Oosterse wijzen TEKST:
Ulli Fischer
Kunstcentrum De Appel huist sinds kort in het gebouw waar ooit De Kosmos zat. De Kosmos?! Roemrucht centrum waar de spirituele stroming die opkwam in de jaren zestig onderdak vond. Uniek in de wereld. Grote namen kwamen er. Van Timothy Leary tot swami Satchidananda. Het ging over bewustzijn en existentiële vragen. Er was meditatie, poëzie, hasj, ecovoeding. Veel van wat in de Kosmos begon, is nu gangbaar.
H
ij had een jeep gekocht om op weg naar Azië te gaan. Maar die jeep verkocht Eckart Dissen (1942) meteen weer toen hij gevraagd werd een jongerencentrum op te zetten in een statig pand aan de Prins Hendrikkade 142. Net afgestudeerd aan de Sociale Academie greep hij deze kans met beide handen aan. De gemeente zocht onderdak voor de jeugd die rondhing op het Centraal Station en overlast bezorgde. Het was 1967. Amsterdam was het ‘magisch centrum’ van de hippies. In het Vondelpark en op de Dam sliepen jonge mensen, uit heel de wereld toege-
268
ONS AMSTERDAM JULI/AUGUSTUS 2012
stroomd. Rond het Lieverdje op ’t Spui vonden happenings plaats. Wat speels was begonnen als antirookritueel kreeg geleidelijk aan een meer politiek karakter. Provo’s daagden het gezag uit en gingen de confrontatie aan. Niet veel later riepen de Kabouters de Oranje Vrijstaat uit. Popmuziek en vrijheidsgeest maar ook ‘bewustzijnsverruimende’ middelen waren de olie op het vuur van de jongerenrevolte. Dissen mocht een deel van de kelder inrichten en stapsgewijs het hele gebouw ontwikkelen, dat leegstond sinds ’t Anker Clubhuiswerk het had verlaten. “Het waren
spannende tijden. We deden dingen die nooit eerder waren gedaan. Een geweldig creatief team van mensen was erbij betrokken”, blikt hij terug. Het duurde even voor de goede formule werd gevonden. De Centraal Stationskelder was een kort leven beschoren. Het in maart 1968 geopende jongerencentrum Fantasio hield het langer uit en maakte ruim anderhalf jaar later een doorstart als Meditatiecentrum De Kosmos. Dat zou er 23 jaar blijven. Een dag na Fantasio ging ook Paradiso van start als poptempel van Amsterdam. Hitweek kondigde de opening van Fantasio
op de Prins Hendrikkade De Kosmos (1969-1992): internationaal spiritueel centrum
en Paradiso groots aan als “het begin (van) een nieuw tijdperk”. Fantasio bouwde in korte tijd internationale faam op als centrum van de underground- en jongerencultuur. Pink Floyd en Jefferson Airplane traden er op, je kon er films kijken, gratis yogalessen volgen en genieten van vloeistofprojecties. Dissen: “Je kreeg allemaal kleuren, bellen en psychedelische patronen op de muur. High worden zonder cannabis, was onze gedachte.” Een ijdele hoop, zo bleek. Er kwamen té veel jongeren en het massale drugsgebruik trok criminaliteit aan. Fantasio werd door de initiatiefnemers zelf gesloten.
Relaxte sfeer
Medidatiesessie in Kosmos, ca. 1972. Foto uit de serie Amsterdam voor het voorbij is, gemaakt door Maya Pejic in opdracht van het Amsterdams Fonds voor de Kunst. MAYA PEJIC / STADSARCHIEF AMSTERDAM
Na een periode van onderzoek en bezinning opende de Kosmos op 1 december 1969 zijn deuren. De psychedelische muurschilderingen verdwenen onder een laag witte verf. Donkere hokjes werden opgeruimd. Het centrum breidde zich uit van de onderste verdiepingen naar het hele gebouw. Het Rijk en de gemeente Amsterdam subsidieerden dit ‘eksperimenteel jongerenwerk’. Dissen, die nauwelijks ouder was dan de gemiddelde bezoeker, werd directeur: “We hadden het idee dat je in de Kosmos tot jezelf kon komen. Dat je met existentiële vragen bezig kon zijn. We wisten zelf toen nog niet wat voor werk dat zou zijn”, zegt hij lachend. “Onze instelling was verbeter de wereld, begin bij jezelf.”
