverhard Gedraineerd 20% 38% 100% NG gedraineerd 0% 18% 80% KG gedraineerd 37% 62%

veel mogelijk gemaakt

Toelichtend voorbeeld: Op een goed doorlatende ondergrond is de ombouw van een ongedraineerd natuurgrasveld (7.800 m2) tot een gedraineerd kunstgrasveld qua afvoertoename vergelijkbaar met de aanleg van 4.368 m2 verharding (56% van 7800 m2).

het waterschap.’ De introductie van de nieuwe NOC*NSF-constructienorm voor een onderbouw heeft veel mogelijk gemaakt, meent Wouters. ‘De systemen zijn er. Ons Waber-systeem is zelfs al in 2010 uitgedacht. Maar de bonden bieden nu ook meer ruimte voor dit soort systemen.’ Wouters pleit er daarom voor dat waterbergende oplossingen voor de onderbouw van een kunstgrasveld meer

kansen krijgen om te worden toegepast. Als de sportveldenbouwers blijven innoveren op het gebied van onderbouw en waterschappen nadrukkelijk betrokken worden bij het project, dan zou de aanleg van kunstgrassportvelden nog veel soepeler kunnen verlopen.

Henk Kool

Hans Roelofs

Be social Scan of ga naar: www.stad-en-groen.nl/artikel.asp?id=41-7758

Lotte Kaatee www.stad-en-groen.nl

Bewoners van de aangrenzende appartementen hebben straks uitzicht op een mooie tuin.

Geen druk op het riool in Brunssum dankzij waterretentiedak Nophadrain-systeem helpt water geleidelijk af te voeren De overheid ziet onder meer een rol in het openbaar groen om de druk op het riool te verminderen. Door middel van wadiâ&#x20AC;&#x2122;s en raingardens zou overtollig regenwater tijdelijk kunnen worden opgevangen voordat het geleidelijk in het riool verdwijnt. Zoâ&#x20AC;&#x2122;n oplossing werkt in een omgeving met veel groen. Lastiger is het wanneer de omgeving volledig is bebouwd. De toepassing van een waterretentiesysteem onder een groendak kan daar een andere draai aan geven. Auteur: Guy Oldenkotte

2 - 2018

ACTUEEL

4 min. leestijd

Het begrip “waterstress” heeft sinds begin dit jaar nieuw elan gekregen, hoewel dat weinig reden geeft tot blijdschap. Op 1 juli werd het jaar 2018 uitgeroepen als een van de droogste jaren van de afgelopen eeuw. Het neerslagtekort werd op dat moment berekend op 155 mm. Met de vooruitzichten in het achterhoofd dat tot augustus geen neerslag werd verwacht, zal dat tekort dus alleen maar verder oplopen. Het is een geruststellende gedachte dat aan alles ooit een einde komt. Dus ook aan deze droogte. Maar inmiddels weten we uit ervaring dat ook dat idee geen aanleiding zal geven voor een jubelstemming zodra de eerste neerslag ons bereikt. De kans is namelijk aannemelijk dat dat opeens in een hoosbui van extreme proporties zal zijn. De laatste jaren is het aantal korte maar hevige hoosbuien toegenomen en het is duidelijk geworden dat die een extreme druk leggen op ons huidige rioolsysteem. Het gevolg is blank staande straten, ondergelopen kelders en verzopen voortuinen. Om daar verandering in te brengen worden nu op veel plekken zogenaamde raingardens en wadi’s aangelegd. Deze interventies houden het water langer en ter plaatse vast, waardoor de druk op het riool wordt ontlast. Binnenstedelijke gebieden Wadi’s en raingardena werken alleen op plekken waar er voldoende ruimte is om een groot stuk groen opnieuw in te richten. Dat is lastig in binnenstedelijke gebieden. Toch meent hovenier Frans Queisen dat ook daar interventies mogelijk zijn. Voor het groendak bovenop de nieuwe Albert

