Spencer / Adams Op de stroom van verandering

Op de stroom van verandering

2

Sabina A. Spencer, PhD en John D. Adams, PhD

Op de stroom van verandering Werkboek voor persoonlijke ontwikkeling

Uitgeverij E=mc² - Haarlem 3

Oorspronkelijke titel: Life Changes, Growing Through Personal Transitions 2e druk, Eartheart Enterprises, San Francisco, California

Vertaling: Hadewych Verhoeven Redactioneel advies en bewerking: Eckart Dissen / Perspectief

ISBN/EAN: 978-90-72845-03-0 NUR-code: 741 NUR-omschrijving: Algemene sociale wetenschappen

©Oorspronkelijke uitgave 1990, Sabina A. Spencer / John D. Adams ©Nederlandse vertaling 1995, Uitgeverij Ankh-Hermes bv, Deventer ©2e herziene druk 2007, Uitgeverij E=mc², Haarlem Digital Type: Laura Hommes Ontwerp omslag, schilderij ‘Vessel’, Rosemarijn Dissen, Amsterdam

4

Inhoud 1. Deel een: Veranderingen en veranderingsprocessen 9 2. Grote veranderingen in het leven 11 3. Wat is een veranderingsproces? 18 Hoeveel pijn gaat het doen? 29 Het verhaal van Gemma 37 Deel twee: De zeven veranderingsfasen 43 4. Fase ĂŠĂŠn: een gevoel van onwerkelijkheid 45 5.

Fase twee: relativeren en ontkennen 51 6. Fase drie: de put 58 7. Fase vier: het verleden loslaten 70 8. Fase vijf: onderzoeken van je mogelijkheden 84 9. Fase zes: zoeken naar zin en betekenis 92 10. Fase zeven: integratie 98 Veel gestelde vragen over de veranderingscurve 104 Een gezin met twee kinderen 109 Deel drie: Maak er het beste van! 113 11. Hoe maak je het gemakkelijker? 115 12. Hulp en steun 123 13. Nuttige vaardigheden 128 14. Bewuste en onbewuste overtuigingen 139 15. Het belang van een positieve instelling 146 16. Gezondheid en stress 152 17. Het belang van een doel in je leven 160 Tien tips voor het leven met veranderingen 167 Een verrassing voor Tom 170 Levensreis 175 Aanhangsel A Voedsel voor je geest 177 Bijlage bij Aanhangsel A 180 Aanhangsel B Voedsel voor je lichaam 182 Over de auteurs 187 Register 189 5

6

Met liefde opgedragen aan Priscilla en Paul, Lyman en Ruth en aan al onze 'familieleden' overal op deze prachtige wereld!

7

8

Deel een

Veranderingen en veranderingsprocessen

9

10

1. Grote veranderingen in het leven

Heb je wel eens helemaal verdwaasd rondgelopen met het gevoel alsof je een enorme klap op je hoofd had gekregen? Ben je ‘s ochtends wel eens wakker geworden met de vraag of je ooit nog wel normaal' zou worden?

Kun je je dagen herinneren waarop je naar je werk ging met het gevoel dat je daar helemaal niet wilde zijn en dat je je zonder duidelijke reden vreselijk zat te ergeren aan de meest onbenullige dingen?

Misschien heb je je zelfs wel eens afgevraagd of het leven eigenlijk wel de moeite waard was?

Heb je tijdens slapeloze nachten wel eens naar het plafond liggen staren en je afgevraagd of je misschien gek aan het worden was - zó erg in de war over wat je eigenlijk wilde van je leven, je werk en je relatie dat je niet meer wist waar je het zoeken moest?

Als je een van deze vragen met 'ja' hebt beantwoord, ken je waarschijnlijk uit eigen ervaring de tegenslagen en de triomfen die inherent zijn aan ingrijpende veranderingen in het leven. Dit boek is bedoeld als een wegenkaart voor iedereen die door dit gebied van normale, maar desalniettemin vaak ongemakkelijke veranderingen reist.

Waarom we dit boek geschreven hebben Waar we tegenwoordig ook komen, altijd ontmoeten we mensen die ons vertellen over een scheiding, ontslag, een nieuw huwelijk, de dood van een dierbare, een verhuizing, met pensioen gaan of een andere belangrijke verandering in hun leven. Het lijkt wel alsof bijna iedereen óf aan het begin van een verandering staat, óf er middenin zit óf er juist een achter de rug heeft - en zich afvraagt hoe lang het zal duren voor de volgende zich aandient.

11

Voor de meesten van ons is verandering in het leven niet iets dat zich maar zo nu en dan voordoet - het lijkt veeleer een 'levenswijze' te zijn geworden. Net als we denken dat alles weer 'gewoon zoals eerst' is, staat de volgende verandering al op de stoep. Stabiliteit lijkt iets uit het verleden te zijn, iets waarvan we alleen nog kunnen dromen.

We hebben onze eigen ervaringen en die van honderden deelnemers aan onze trainingen en seminars aandachtig onderzocht en ontdekt dat het aanpassingsproces dat mensen na een ingrijpende verandering doormaken, op een voorspelbare en zeer natuurlijke wijze verloopt.

Als mensen erachter komen dat het heel gewoon is wat ze doormaken, worden ze minder bang en staan ze meer open voor wat ze van de ups en downs van het proces van verandering kunnen leren.

Mensen willen vandaag de dag zo veel mogelijk profijt trekken van de veranderingen in hun leven, of dat nu zelfgekozen veranderingen zijn of veranderingen die opeens uit de lucht komen vallen. Ze zijn bereid zich voor te bereiden op de consequenties vaneen belangrijke verandering in plaats van alles aan het toeval over te laten. Toch kun je, hoe goed je je ook voorbereidt, de 'emotionele heuvels en dalen' waar grotere veranderingen in het leven nu eenmaal mee gepaard gaan, niet altijd vermijden. Dit boek is bedoeld om je bij dat deel van de verandering te helpen en om het veranderingsproces tot een tijd te maken met meer persoonlijke ontwikkeling en minder pijn.

Interessant genoeg blijkt dat mensen ook bij positieve of zelfgekozen veranderingen - zoals een huwelijk of een nieuwe baan – vrijwel altijd dezelfde zeven veranderingsfasen doormaken als bij negatieve veranderingen of veranderingen die hun overkomen doortoedoen van een ander - in de steek gelaten worden door man of vrouw of ontslagen worden bijvoorbeeld. Dat betekent dat zelfs zulke positieve veranderingen als de komst van een baby, een ontmoeting met een zielsverwant of een verhuizing naar een aantrekkelijk deel van het land onaangename gevoelens en volkomen onverwachte gedachten kunnen oproepen.

12

Het begrijpen van de schaduwzijde van gewénste veranderingen is vaak des te moeilijker, omdat je verwacht dat alles nu 'prachtigmooi' zal worden en je nog lang en gelukkig zult leven. Trouwenkan bijvoorbeeld geweldig zijn, maar het betekent ook dat je afscheid moet nemen van je vrijgezellenbestaan - en dat kan nogal wat verwarring veroorzaken.

Hoeveel 'pijn' een verandering doet, hangt er voor een groot deel vanaf in hoeverre ze als een verrassing of een schok komt. Vaak komt het juist door het nieuwe aan de situatie dat je zo’n ervaring zo intens beleeft. Hoe moeilijk een veranderingsproces is, heeft ook met andere factoren te maken; deze zullen besproken worden in hoofdstuk 3.

Vroeger werd een verandering meer als een 'gebeurtenis' gezien dan als een 'proces'. Er wordt ook nu nog van mensen verwacht dat ze, als 'het' eenmaal achter de rug is, zo snel mogelijk met hun leven doorgaan alsof er niets gebeurd is. De werkelijkheid is echter anders.

Bij elke verandering, van wat voor aard dan ook, moeten we, om het nieuwe een plaats te kunnen geven in ons leven, loslaten 'hoe het was' - en dat kost tijd.

Dat laatste klinkt eenvoudig, maar er zijn maar weinig mensen die geleerd hebben hoe ze moeten omgaan met de emotionele verwarring die zich voordoet als je je, rouwend om de oude situatie, moet aanpassen aan de nieuwe. Het is onze bedoeling je in dit boek mee te nemen door met name dát proces - de emotionele aanpassing aan veranderde omstandigheden in je leven. Of het nu gaat om een verandering die je zelfgekozen hebt of om een waarvan je liever zou willen dat ze weer ongedaan gemaakt zou worden, ze dwingt je het bekende achter je te laten en nieuw, onbekend terrein te betreden.

William Bridges (1980) noemt de fasen van dit proces beëindiging, neutrale zone en begin. We hopen dat dit boek een waardevolle metgezel voor je wordt, of je nu weloverwogen een verandering aan het plannen bent of er plotsklaps in terecht bent gekomen. We hebben het geschreven om je te helpen begrijpen wat er met je gebeurt in deze turbulente tijd - het zal laten zien hoe je wijzer kunt worden voor je(te) veel ouder wordt!

13

Is dit een boek voor jou?

Als jijzelf (of iemand die je goed kent) een van de hieronder genoemde veranderingen doormaakt, kun je aan dit boek beslist iets hebben: • scheiding of uit elkaar gaan, het einde van een belangrijke relatie; • een nieuwe intieme relatie; de dood van iemand uit je naaste omgeving, een familielid of een vriend; • ernstige ziekte of een ernstig ongeluk; • verhuizing; • huwelijk; • geboorte van een kind; • kinderen die het huis uitgaan of weer thuis komen wonen; • breken met een verslaving; • pensioen (dat van jezelf of van je partner); • begin van carrière op ander beroepsgebied; • verandering van baan — omhoog, omlaag of naar opzij; andere baas, verandering in de bedrijfsstructuur, fusie of overname; • voor het eerst of voor het laatst naar school; • opzetten van een nieuw bedrijf; • belangrijk succes.

Ook als op dit moment in jouw leven geen sprake is van een van deze veranderingen, kan dit boekje helpen te begrijpen welke beproevingen ieder mens van tijd tot tijd doormaakt. Hoewel een veranderingsproces over het algemeen gezien wordt als de consequentie van een of meerdere gróte veranderingen, maakt iedereen ook bij kleine, alledaagse veranderingen de zogenaamde zeven-fasen-cyclus door (beschreven in hoofdstuk 2). Aangezien die situaties meestal weinig nieuws of verrassends bevatten, valt je dan waarschijnlijk niets bijzonders op. Als er een grote verandering plaatsvindt, kunnen de ups en downs echter bijzonder intens worden.

14

Waar gaat dit boek over?

We zijn er zeker van dat je, als je dit boek leest en de oefeningen doet, veel beter zult gaan zien hoe je de veranderingen die zo'n groot deel van ieders leven uitmaken, kunt doorstaan. Als je eenmaal weet dat wat je doormaakt heel natuurlijk en voorspelbaar is, zullen de hoogte- en dieptepunten van 'de verandering' bovendien minder beangstigend en beter te hanteren zijn. Weten dat anderen dezelfde strijd hebben doorgemaakt, maakt het vaak gemakkelijker er zelf doorheen te komen.

Het zeven-fasen-model, dat in het volgende hoofdstuk ge誰ntroduceerd wordt (en dat we in dit boek uitgebreid zullen behandelen), geeft al veel informatie over wat je kunt verwachten. Zie het als een kaart van het gebied dat je zult doorkruisen, met beschrijvingen van wat je daar waarschijnlijk zult tegenkomen en van een aantal dingen die je nodig hebt om niet te verdwalen. We vertellen ook hoe je het beste kunt voorkomen dat je vast komt te zitten in 'de moerassen en het drijfzand' - vaak het meest onaangename deel van de reis.

Natuurlijk zal iedereen deze reis op zijn eigen manier maken. Sommige mensen zullen de 'snelweg' nemen, anderen de 'toeristische route'. Als je goed voorbereid bent, kun je in feite de hele ervaring tot een zeer waardevol avontuur maken. We willen je ook helpen te ontdekken welke speciale eigenschappen je hebt, zodat je die kunt gebruiken om de moeilijker dagen van een belangrijk veranderingsproces beter door te komen. Je zult merken dat je door de oefeningen te doen een groter gevoel van eigenwaarde krijgt en duidelijker gaat zien welke sterke eigenschappen je al hebt.

Het boek bestaat uit drie delen: in Deel een worden de 'Veranderingsprocessen behandeld - wat dat zijn en hoe je daar het beste doorheen kunt komen. We gaan in op de algemene kenmerken van een veranderingsproces en geven een schematisch overzicht van de denkbeelden die in de rest van het boek verder worden uitgewerkt.

Verder bevat het een samenvatting van de zeven aanpassingsfasen die mensen bij een ingrijpende verandering gewoonlijk doorlopen,

15

en een beschrijving van de vele factoren die bepalen of een verandering met veel of weinig pijn verloopt. In Deel twee nemen we je mee op een gedetailleerde reis door 'De zeven veranderingsfasen’ compleet met voorbeelden uit de praktijk en behandeling van de redenen waaróm de verschillende fasen zich voordoen, wat ze inhouden, waar je steun kunt zoeken en hoe je verder kunt.

Deel drie heet 'Maak er het beste van!'. In dit deel vind je specifieke vaardigheden die je tijdens veranderingsprocessen van pas kunnen komen, een stuk over de manier waarop je denkbeelden en overtuigingen van invloed zijn op de manier waarop je een verandering beleeft, ideeën over hoe je te midden van al die chaos een positieve instelling kunt behouden en manieren om gezond te blijven ondanks alle stress.

Aan het eind van het boek behandelen we de waarde van een duidelijk levensdoel en bekijken we hoe je soms uit balans kunt raken en ziek kunt worden als je dat niet hebt. In het laatste hoofdstuk staan tien suggesties met behulp waarvan je de veranderingen in je leven niet alleen kunt doorstaan, maar er ook door kunt 'groeien'.

In het eerste aanhangsel hebben we een aantal titels opgenomen van boeken waar veel mensen iets aan gehad hebben. Mensen die gewoonlijk niet veel lezen, hebben soms enorm veel steun aan verslagen van anderen over hún ervaringen met veranderingen en worden in zulke perioden dan echte boekenwurmen. De genoemde literatuur vormt een bron van kennis en troost en bevat verslagen van zeer interessante en spannende ervaringen met verandering.

Het tweede aanhangsel, over voeding, is een leidraad voor gezond eten tijdens veranderingsprocessen (en ook daarbuiten). Onze aanwijzingen voor evenwichtige voeding laten zien dat gezond eten echt niet zo moeilijk is.

16

Hoe je dit boek het beste kunt gebruiken Om zo veel mogelijk profijt van dit boek en van je eigen ervaringen met verandering te hebben, kun je tijdens het lezen een schrijfblok of een dagboek bij de hand houden en daarin de verschillende oefeningen maken.

Een andere manier is alleen de tekst te lezen en de oefeningen over te slaan. Dat kost je maar een uur of twee en je zult toch een goed idee krijgen van wat het proces van verandering inhoudt en wat er met je kan gebeuren als je een belangrijke verandering in je leven doormaakt.

Een derde mogelijkheid: begin, nadat je hebt uitgezocht in welke fase je nu zit, met het hoofdstuk waarin die fase uitgebreid behandeld wordt en lees wat je moet doen om de volgende stap te kunnen zetten; maak ook de oefeningen.

We hopen dat je, welke manier je ook kiest, veel aan de verhalen, de tekst zelf en de oefeningen zult hebben. We hopen verder datje dit boek met plezier zult lezen en dat het je helpt op je reis door het leven. We denken dat je, tegen de tijd dat je het uit hebt, zult vinden dat het de moeite waard was en we zijn er zeker van dat je na lezing de wereld om je heen met vernieuwd optimisme tegemoet zult treden.

17

2. Wat is een veranderingsproces?

Een veranderingsproces is een proces dat je doormaakt tijdens en na elke verandering; het is het proces van aanpassing aan de veranderde omstandigheden. Zo'n proces kan bijvoorbeeld worden ingeleid door een scheiding, een verhuizing, een verandering op je werk of de geboorte van een kind, kortom door iedere situatie die om aanpassing vraagt.