Er kwam een lesaanbod van yoga, meditatie, oosterse vechtsportkunsten, filosofie en nog veel meer. De Kosmos bloeide op en er kwamen ‘leraren’ uit heel de wereld naar toe. Dissen: “De Kosmos was net als Schiphol een soort landingsplaats. De eerste Indiase swamis landden bij ons. Het bracht een golf van wijze mensen uit het Oosten op gang. Satchidananda was de eerste. Het had enorme impact in Amsterdam. Zoals we nu naar een beroemd musicus zouden gaan, wilden mensen de eerste echte swami zien.” Satchidananda was al een rijzende ster in Amerika. Hij had er yogascholen gesticht en een toespraak gehouden bij de opening van het legendarische Woodstock popfestival. Op de foto leek deze ‘wijze uit het oosten’ een reus, met een indrukwekkende witte baard en warme blik in zijn ogen. In werkelijkheid was hij klein en fragiel. “De ontmoeting met hem was ontwapenend”, herinnert Dissen zich. “Relaxed was het. Een woord dat je tegenwoordig niet meer hoort!”, zegt John Blogg (1952), oud-medewerker van de Kosmos. Hij is betrokken bij het opzetten van een online fotoarchief van het centrum (www.dekosmos.net). Blogg: “Mensen kwamen bij de Kosmos binnen, betaalden iets van f 2,50 entreegeld en konden dan overal naar toe. Naar alle cursussen, de bibliotheek of het programma van die dag. In het theehuis ontmoette je mensen uit allerlei landen. Er hing een internationale sfeer en je had het
ONS AMSTERDAM JULI/AUGUSTUS 2012
269
gevoel dat je het met z’n allen wel over íets eens was – spiritueel of politiek. Er werd veel gediscussieerd. Dat was de tijdsgeest. We waren tegen de maatschappij. We waren alternatief. Mensen liepen de ene dag mee in een demonstratie en zaten de volgende dag bij een spirituele leraar. We geloofden dat spiritualiteit ons verder kon brengen op onze zoektocht naar onszelf. De interesse in alle facetten van spiritualiteit was enorm: tarot, I Tjing, alternatieve geneeswijzen… De Kosmos was een internationaal centrum in Europa waar mensen naartoe gingen om iets in te ademen, een soort ‘wijsheidsnectar’.”
Een van de standaard programmaaffiches met een uitgesproken spirituele uitstraling: deze keer Een avond met Pir Vilayat Inayat Khan (‘hoofd soefie order’), 14 maart 1977. IISG
Good night sleep tight Er was ook een rijk cultureel aanbod van film, toneel en dichtkunst. Vaak georganiseerd in samenwerking met andere organisaties en met een spirituele invalshoek. De Amerikaanse dichter Allen Ginsberg was een graag geziene gast. Hij was exponent van de beatgeneratie, aanhanger van het boeddhisme en had in 1965 als eerste de term Flower Power geïntroduceerd. Een anonieme bezoeker schreef over hem: “‘You can’t force people to listen”, zei Allen Ginsberg in 1973 tegen mij in de Kosmos, toen ik me ergerde aan het publiek dat niet stil wilde zijn voordat hij ging zingen en voorlezen. Er liep een vervelende freak rond, spillebenen en oranjewit, met een uit India meegebrachte drietand, waarmee hij bliksemschichten onrust (…) rond zich spoot, zonder iets te beseffen. Want wie weet iets van Brahma’s Nacht, Vishnoe’s Kracht en Sjiva’s Macht? Ik zie het nog voor me, de volle grote gele bovenzaal waar Fantasio begon, het theehuis, dat later afbrandde, beneden, en Willem de Ridder met het afscheidslied van George Harrison* (Good night sleep tight.) dat de avonden besloot. (…) Allen zei vermanend, Jaap Schoonhoven en Wally Tax hem begeleidend op de gitaar: ‘Je kunt mensen niet dwingen naar je te luisteren.’” Ook auteur William Burroughs kwam naar de Kosmos, Timothy Leary, beroemd en berucht om zijn LSD-experimenten, gaf lezingen en de toen nog onbekende Ram Dass was gast. De lijst met indrukwekkende persoonlijkheden die over de drempel van Prins Henddrikkade 142 stapten, is lang. De Kosmos was veel meer dan een meditatiecentrum. Het was een wereld op zich, een soort eiland dat door de tijdgeest was gevormd en daar uitdrukking aan gaf. Daarom ook werd
Experimenteren mocht, maar niet te zweverig 270
ONS AMSTERDAM JULI/AUGUSTUS 2012
Meeting with Timothy Leary in Kosmos: een lezing en een workshop op respectievelijk woensdag 15 en donderdag 16 september 1971.