Heijn in Brunssum heeft hij een Nophadrain waterretentieconstructie toegepast. Het platte dak dient namelijk ook als tuin voor de bewoners van de appartementen die uitkomen op dat dak. ‘Het systeem heeft een speciale opbouw waardoor meer vocht wordt vastgehouden. Het overtollige water wordt opgeslagen in een speciale laag vanaf waar het, op een later moment, naar een riool wordt geleid. Die afvoer hebben wij geknepen waardoor dat heel geleidelijk gebeurt.’ Queisen is al jaren bezig met groendaken en hij is zeer te spreken over het Nophadrainsysteem (zie kader). Volgens hem wordt het grote verschil gemaakt door het gebruikte systeem, maar hij wijst er op dat ook de totale opbouwhoogte van belang is. ‘Wij gebruiken een laag substraat van zeven tot tien centimeter om er voor te zorgen dat de plantjes goed kunnen wortelen. Dat zorgt er voor dat er voldoende vocht in de laag kan zitten voor de momenten dat het, net als nu, erg droog blijft. Zo kan de beplanting ook in droge periodes langer gebruik maken van het vocht in de bodem.’ Voor die beplanting in Brunssum heeft Queisen gewone sedumbedekking toegepast. De meest gangbare beplanting voor een groendak. Innovatieve benadering Queisen ziet het Nophadrain systeem dat hij in Brunssum heeft gebruikt, als een hele vooruitgang vergeleken met de systemen uit de begintijd van groendaken. ‘Aanvankelijk gebruikte ik PVC ritterplaten om de waterafvoer te vertragen maar de realiteit was dat het water er juist in bleef staan waarna ze, bij hevige neerslag, begonnen over te

Het systeem Het Nophadrain waterretentiesysteem kent de volgende opbouw: Op het dak wordt eerst een wortelwerende dakbescherming aangebracht. Op dat doek wordt vervolgens een filter-, drainage, bescherm en waterreservoirlaag aangebracht. Deze bestaat uit een geperforeerde, hoog belastbare noppenfolie met een bouwhoogte van ongeveer 17 mm en een waterreservoir van ongeveer 4,3 liter per vierkante meter. Op de niet-noppenzijde is een thermisch geotextiel als filterlaag en op de noppenzijde is een damp-open geotextiel aangebracht. Vervolgens is het ND WSE-70 watervertragingselement aangebracht. Deze honingraat van polypropyleen is 70 mm hoog. Bovenop deze honingraat zit een speciale filterlaag die voorkomt dat het substraat, dat op de filterlaag wordt aangebracht, in de honingraat zakt. In dat substraat wordt vervolgens een sedum vegetatiemat aangebracht.

Wadi’s en raingarden werken alleen op plekken waar er voldoende ruimte is om een groot stuk groen opnieuw in te richten

lopen. Ik heb toen Nophadrain benaderd om te kijken wat we konden doen om die afvoer te vertragen.’ Enerzijds was het project in Brunssum een uitgelezen kans om iets nieuws te proberen, anderzijds werd het vooral een project van de lange adem. ‘De voorbereiding heeft ons vijf jaar gekost omdat zowel de gemeente als het waterschap steeds met andere informatie en eisen kwamen,’ stelt Giel Sniedt van Nophadrain. Een van de redenen waarom het project in Brunssum aantrekkelijk was om het waterretentiesysteem te testen, is omdat het om een Giel Sniedt www.stad-en-groen.nl

ACTUEEL te sturen, wanneer er andere vegetatie wordt gebruikt. ‘Sedum kent een lage verdamping. Grassen en bomen verdampen juist heel veel. Wanneer je die op zo’n dak plaatst, dan zou je dus extra verdamping van water kunnen bereiken.’ Gezien het gewicht lijkt het plaatsen van bomen op een dak in veel gevallen niet haalbaar. Maar onderzoekers van Wageningen Universiteit voeren momenteel toch een onderzoek uit om vast te stellen welke beplanting het best kan worden gebruikt om water te verdampen door middel van een groendak. De combinatie van een waterretentiedak met waterverdampende planten zou de druk op het riool verder kunnen ontlasten. Wanneer de samenleving de trend van groendaken met de noodzaak voor een klimaatbestendige omgeving combineert, dan kan dat tot verrassende ontwikkelingen leiden. Nederland zucht onder de noodzaak voor regen en de vrees voor overtollige neerslag. In Brunssum zijn ze daar op voorbereid.