In ons eigen leven en in ons werk met duizenden andere mensen die ingrijpende veranderingen in hun leven hebben doorgemaakt, hebben we gemerkt dat veranderingsprocessen volgens een min of meer voorspelbaar patroon verlopen. De meeste mensen die we ontmoet hebben, merken dat inzicht in dit patroon hen op ten minste twee manieren helpt. Ten eerste zien ze dat er, ook al is hun eigen ervaring in vele opzichten uniek, in de chaos en de verwarring toch nog een zekere voorspelbaarheid bestaat. Ten tweede biedt inzicht in het patroon van een veranderingsproces houvast tijdens de moeilijkste momenten ervan. Een dergelijk inzicht kan, wanneer het verleden niet meer bestaat en het heden verre van aangenaam is, een soort reddingslijn naar de toekomst zijn.

In dit hoofdstuk geven we een kort overzicht van dit zeer natuurlijke en voorspelbare patroon, en in hoofdstuk 3 bekijken we vervolgens een aantal veel voorkomende factoren die van invloed zijn op de manier waarop je de zeven veranderingsfasen beleeft. Je zult merken dat de veranderingen in je leven gemakkelijker te hanteren zijn als je een goed inzicht hebt in de volgorde waarin de verschillende fasen zich voordoen.

Het veranderingsproces We hebben al gezegd dat het veranderingsproces zowel voorspelbaar als natuurlijk is. Nu zullen we het wat uitgebreider behandelen en de zeven fasen ervan beschrijven. Tot onze spijt moeten we zeggen dat 18

we tot nu toe geen onfeilbare methode hebben gevonden om de onaangename fasen van het proces geheel te vermijden, maar je kunt wel het een en ander doen om er sneller doorheen te komen. Aan de andere kant is het zo dat je, als het je zou lukken het moeilijkste deel van het veranderingsproces over te slaan, waarschijnlijk de beste kansen die je ooit zult krijgen om je potentieel op veel terreinen van je leven te vergroten, zou missen. Het feit dat de fasen van het veranderingsproces hier als een reeks stappen gepresenteerd worden, wil niet zeggen dat een feitelijke ervaring ook lineair zal verlopen. Bij elke grote verandering kan het voorkomen dat je van dag tot dag of zelfs van minuut tot minuut heen en weer geslingerd wordt: het ene moment voel je je sterk en positief en het volgende moment hulpeloos en niet tegen de situatie opgewassen. Je beweegt je als het ware voor- en achteruit door de verschillende fasen. Het kan ook voorkomen dat je in het midden van het ene veranderingsproces lange tijd 'kwaad op de wereld' bent en tijdens een volgende helemaal niet. Nog één ding - opdat je je de zeven fasen levendiger voor kunt stellen, raden we je aan een paar minuten te besteden aan de beantwoording van de vragen hieronder. Daardoor krijgen de verschillende fasen meer betekenis voor jou persoonlijk en kun je je eigen ervaring met een actuele of recente verandering vergelijken met ónze beschrijving van 'de fasen'.

Je zou je antwoorden in een schrift of een dagboek kunnen schrijven.

In dit hele boek zullen we je regelmatig vragen over bepaalde kwesties na te denken en het kan dus handig zijn onder het lezen een schrift of iets dergelijks bij de hand te houden.

Oefening - beschrijving van een veranderingsproces Denk aan een belangrijke verandering die jou persoonlijk overkomen is. Het is het beste een verandering te kiezen die nog niet zo lang geleden heeft plaatsgevonden en waar je nog steeds aanmoet wennen.

• Stel je het veranderingsproces waar je nu in zit, voor als een

19

stapsgewijs proces met een begin, een midden en een eind. Geef dan op de tijdbalk hieronder met bijvoorbeeld een kruisje aanwaar je nu zit.

Begin

Midden

Eind

Tijd

• Wat was de aanleiding tot dit veranderingsproces? Schrijf hier een paar dingen over op.

Denk eens alleen aan het allereerste begin van dit veranderingsproces, aan de eerste paar uur of de eerste dagen - hoe reageerde je, hoe ging je ermee om? Wat zijn de eerste gevoelens die je je kunt herinneren?

• Welke dingen, goede en slechte, herinner je je het best uit de middelste periode? Wat deed je om de situatie de baas te worden?Welke gevoelens herinner je je?

• Wat doe je nu met de verandering en wat zijn je gevoelens erover op dit moment?

• Denk nu aan de toekomst (rechts van het kruisje op de tijdbalk): welke moeilijkheden of ervaringen staan je, denk je, nog te wachten voor je aanpassing aan de nieuwe situatie helemaal ten eindeis? Hoe verwacht je je de komende dagen te voelen?

• Lees je antwoorden nog een keer door om er zeker van te zijn dat de beschrijving die je gegeven hebt, zo volledig mogelijk is. We komen hier later op terug, als we je vragen jouw ervaring te vergelijken met onze beschrijving van de verschillende fasen.

Je stemming tijdens een veranderingsproces We hebben gemerkt dat het nuttig is de zeven veranderingsfasen te combineren met een 'stemmingscurve', zoals op de afbeelding hieronder. Op die manier is duidelijker te zien welke wijziging je stem

20

ming tijdens een aanpassing aan een grote verandering ondergaat.

De afbeelding kan je wellicht het idee geven dat aanpassing een lineaire ervaring is, dus vergeet vooral niet dat je op het ene moment van links naar rechts kunt 'schuiven' en het volgende van rechts naar links. Het is ook mogelijk dat je behoorlijk lang op één bepaalde plaats op de lijn blijft 'steken'.

Veranderingsfasen Hoog

Stemming

Laag

Begin

Volledige aanpassing

De stippellijn aan de linkerkant van de curve betekent dat niet iederéén die eerste ‘hoge’ fase doormaakt aan het begin van een veranderingsproces. Als jíj degene bent die tot de verandering besluit, zul je in de meeste gevallen wel zo’n eerste stijging in je stemming ervaren, maar als de verandering je ‘opgelegd’ wordt en niet iets is dat je zelf wilt, zul je je energie of stemming waarschijnlijk flink voelen dalen.

De zeven veranderingsfasen De volgende korte beschrijvingen geven een eerste indruk van de verschillende veranderingsfasen. In hoofdstuk 4 tot en met 10 zullen we dieper op iedere fase apart ingaan.

21

We zouden je willen vragen bij het doorlezen van de volgende bladzijden de verandering die je zelf zojuist hebt beschreven, in je achterhoofd te houden en te relateren aan de curve.

Als je even kijkt hoe die ervaring begon, wat er sindsdien gebeurd is, waar je nu staat en wat je verwachtingen voor de toekomst zijn, kun je gemakkelijker zien in hoeverre onze beschrijvingen van de fasen overeenkomen met je eigen ervaring.

Je kunt dan ook zien hoe ver je in je huidige veranderingsprocesgevorderd bent en een idee krijgen van wat je volgende stap op weg naar afronding van de aanpassingsperiode kan zijn. Misschien moet je zelf een eigen fase aan ons model toevoegen. Bij de meeste mensen komen de zeven fasen overeen met hun eigen ervaring, maar aarzel niet de curve aan te passen als je dat nodig vindt. We willen graag dat het model iets wordt waar je iets aan hebt in je leven, dus ga gerust je gang!

Vergeet verder niet dat je, of het nu gaat om een verandering die je zelf gekozen hebt of om een die zomaar uit de lucht is komen vallen, waarschijnlijk alle zeven fasen zult doormaken.

Fase ĂŠĂŠn; een gevoel van onwerkelijkheid- het besef dar er een verandering heeft ingezet, heeft onmiddellijk zijn weerslag op je gevoel: vaak is het alsof je verdoofd bent, alsof alles niet echt is. Het lijkt een beetje alsof je door een camera kijkt waarvan de lens niet goed scherpgesteld is - alles is wazig. Je kunt je verpletterd of geschokt voelen en verdwaasd ronddwalen zonder enige notie van doel of richting.

Patricia1, een deelneemster aan een van onze trainingen, herinnerde zich hoe ze de eerste paar uur nadat ze te horen had gekregen dat ze zonder werk kwam te zitten, rondliep zonder dat ze het kon geloven. Ze zei dat ze het gevoel had dat haar hoofd vol watten zat: 'Ik kon niet geloven dat het echt waar was en dacht dat ik het me allemaal maar verbeeldde.'

1

In de voorbeelden in dit boek zijn de namen van de betrokken personen veranderd.

22

De meeste mensen zeggen dat ze helemaal aan het begin van een periode van verandering moeite hadden met het maken van plannen en zich niet lang konden concentreren. Ze konden niet helder denken of de dingen in de juiste verhoudingen zien. Eén ding dat je in deze fase kunt leren, is dat alle schijnbaar permanente situaties in het leven in veel gevallen slechts tijdelijk zijn; de meeste mensen zitten bijna altijd in een overgangsproces van de ene situatie naar de andere.

Fase twee: relativeren en ontkennen - de natuurlijkste, of in ieder geval meest voorkomende manier waarop mensen de eerste dagen doorkomen is: doen alsof er niets aan de hand is. Ze zwakken de echte omvang van de verandering af, althans voor de ogen van de buitenwereld.

Het is een periode van ontkenning waarin je soms zelfs zult ontkennen dat er ook maar enige verandering heeft plaatsgevonden; je probeert de indruk te wekken dat alles in orde is en steekt daar al je energie in. Sommige mensen gaan meer drinken, andere stoppen zich vol met lekkere hapjes.

Rob, een goede vriend van ons, leek de week nadat zijn partner gestorven was aan kanker, helemaal 'high'. Hij vertelde iedereen die het maar horen wilde dat haar overlijden zo mooi en zo goed was geweest voor iedereen die erbij betrokken was en dat hij zich zo geweldig voelde!

De tijd erna zag je hem zelden zonder een glas in zijn hand –hij zei dat hij haar vrijheid aan het vieren was. Pas ruim een maandna haar dood begon hij toe te geven dat het allemaal niet zo goed gingen dat hij eigenlijk niet wist hoe hij nu verder moest.

Deze fase geeft je de kans je, althans voor een tijdje, te beschermen tegen de volle omvang van de gevolgen van de verandering. Op die manier kun je de moed verzamelen die je nodig hebt voor de reis die vóór je ligt - te lang in dit stadium blijven hangen, kan de aanpassing echter juist moeilijker maken.

23

Fase drie: de put- op den duur werken relativering en ontkenningniet meer en begint de werkelijkheid tot je door te dringen. Eenmaal op dit punt aangeland zul je je waarschijnlijk van alles en nog wat afvragen, variërend van waarom jou 'dit' allemaal moet overkomen tot wat het leven eigenlijk voor zin heeft. Je zult je misschien steeds neerslachtiger en machtelozer voelen en merken dat je weinig tot geen greep hebt op je huidige situatie en je gevoelens.

Je kunt last krijgen van plotselinge woede-uitbarstingen en het gevoel hebben je volkomen 'op' bent; kenmerkend zijn ook momenten van intens verdriet of grote droefheid. Ook als je de verandering verwelkomd hebt of zelf hebt gekozen, kan het noodzakelijke aanpassingsproces zó veel van je vergen dat je toch aan jezelf en aan de noodzaak voor de verandering gaat twijfelen.

Leo was betrokken geweest bij een ongeluk op zijn werk dat twee van zijn collega's het leven had gekost. Aanvankelijk zei hij steeds weer tegen zichzelf hoe veel geluk hij had gehad en hoe gemakkelijk hij er afgekomen was. 'Daarna', zei hij, 'kreeg ik een vreselijke dreun.' Het ene moment voelde hij zich prima en het volgende begon hij ontroostbaar te huilen. Hij ging zich afvragen waarom juist híj was blijven leven en of hij ooit weer 'normaal' zou worden.

In deze fase is het belangrijk dat je accepteert dat het oké is dat je bedroefd of kwaad bent en dat, hoe meer je je best doet om over die gevoelens heen te komen, hoe langer ze waarschijnlijk zullen duren.

(Je kunt zelfs terugvallen in fase twee als je te snel door deze vaak pijnlijke fase probeert heen te komen.) De beste raad die we je kunnen geven, is jezelf alle tijd te gunnen die je nodig hebt om deze fase van verdriet volledig 'uit te zieken'.

Fase vier: het verleden loslaten - tot aan deze fase denken mensen meestal veel na over het verleden. Als het verdriet de ruimte heeft gekregen en je langzaam met je verlies hebt leren leven, zul je nu waarschijnlijk zo ver zijn dat je met de andere kant kunt beginnen

24

en je blik op de toekomst kunt richten. Hoewel het in het begin moeilijk kan zijn het verleden los te laten, zal er een moment komen waarop dat je toch lukt - en vanaf dan wordt alles gemakkelijker. Deze fase is ook een periode van vergeving.

Mirjam was zes maanden gescheiden toen ze 's morgens wakker werd met het gevoel dat er iets veranderd was: de pijn van het in de steek gelaten zijn begon een beetje weg te ebben. Ze zei dat ze eindelijk kon zien dat er niets mis was met haar en dat ze plotseling een soort vertrouwen voelde dat het haar zou lukken een nieuw leven te beginnen. 'Het was alsof er een stemmetje binnenin me zei: "Goed Mirjam, nu is het tijd om verder te gaan met je leven!" 'Ze wist dat ze nog een lange weg te gaan had, maar ze begon nu wel vooruit te kijken.

Dit moment voelt vaak als een doorbraak; je krijgt, nu je energie in je toekomst begint te stoppen, een gevoel van optimisme. Er breekt echter dikwijls eerst een tijd aan die we de 'slinger-periode' zouden kunnen noemen: het ene ogenblik voel je je alsof je uit de put aan het klimmen bent en het volgende val je er weer in terug.

Dit is heel normaal; het kan veel tijd kosten een oude situatie los te laten en je moet in deze periode geduld hebben en lief voor jezelf zijn.

Fase vijf: onderzoeken van je mogelijkheden - dit is een opwindende periode, vol energie en enthousiasme. Nu je je losgemaakt hebt van het verleden en met hernieuwd vertrouwen op weg bent naar de toekomst, ga je op zoek naar manieren om jezelf in deze nieuwe situatie te testen - je wilt erachter komen wat je mogelijkheden zijn.

Je verstevigt je 'nieuwe zelf' door nieuw gedrag uit te proberen en nieuwe vaardigheden aan te leren. Misschien zul je soms, nu je 'het licht gezien' hebt, als een soort missionaris iedereen over je nieuwe inzichten willen vertellen - en een dergelijke geestdrift kan anderen wel eens te veel worden.

25

Karin herinnerde zich dat ze, ongeveer een maand nadat ze in het ziekenhuis waar ze werkte tot personeelsfunctionaris gepromoveerd was, het gevoel had dat ze werkelijk ĂŠlk organisatorisch probleem binnen het ziekenhuis zou kunnen oplossen. Ze vertelde, een beetje gegeneerd, dat ze later had gehoord dat een aantal mensen met wie ze in die tijd werkte, zich beledigd had gevoeld, omdat zij zodra ze in functie was, meteen van alles en nog wat had willen veranderen. Ze zei ook dat ze weer een tijdje in 'de put' was geraakt toen ze zich gerealiseerd had dat ze in korte tijd te ver was gegaan.

Het meest kenmerkende aan deze fase is een toenemend zelfvertrouwen, dat te danken is aan het feit dat je weer baas bent over je eigen leven en dat je je goed voelt over de nieuwe richting die jeingeslagen bent. Het is goed in deze tijd wat vrienden om je heen te hebben voor als je tĂŠ geestdriftig wordt en uit de bocht vliegt. Zij kunnen je weer met beide benen op de grond zetten - als je hen niet wegjaagt met je bevlogenheid.

Fase zes: zoeken naar zin en betekenis - tijdens deze fase kijk je terug naar de periode die achter je ligt en probeer je erachter te komen wat de verandering eigenlijk voor je betekent. Je zult een geleidelijke verschuiving in energie voelen: de enorme activiteit en het enthousiasme van fase vijf maken plaats voor bespiegeling: je hebt er behoefte aan om wat meer alleen te zijn, je wilt nadenken over wat je doorgemaakt hebt en proberen te begrijpen wat het allemaal voor je betekent. Door je hele ervaring nog eens te overdenken, ga je de 'schatten’ ontdekken die je op je reis langs de curve verzameld hebt.