IISG
Swami Satchidananda was de eerste van vele ‘wijzen uit het oosten’ die in de Kosmos optrad. ECKART DISSEN
het eerste deel van de naam na ongeveer vijf jaar van de gevel gehaald. De Kosmos was ook een plek om te experimenteren. Dissen: “We hanteerden wel strenge kwaliteitseisen. Stafleden bewaakten die door zelf deel te nemen aan ‘experimenten’. Het mocht niet te zweverig zijn of sektarisch. Met handoplegging, spiritisme of paranormale zaken hielden we ons niet bezig. Als het te therapeutisch werd, stopten we ermee. Leraren die op zoek waren naar volgelingen hadden we liever niet. De hare krishna’s en de sannyassins waren op een gegeven moment dan ook niet meer welkom.” In de jaren tachtig groeiden veel cursussen uit tot meerjarige opleidingen. Voormalige cursisten zetten elders eigen scholen op.
Spiritualiteit als verzet Een andere discussie was hoe clean de Kosmos moest zijn, herinnert Nico Tydeman (1942) zich, zenmeester en staflid van de Kosmos. “Mocht er geblowd worden of niet? De rekkelijken wonnen het uiteindelijk van de preciezen. Er kwam een huisdealer. De eerste in Amsterdam, indirect gesubsidieerd door de gemeente! Het loste veel problemen op. We hadden geen last meer van criminele dealers.” Ook werd in de Kosmos de International Cannabis Alliance for Reform opgericht, die de strijd aanging voor de legalisering van soft drugs wereldwijd. Naarmate de jaren vorderden nam de tolerantie ten aanzien van het blowen af. In de jaren tachtig gold er een algeheel rookverbod in de Kosmos, met uitzondering van het theehuis. Tydeman is van katholieke komaf. Tot zijn 30ste zat hij in het klooster. Hij studeerde theologie in Nijmegen en leerde zenmeditatie kennen via Karlfried von Durkheim. Hij werd aangenomen bij de Kosmos, omdat hij zijn eigen spirituele weg ging en de christelijke mys-
Jongeren op de stoep, 12 juli 1969, dan nog Fantasio.
STADSARCHIEF AMSTERDAM
Hitweek beschreef het nieuwe Fantasio zó:
De sfeer was internationaal: “In het
“Een spiegodelische tovertuin, een geheimzin-
theehuis ontmoette je mensen uit allerlei
nige sprookjessfeer, een duister doolhof vol
landen.”
verrassingen, feeëriek verlichte, zacht geurende
HUGO SCHUIT
palmentuinen”, enz. enz.
MARJOLEIN KUIJSTEN
ONS AMSTERDAM JULI/AUGUSTUS 2012
271
tici kende. Hij heeft er veel programma’s over kunnen maken, want ook westerse wijsheidstradities kregen aandacht. “Spiritualiteit was een daad van verzet”, zegt hij over deze jaren. Tydeman bewaart bijzondere herinneringen aan de Vietnamese boeddhistische monnik en vredesactivist Thich Nhat Hanh, die hij naar de Kosmos haalde in 1982. “Hij zat ondergedoken op een geheim adres, diep teleurgesteld in de resultaten van de vredesonderhandelingen. Ik schreef een brief en prompt kwam hij naar Amsterdam. Een gouden man! Ik zeg wel eens: ‘Als je een heilige wil zien, kijk naar hem.’” Tydeman studeerde ook bij hem. “Hij was nog niet zo afgeschermd als nu. Je kon naast hem lopen en met hem eten. Als hij bij de Kosmos wegging, bracht ik hem vaak naar de trein. Dat is maar een paar stappen lopen. Soms hadden we haast, maar hij liep altijd langzaam. ‘Als we de trein missen, komt er nog een trein’, zei hij. Dat langzame is heel waardevol, maar op zo’n moment kon ik er de kriebels van krijgen. Ik moest verdorie het nieuwe kaartje kopen als we de trein zouden missen”, zegt hij glunderend.