Het dak kan tijdelijk 80 liter water per vierkante meter bergen.

Overtollig water kan tot 24 uur op het dak worden vastgehouden voordat het op het riool wordt geloosd.

nieuwbouwproject ging. ‘Een waterretentiedak vereist nogal wat van de draagconstructie van dat dak. Er zal nu gedurende 12 tot 24 uur een extra laag water op dat dak blijven staan,’ aldus Sniedt. In Brunssum wordt maximaal 24 uur aangehouden om al het overtollig water te verwerken. Gedurende die tijd kan het systeem zo’n 70 tot 80 liter extra water vasthouden per vierkante meter. ‘Tel je daar het gewicht van de materialen bij

op dan kom je op een belasting van zo’n 200 kg per vierkante meter,’ is de verklaring van Sniedt waarom een aanzienlijk sterkere dakconstructie noodzakelijk is. Juiste beplanting Voor het dak in Brunssum is een sedum beplanting toegepast. Sniedt denkt echter dat het mogelijk moet zijn om de waterhuishouding nog beter

Be social Scan of ga naar: www.stad-en-groen.nl/artikel.asp?id=41-7759

2 - 2018

en zwemvijver of natuurbad is een mooie oplossing voor de hete en droge zomers.

2018 breekt alle droogteen warmterecords Zit er toekomst in een natuurlijk bad of een zwemvijver? Als de zomer van 2018 een indicatie is van wat er gaat komen, dan mag Nederland zijn borst wel natmaken. Met water uit een natuurlijk bad of zwemvijver, wel te verstaan. Want wie in de toekomst niet meer wil aansluiten in de files naar het strand, doet er goed aan om een investering in één van beide te overwegen. Dat verfraait de tuin en is bovenal praktisch in de zomer. Auteur: Guy Oldenkotte

Nu al gaat de zomer van 2018 de boeken in als één van de droogste zomers van de afgelopen eeuw. Het KNMI kwam al tot die conclusie nog voordat de zomer goed en wel begonnen was. Die conclusie volgde op een maand mei die zich bij de warmste meimaanden van de afgelopen 300 jaar mag scharen. Het zal veel mensen, bovenal ouders, tot wanhoop hebben gedreven. Wat te doen om af te koelen en hoe houden we de kinderen deze zomer bezig? Een eigen zwembad lijkt voor veel woningeigenaren een utopie of een financiële uitspatting, die scheve ogen zal geven. Een natuurlijk bad of zwemvijver kan echter de gulden middenweg zijn. Het is minder ‘decadent’ dan een zwembad en goedkoper in aanleg en onderhoud. Afgaande op het aantal aanbieders lijken zwemvijvers vooral in België gemeengoed te zijn, maar ook Nederland heeft zijn specialisten. ‘Het product zwemvijver is in België al wat langer op de markt dan hier in Nederland. Vandaar dat

daar ook meer specialistische aanbieders zijn met kennis van zaken. In Nederland zijn het nog vooral zwembadbouwers en hoveniers die zwemvijvers aanleggen’, zo verklaart Arno van Vught van Florijk Zwemvijvers. Hij wijst erop dat het aanleggen van een zwemvijver een vak apart is, waarbij rekening moet worden gehouden met de ligging en inrichting van de vijver. Zuiver beeld van zuivering? Hoezeer het een vak apart is, blijkt wel uit de aanpak van de verschillende partijen. Zo is de omvang bepalend voor de stabiliteit van het biologisch evenwicht. De zwemvijvers van Florijk Zwemvijvers worden geheel door planten gefilterd. ‘De verhouding tussen het zwemdeel en het beplante deel moet 50/50 zijn. Het formaat van het geheel kent echter geen beperkingen.’ Raymond van Amerongen, van Van Amerongen Hoveniers, praat over een zwemvijver met een beplant plantop-