Het kan ook zijn dat je in deze fase mensen die aan het begin vaneen aanpassingsperiode staan zoals jij die net hebt doorgemaakt, wilt helpen. Als de aanleiding tot jouw veranderingsproces bijvoorbeeld een scheiding was, wil je nu misschien proberen of je iemand anders kunt helpen door het scheidingsproces heen te komen; als je iemand verloren hebt van wie je veel hield, wil je wellicht proberen een ander te helpen bij de verwerking van zijn verdriet2.

2

Omwille van de leesbaarheid wordt in de tekst hij/zijn gebruikt; uiteraard kan hier ook zij/haar gelezen worden (vert.).

26

Het is de fase waarin veel mensen de wijsheid die ze hebben opgedaan met anderen willen delen.

Toen de Sovjetunie haar troepen terugtrok uit Afghanistan ging een aantal Amerikaanse Vietnam-veteranen naar Moskou om hun Russische collega's te helpen zich weer aan te passen aan het normale leven.

Op de vraag naar de reden hiervoor antwoordde een Amerikaanse veteraan: 'Als je door zo iets bent heengegaan als wij en daardoor gegroeid bent, komt er een moment waarop je voelt dat je iets terugmoet geven.'

Fase zeven: integratie - als je wat afstand hebt genomen en hebt uitgezocht wat het allemaal voor jou betekend heeft, kun je je ontdekkingen en ervaringen een plaats gaan geven in je dagelijks leven .

Je zult merken dat je, naarmate je ervaring meer een deel van jezelf wordt, de wereld anders en met meer zelfvertrouwen gaat bekijken, zonder dat je nog hoeft na te denken over wat er met je gebeurd is.

Je kunt nu veilig aannemen dat de verandering die je doorgemaakt hebt - op af en toe een flashback na - zo goed als volledig is. Je zult nieuwe dingen blĂ­jven leren van de ervaring die je zojuist hebt doorgemaakt, maar de meeste tijd zal je energie nu op andere zaken gericht zijn - en wie weet staat je binnenkort al weereen andere grote verandering te wachten.

We weten uit eigen ervaring dat het zeer verleidelijk kan zijn te proberen het veranderingsproces zo snel mogelijk te doorlopen en de pijnlijke delen ervan over te slaan. We hebben echter ook gemerkt dat als je tijdens een ingrijpende verandering bepaalde fasen vermijdt, ze de volgende keer twee keer zo moeilijk zijn.

Hoe beter je erin slaagt het proces gewoon zijn loop te laten hebben zonder het te forceren of te doen alsof je verder bent dan feitelijk het geval is, des te groter is de kans dat je uiteindelijk innerlijk

27

rust vindt en sterker uit de ervaring te voorschijn komt.

Een veranderingsproces levert je het meest op als je openstaat voor alles wat zich in iedere fase voordoet, en je zult merken dat op die manier je kennis en wijsheid zullen toenemen.

28

3. Hoeveel pijn gaat het doen?

Mensen geven allerlei verschillende beschrijvingen van hun ervaringen tijdens een veranderingsproces. Sommigen hebben het over een 'golf van veranderingen’ of over een 'kettingreactie'. Anderen vergeleken het met een rit in de achtbaan, het berijden vaneen wilde tijger, een lange treinreis of verdwaald raken in een tunnel, en allemaal vroegen ze zich af of alles ooit weer normaal zou worden.

Hoe intens je een gegeven verandering beleeft en hoezeer je leven erdoor ontwricht wordt, lijkt af te hangen van verschillende factoren.

• De eerste factor is onbekendheid, ofwel de mate waarin je dooreen verandering verrast wordt en erdoor in een onzekere of onbekende situatie terecht komt. Als je na een verandering echt volkomen van slag bent, betekent dat meestal dat je de zeven fasen van het aanpassingsproces zeer intens zult beleven. Het betekent vaak ook dat je langer tussen de verschillende fasen heen-en-weer zult slingeren.

We weten uit eigen ervaring en ook uit de verhalen van anderen dat zich zelfs bij gewenste, zelfgekozen veranderingen dingen kunnen voordoen die je nooit verwacht had. Vaak valt iets dat een 'gemakkelijke' verandering leek, zoals het betrekken van een nieuw huis, anders uit dan je gedacht had, omdat er daarmee nog veel méér verandert - je ontdekt bijvoorbeeld dat je niet dezelfde goederen of diensten kunt krijgen als in je oude woonplaats of datje met je nieuwe buren veel minder goed kunt opschieten dan met de buren 'thuis'.

• Hoe diep een verandering 'erin hakt', hangt er ook vanaf hoe duidelijk je verwachtingen over het resultaat van die verandering

29

zijn. Mensen die duidelijk weten wat ze na een belangrijk veranderingsproces willen, hebben meestal minder moeite met een verandering en lijken ook de zeven veranderingsfasen sneller te doorlopen.

Als de verandering er een is die je zelfgekozen hebt, is het niet zomoeilijk een paar redelijk duidelijke verwachtingen te formuleren voor je eraan begint. Als de verandering zomaar uit de lucht komt vallen (hoge onbekendheidsgraad), zal het definiëren van duidelijke verwachtingen een stuk moeilijker zijn - maar het is iets dat je, zodra je je tegen die taak opgewassen voelt, toch zult moeten doen.

We hebben gemerkt dat het niet erg is als je er met je verwachtingen naast zit, zolang je maar bereid blijft ze bij te stellen als dat nodig is.

Als je bijvoorbeeld geen verwachtingen hebt over hoe een nieuwe relatie voor jou zal uitpakken, kan het moeilijker zijn je aan de nieuwe situatie aan te passen dan wanneer je je direct voorneemt dat je best wilt veranderen als de situatie daarom vraagt. Aan de andere kant zijn er ook mensen die liever met de stroom meegaan en er de voorkeur aan geven iedere dag te nemen zoals die komt.

• De levensfase waar je in zit op het moment van een ingrijpende verandering kan er eveneens bepalend voor zijn hoeveel pijn het erop volgende proces van verandering doet en hoe snel je daar doorheen komt. Gail Sheehy (Passages) en Daniel Levinson (Seasons of a Man’s Life) schrijven beiden dat sommige perioden in ons leven tamelijk stabiel zijn en andere voorspelbaar turbulent. Het meest genoemde voorbeeld van zo’n turbulente periode vol twijfels is de midlife-crisis. Belangrijke veranderingen - een huwelijk, scheiding, carrièrebreuk - zullen tijdens een stabiele levensfase waarschijnlijk minder hard aankomen en minder energie kosten dan diezelfde veranderingen tijdens een periode van relatieve onzekerheid.

• Ook het aantal andere veranderingen dat al aan de gang is, kan een aanzienlijke invloed hebben op de intensiteit waarmee je een veranderingsproces beleeft.

30

Als een van je ouders onverwachts sterft terwijl jij je scheiding nog aan het verwerken bent, zullen die beide veranderingen je waarschijnlijk heftiger aangrijpen dan wanneer je er één tegelijk te verwerken zou krijgen.

De levensfase waar je in zit speelt hierbij ook een belangrijke rol.

Door een grote verandering kun je soms vroeger dan verwacht ineen 'normale' turbulente levensfase terechtkomen. Bepaalde levensfasen kunnen, evenals de overgang van de ene fase naar de andere, in feite ook als veranderingsprocessen beschouwd worden. Bovendien is een bepaalde verandering, zoals een scheiding, dikwijls de oorzaak van een hele reeks andere ingrijpende veranderingen, zoals een verhuizing, veranderingen in de relatie met de kinderen, veranderingen in het sociale leven, het begin van een nieuwe intieme relatie en zelfs verandering van carrière. Het is niet ongewoon dat iemand vlak achter elkaar een hele serie veranderingen doormaakt, die stuk voor stuk enorm veel energie kosten en veel stress veroorzaken.

Als je kunt kiezen hoeveel dingen je tegelijkertijd in je leven gaat veranderen, raden we je aan slechts één grote verandering per keer aan te pakken. (Al beseffen we dat dat wellicht gemakkelijker gezegd dan gedaan is.)

• De manier waarop je met je eigen en andermans emoties omgaat, is ook van belang. Sommige mensen staan heel dicht bij hungevoel, anderen leven meer 'in hun hoofd'. Het is geen wet van Meden en Perzen, maar we hebben de indruk dat mensen die hunemoties gemakkelijk uiten, met minder pijn en moeite door de moeilijker fasen heenkomen. Als je meer dan één belangrijke verandering tegelijkertijd doormaakt, kun je last krijgen van een 'overloop-effect' - omdat je 'emmer' in emotioneel opzicht vol is, voel je je dan boos en gefrustreerd over triviale dingen die helemaal niets met de verandering te maken hebben. Als je in staatbent je gevoelens op een acceptabele manier te luchten, kun je de veranderingscurve sneller en met minder pijn doorlopen.

31

• Een andere, nogal voor de hand liggende factor is of je jezelf eerlijk de waarheid vertelt over wat er aan de hand is. Dat kan vooral in fase twee nog wel eens moeilijk zijn. In onze westerse beschaving is het heel belangrijk dat je tegenover de buitenwereld de indruk wekt dat alles in orde is. Het wordt over het algemeen niet op prijs gesteld als je je onzekerheid, verdriet of woede laat zien; waarschijnlijk zul je juist eerder complimentjes krijgen als je je flink houdt. Hoe vaak heb je niet ‘prima’ of ‘uitstekend’ geantwoord als iemand je vroeg hoe het ermee ging, terwijl je je eigenlijk ellendig of in de war voelde? De meeste mensen doen dat bijna altijd.

Om in onze 'alles in orde'-wereld te passen, moet je wel een prijs betalen, namelijk dat het moeilijk wordt eerlijk te zijn - zelfs tegenover jezelf. Hoe meer je echter tegenover jezelf de werkelijke gevolgen van een verandering ontkent, des te langer duurt het meestal voor je met de nieuwe situatie kunt leven. Weigeren de waarheid onder ogen te zien kan het proces van verandering pijnlijker maken en aanzienlijk vertragen.

Let op of je de neiging hebt te veel te roken, te drinken (alcohol, koffie) of te eten (chocola!). Dat kan namelijk een eerste waarschuwing zijn dat je iets binnen houdt dat je eigenlijk zou moeten uiten; het kan een manier zijn om jezelf tegen de waarheid te beschermen.

Een andere factor die veel invloed lijkt te hebben op de intensiteit en de duur van het proces is zelfkennis. Ieder van ons heeft zijn eigen tics, zijn eigen temperament en zijn eigen manier omdingen te doen.

Hoe beter je de verschillende aspecten van je eigen persoonlijkheid kent, des te beter zul je met de spanningen waarmee veranderingen in het leven gepaard gaan kunnen omgaan. Als je de diepere zin en betekenis van een verandering weet te doorgronden, kun je er wijzer en met meer zelfkennis en zelfvertrouwen uit te voorschijn komen.

• De laatste factor die we hebben gevonden (maar waarschijnlijk zijn er nog veel meer) heeft te maken met het stellen van tijdslimie-

32

ten. De duur van een veranderingsproces is kennelijk - en helaas zeer rekbaar. Als de einddatum bekend is, zoals bij een vakantie van twee weken of een twaalf maanden durende werkopdracht, is het tempo waarin de aanpassing plaatsvindt als het ware 'voorgeprogrammeerd', waardoor je de curve waarschijnlijk binnen die beschikbare tijd zult doorlopen. Het lijkt alsof we, wanneer we onszelf een einddatum stellen, ons tempo onbewust daar opinstellen, zodat we de hele cyclus in de beschikbare tijd afronden. Vrienden van ons hebben dit een keer getest toen ze voor hunwerk naar het buitenland moesten - de een voor zes maanden en de ander voor twee jaar.

Ze hielden beiden bij hoe hun aanpassing aan de Vreemde' cultuur verliep. Toen ze hun aantekeningen met elkaar vergeleken, ontdekten ze dat ze beiden de aanpassingscyclus helemaal hadden afgerond - de een binnen vier keer zo korte tijd als de ander.

Dit wil helaas niet zeggen dat je door jezelf gewoon een deadline te stellen, in een paar weken tijd door een belangrijk veranderingsproces heen kunt huppelen. Het veranderingsproces moet zijn volledige verloop hebben. Het vaststellen van een realistisch eindpunt of van op zijn minst een aantal korte-termijndoelen die altijd gewijzigd kunnen worden, kan er echter wel voor zorgen dat het allemaal wat sneller gaat. Als de verandering een open einde houdt, kan het flink lang duren voor de aanpassing een feit is. Een duidelijk voorbeeld hiervan is de terugkeer van de soldaten uit Vietnam. Vanwege het feit dat hun terugkeer als het ware een open einde had - hun aanpassing hoefde niet binnen een bepaalde periode voltooid te zijn - en waarschijnlijk ook vanwege het gebrek aan duidelijke verwachtingen en steun, duurde het buitengewoon lang voor ze zich weer aan de Amerikaanse samenleving hadden aangepast. Een groot deel van de veteranen raakte pas jaren na hun terugkeer naar huis de bodem van 'de put' (nog niet op de helft van de curve), en begon t贸en pas hulp te zoeken en zelfhulpgroepen te organiseren. In het begin van de jaren negentig was een onevenredig groot aantal van hen nog altijd werkloos, dakloos en/of in detentie. Het aantal veteranen dat in de jaren na terugkeer is omgekomen door zelfmoord ligt hoger dan het aantal

33

(60.000) dat tijdens de gevechtsacties in Vietnam zelf om het leven is gekomen (Hearst, Newman en Hull, 1986). Meer dan de helft van de militairen die hebben deelgenomen aan de oorlog in Vietnam lijdt in enige mate, variĂŤrend van matig tot ernstig, aan Post Traumatic Stress Disorder (Kulka e.a., 1988).

Eigen aantekeningen over aanpassingspatronen • Bekijk, voor je verder gaat met het volgende hoofdstuk, aan welke van de onderstaande acht factoren je in verband met de verandering die je bij hoofdstuk 2 beschreven hebt, extra aandachtmoet besteden.

Onbekendheid Verwachtingen Levensfase Aantal andere veranderingen Emoties Waarheid Zelfkennis Tijdslimieten Wat kun je doen om ervoor te zorgen dat je tijdens het veranderingsproces niet al te zeer door deze factoren 'gepakt' wordt?

Denk eens aan eerdere veranderingsprocessen: wat heeft echt geholpen en wat had niet zoveel succes?

Veel mensen zijn van mening dat je door ingrijpende veranderingen gedwongen wordt je bezig te houden met belangrijke levensvragen.

Er zijn een paar zeer fundamentele vragen waar niemand tijdens zijn leven onderuit schijnt te kunnen komen; hieronder vind je een aantal voorbeelden.

34

Vraag

Levensgebied

Wie ben ik?

Identiteit

Hoe goed ben ik?

Bekwaamheid

Waar hoor ik bij?

Emotionele banden

Hoe nu verder?

Actie

Zijn dit de vragen die jij jezelf stelt of heb je andere?Het zal waarschijnlijk duidelijk zijn dat, wat voor vragen je ook mag hebben, geen ervan belangrijker of minder belangrijk is dan een andere. Voor de meeste mensen zal echter één van deze vragen het belangrijkst zijn, belangrijker dan de andere. Vooral tijdens veranderingsprocessen is het belangrijk dat je weet dat je antwoorden op deze vragen kunnen veranderen. Je zult het meest uiteen veranderingsproces kunnen halen als je weet welke levensvraag voor jou het belangrijkst is. Ook de wetenschap dat iedereen andere ‘vaste' vragen heeft, kan mensen helpen te begrijpen dat de manier waarop zíj het leven ervaren, niet dezelfde hoeft te zijn als die van anderen - vive la différence!

• Bekijk ter afsluiting van dit hoofdstuk de dingen die je hebt opgeschreven en streep daarbij aan wat je: 1. goed doet en wilt blijven doen; 2. niet langer of minder wilt doen; 3. meer wilt doen om een veranderingsproces minder pijnlijk en minder zwaar te maken.