Kraamkamer Paula de Wijs (1948) was wat je noemt een ‘San Francisco hippie’. Op haar 22ste belandde ze in Amsterdam op doorreis naar Afghanistan. Ze trouwde met de jonge Amsterdammer die haar een lift gaf, de stad werd haar thuisbasis. Ze woonde een boeddhistische lezing bij in de Kosmos; eventjes
Cannabisconferentie in de Kosmos (jaren zeventig) waar de International Cannabis Alliance for Reform werd opgericht, dat de legalisering van de soft drugs propageerde. Zelf had Kosmos als eerste in Amsterdam een huisdealer. HUGO SCHUIT
later ging ze in de keuken van het restaurant werken. De Wijs: “Dit was zowat het eerste vegetarische restaurant van Amsterdam. En we hadden ook een natuurvoedingswinkel, zoals je er nu veel hebt. Toen bestonden dat soort alternatieve winkels nog niet. Je kon er verse groente kopen en macrobiotisch voedsel, zoals zeewier en sojasaus. We hadden goede yoghurt en gezond brood. De Kosmos had trouwens ook de eerste gemengde sauna van Amsterdam.” Drie primeurs op een rij. Het levensgevoel van haar generatie omschrijft ze zo: “We hadden het gevoel dat alles mogelijk was. Als je iets wilde dan deed je het gewoon.” De Wijs engageerde zich met het
‘We hadden het gevoel dat alles mogelijk was’ Korte geschiedenis van het gebouw Het monumentale 17de-eeuwse pand aan de Prins Henddrikkade 142 ontstond in 1750. Een rijke koopmansfamilie liet twee kleinere grachtenpanden samenvoegen. In de 18de, begin 19de eeuw was hier een (lagere) school ondergebracht en het College Zeemanshoop. Later vestigde de Arbeiders Jeugd Centrale er haar hoofdkwartier, dat Het Anker heette. Van 1948 tot 1967 was het een buurt- en clubhuis Dansende meisjes in jeugdhuis Het Anker van van de Stichting Ankerclubhuiswerk. In de AJC, 1945. SEM PRESSER / STADSARCHIEF AMSTERDAM 1967 nam jongerencentrum Fantasio zijn intrek in de kelder en de benedenverdieping. Meditatiecentrum De Kosmos nam het over in 1969 en betrok het hele pad. Vervolgens trok het Nationaal Pop Instituut erin en na een periode van leegstand heeft kunstcentrum De Appel op 24 mei j.l. zijn deuren op dit adres geopend.
Tibetaanse boeddhisme. Ze organiseerde lezingen en hielp bij bezoeken van Tibetaanse lama’s, ook van de Dalai Lama (die overigens niet in de Kosmos is geweest). Heden is zij directeur van het Maitreya Instituut op de Brouwersgracht en bestuurslid van een internationale boeddhistische organisatie. Het was met grote scepsis dat Jan Karel Hylkema (1938) begin jaren tachtig de trap naar de ‘zenzolder’ opklom. Hij zou er zijn eerste meditatie-instructie gaan krijgen van Nico Tydeman. Hylkema was op dat moment directeur van Het Financieele Dagblad. Zonder veel te verwachten, volgde hij de instructies op en ging met zijn gezicht naar de muur zitten. “En toen had ik mijn eerste ervaring van de ‘natuur van de geest’. Alles loste op in licht. Helder, stralend, allesdoordringend licht. Ik was er niet meer. Er was alleen nog licht waarin alles in potentie aanwezig is.” Die ervaring was het begin van een dagelijkse meditatiepraktijk. Zijn eerste meditatiekussentje kocht hij bij Paula de Wijs, die toen in de boekwinkel van de Kosmos werkte. Zij herinnert zich Hylkema als: “De man die stapels boeken kocht.” Waarom de Kosmos – uniek in Amsterdam en de wereld – failliet ging in 1992? Er zijn meerdere oorzaken: de tijdgeest veranderde, de nieuwe zakelijkheid deed haar intrede en de subsidiekraan werd dicht gedraaid. Wat overeind blijft, is dat veel van wat in de Kosmos is opgestart inmiddels mainstream is geworden. Hylkema: “Het is belangrijk dat de Kosmos heeft bestaan, omdat het een kraamkamer is geweest van veel waardevolle dingen. Er heerste een heel goede sfeer – niets hoefde en alles kon.” ■ U. Fischer is journalist en tekstschrijver. * Een kleine vergissing van de Kosmosbezoeker: dit Beatle-liedje werd gezongen door Ringo Starr.
ONS AMSTERDAM JULI/AUGUSTUS 2012
273