pervlak van 30 procent van het geheel, maar in zijn geval wordt dat ondersteund door een pomp. Jeroen Janszen van Farwick Groenspecialisten meent eveneens dat een verhouding van 60/40 procent zuivering acceptabel is. ‘Tegenwoordig kan het reinigingsgebied kleiner gemaakt worden. Er zijn voorbeelden dat het water verticaal door grindlagen getrokken wordt onder een vlonder. Dit betekent dus geen ‘verloren’ ruimte voor de regeneratiezone’, zo is zijn verklaring. Allen benadrukken echter dat er geen chemische middelen nodig zijn om het water schoon te houden. ‘Om onze zwemvijver schoon te houden, worden er dus geen chemicaliën of chloor gebruikt’, stelt Van Amerongen. ‘Dat is beter voor de planten en levende organismes. Maar het is ook niet nodig. Het water is zo schoon dat je tweeënhalve meter diep kunt kijken.’ Voorwaarde is wel dat er geen vissen in de vijver worden uitgezet en dat organismes zoals vallende bladeren van de bomen regelmatig

www.stad-en-groen.nl

De verhouding tussen zwemdeel en zuiveringsdeel dient tenminste 66% vs 33% te zijn.

Afgaande op het aantal aanbieders lijken zwemvijvers echter vooral in België gemeengoed te zijn worden verwijderd. Dat zegt ook Jeroen Janszen. ‘Dit betekent wel dat alles wat in het water komt eruit gehaald moet worden. Denk hierbij aan bladafval en maaisel. Dit worden grotendeels door skimmers afgevoerd. Helemaal te voorkomen is dit niet, aangezien regenwater ook bepaalde voeding bevat. Maar het is van belang dit minimaal te houden. Daarbij kan de bodem met een zwembadstofzuiger schoongemaakt worden.’ Ook Arno van Vught stelt dat een zwemvijver schoon en helder kan zijn. ‘Wij plaatsen natuurlijke zwembaden van Biotop en het water daarin blijft glashelder, net als in een zwembad.’ Eventueel kan een skimmer het water schoonhouden, of er kan een mineralenfilter worden gebruikt. ‘Deze breekt kleine vuildeeltjes af door middel van een bacteriestructuur. De elementen of voedingsstoffen die hierbij vrijkomen, worden op een later tijdstip door middel van absorptie gebonden en uit het water verwijderd.

Voor een zwemvijver doen we hetzelfde, alleen nemen de planten hier de opgeloste voedingsstoffen op en zetten deze om in blak. Hierdoor raken algen als het ware uitgehongerd. Aan het einde van het jaar worden de planten gesnoeid en worden de voedingsstoffen die gedurende het jaar zijn opgevangen verwijderd uit het water.’ Het verschil tussen een zwemvijver en een natuurlijk zwembad is duidelijk. ‘Men spreekt van een zwemvijver als er, simpel gezegd, een gat in de grond zit met water dat diep genoeg is om in te zwemmen. Bij ons gaat het om een natuurlijk gereinigd bad, gemaakt van beton of pvc. Vandaar dat wij de voorkeur geven aan de term natuurbad’, licht Jeroen Janszen toe.

het uitzetten van vissen in een zwemvijver is niet verstandig, omdat die bijdragen aan de vervuiling. Bij Farwick Groenspecialisten gaat men nog een stapje verder. ‘Het hele principe van onze natuurbaden is het water zo arm mogelijk te maken.’ Hoewel het uitgangspunt is een zwemvijver aan te leggen die altijd kraakhelder is en goed scoort bij hygiënetests, merkt Janszen op dat de aanwezigheid van de bacterie Staphylococcus aureus niet te voorkomen is. ‘Deze is niet uit het water te verwijderen tijdens het natuurlijke reinigen. Dit klinkt heel spannend, maar het is niks anders dan de bacterie waarvan je verkouden kunt worden’, zegt hij geruststellend.

Nooit alleen in de vijver? Raymond van Amerongen stipte het al even aan: wat de eigenaar beschouwt als een zwemvijver, kan door de lokale fauna worden gezien als een nieuwe waterplas. Men ontkomt er dus niet aan de vijver te delen. ‘Het is aannemelijk dat kikkers en kleine salamanders de zwemvijver ook prettig vinden’, stelt Van Amerongen. Arno van Vught wijst er echter op dat deze dieren heel bescheiden zijn. ‘Zodra mensen in de vijver gaan zwemmen, zijn ze snel weg.’ De menselijke waterpret hoeft dus niet met van alles te worden gedeeld, en dat geldt ook voor muggen. Omdat het water continu in beweging is, is een zwemvijver geen aantrekkelijke plek voor muggen om zich te vestigen. En hoe zit het met vissen? Raymond van Amerongen was stellig:

Verwarmbaar? Het ligt in de lijn der verwachting dat de zomer van 2018 geen uitzondering zal blijken te zijn. Dat opent deuren naar de markt van zwemvijvers en natuurlijke baden. Maar Nederlanders blijven Nederlanders en willen zo’n investering dan ook maximaal gebruiken. Verwarming van het water, zowel in het vroege voorjaar als in het najaar, zou prettig zijn. ‘Zestig procent van de baden die wij aanleggen wordt verwarmd, bijvoorbeeld door middel van een warmtepomp’, merkt Arno van Vught op. Raymond van Amerongen is van mening dat dat niet per se hoeft. ‘Dankzij de zwarte folie die wordt gebruikt, wordt het water vanzelf warmer.’ Bij Farwick Groenspecialisten hebben ze echter meerdere oplossingen om het water te

2 - 2018

ACHTERGROND

6 min. leestijd

Dit klinkt heel spannend maar is niks anders dan de bacterie waar je verkouden van kan worden

De aanleg van een zwemvijver of natuurbad vergt kennis en kunde.

Zwemvijvers en natuurbaden kunnen in elk formaat worden aangelegd.

verwarmen. ‘Er kan een warmtepomp geplaatst worden, of er kunnen dunne tyleenleidingen over een dak worden gelegd waarin het water door de zon wordt opgewarmd en terug wordt geleid naar het natuurbad of de zwemvijver.’ Janszen is het echter met Van Amerongen eens dat het water in de regeneratiezone snel opwarmt, omdat het daar ondiep is om de waterplanten een kans te geven. ‘Omdat er stroming in het water is, warmt het bad redelijk snel op. Wij hebben dan ook nog geen bad aangelegd met een verwarmingsinstallatie’, erkent hij volmondig.

Ten slotte Als het aanleggen van natuurlijke zwembaden en zwemvijvers zo’n specialisme is, welke tips hebben de drie partijen dan nog te bieden? ‘Voor de aanleg is het belangrijk om rekening te houden met het grondwater. Voor de aanleg moet er bronbemaling geplaatst worden om het grondwater uit de bouwput te houden. Zo kunnen de bodem en wanden geconstrueerd worden. Vervolgens moet er bij het vullen voldoende druk zijn van beide zijden, om te voorkomen dat het water, zowel het grondwater als het zwemwater, de muur verdrukt’, is het advies van Jeroen Janszen. ‘Daarbij is het belangrijk dat er

voldoende ruimte is voor de regeneratiezone. Deze zone is voor de reiniging van essentieel belang.’ Arno van Vught heeft het volgende te zeggen: ‘In het geval van zwemvijvers komen er zeer veel facetten bij kijken die niet iedereen overziet. Vooral doorvragen over de kennis van water is verstandig, en vraag eens of je een bestaande aangelegde zwemvijver mag komen bekijken’, is zijn advies, wanneer iemand overweegt om in een natuurlijk bad of zwemvijver te investeren. ‘Verder moeten mensen zich niet blind staren op lage prijzen. Een zwemvijver van 23.000 euro is niet te vergelijken met een van 35.000 euro van dezelfde grootte. Wanneer je door de algen de bodem van het bad niet meer ziet, is iedere investering te hoog.’ ‘In het voorjaar is het vanwege de temperatuurstijging soms onvermijdelijk dat zich algen op de bodem of aan de wand vestigen’, zo erkent ook Raymond van Amerongen. ‘Die zijn prima te verwijderen met een schepnet of met een stevige borstel.’ Wie deze zomer peentjes heeft gezweet, zou eens een zwemvijver of natuurlijk bad moeten overwegen: heerlijk om aan het einde van de werkdag even in af te koelen en weer helemaal tot rust te komen. En omdat er ook op geschaatst kan worden in de winter, hoeft u daarvoor straks niet speciaal naar Friesland te rijden.