Je kunt er bijvoorbeeld achter komen dat je vaker naar mensen toe moet gaan die om je geven en je echt begrijpen. Je komt misschien tot de conclusie dat je wat meer moet lezen of nieuwe dingen moet leren om de verandering gemakkelijker te maken.

35

Of dat je een paar mensen moet zoeken die al een ervaring hebben doorgemaakt zoals die van jou en die met je willen praten over wat je nog kunt verwachten.

We raden je dringend aan, voor je aan de bespreking van de zevenfasen in deel twee begint, nog snel even door te lezen wat je bijhoofdstuk 2 over je eigen veranderingsproces hebt opgeschreven en ook nog eens te kijken naar je aantekeningen bij dĂ­t hoofdstuk.

Hoe meer verbanden je kunt leggen tussen je eigen ervaringen en onze beschrijvingen, des te beter zul je begrijpen waar het allemaal over gaat.

36

Het verhaal van Gemma Gemma en Wim waren bijna acht jaar getrouwd toen Wim op een dag zei dat hij niet gelukkig meer met haar was.

Aanvankelijk dacht ze dat dit gewoon een periode was die wel weer voorbij zou gaan en ze vergat wat hij gezegd had.

Toen hij na een poosje echter zei dat er niets verbeterd was en dat hij een andere vrouw ontmoet had, was ze met stomheid geslagen.

'Ik wist niet wat ik moest doen. Het kwam zo onverwacht dat ik niet helder meer kon denken. Het was maar zeven graden buiten, maar ik stond op en ging naar buiten met alleen een spijkerbroek en een T-shirt aan.

Ik moest het huis uit en een stuk lopen om te zien of ik mijn gedachten weer op een rijtje kon krijgen. Ik ben zeker een uur buiten geweest, maar ik heb geen moment gemerkt dat het zo koud was. Ik denk dat ik helemaal verdoofd was van de schok.

Tegen de tijd dat ik weer thuis kwam had ik mijzelf wijs gemaakt dat het allemaal zo'n vaart niet zou lopen.

Ik ging aan tafel zitten om te eten en vertelde Wim wat ik die dag gedaan had en over mijn plannen voor de rest van de week. Hij was stomverbaasd dat ik het zo rustig opnam, maar ik bleef doen alsof er niets aan de hand was. Ik denk dat ik ergens best wist dat het verdomd veel pijn deed, maar dat zou ik voor geen goud tegenover mezelf toegeven!

De volgende drie maanden bleef hij 's avonds altijd lang weg en als hij thuis kwam, rook ik parfum op zijn kleren, maar ik zei nog steeds niets over de situatie. Het is bijna niet te geloven dat ik dat allemaal gewoon voor me hield.

Zelfs met mijn beste vriendin praatte ik er niet over. Ik denk dat ik het allemaal als een boze droom wilde zien.

Begin maart werd ik op een ochtend misselijk en helemaal verward wakker. Het was alsof de donkere wolk waar ik me

37

voor verstopt had me plotseling had ingehaald.

Ik herinner me dat ik zin had om te schreeuwen: 'Maar waarom, waarom? Hoe kan hij zoiets doen?' Ik heb op hem zitten wachten tot hij die nacht thuis kwam. Ik was zo kwaad over de spelletjes die hij met mij gespeeld had... Zodra hij er was, heb ik hem voor de keus gesteld: 'Zij of ik.' De volgende dag vertrok hij.

Ik geloof dat ik weer een paar dagen terugviel in de ontkenning; ik kon niet geloven dat hij niet terug zou komen. Deze keer kon ik mezelf echter niet erg lang voor de gek houden en al snel daalde er een donkere wolk over me neer. Een tijdje probeerde ik mezelf nog wijs te maken dat alles in orde was, maar daarna zakte ik steeds dieper weg. Het leven was zo ondraaglijk dat ik over zelfmoord begon te denken. Ik had me nog nooit zo wanhopig gevoeld. Gelukkig had ik een geweldige vriendin, Maria, die zelf een scheiding achter de rug had. Hoewel haar situatie anders was - zij had haar man verlaten en niet andersom - scheen ze precies te weten wat ik doormaakte.

Ik had mezelf nooit beschouwd als iemand met veel innerlijke kwaadheid en het was een enorme schok voor me toen er allerlei verschrikkelijke gedachten in me opkwamen over hoe ik zijn nieuwe relatie kapot zou kunnen maken. Ik was zo woedend dat het leek alsof ik bezeten was - ik kende mezelf niet meer terug. Ik herinner me dat ik schreeuwend, krijsenden scheldend rondreed in de auto. Niemand kon me horen, maar het deed me geweldig veel goed. Op het laatst deden mijn kaken er pijn van!

De kwaadheid kwam en ging. De ene minuut nam ik me voor hem de scheiding hardhandig betaald te zetten en de minuut daarop wilde ik alleen nog maar wegrennen en me verstoppen. Het was vreselijk verwarrend. Ik dacht dat ik

38

nooit meer iemand zou vinden die van me zou houden en dat ik nooit meer een andere man zou durven vertrouwen. Mijn werk leed eronder en de vijf kilo die ik eerder was kwijtgeraakt kwamen er weer dubbel en dwars bij. Ik deed niets meer aan sport en leefde op koffie en croissants. Op een avond was het zo erg dat ik naar bed ging in de hoop dat ik nooit meer wakker zou worden - ik zag niet hoe ik me ooit weer levend zou kunnen voelen. Ik had alleen Maria nog om mee te praten en ik was er zeker van dat ik gek aan het worden was - dus waarom zou ik blijven leven? Wim en ik hadden besloten geen kinderen te nemen, dus ik had niet eens kinderen om me mee te troosten. Ik voelde me zo eenzaam!

Ik begon te huilen en het eindigde ermee dat ik urenlang ontroostbaar lag te snikken - ik dacht dat het nooit meer op zou houden, maar dat kon me niets meer schelen. Tenslotte huilde ik mezelf in slaap.

Die nacht moet er iets gebeurd zijn, want toen ik de volgende ochtend wakker werd, voelde ik me anders, lichter. Voorde eerste keer in maanden kon ik weer diep ademhalen. Tegen de tijd dat ik klaar was met ontbijten, was dat gevoel echter weer verdwenen en was ik weer net zo ver als eerst. Even leek het erger dan ooit - ik dacht dat er nooit meer een einde aan zou komen, maar later op de dag begon ik me weer netzo goed te voelen als 's morgens en deze keer duurde het wat langer voor alles om me heen weer donker werd.

Tegen het weekend begon ik me beter te voelen. Ik begon te zien dat ik ook zonder Wim kon leven. Ik had geen man nodig! Het was geweldig en ergens van binnen wist ik dat het ergste voorbij was en dat ik het zou redden! De weken erna ging het op en neer; het ene moment voelde ik me heel sterken het volgende voelde ik me als een natte dweil. In mijn goede uren dacht ik na over wat ik zou gaan doen -

39

misschien kon ik op vakantie gaan en alles doen waar ik mijn ongetrouwde vrienden en vriendinnen altijd om benijd had.

De rest van de tijd huilde ik alleen maar. Op mijn werk ging ik de hele tijd naar het toilet zodat ze niet in de gaten zouden hebben wat er aan de hand was. Al snel waren er meer goede dagen dan slechte. Het was nu acht maanden geleden dat we gescheiden waren en ik begon me echt tevreden te voelen over mezelf. Ik pakte al Wims kleren in en stuurde ze naar hem op (even dacht ik erover om ze te verbranden, maar dat heb ik toch maar niet gedaan). Ik gooide alle brieven weg die hij me in de loop der jaren geschreven had en ik kocht vreselijk dure kleren voor mezelf.

Begin november ging ik met drie van mijn vriendinnen op vakantie - daar was ik hard aan toe - en we hadden een geweldige tijd. Ik vond het nog steeds moeilijk om met getrouwde stellen om te gaan en een uitnodiging voor een bruiloft heb ik afgeslagen, omdat ik wist dat ik daar niet tegen zou kunnen. Een tijdlang kon ik niet begrijpen waarom iemand in vredesnaam zou willen trouwen en ik zwoer dat 铆k dat in ieder geval nooit meer zou doen. In feite was ik zo gelukkig dat ik weer alleen was dat ik ervan overtuigd was dat je eigenlijk alleen z贸 kon leven. Iedereen die dat niet deed, was gek!

De maanden erna heb ik een tamelijk wild leventje geleid. Na Kerstmis begon ik over een relatie te denken, maar ik wilde me niet binden en had veel losse contacten. Dat had ik als tiener nooit gedaan en ik vond het geweldig. Ik had veel plezier en besloot dat ik misschien - ooit - wel weer eens zou gaan trouwen.

In april was de scheiding definitief en het leek alsof ik opnieuw zo in de afgrond zou storten - en voor een tijdje was dat ook zo. Daarna ging ik het wat kalmer aan doen en begon

40

ik na te denken over alles wat er het afgelopen jaar gebeurd was. Ik was beslist veranderd; ik had veel over mezelf geleerd en voelde me veel sterker en onafhankelijker. Ik voelde me wijzer en kon andere mensen beter accepteren.

Ik zat niet meer veilig met mijn knuffeldekentje in een hoekje, ik was wakker en had op een of andere manier meer belangstelling voor het leven. Ik was zelfs wat buurtwerk gaan doen, iets waar ik voor mijn scheiding nooit aan gedacht zou hebben. Ik heb een paar van de moeilijkste momenten van mijn leven doorgemaakt en ik hoop dat ik nooit meer zo diep weg zal zakken.

Het is nu twee jaar geleden en ik denk er eigenlijk bijna nooit meer aan. Het heeft een paar emotionele littekens achtergelaten, maar de ongelooflijke verwarring en de gekte is voorbij.

Af en toe heb ik nog flitsen van de goede momenten met Wim en eigenlijk zou ik wel weer willen trouwen en een kind krijgen, of er een adopteren. Ik zou het nu achteraf gezien weer net zó doen, denk ik, maar één raad die ik iemand zou willen geven die nu hetzelfde doormaakt als ik, is er meer met anderen over te praten. Er zijn genoeg mensen die je willen helpen en ik had het echt niet allemaal alleen hoeven doen.'

41

42

Deel twee

De zeven veranderingsfasen

43

44

4. Fase één: een gevoel van onwerkelijkheid

Hoe komt het dat ik schipbreuk lijd?

Wie heeft mijn pad versperd?

Jij, ik of weet ik veel verwarring is mijn deel...

De schrijver William Bridges legt in het boek dat híj over veranderingsprocessen geschreven heeft, uit dat het begin van een ingrijpend veranderingsproces ook het einde van iets anders - vaneen relatie, een baan, een levensfase - betekent, je moet niet alleen wennen aan de nieuwe situatie, maar ook bepaalde elementen uit de oude situatie loslaten.

Aan het begin van een belangrijke verandering zul je je waarschijnlijk overspoeld voelen door alles wat er gebeurt en tegelijkertijd het gevoel hebben dat je iets vertrouwds verloren hebt. Daar kunnen je arme hersenen behoorlijk van op tilt slaan, waardoor je niet meer weet wat het begin of het einde is en waar je het eerste aan moet beginnen.

Kenmerken van fase één Deelnemers aan onze trainingen zeggen van deze eerste fase vaak dat ze zich voelden alsof ze 'er niet helemaal' waren. Dikwijls is er sprake van een gevoel van verdoving, van verbijstering, en kost het moeite je lang ergens op te concentreren. Het is alsof alles om je heen mistig en onwerkelijk is.

Janine zei dat het, nadat ze door haar man in de steek gelaten was, net was alsof ze vlinders in haar hoofd had die van de ene gedachte naar de andere vlogen zonder ooit langer dan een paar seconden stil te zit45

ten. Ze zei dat ze helemaal in de war was en niets kon plannen - ze vergat voortdurend wat ze aan het doen was. 'Soms drong het plotseling tot me door dat ik in een winkel of op een vergadering was, maar dan had ik geen flauw idee wat ik daar eigenlijk deed - terwijl ik normaal alles zo goed op een rijtje heb!'

Als de verandering als 'een donderslag bij heldere hemel' komt en je je plotseling in een geheel nieuwe, onbekende situatie bevindt, kun je z贸 in paniek raken en z贸 ontzet zijn dat je het gevoel hebt dat je bevroren bent. Het kan een paar dagen lang lijken alsof de wereld om je heen niet echt is en soms heb je het gevoel alsof alle energie uit je is weggestroomd. Sommige mensen zeggen dat ze helemaal perplex waren en dat ze zich afvroegen of dit misschien was wat mensen die shocktherapie kregen ook voelden. Je kunt tijdens de eerste fase van het veranderingsproces ook vreselijk opgetogen en opgewonden zijn, vooral als het gaat om een verandering die je zelf graag gewild hebt.

Een Nederlandse collega vertelde ons hoe hij bijna buiten zichzelf was van opwinding nadat zijn vriendin hem verteld had dat ze zwanger was. Hij kon bijna geen moment meer stilzitten en zich dagenlang nauwelijks concentreren. 'Ik wilde het de hele wereld vertellen', zei hij.

Wat je, als de verandering een hoge onbekendheidsgraad heeft, ook zult merken, is dat je je een tijdlang heel anders zult gedragen dan normaal. Mensen die gewoonlijk extravert zijn, worden soms ongewoon rustig en trekken zich in zichzelf terug, terwijl mensen met een introvert karakter plotseling vreselijk veel kunnen gaan praten. Praktisch ingestelde typen die meestal met beide benen op de grond staan, beginnen te dromen en te fantaseren en de dromers van anders worden plotseling zeer pragmatisch en alert.

Mensen die er trots op zijn dat ze zo rationeel zijn, kunnen buitengewoon emotioneel worden en anderen, die bij hun beslissingen anders vooral naar hun gevoel luisteren, benaderen de zaken opeens koel en weloverwogen.

46

Besluitvaardige mensen gaan aarzelen bij het nemen van een beslissing, terwijl degenen die meestal alles open willen laten, het gevoel krijgen dat ze dingen zo snel mogelijk moeten afronden.

Hulp en steun Een van de beste dingen die je in dit vroege stadium kunt doen, is naar goede vrienden gaan die bereid zijn 'gewoon vol te houden en te luisteren naar de onzin die je allemaal uitslaat.' Veel mensen zeggen dat ze er ook veel aan gehad hebben zich te omringen met vertrouwde 'dingen', zodat ze wisten dat hoe dan ook niet álles aan het veranderen was.

Bij veel mensen - en je weet zelf wel of jij daar ook bij hoort – is het begin van een crisis er de 'oorzaak' van dat ze hun goede gewoonten laten varen en zich overgeven aan dingen die op den duur hun gezondheid kunnen schaden. Het komt vaak voor dat rokers in deze fase meer gaan roken dan anders, ex-rokers weer beginnen en drinkers meer gaan drinken. Mensen die regelmatig aan lichaamsbeweging doen, geven er de brui aan en mensen die gewoonlijk gezond eten, gaan over op friet en frikadel - áls ze al eten. Veel mensen in onze 'alles-gaat-goed-met-me'-maatschappij vermijden vrienden bij wie ze steun zouden kunnen vinden, omdat ze niet willen laten zien hoe kwetsbaar ze zich voelen.

Hoe nu verder?

Gelukkig duurt deze eerste 'wazige' fase meestal niet al te lang. Je zult merken dat je ook als je niets doet om deze fase te beëindigen, meestal vrij snel in de volgende fase terechtkomt. Bij sommigen duurt fase één maar een paar uur, bij anderen misschien een paar dagen, maar langer komt zelden voor.

Er zijn desalniettemin een paar dingen waar je baat bij kunt vinden in deze periode, met name kortdurende 'aardse' activiteiten.

Het blijkt dat een van de beste manieren om deze eerste fase van het veranderingsproces door te komen en door te stromen naar de volgende het maken van een lijstje praktische karweitjes is - en je daaraan te houden.

47

Bijvoorbeeld: 'Om twaalf uur s middags heb ik de was af; 'Om drie uur 's middags wil ik de auto gewassen hebben'; 'Zodra ik deze kop koffie op heb, ga ik onkruid wieden. 'Denk eraan dat dit de fase is waarin alles een beetje onwerkelijk is en je dingen gemakkelijk vergeet.

Een jonge vrouw vertelde ons dat ze slechts een paar uur nadat ze gehoord had dat haar moeder gestorven was, naar de supermarkt ging om eten in te slaan voor de week dat ze weg zouden zijn voor de begrafenis! Op weg naar huis herinnerde ze zich dat ze haar tweejarige dochter in de supermarkt in het wagentje had laten zitten. Een takenlijstje kan zoiets weliswaar niet voorkomen, maar het zorgt er welvoor dat je je aandacht iets beter bij het dagelijks leven kunt houden- als je tenminste papier en pen kunt vinden om zo'n lijstje op te schrijven.

We raden je aan tijdens fase één niet langdurig te mediteren, aangezien je waarschijnlijk toch al 'afweziger' bent dan je zou willen. Mensen die regelmatig mediteren, zullen merken dat het goed is daar een paar dagen mee te stoppen - al je verwarde gedachten zullen zo veel aandacht opeisen dat mediteren alleen maar voor frustraties zorgt.

Probeer iets te doen dat meer concentratie vraagt, zoals nadenken over hoe deze dag er in zijn ideale vorm uitzou zien of opschrijven wat je vandaag moet doen.

Volgens ons is het belangrijkste dat je van deze fase kunt leren dat langdurige stabiliteit een van 's levens illusies is. Ook al denk je dat er vandaag minder in je leven te beleven valt dan gisteren – de dingen zijn voortdurend in beweging. Verandering is duidelijk een eigentijdse manier van leven geworden, maar soms zien we dat pas als we geconfronteerd worden met een situatie die ons op reis stuurt door de verschillende fasen van de curve.

Eén ding waar veel mensen veel aan gehad hebben is het gebruik van affirmaties.

We zullen het daar in hoofdstuk 15 nog uitgebreid bespreken als een manier om 'je denken opnieuw te programmeren en positiever te denken.

48

In alle zeven fasen is er over bepaalde punten innerlijke strijd of verwarring, waardoor je neerslachtig kunt worden of de macht over jezelf kunt verliezen.

Om je door deze perioden heen te helpen, doen we hieronder een paar suggesties voor affirmaties die je voor jezelf kunt herhalen als je het gevoel krijgt dat je 'kopje onder' gaat. Als je wilt, zou je zelf nog andere kunnen bedenken.

Kenmerkend onderwerp van verwarring

Voorgestelde affirmatie

Wie ben ik en wat wil ik?

Ik leef en groei.

Kan ik dit wel aan?

Ik kan elke uitdaging aan.

Wat moet ik nu doen?

Ik weet wat ik moet doen.

Is het juist wat ik doe?

Ik vertrouw erop dat ik het juiste doe.

Belangrijkste mogelijkheid tot persoonlijke ontwikkeling: accepteren dat stabiliteit altijd tijdelijk is!

Eigen aantekeningen over fase één • Denk aan de eerste ogenblikken van een actueel veranderingsproces - misschien hetzelfde waar je bij hoofdstuk 2 over geschreven hebt - en aan andere die je hebt doorgemaakt, en schrijf op wat je eerste, onmiddellijke reacties en gevoelens waren.

• Is er sprake van een consistent of voorspelbaar patroon in je reacties en zo ja, welk?

• Hoe goed lette je tijdens deze fase op je gezondheid?

• Wat moet je blijven doen, meer doen of minder doen?

• Over welke punten ben jij tijdens deze fase het meest in de war en welke affirmaties spreken jou het meeste aan?

49

Lees je antwoorden nog eens door - wat zou je vandaag kunnen doen om meer met twee benen op de grond te komen? Doe dat.

Ben je toe aan fase twee?

Je bent op weg naar fase twee als je merkt dat je tegen jezelf zegt dat het allemaal 'loos alarm' was en als je alles het liefst zo snel mogelijk weer bij het oude wilt hebben. Je zult je uiterste best doen om tegenover de buitenwereld de indruk te wekken dat alles in orde is en dat ja alles onder controle hebt.

50

5. Fase twee: relativeren en ontkennen

Vraag mij niet hoe het met mij gaat; ik verschuil mij voor mijn leed en er is niemand - ik het minst – die het einde ervan weet De mentale en emotionele overbelasting die volgt op een ingrijpende verandering kun je maar een bepaalde tijd volhouden daarna zul je, om jezelf tegen nóg meer indrukken uit de buitenwereld te beschermen, waarschijnlijk overschakelen op de 'automatische piloot'. Het is heel gewoon als je je in deze fase gedraagt alsof alles volkomen normaal is en je jezelf en anderen voorspiegelt dat je alles onder controle hebt.

Je zult jezelf misschien zelfs horen zeggen dat het prima met je gaat, dat deze verandering niet veel invloed op je leven zal hebben of dat je het al een tijdje had voelen aankomen. En na een paar weken van lichte depressie denk je dan bij jezelf: 'Zo, nu ben ik “er” overheen.’

Omdat we ons na een grote verandering eerst mentaal, emotioneel en lichamelijk moeten voorbereiden op het aanpassingsproces, hebben we de eerste tijd de neiging de omvang van die verandering te relativeren en zelfs te ontkennen dat er van enige verandering sprake is.

Als dat proces in één keer zou moeten plaatsvinden zouden we waarschijnlijk gek worden. Bij elke grote verandering in het leven zijn er nieuwe dingen waar je aan moet wennen en oude die je los moet laten, en het op een rijtje zetten van de eerste gedachten en emoties die bij zo'n verandering naar boven komen, kost nu eenmaal tijd. Terwijl dat onder de oppervlakte allemaal aan de gang is, zul je tegen jezelf en anderen misschien zeggen dat alles prima in orde is - en op dat moment meen je dat ook.

51

Deze tweede fase is van wezenlijk belang in het proces van verandering, omdat we zo even de tijd krijgen ons te herstellen van de schok.

Mensen die echter in deze ontkenningsfase blijven steken en niet willen accepteren dat er iets veranderd is, proberen de werkelijkheid vaak te ontvluchten in alcohol, drugs of werk.

Kenmerken van fase twee Mensen die een verandering doormaken die ze zelf gekozen hebben, spreken vaak van een gevoel van vrijheid en soms zelfs van een ware geluksroes in het begin van de tweede fase; ze hebben het over een golf energie die naar buiten moet. Het is het soort euforie dat dikwijls volgt op de geboorte van een kind, het behalen van een diploma, het vinden van een nieuwe baan, een huwelijk of een promotie.

Een vriend en een vriendin van ons, die steeds tegen ons en tegen anderen gezegd hadden dat trouwen helemaal niet zo'n grote verandering zou zijn, omdat ze tenslotte al bijna twee jaar hadden samengewoond, waren op hun huwelijksdag helemaal buiten zichzelf van opwinding die woorden moesten ze dus wel terugnemen!

Als de verandering niet welkom is, ontbreekt die euforie, hoewel niet altijd. Mensen doen desalniettemin wél alsof alles in orde is. Veel deelnemers aan onze trainingen zeggen dat het gevoel van onwerkelijkheid uit fase één ook in deze fase blijft bestaan en dat ze soms het gevoel hadden dat ze in een 'zee van tijdloosheid' dreven. Anderen herinneren zich een gevoel van stuurloosheid; ze zeiden tegen iedereen dat alles in orde was, terwijl ze van binnen wisten dat dat helemaal niet waar was.

Hans had vijfentwintig jaar lang bij hetzelfde bedrijf gewerkt en altijd gedacht dat hij, zolang hij zijn werk goed deed, daar tot zijn pensioen zou blijven. Hij was met stomheid geslagen toen hij hoorde dat er, als gevolg van een omvangrijke inkrimping, over drie maanden geen plaats meer voor hem zou zijn.

52

Een paar weken lang vertelde hij niets tegen zijn gezin en ging hij meer werken dan normaal - 's morgens begon hij vroeger en ’s avonds ging hij later weg. Hij praatte er nooit over met zijn collega's en ging door alsof er niets gebeurd was.

Een ander voorbeeld vinden we in het boek van C. Murray Parkes over rouwverwerking (zie literatuurlijst). Parkes ging na hoe weduwen reageerden op de dood van hun man; het bleek dat veel vrouwen de kleren van hun man pas een paar maanden na zijn dood wegdeden. Ze vonden het moeilijk te accepteren dat 'hij niet meer thuis zou komen.'

Tijdens deze periode stelt bijna iedereen zich wat defensiever op dan gewoonlijk en ontkent men dat er iets bijzonders aan de hand is.

Vrienden en familie hebben echter meestal wel in de gaten dat er iets 'mis' is en dat de persoon in kwestie verdriet heeft of in de war is.

Sommige mensen zeggen dat ze een tijd lang hun vrienden ontliepen of zo lang mogelijk van huis bleven, zodat anderen niet zouden merken hoe beroerd ze zich voelden.

Innerlijk is er echter een groeiend bewustzijn van een verlies of een einde én het gevoel dat er iets nieuws begint en dat men zich daaraan zal moeten aanpassen. Net zoals in fase één kunnen er subtiele veranderingen in de persoonlijkheid optreden.

Sommige mensen vertelden ons dat ze in plaats van zich anders te gedragen dan anders, hun normale gedrag juist gingen overdrijven - extraverten werden nóg extraverter, introverten trokken zich nóg meer in zichzelf terug; mensen die dol waren op details werden nog muggezifteriger dan anders, terwijl anderen die de 'grote lijnen' altijd het belangrijkst vonden, zich verloren in dagdromerij en de indruk wekten alsof ze een beetje 'kierewiet' waren geworden. Logisch ingestelde mensen lopen vast in hun analyses en mensen die hun beslissingen meestal baseren op 'het gevoel dat ze over iets hebben’, worden heen en weer geslingerd tussen allerlei tegengestelde waarden en emoties. Snelle beslissers struikelen nu over hun eigen voeten bij het trekken van hun conclusies, terwijl degenen die het altijd kalm aan doen bijna niets meer voor elkaar krijgen.

53

De reden hiervoor is dat we onszelf ervan moeten overtuigen dat alles oké is, terwijl ons denken en ons gevoel op een ander niveau greep proberen te krijgen op de consequenties van de ontwrichting die plaatsgevonden heeft.

Uiteindelijk zullen we moeten leren leven met wat we gewonnen en verloren hebben - het punt waar we ons in de volgende fase van de curve mee bezig zullen houden. We kunnen niet blijven weglopen, hoewel sommige mensen met behulp van drank, drugs of andere verslavende middelen fase twee aanzienlijk weten te verlengen.

Hulp en steun Steun vinden bij anderen is in deze fase nogal lastig, omdat je de buitenwereld de boodschap geeft (want dat geloof je zelf ook) dat alles goed gaat en dat je van niemand hulp nodig hebt. Het zal dus vooral van jezelf moeten komen, en je helpt jezelf het best door te proberen te begrijpen wat er eigenlijk aan de hand is.

Een paar van de suggesties die we het hoofdstuk hiervoor gedaan hebben, kunnen ook nu van nut zijn. Eenvoudige karweitjes, 'bezig' blijven en één ding tegelijk doen zijn de dingen waar je ook tijdens fase twee het meeste aan hebt. Het kan ook een goed idee zijn anderen ervan te overtuigen dat op het moment alles goed met je gaat en te vragen of je bij hen kunt aankloppen als je daar wél behoefte aan hebt - en dat kan sneller zijn dan je denkt.

Ook in deze fase is het niet ongewoon dat mensen vergeten goed voor zichzelf te zorgen. Ze proberen vaak aan de groeiende verwarring en aan het gevoel dat ze de situatie niet meer in de hand hebben, te ontsnappen door te veel te eten en te drinken. We raden je aan, zeker als je niets anders meer doet dan eten en drinken, goed te letten op wat je dan eet en drinkt, voor wat lichaamsbeweging te zorgen en ontspanningsoefeningen te doen.(Zie hoofdstuk 16 voor suggesties.)

Hoe nu verder?

Om goed door deze fase heen te komen, moet je zo eerlijk mogelijk tegenover jezelf zijn over wat er wérkelijk gaande is.

54

Als je kunt accepteren dat je in deze tijd een groot deel van je energie in het relativeren van de verandering steekt en ook kunt accepteren dat het prima is dat je dat nu doet, zul je er waarschijnlijk zonder veel problemen doorheen komen.

We hebben mensen ontmoet bij wie deze fase erg lang geduurd had, omdat ze niet wilden toegeven dat er iets veranderd was of dat ze zich verdrietig of in de steek gelaten voelden. Er zijn ook mensen die iedere keer zodra de werkelijke omvang van een verandering tot hen doordringt, onmiddellijk vluchten in nieuwe veranderingen. Veel mensen maken bijvoorbeeld een eind aan een relatie zodra die niet zo goed meer loopt - ze geloven dat ze zich, als alles 'goed' zou zijn, altijd gelukkig zouden moeten voelen met de ander. Deze mensen tuimelen van de ene relatie in de andere zonder ooit fase twee van het veranderingsproces te passeren.

Eerlijk zijn tegenover jezelf en mensen zoeken die je daarbij kunnen helpen zijn de beste manieren om in deze fase vooruit te komen.

Er is nog een methode die bij veel mensen goed werkt. Zodra je je begint te realiseren dat je je tegen de pijn probeert in te dekken, pak je pen en papier en schrijf je alles op wat er maar in je opkomt.

Maak je er niet druk over of het wel ergens op slaat of datje misschien spelfouten maakt. Laat de woorden en zinnen als het ware 'zich zelf schrijven'. Deze methode staat bekend als ‘vrije associatie' of 'automatisch schrift' en ze kan je helpen je rationele controle, die je misschien verhindert te zeggen wat je ĂŠcht denkt en voelt, los te laten.

Je zult het waarschijnlijk heel bevrijdend vinden en aangenaam verrast zijn over hoe creatief je bent als je jezelf niet censureert. Doe dit een paar dagen achter elkaar en lees dan door wat je hebt geschreven; aan de hand van de terugkerende thema's of patronen die je in de tekst ziet, kun je beter begrijpen wat er met je aan de hand is.

Ook door een dagboek bij te houden, waarin je je gevoelens en gedachten opschrijft, kun je gemakkelijker in contact blijven met wat er binnenin je gebeurt, vooral als het aan de buitenkant lijkt alsof alles geweldig goed gaat.

55

Deelnemers aan onze trainingen zeggen dat het buitengewoon boeiend was terug te lezen wat ze tijdens deze fase geschreven hadden, omdat alles wat er wérkelijk aan de hand was, er al in stond - in een periode waarin ze op een ander niveau met hun leven doorgingen alsof er geen vuiltje aan de lucht was.

Een van de nuttigste eigenschappen die je in deze fase kunt ontwikkelen is moed - je moet niet bang zijn iets te ondernemen, ook al boezemt dat angst in of loop je daardoor risico's.

Juist in fase twee moet je eerlijk kijken naar wat er aan de hand is en dan iets doen waardoor je verder komt, ook als dat op zo’n moment misschien riskant lijkt. Raap je moed bij elkaar en zet de noodzakelijke stappen.

Kenmerkend onderwerp van verwarring Waarom voel ik me zo? zou me vast veel beter voelen zonder die rotgevoelens.

Voorgestelde affirmatie

Mijn gevoelens zijn van grote Ik waarde!

En als ik mezelf nu niet meer in de hand kan houden?

Ik leer en groei!

Wat zouden anderen denken als ze wisten wat er werkelijk in mijn hoofd omging?

Ik ben eerlijk tegenover mezelf!

Belangrijkste mogelijkheid tot persoonlijke ontwikkeling: moed verzamelen. Risico's nemen.

Eigen aantekeningen over fase twee • Hoe reageer jij in deze fase? Wat voor dingen doe jij om de gevolgen van een verandering minder pijnlijk te maken?

• Denk eens terug aan andere belangrijke veranderingsprocessen in 56

je leven - welke dingen werkten goed voor jou in fase twee? • Zijn er dingen die je een volgende keer anders zou doen? • Denk aan iemand die je goed kent, iemand met wie je echt kunt praten over wat er gebeurt en die zonder te oordelen en zonder een poging te doen je te veranderen, zal luisteren naar wat je te zeggen hebt - en bel die persoon op.

Ben je toe aan fase drie?