Be social Scan of ga naar: www.stad-en-groen.nl/artikel.asp?id=41-7760

www.stad-en-groen.nl

Welkom in de toekomst Hittestress is geen abstracte term meer

Als deze Stad+Blauw op de mat belandt, hebben zojuist 44..000 lopers de Nijmeegse Vierdaagse getrotseerd. Zij hielden soms al weken van tevoren de weersberichten in de gaten. Dat bood weinig houvast, want de voorspelling wisselde met de dag van zonnig en heet naar onheilspellende onweerswolken. De vraag is welke van de twee scenario’s je liever hebt … Ik vermoed geen van beide.

aan besteed werd. Kaarten die temperatuur en verstening inzichtelijk maken, geven gemeenten een eerste houvast voor het beleid op dit gebied. Ons eigen congres, Climate Trees op 20 juni, maakte ook duidelijk dat het zaak is niet zomaar een klimaatbestendig sortiment te kiezen, maar het juiste klimaatbestendige sortiment. De bomen die je plant, moeten immers wel een tijdje meegaan. Wie hier meer over wil lezen, verwijs ik naar het artikel in Boomzorg 4.

De editie van 2006 van het wandelevenement maakte pijnlijk duidelijk wat hittestress met de mens kan doen. In dat jaar werd het evenement afgelast, omdat een groot aantal mensen onwel werd door de hitte. Nu kun je die extremen toeschrijven aan de periode van het jaar, maar dat zou te simpel zijn. Want we worden momenteel allemaal met onze neus op de feiten gedrukt. De mussen vallen al weken van het dak en we moeten her en der zelfs onze dijken besproeien om ze voor scheuren te behoeden. En hoewel we al weken geen (fatsoenlijke) regenbui hebben gezien, kun je er gif op innemen dat deze periode van extreme droogte wordt afgesloten met heftige regenen onweersbuien. Ondertussen meldde het KNMI deze maand dat de kans op zomerse droogte in de toekomst mogelijk toeneemt en weleens groter kan zijn dan gedacht. Welkom in de toekomst.

Hittestress is geen abstracte term meer, maar een maatschappelijk thema dat – als we er niet op anticiperen – tot serieuze problemen kan leiden. Laten we dat ook als maatschappij oppakken. Burgers in beweging krijgen, daarbij kan naar mijn idee nog steeds winst behaald worden. Hopelijk dringt ook bij hen het besef door dat die ene boom beter kan blijven staan, ook al betekent dat bladeren ruimen, en dat waterelementen mooi en nuttig zijn, ook al betekent dit een extra mug of twee. Daar komen de meeste burgers niet op eigen initiatief mee, zonder dat dit wordt gestimuleerd door voorlichting en desnoods subsidies, bijvoorbeeld voor de aanleg van een groendak. Het is een mooie uitdaging voor overheden om dit naar hun burgers uit te dragen. Dan kunnen we onszelf hopelijk een deel van de blaren besparen.

Na een proefjaar besloot de organisatie van de Vierdaagse dit jaar de route van de eerste dag definitief om te draaien, zodat de wandelaars niet ‘s middags, maar ‘s morgens over de dijk bij het Gelderse Oosterhout lopen. Het stuk biedt weinig (of beter: geen) beschutting en het asfalt wordt natuurlijk heet. Het is niet hetzelfde, maar wel vergelijkbaar met het hitte-eilandeffect dat in de stad optreedt en het belang van meer water en groen benadrukt. Viel de term hittestress tien jaar geleden nog weinig, inmiddels weet iedereen wat ermee bedoeld wordt. Zozeer zelfs, dat er op 25 juni in Den Bosch een heel congres

Met vriendelijk groet, Hein van Iersel (hein@nwst.nl) Hoofdredacteur

Be social Scan of ga naar: www.stad-en-groen.nl/artikel.asp?id=41-7761

2 - 2018

De partners van

Stad + Blauw

connecting green and infrastructure

AHA de Man uw golfbaan op zijn best

TRIPLE A LIGHTING

PermavoidÂŽ Capillair Irrigatie Systeem Groot waterbufferend vermogen ten behoeve van bomen en groeninrichting op zowel daken als in door bestrating gesloten groeiplaatsen Licht, eenvoudig en duurzaam Betrouwbaar watermanagement WWW.TGS.NL TREE GROUND SOLUTIONS

+31 (0)20 4117175