Je kunt gemakkelijk zien of fase drie is aangebroken: je wordt steeds onrustiger, je voelt je rot en hebt het gevoel dat je iets verloren hebt.

Het wordt steeds moeilijker tegenover jezelf en anderen vol te houden dat er niets aan de hand is.

57

6. Fase drie: de put Ik moet weten wie ik ben. Kan het leven een spel met me spelen?

Waar zijn mijn kracht en zelfvertrouwen, waar is mijn innerlijk vuur gebleven?

Hoe lang duurt nog de twijfel aan mijn innerlijke kracht, tot ik de kalme stem vertrouw, die me voorzichtig vrij zal laten?

Van alle fasen vinden de meeste mensen dit de moeilijkste en de pijnlijkste. Dat is ze ook - of je de verandering nu zelf gekozen hebt of dat het gaat om een verandering die je door anderen of door de omstandigheden is opgedrongen. Nu breekt het moment aan dat je onder ogen moet zien dat je leven anders zal worden en dat je belangrijke mensen of dingen achter je zult moeten laten. Het is de fase van het veranderingsproces waarin er, nu je langzaam aan begint te beseffen wat je aan het verliezen bent, emoties als kwaadheid, verdriet of angst naar boven komen of waarin je je in jezelf gaat terugtrekken. Vaak accepteer je pas in fase drie dat de dingen nooit meer zullen worden als vroeger - bekende gezichten en plaatsen zijn verdwenen.

Je kunt deze periode ook zien als een tijd waarin de wonden die door de veranderingen veroorzaakt zijn, kunnen genezen en waarin je gewoonten en gedragingen waar je niets meer aan hebt, kunt opruimen, zodat er ruimte komt om aan te pakken wat komen gaat. Uiting geven aan verdriet en woede maakt de energie vrij die je nodig zult hebben voor een nieuwe baan of een nieuwe relatie. Het binnenhouden van deze gevoelens zal je steeds meer energie gaan kosten en je weerhouden van het zetten van de stappen die je nu moet nemen.

58

Eerlijk tegen jezelf zijn over wat je écht voelt, verkort de duur van deze fase. Pogingen aan dit deel van het veranderingsproces te ontsnappen, schijnen geen zin te hebben. Veel mensen hebben ons gevraagd of er geen manier is om fase drie over te slaan, maar die hebben we nog niet gevonden - en we denken dat je, als dat je wel zou lukken, waarschijnlijk een van de meest waardevolle delen van de hele ervaring zou mislopen.

Dat deze fase zo moeilijk is, komt deels doordat de meesten van ons nooit geleerd hebben hun verdriet te uiten. Er wordt van ons verwacht dat we gewoon doorgaan, ondanks alles. Kinderen krijgen keer op keer te horen dat ze moeten ophouden met huilen en worden dikwijls gestraft als ze boos worden. Daardoor denk je waarschijnlijk dat verdriet en kwaadheid niet mogen en dat je, als je die gevoelens toch hebt, ze voor je moet houden.

Vandaag de dag wordt het uiten van emoties wat meer geaccepteerd en aangemoedigd dan vroeger en er wordt zelfs geopperd dat het oppotten van kwaadheid en verdriet slecht is voor je gezondheid.

Deze fase is dé gelegenheid om uiting te geven aan je pijn en 'ruimte te maken voor de groei die in het verschiet ligt.

Kenmerken van fase drie Je kunt je niet meer verstoppen. Gevoelens die je in de vorige fase ontkend hebt, beginnen je nu 'in te halen’. Mensen zeggen dat ze, ook als ze hun gevoelens over de verandering niet bewust verstopt hadden, toch het gevoel hadden dat deze vervelende fase onontkoombaar was. Hoe diep je 'in de put' raakt, hangt af van de factoren die we in hoofdstuk 3 besproken hebben. Voor sommigen is het een korte depressie, voor anderen een van de moeilijkste gevechten van hun leven. Het is de tijd waarin je oog in oog komt te staan met je ergste angsten over jezelf en over het leven. (In hoofdstuk 11 gaan we veel uitgebreider op deze angsten in.)

Je zult, hoe goed je misschien ook voorbereid dacht te zijn, waarschijnlijk verbaasd zijn hoe down en hoe eenzaam je je tijdens fase drie soms kunt voelen. Je kunt het gevoel hebben alsof er iets is dat je energie wegzuigt. Voor sommigen is deze periode zo zwart dat ze nauwelijks kunnen geloven dat ze ooit weer gelukkig zullen zijn.

59

Nadat Suzans echtgenoot was omgekomen tijdens een vliegtuigongeluk, had ze wekenlang verdoofd rondgelopen. 'Toen’, zei ze, 'werd ik op een morgen wakker met een geweldige woede; ik begon tegen hem te schreeuwen dat hij mij in de steek gelaten had net toen we alles voor elkaar hadden. Hoe durfde hij!' Ze zei dat ze daarna zo hard begon te huilen dat ze bang was dat ze nooit meer zou ophouden. Op een bepaald ogenblik wilde ze niet meer verder leven. 'De maanden erna', vertelde ze, 'viel ik soms zomaar, zonder reden, tegen iemand uit of begon ik plotseling te huilen. Het was alsof er iets in mij moest sterven voor ik weer kon gaan leven.'

De depressie tijdens deze fase kan variëren van een algehele lusteloosheid of gebrek aan interesse voor het leven tot het overwegen van zelfmoord. De kwaadheid die je eerst op andere mensen of op 'de wereld' richtte, verandert van richting en kan dan de vorm aannemen van diepgaande twijfel aan jezelf. Afhankelijk van je persoonlijkheid en het soort verandering dat je doormaakt, zullen je vragen waarschijnlijk in een of meer van de volgende categorieën vallen: 'Wie ben ik? Deug ik eigenlijk wel ergens voor – wat heb ik eigenlijk te bieden?' 'Is er wel iets de moeite waard?' 'Bij wie hoor ik eigenlijk geeft er wel iemand om me? ' In zulke perioden zul je misschien het liefst weg willen kruipen om stilletjes je wonden te likken. Het kan ook zijn dat je erg bang wordt van de gevoelens die je hebt - haat en woede misschien; bang voor wat er zou kunnen gebeuren als je die werkelijk naar buiten zou laten komen.

Leren omgaan met de 'donkere kant' van jezelf is een normaal onderdeel van een ingrijpend veranderingsproces. Praat met een goede vriend of vriendin, een psycholoog of een therapeut over de gevoelens die boven komen. Als je praten te moeilijk vindt, schrijf dan alles op in een dagboek. Het is van groot belang dat je al deze 'rommel' opruimt, anders komt het telkens terug en blijf je steeds in hetzelfde kringetje ronddraaien.

60

Jos was getrouwd toen hij twintig was en hij had alles gedaan wat nodig was om zijn vrouw gedurende de tien jaar van hun huwelijk te kunnen 'onderhouden' en ervoor te zorgen dat ze het goed had. Op een dag vond hij, toen hij thuis kwam van zijn werk, een briefje dat ze iemand had gevonden die haar 'begreep' en dat hun huwelijk voorbij was.

Hij was verpletterd; hij probeerde haar te bewegen terug te komen, maar zonder resultaat. Hij begon vreselijk veel te drinken en een tijd lang wilde hij van niemand iets weten. Toen hij zich realiseerde dat hij 'er' niet langer voor weg kon lopen, viel hij in wat hij beschreef als een 'zwart gat'. Hij dacht dat hij gek zou worden. 'Alles was zo ondoordringbaar en zo zwart dat ik dacht dat ik nooit meer normaal zou worden.'

Hij begon overal aan te twijfelen. Hij wist niet meer wat hij geloven moest en begon te beseffen dat veel dingen die hij voor waar had gehouden eigenlijk geen betekenis meer voor hem hadden. Zijn hele wereldbeeld werd op zijn kop gezet. Hij schreef bladzijden vol over wat hij voelde, soms in de vorm van een gedicht. Hij kijkt nu op deze periode terug als de meest angstaanjagende en meest verbazingwekkende tijd van zijn leven.

Veel mensen voelen zich gebroken, vol blauwe plekken en buitengewoon kwetsbaar. Gevoelens van zelfhaat en twijfel aan jezelf worden vertrouwde metgezellen. Je kunt gaan geloven dat je geen liefde waard bent, dat je niet goed genoeg bent of dat je je zelfvertrouwen voor altijd kwijt bent. Je kunt je ook gaan afvragen wat het doel van het leven is en wie of wat God eigenlijk is en of Hij wel bestaat.

Toen we Carolien voor de eerste keer ontmoetten, zat ze vol twijfels over zichzelf en over haar relatie met haar partner. Toen ze twee jaar bij elkaar waren, bleek dat hij multiple sclerose had, en zoals wel vaker gebeurt, had ze het gevoel gehad dat ze sterk moest zijn en zich goed moest houden. Ze zei tegen iedereen dat alles in orde was en dat 'het' echt niets zou uitmaken voor hun relatie.

Haar partner kreeg veel steun van iedereen en begon nu te wennen aan het idee dat hij steeds minder zou kunnen, terwijl Carolien zich goed 61

bleef houden. Zes maanden later barstte de bom en drong de werkelijkheid tot haar door. Eerst was ze kwaad op hem dat hij hun relatie verpest had, daarna werd ze kwaad op de wereld en begon ze zich af te vragen of er eigenlijk wel een God bestond.

Doordat ze zich op haar werk niet kon concentreren werden haarprestaties minder. Haar conditie en haar gezondheid konden haar niets meer schelen. Pas toen ze erachter kwam dat haar gevoelens oké waren en dat mensen haar niet als een egoïste zouden beschouwen- begon ze de dingen in de juiste verhoudingen te zien.

Tijdens fase drie komen er allerlei vragen naar boven, of de verandering nu zelfgekozen is of niet. Mensen die gaan scheiden vragen zich af of ze ooit nog wel genoeg vertrouwen zullen hebben om van iemand anders te kunnen houden; mensen die getrouwd zijn of een kind hebben gekregen, vragen zich af of dit nu eigenlijk is wat ze echt wilden. Voor veel mensen is dit een zeer eenzame tijd, waarin ze vaak het gevoel hebben dat niemand hen kan helpen of begrijpen.

Toen Peter en Janna gingen trouwen, was dat voor beiden hun tweede huwelijk; hij was twee jaar geleden gescheiden en zij was bijna zes jaar alleen geweest. Na een jaar samenwonen hadden ze besloten opnieuw te trouwen. Ze waren vreselijk verliefd en vonden het heerlijk in elkaars gezelschap.

Vier maanden na de huwelijkssluiting voelden ze dat er een kloof tussen hen ontstond - de band die ze zo sterk gevoeld hadden leek te ver- dwijnen — en ze begonnen er beiden aan te twijfelen of ze wel de goede partner gekozen hadden. Aanvankelijk vermeden ze elkaar alleen, maar al snel begonnen ze ruzie te maken. Janna werd erg depressief omdat ze de vrijheid van haar vrijgezellenbestaan maar niet kon vergeten; Peter herinnerde zich telkens opnieuw hoeveel gemakkelijker het met zijn eerste vrouw was geweest. Het duurde nog twee maanden voor ze de band tussen hen tweeën weer gingen voelen en voor ze hun gedachten aan wat ze hadden moeten opgeven om samen te kunnen zijn, konden loslaten.

62

Zelfs met positieve levenskeuzen moet je door een heel natuurlijke periode van 'rouw' om de oude situatie heen voor je de nieuwe helemaal kunt toelaten.

Sommige mensen merken dat ze, om de pijn en de twijfel te ontlopen, proberen terug te keren naar fase twee. Je zult echter merken dat dat niet kan; je kunt niet meer terug, je hoort niet meer op de veilige, vertrouwde plek van vroeger. Je hebt de moed gehad zover te komen als je nu bent en je kunt ook de moed vinden om dóór te gaan en er doorheen te komen, hoe moeilijk alles ook wordt.

Kees (43) had twee jaar uitgekeken naar zijn volgende promotie.

Toen het eindelijk zo ver was, was hij dolblij. Na een tijdje begon hij zich echter diep wanhopig te voelen en ongeduldig uit te vallen tegen zijn vrouw en kinderen. Hij begreep niet wat er met hem aan de hand was. Zijn eerste reactie was: 'Ik wil mijn oude baan terug’, maar omdat hij wist dat dat het probleem niet zou oplossen, besloot hij zijn angsten en twijfels onder ogen te zien. Toen we hem vroegen wat nog meer de oorzaak van zijn negatieve gevoelens kon zijn, vertelde hij dat zijn vader nog maar een jaar geleden gestorven was en dat hij voor zijn nieuwe baan naar een ander deel van het land moest verhuizen en zijn vrienden en zijn moeder hier achter had moeten laten.

Door de hulp van de andere deelnemers aan de training begon hij in te zien dat niet alleen de promotie de oorzaak was van zijn depressie, maar dat ook zijn leeftijd en de andere veranderingen in zijn leven ertoe bijdroegen dat hij zijn zelfvertrouwen was kwijtgeraakt en zich anders gedroeg dan normaal.

Als je eenmaal enigszins op weg bent je van deze onaangename gevoelens te bevrijden en begint te begrijpen waaróm al deze dingen gebeuren, zul je een groeiend gevoel van eigenwaarde in jezelf ontdekken. Sommige mensen maken gewag van verbazingwekkende spirituele ervaringen, waarbij ze zich bewust worden van het bestaan van innerlijke en uiterlijke 'gidsen', of ook in meer algemene zin in contact komen met een diepere laag in zichzelf.

63

Anderen zeggen dat ze meer innerlijke rust voelen, meer vrede met zichzelf hebben, je zult je, wat jouw ervaring ook mag zijn, in ieder geval sterker gaan voelen, en een groter zelfbewustzijn en meer begrip voor anderen krijgen.

Hulp en steun Op dit punt in het veranderingsproces zul je waarschijnlijk een veilige plek nodig hebben waar je je boosheid en je pijn kunt uiten. Zoek mensen die genoeg van je houden om zonder oordeel te luisteren naar wat je te zeggen hebt. Zoek het gezelschap van vrienden die je jezelf laten zijn, hoe je ook bent. Als je iemand wilt helpen die in deze fase van de curve zit, is het grootste geschenk dat je die ander kunt geven: met een open hart en een open geest naar hem of haar te luisteren, zonder de wens de ander op een of andere manier te 'veranderen'.

Als iemand tegen je zegt dat je je niet zus of zo moet voelen of dat 'het' nu toch wel over moet zijn, moet je iemand anders zoeken, want degene met wie je nu praat, hoort je niet. Laat niemand tegen jou zeggen wat 'zou moeten’ en zeg dat ook niet tegen jezelf! Soms zul je merken dat je dingen tegen jezelf zegt als 'Ik moet niet vergeten hoeveel geluk ik eigenlijk heb' of 'Ik zou dankbaar moeten zijn', vooral als de verandering je eigen keuze was. Stop en zeg tegen jezelf: 'Niets te moeten.'

Op de tekening op de volgende bladzijde geeft de 'zou-moeten-lijn’ aan dat je eigenlijk direct van fase één naar fase zeven 'zou moeten’ gaan en sommige mensen zullen dat ook proberen. Misschien probeer jij dat, om 'de put' te vermijden, zelf ook wel. Het zou inderdaad leuk zijn als dat kon, maar je zult merken dat je, als je het natuurlijke verloop van de zaak probeert te forceren, feitelijk in fase twee blijft zitten en kansen om je persoonlijk te ontwikkelen, misloopt.

Het kan ook zijn dat je zelf de volledige verantwoordelijkheid voor wat er gebeurd is, op je neemt en daarom jezelf niet toestaat de teleurstelling en de pijn van bijvoorbeeld in de steek gelaten worden, werkelijk te voelen.

64

Onze ervaring is dat als mensen der gelijke gevoelens niet uiten, die gevoelens soms op de verkeerde plaats en op het verkeerde moment naar buiten komen. Door jezelf toestemming geven volledig en op een veilige manier uiting te geven aan wat er binnenin je gaande is ook al is dat eng of onaangenaam - kom je sneller door deze fase heen.

Als je de moed kunt opbrengen anderen te vertellen hoe je je werkelijk voelt, zullen ze je vaak bekennen dat zij ook zulke gedachten en gevoelens kennen. De angst om raar, vreemd of zelfs gek te zijn, vervaagt zodra je beseft dat al deze gekte heel menselijk is. Tijdens fase drie zijn mensen dikwijls geneigd hun goede gewoonten te vergeten.

Als je regelmatig aan sport doet, laat je het er nu bij zitten. Terwijl je anders te veel suiker en te veel vet probeert te vermijden, worden ijs en chocola nu je beste vrienden; als je rookt, rook je nu meer; alcohol en kalmerende middelen worden in plaats van een middel om af en toe te ontspannen, steeds meer een manier om de werkelijkheid en de pijn te ontvluchten. Het is belangrijk dat je, als je een zwak hebt voor een of meer van deze stoffen, in de gaten houdt hoeveel je ervan gebruikt en dat je hulp zoekt als je merkt dat je er te zeer van afhankelijk wordt. Aandacht voor je lichamelijke gezondheid is van grote invloed op je gevoelens tegenover jezelf en het leven. Een goede gezondheid kan deze fase een stuk gemakkelijker maken.

65

Nog niet zo lang geleden werden mensen die om hulp aanklopten bij therapeuten of organisaties als de Anonieme Alcoholisten of de Weight Watchers, met een scheef oog bekeken of als zwakkelingen beschouwd, maar dat is nu niet meer zo. De meeste grote bedrijven en organisaties hebben tegenwoordig bedrijfspsychologen en adviseurs in dienst met wie werknemers kunnen praten over persoonlijke aangelegenheden en over kwesties in verband met het werk of hun carrière. Uit allerlei zaken blijkt dat onze maatschappij zich meer bewust aan het worden is van de invloed die veranderingen op mensen hebben: er zijn cursussen waar je leert hoe je met stress moet omgaan, allerlei bewustwordingscursussen en RIAGG's. Je hoeft het niet meer alleen te doen. Als je hulp zoekt, kun je die ook vinden.

In fase drie kan (gespreks)therapie een bijzonder goed hulpmiddel zijn om met je gedachten en gevoelens te leren omgaan. Met professionele hulp is het gemakkelijker je vertrouwen in jezelf en in anderen weer op te bouwen en te versterken.

Contact met de natuur kan je ook helpen de dingen weer in de juiste proporties te gaan zien; boswandelingen of een vakantie in de natuur kunnen een zeer heilzaam effect hebben. Aardse activiteiten als afwassen, knopen aanzetten of de auto wassen zijn ook goede manieren om met je benen op de grond te blijven.

Hoe nu verder?

Fase drie kan een paar weken tot een paar maanden duren. Pas ervoor op je ervaringen met die van anderen te vergelijken, anders krijg je misschien het gevoel dat het anders 'zou moeten'. Geen twee ervaringen zijn precies gelijk, al zullen mensen met op elkaar lijkende karakters misschien wel ongeveer hetzelfde verhaal te vertellen hebben.

DĂ­t is de tijd waarin je energie moet gaan steken in nadenken over de toekomst. Je hoeft geen grote stappen te zetten, maar het is wel goed als je jezelf kleine doelen stelt die je goed kunt verwezenlijken, zodat je langzaam verder kunt gaan.

66

Mensen die in deze fase blijven steken, zijn degenen die het jaren erna nog altijd hebben over 'die goeie ouwe tijd' en die niet over de toekomst willen na denken.

Ze hechten zozeer aan 'hoe het was' dat ze niet kunnen zien hoe ze anders zouden kunnen leven. Helaas kunnen wij niemands werk voor hem of haar doen; mensen moeten zelf verder wĂ­llen en kĂşnnen gaan. Voor mensen die in fase drie zijn blijven steken, is goede professionele hulp de beste oplossing.

Een vakantie na deze stormachtige periode kan de 'genezing' ook bevorderen, evenals nieuwe strijdperken betreden en kleine risico's nemen die je gegarandeerd aankunt. Als je in een scheiding verwikkeld bent of je partner verloren hebt, is dit de tijd waarin je voor het eerst alleen naar een etentje zou kunnen gaan, misschien een etentje met een paar goede vrienden zodat er, als het je te veel wordt, iemand is bij wie je even steun kunt zoeken.

Als je naar een andere stad verhuisd bent, zou je een paar nieuwe kennissen kunnen uitnodigen voor het eten of iets kunnen gaan doen in de buurt of op de school van je kinderen. Doe een paar kleine dingen om een begin te maken met de opbouw van je nieuwe wereld.

Een ander middel om de put uit te klimmen is je ogen dicht te doen en je voor te stellen hoe je leven er over twee jaar uit zal zien. Stel je voor dat je een toverstaf gekregen hebt en dat je een ideale dag voor jezelf kunt toveren. Je kunt die maken zoals je wilt.

Neem even de tijd om na te denken over waar je bent op die ideale dag en wat je dan aan het doen bent. Hoe voel je je nu het veranderingsproces voorbij is en je je helemaal thuis voelt in de nieuwe situatie? Ben je met iemand samen of ben je alleen? Probeer een beeld te krijgen van jezelf en van je relatie met de dingen om je heen. Blijf een paar ogenblikken in die magische sfeer en schrijf vervolgens op wat je gezien, gevoeld en gehoord hebt. Bijvoorbeeld: 'Ik wandel op een strand in de zon. Het is vroeg in de ochtend en het strand is helemaal leeg. Ik voel me goed en helder en ben alle kilo's die ik tijdens deze verandering was aangekomen weer kwijtgeraakt. Ik vind het eindelijk prettig alleen te leven en...'

67

Als je je 'visioen' hebt opgeschreven, lees je het een paar keer door en voeg je er alles aan toe wat je op deze ideale dag nog meer zou willen.

Kenmerkend onderwerp van verwarring

Voorgestelde affirmatie

Ben ik een goed mens?

Ik ben wie ik ben en mensen houden van me zoals ik ben.

Zal ik deze toestand ooit de worden?

Ik leer mezelf te vertrouwenbaas

Ik ben zo bang.

Er zijn mensen die me kunnen helpen

Waarom ben ik zo emotioneel?

Ik groei

Zal ik ooit nog iemand kunnen vertrouwen?

Ik leer van mezelf te houden

Belangrijkste mogelijkheid tot persoonlijke ontwikkeling: in aanraking komen met een diepere laag in jezelf en in jezelf meer mededogen en liefde zoeken voor jezelf en voor anderen.

Eigen aantekeningen over fase drie • Hoe ga je in perioden zoals deze gewoonlijk met je gevoelens om?

• Schrijf alles op wat je zou kunnen doen om het jezelf gemakkelijker te maken.

• Wat zou je vaker - en minder - moeten doen om in deze tijd gezond te blijven?

• Bedenk op zijn minst één ding dat je werkelijk goed zal doen en besluit om dat vandaag te gaan doen - een korte wandeling is misschien al genoeg.

68

• Maak een lijstje van de tien dingen die je het meest in jezelf waardeert (bijv. je gevoel voor humor).

• Maak een lijstje van twintig dingen die je echt graag doet (bijvoorbeeld een wandeling maken terwijl het regent).

Ga na wanneer je deze dingen voor het laatst gedaan hebt en zie of je het komend weekend iets leuks voor jezelf kunt regelen – dat heb je wel verdiend. Denk telkens als je je depressief of verloren voelt, aan de dingen die je in jezelf waardeert en die je graag doet: die dingen kan niemand je afnemen.

Ben je toe aan fase vier?

Zie je al licht aan het einde van de tunnel? Als het antwoord 'ja' is, kun je nu waarschijnlijk verder gaan. Ook al voel je je misschien nog een beetje down, je hebt nu je angsten onder ogen gezien en je kwaadheid en verdriet de ruimte gegeven. Je vragen, je twijfel aan jezelf en de angst dat je jezelf niet meer in de hand hebt, worden minder; daarvoor in de plaats komen een gevoel van optimisme en het vertrouwen dat het je wel zal lukken. Je accepteert dat je niet meer terug kunt en je hebt nu de kracht om verder te gaan.

69

7. Fase vier: het verleden loslaten

Soms valt een schaduw over het lichten neemt de zon uit mijn gezicht; de donkere plekken zijn vol pijn die eenzame ruimten voor heling zijn.

Op een gegeven moment zul je niet langer voortdurend aan het verleden willen denken, maar je aandacht op het scheppen van een nieuwe toekomst gaan richten. De rouw is voorbij en je weet dat woede en twijfel geen nut meer hebben. Je hoeft niet langer met je rug naar de toekomst te zitten; het is tijd om je om te draaien en vooruit te kijken.

Er is vaak veel moed voor nodig om aan fase vier te beginnen. In zekere zin is het namelijk wel prettig vast te houden aan het verleden, want welke gevoelens het ook oproept, het is in ieder geval vertrouwd. Ervoor kiezen het verleden los te laten, betekent automatisch accepteren dat je je op onbekend terrein moet begeven. Voor veel mensen betekent deze fase een grote doorbraak. De energie die erdoor vrijkomt, kun je nu gebruiken voor een ander doel; je gaat op zoek naar de kansen en de betere tijden die in het verschiet liggen.

Als je het verleden niet loslaat, zal er weinig energie zijn om een nieuwe situatie te creĂŤren. Vast blijven houden als het moment om verder te gaan eenmaal is aangebroken, kost namelijk enorm veel inspanning.

Als je even terugkijkt naar de tekening van de veranderingscurve zie je dat fase drie precies op de bodem van de put ligt. Als je daar eenmaal beland bent, heb je de keuze uit drie mogelijkheden: blijven proberen terug te gaan naar waar je vandaan bent gekomen, in de put blijven zitten of loslaten en tegen de andere wand omhoog krabbelen.

70

Je zou kunnen zeggen dat de curve van fase twee tot en met fase vier bedekt is met olie, waardoor je, als je probeert omhoog te klimmen, vaak weer net zo hard naar beneden zult glijden. In 'de put' blijven zitten als je werk daar eenmaal voorbij is, heeft geen zin, tenzij je meer van hetzelfde wilt. De weg van fase vier naar fase zeven is misschien nieuw voor je en een beetje steil, maar er zijn treden in de helling gehakt en je hebt alle kracht en vaardigheid die je nodig hebt om aan de klim te beginnen, als je daar eenmaal toe besloten hebt.

(In hoofdstuk 13 staat een vragenlijst over vaardigheden tijdens veranderingsprocessen; misschien heeft het zin daar nu even naar te kijken.)

Kenmerken van fase vier Voor de meeste mensen begint in deze fase de zon weer te schijnen voor het eerst sinds de storm is opgestoken. Ondanks een nog voortdurend gevoel van kwetsbaarheid is er, nu de beslissing om de toekomst tegemoet te gaan eenmaal genomen is, ook sprake van een toenemend gevoel van opwinding.

Anna was vijfenveertig toen haar laatste kind het huis uitging om te gaan studeren. Ze had de tien jaar daarvoor altijd parttime gewerkt, maar dat altijd beschouwd als iets 'erbij' - haar voornaamste rol was toch die van moeder.

Het eerste kerstfeest nadat alle kinderen waren uitgevlogen, was ze erg depressief en vroeg ze zich af waarom ze nog verder zou leven – er was toch niemand die haar nog nodig had. In maart van het jaar daarop, vertelde ze, werd ze 's morgens wakker met het gevoel dat er nog iets op haar te wachten lag. Ze had het gevoel alsof er een zware last van haar afgevallen was en begon weer in zichzelf te geloven. Ze begon een nieuwe carrière en is nu directeur van haar eigen bedrijf.

Iets anders dat gedurende deze periode veel voorkomt is de heenenweergaande beweging tussen de fasen - en die kan zo heftig zijn dat we dit de 'slinger-periode' noemen.

71

Je kunt je de ene dag geweldig voelen en de dag erop wakker worden met dezelfde vragen als in fase drie - en daar zit je dan weer.

De eerste keer dat dit gebeurt, kan het erg beangstigend zijn, omdat je dacht dat je 'er' nu overheen was. Maak je geen zorgen - dit hoort er allemaal bij.

Vergeet niet dat de nieuwe situatie nog erg breekbaar is en dat de oude nog een hoop kracht kan hebben. In combinatie met onze menselijke neiging ons tegen veranderingen te verzetten betekent dit dat we heel hard moeten werken om onszelf 'uit de put' te helpen.

Mariannes scheiding was zeer pijnlijk geweest, maar met de hulp van een paar vrienden had ze zichzelf weer een beetje kunnen herstellen. Ze vroeg zich ontelbare keren af of ze het zou redden, vooral na een periode waarin ze regelmatig hallucinaties had, waar ze overigens niemand iets over vertelde.

Op een avond lag ze alleen in haar flat op de bank. 'Het was donker en ik was zo bang, dat ik wist dat de dood gemakkelijker zou zijn dan dit', herinnerde ze zich. 'Ik lag daar een tijdje en hoopte dat er een beetje licht in de duisternis zou komen, toen ik van binnen een stem hoorde dat zei dat alles goed zou komen - en toen wist ik dat ik het zou redden,' Ze begon op en neer te lopen terwijl ze telkens opnieuw tegen zichzelf zei dat alles goed zou komen. Het was de eerste avond dat ze met een gevoel van optimisme ging slapen.

Toen ze echter de volgende morgen wakker werd, zag alles er heel anders uit. Ze was terug in de 'duisternis' en begon weer aan zichzelf te twijfelen. Later die dag voelde ze de hoop over de toekomst weer terugkomen, en deze keer duurde het iets langer voor ze weer terugviel. Deze keer was ze minder bang omdat ze wist dat ze, ook al ging ze 'kopje onder', toch weer boven zou komen.

Tijdens deze fase kun je soms even kort terugkeren naar fase drie of vooruitschieten naar fase vijf, maar het belangrijkste is toch het afscheid nemen van het verleden en een visie op de toekomst formuleren.

72

Omdat je wellicht nog geen duidelijk beeld hebt van die toekomst, kun je het gevoel hebben dat je in het luchtledige stapt - je moet de ene trapeze loslaten, terwijl de andere nog niet in zicht is. In veel opzichten is dat ook precies wat er gebeurt.

Het is dus belangrijk dat je duidelijke ideeën hebt over de richting die je op wilt gaan en dat je vastbesloten bent die te verwezenlijken.

We hebben eens een training gedaan met de medewerkers van de afdeling van een bepaald bedrijf die maar niet aan hun nieuwe chef konden wennen. Hun vorige chef had een volkomen andere stijl van leidinggeven gehad en ze hadden altijd met bijzonder veel plezier voor hem gewerkt. De nieuwe manager deed zijn uiterste best geaccepteerd te worden, maar ze hielden koppig vast aan vroeger.

Op de eerste dag van de training hielpen we hen in te zien dat ze het verleden moesten afsluiten; we organiseerden een soort ritueel waarbij ze alle positieve dingen uit de 'goeie ouwe tijd' konden vieren en tegelijk afscheid van die periode konden nemen.

De volgende dag lieten we hen hun blik op de toekomst richten: ze moesten zich een beeld vormen van hoe het zou zijn (voor henzelf én voor de rest van het bedrijf) als iedereen ‘aan boord' zou zijn en ze allemaal enthousiast aan het werk waren. Ze mochten alle dingen uit het verleden die ze maar wilden, meenemen naar de toekomst. Het belangrijkste voor deze groep was dat ze de bereidheid moest zien op te brengen eerst alles los te laten - en zich vervolgens om te draaien en vooruit te kijken.

We hebben in ons werk als organisatieadviseur gemerkt dat bijveranderingen in een organisatie van de medewerkers meestal verwacht wordt dat ze onmiddellijk met 'het nieuwe' beginnen en dat ze weinig tot geen tijd krijgen 'het oude' af te sluiten.

Er is nauwelijks gelegenheid om afscheid te nemen van en te 'rouwen 'om het verlies van hoe de dingen daarvoor waren. Er wordt van hen verwacht dat ze doorgaan alsof er niets gebeurd is. Ze 'moeten' niet zeuren en ze 'zouden' nu onderhand maar eens aan de nieuwe situatie gewend 'moeten' zijn.

73

Dit heeft tot gevolg dat er, ongezien, veel energie gaat zitten in het leren leven met het verlies in een periode waarin alles al op de nieuwe manier gedaan moet worden.

Wanneer er geen inzicht is in veranderingsprocessen en er ook niet over gepraat wordt, duurt het wennen aan nieuwe structuren, nieuwe bazen of nieuwe productieprocessen een stuk langer.

Hulp en steun In fase vier gebeuren er twee dingen tegelijkertijd, en je moet aan beide evenveel aandacht schenken. Ten eerste moet je doorgaan met het bewust loslaten van het verleden en ten tweede moet je je uitdrukkelijk voorbereiden op de toekomst.

Het is belangrijk vrienden en collega's te vragen of ze je kunnen helpen met het organiseren van kleine activiteiten die een goede kans van slagen hebben, die je een stapje verder helpen en die je een indruk geven hoe je nieuwe wereld eruit kan gaan zien. Dit kan ook een goede tijd zijn om specifieke adviezen over je nieuwe situatie te vragen aan mensen die daar verstand van hebben (zoals beroepskeuze-adviseurs, psychologen en dergelijke).

Mediteren of rustig stilzitten en je voorstellen hoe je leven er uit zal zien als 'dit' allemaal voorbij is, helpt ook om (aan de 'goede' kant) uit 'de put' te klimmen. Door na te denken over de ideale dag die je aan het eind van hoofdstuk 6 hebt beschreven (en die beschrijving misschien een beetje aan te passen aan je huidige situatie) en een gedetailleerde visie op je toekomst te formuleren –wat later in dit hoofdstuk nog aan bod komt - stop je energie in je toekomst. Je zult merken dat je daardoor wat losser tegenover de oude situatie komt te staan.

Praten met mensen die hetzelfde hebben doorgemaakt als jij, helpt ook. Praten over hoe het was en over hoe het nu gaat is een geweldige manier om afstand te nemen van de meer pijnlijke perioden van een ingrijpend veranderingsproces. Je zult langzaam aan het gevoel krijgen dat je weer macht over de situatie hebt, al is dat gevoel misschien voorlopig niet blijvend.

74

Als de verandering in je leven bestond uit het veranderen van baan, is dit een goede tijd om een soort mentor te zoeken, iemand met wie je je volgende stappen kunt overleggen.

Dat zou iemand kunnen zijn die veel ervaring heeft in het werk dat je nu doet of iemand die erg graag wil dat het je allemaal lukt.

Het zou natuurlijk helemaal prachtig zijn als beide kwaliteiten in die persoon verenigd zouden zijn!

Hoe nu verder?

Om het verleden werkelijk los te kunnen laten en door te kunnen gaan naar de volgende fase lijkt het noodzakelijk te zijn dat je er vertrouwen in hebt dat alles goed zal komen. Als je vertrouwen in jezelf hebt en werkelijk gelooft dat je alles hebt of zult kunnen vinden wat je nodig hebt om verder te gaan - zoals steun, aanmoediging, een positieve instelling en een paar realistische eerste stappen zul je waarschijnlijk vrij snel door deze fase heen rollen.

Om verder te kunnen gaan naar de volgende fase, het 'uittesten', moet het loslaten van het verleden hand in hand gaan met het uitstippelen van toekomstplannen, Paula had altijd gedacht dat mensen die van baan veranderden dat deden omdat ze eigenlijk ongelukkig waren, dus bleef ze zeven jaar lang zitten waar ze zat - ook al was het werk niet precies wat ze wilde, 'Ik dacht dat ik dankbaar moest zijn voor wat ik had en dat andere mensen zouden denken dat ik ontevreden was als ik van baan zou veranderen (en dat kon natuurlijk niet). Tijdens een grote reorganisatie op ons kantoor - een periode waarin ik me erg depressief voelde - pakte ik op een dag de krant om de personeelsadvertenties te bekijken. Ik was verrast dat er zoveel mogelijkheden waren voor iemand met mijn ervaring en besloot op een paar advertenties te reageren. Binnen acht weken had ik een nieuwe baan, een auto van de zaak en een hoger salaris. Als ik nu terug kijk, kan ik bijna niet geloven dat ik daar zo lang gebleven ben.'

Zoals zoveel mensen wist Paula niet hoeveel invloed haar oude denkbeelden op haar hadden.

75

Onze denkbeelden en onbewusteovertuigingen be誰nvloeden ons zonder dat we dat in de gaten hebben en vaak is er een schokkende gebeurtenis voor nodig om ons van die overtuigingen bewust te maken.

(In hoofdstuk 14 en 15 bekijken we hoe onze overtuigingen ontstaan, waartoe ze dienen en hoe we ze kunnen veranderen.)

Iets anders waardoor je dingen gemakkelijker kunt loslaten, is regelmatige lichaamsbeweging en regelmatige ontspanning.

Tijdens fase drie heb je het grootste deel van de tijd wellicht heel gespannen en verkrampt rondgelopen, met gebalde vuisten, verkrampte kaken, maagpijn of pijn onder in je rug. Waarschijnlijk had je vaker hoofdpijn dan normaal en had je last van stijve schouders en een stijve nek. Als er een grote verandering aan de gang is, zijn dergelijke pijnen en kwaaltjes niets uitzonderlijks.

Ontspanningsoefeningen en lichaamsbeweging zijn geweldige hulpmiddelen om de spanningen die je in die tijd in je lichaam hebt vastgehouden, los te laten. Als dergelijke lichamelijke spanningen niet worden opgelost, zal het je waarschijnlijk moeilijker vallen positief tegen de toekomst aan te kijken; je 'arme oude' lijf houdt je tegen.

Meer informatie over ontspanningstechnieken en lichaamsbeweging vind je in hoofdstuk 16.

We raden je aan nu een flinke wandeling te gaan maken, een spannend boek te lezen of een lekker warm bad te nemen - dat heb je wel verdiend!

Kijk of er, om jezelf verder op weg te helpen, mensen of dingen zijn die je moet loslaten om je last wat lichter te maken. Heb je oude brieven, oude foto's of oude kleren die je bewaard hebt en die je zou kunnen weggooien of weggeven? Zou een verhuizing of een nieuwe baan het gemakkelijker maken? Zou een andere auto de emotionele banden met het verleden misschien wat losser maken?

Nana is een vriendin van ons die de ene verandering na de andere heeft doorgemaakt; het heeft heel lang geduurd voor ze haar draaiweer een beetje gevonden had.

76

De laatste keer dat we haar zagen, zei ze: 'De hond is dood, mijn man is weg, en de kinderen zijn het huis uit. Ik heb nu geen stationcar meer nodig, dus heb ik een sportwagentje gekocht, alleen voor mezelf.

Dรกt is een opluchting! Heerlijk!'

Fase vier is een goede tijd om dingen te ondernemen die je gevoel van eigenwaarde weer op peil brengen.

Door de tijd in 'de put' kan daar een flinke knauw in gekomen zijn; vaak houden mensen aan het contact met de donkerder kanten van hun persoonlijkheid een negatief beeld van zichzelf over. Om 'de put' aan de andere kant weer uit te kunnen klimmen, is het belangrijk dat je weer leert wat enthousiasme, optimisme en zelfvertrouwen zijn.

Gerard was de eerste acht maanden nadat zijn vrouw bij hem was weggelopen meer dan twintig kilo aangekomen. Hij voelde zich lelijk en omdat hij dacht dat iedereen hem wel weerzinwekkend zou vinden, sloot hij zich op in huis en ging hij alleen maar naar buiten als het niet anders kon.

De dag waarop hij besloot zijn oude schoolfoto's weer eens te bekijken, had hij niet eens in de gaten wat een prachtig zomerweer het buiten was. Er waren veel foto's bij van sportevenementen; de foto's waar hij het meest van hield, waren die waarop hij de prijzen omhoog hield die hij had gewonnen met duiken. Hij was altijd een uitstekend zwemmer geweest, maar hij was nu niet trots meer op zijn lichaam.

'Tegenover me hing een spiegel en ik bleef maar van de foto's naar mijn eigen spiegelbeeld kijken; het was afschuwelijk. Op een-enveertigjarige leeftijd zag ik eruit als een dikke oude man. Ik begon mezelf af te vragen of ik misschien expres zoveel was aangekomen om vrouwen uit de buurt te houden, zodat ze me niet opnieuw zouden kunnen kwetsen.' Hij vertelde dat hij de rest van de dag langs de rivier was gaan wandelen en zich in zijn hoofd een duidelijk beeld had gevormd van hoe hij eruit wilde zien. Hij kwam tot de conclusie dat hij die beschermende laag niet langer nodig had; het was een te zware last.

77

Gerard ging meedoen aan een afslankcursus, plakte een oude foto van zichzelf op de badkamerspiegel en begon weer met zwemmen. Het laatste dat we van hem hoorden, is dat hij die twintig kilo weer kwijt was en dat hij een heel nieuw sociaal leven heeft opgebouwd.

Sommige mensen gaan op zoek naar nieuwe hobby's of herontdekken oude - ze voelen zich beter omdat ze dan creatief kunnen zijn en er weer iets uit hun handen komt. Anderen gaan joggen, wandelen, fietsen of zwemmen; ze zeggen dat lichaamsbeweging hen psychologisch en lichamelijk gezonder maakt (zie hoofdstuk16). Mensen noemen ook bijvoorbeeld aikido en tai-chi als manieren om hun gevoel van eigenwaarde terug te krijgen. Als je bereid bent de veiligheid van het bekende op te geven en de kansen op groei en ontwikkeling te zoeken - en die zĂ­jn er - kan dit een geweldige tijd zijn om jezelf en je leven te vernieuwen.

Loslaten en een visie op de toekomst formuleren Je zult merken dat de volgende oefening een goed hulpmiddel is om het proces van loslaten te voltooien. Ze bestaat uit twee delen: een afscheidsritueel om het verleden los te laten en het formuleren van een gedetailleerde toekomstvisie.

Deel een - het loslaten van het verleden en je aandacht weer op de toekomst richten is iets dat na verloop van tijd meestal vanzelf gebeurt. Het kan echter nuttig zijn het verleden af te sluiten met een afscheidsritueel en zo een einde te maken aan de 'slinger-periode'.

Het ritueel dat wij voorstellen, bestaat uit verschillende onderdelen.3 (Houd je dagboek of schrijfblok bij de hand.) Dit deel en ook het volgende deel van de oefening, het scheppen van een toekomstbeeld, zijn ook goed te gebruiken in (zelf)hulpgroepen voor mensen die in een veranderingsproces zitten,

3

GeĂŻnspireerd op het afscheidsritueel dat onze vriendin en collega Ginger Swain bedacht heeft.

78

1. Ga na wat je op dit moment precies wilt loslaten en schrijf op een stuk papier: 'Ik wil... loslaten.' Misschien wil je bevrijd worden van je angst voor alleen zijn, van het gevoel dat je te kort geschoten bent of van een relatie met iemand.

2. Doe je ogen dicht en denk terug aan hoe de persoon, de eigenschap of het voorwerp dat je nu loslaat, je in het verleden geholpen heeft. Spreek je dank daarvoor uit.

3. Neem een duidelijke beslissing om de persoon, de eigenschap of het voorwerp los te laten.

4. Lees wat je hebt opgeschreven hardop voor en verbrand het daarna. Door het geschrevene te verbranden wordt het in een nieuw soort energie getransformeerd.

5. Doe opnieuw je ogen dicht en roep het beeld op van de veiligste plaats die je je kunt voorstellen. Dat kan een warm strand, een geliefde kamer of een prachtig bos zijn. Neem een paar minuten de tijd om je te ontspannen en te genieten van deze veilige plek en weet dat je hier in je verbeelding altijd naar terug kunt keren als dat nodig is.

6. Schrijf in je dagboek de namen op van de mensen die in deze tijd het dichtst bij je staan. Misschien dat je na de volgende stap met hen wilt praten over wat je gedaan hebt.

Wees niet verbaasd als je na dit deel van de oefening overvallen wordt door een gevoel van intens verdriet en verlies. Je kunt ook het gevoel krijgen dat je in een enorm gat gevallen bent en je angstig afvragen hoe de kloof tussen het verleden en de toekomst kan worden overbrugd. Vergeet niet dat je altijd kunt terugkeren naar de veilige plaats die je bij stap 5 hierboven hebt opgeroepen; dat is een manier om je te ontspannen en de angst te laten wegebben.(In hoofdstuk 11 gaan we uitgebreider op dit proces van 'systematische desensibilisatie' in.)

79

Je hebt door dit ritueel uit te voeren meer werk verzet dan je misschien zou denken, en je moet, voor je verder gaat met het op de toekomst gerichte deel twee, jezelf de tijd geven om tot je door te laten dringen wat je gedaan hebt. Laat er op zijn minst een paar uur tussen zitten. Sommige mensen gaan tussen door een stuk wandelen, anderen willen liever eerst een nacht slapen voor ze verder gaan - in het laatste geval kan het de moeite waard zijn de ochtend erna je dromen op te schrijven.

Deel twee - Na het volbrengen van het afscheidsritueel is het tijd om heel precies te formuleren hoe je je nieuwe situatie wilt hebben. De bedoeling daarvan is dat je op die manier iets specifieks hebt om naar uit te kijken - iets dat je voor jezelf gecreĂŤerd hebt. Met een duidelijk toekomstbeeld ga je vanzelf zoeken naar mensen en situaties die je kunnen helpen dat te verwezenlijken. Zonder zo'n duidelijke visie boek je op zijn best toevallige resultaten en loop je zelfs de kans dat je weer houvast gaat zoeken bij het verleden.

Om je te helpen fase drie af te sluiten, hebben we je in het hoofdstuk hiervoor gevraagd je jouw ideale dag voor te stellen; dat was het eerste stapje op weg naar een toekomst zoals jij die graag zou willen.

Het is nu tijd voor de volgende stap - je moet nu veel duidelijker aangeven wat je precies wilt.

Doe een paar minuten je ogen dicht - sommige mensen vinden dit gemakkelijker met wat muziek op de achtergrond - en denk na over hoe je leven er over een jaar of twee uit zou zien als het precies zo kon worden als jij wilt. Neem vervolgens ongeveer tien minuten de tijd om na te denken over de vragen hieronder.

Als je over twee jaar alles precies zo zou kunnen hebben als je wilt: Hoe zie je er dan uit en hoe voel je je lichamelijk? Hoeveel weeg je?

Hoe fit ben je?

80

Hoe houd je je geest soepel? Wat ben je aan het leren?

Hoe ga je om met je gevoelens? Ben je bereid je gevoelens te uiten?

Hoe ziet je gevoelsleven eruit?

Wat zijn je inspiratiebronnen? Is dat je werk, de natuur, muziek?

Hoe is de relatie met je familieleden, vrienden en collega's?

Noem een paar dingen op die je onlangs gepresteerd hebt (over één of twee jaar). Zijn er dingen waar je trots op bent?

Welke 'dingen heb je om je heen? Hoe ziet je huis eruit? Je auto? Wat voor materiële zaken bezit je nog meer?

Zijn er dingen waar je een speciale belangstelling voor hebt? Heb je hobby's? Welke?

Hoe ziet jouw ideale werkdag eruit (over één of twee jaar)? Wat doe je voor werk? In wat voor omgeving werk je? Hoe is de relatie met je collega's? Hoe vind je het om daar te werken?

Neem even de tijd om je antwoorden in je dagboek of schrijfblok op te schrijven. Je zult er het meeste profijt (en nu het meeste plezier!) van hebben als je alles opschrijft alsof het al zo was.

Dat wil zeggen: stel je voor dat je nu één of twee jaar verder bent en je je leven van dat moment beschrijft. Gebruik de tegen-woordige tijd 'Ik ben...' en 'Ik heb...' en geen vormen met een 'toekomstige' betekenis als 'Ik wil...', 'Ik zal...' of 'Ik zou...' In de tegenwoordige tijd schrijven lijkt meer invloed te hebben op de verandering van je attitudes en zorgt ervoor dat je bij de verwezenlijking van je wensen efficiënter te werk kunt gaan.

Je zult zien dat het heel interessant is deze ideale dag te vergelijken met de dag die je aan het einde van fase drie beschreven hebt.

81

Je voelt je nu waarschijnlijk beter dan toen je nog in 'de put' zat en zult waarschijnlijk duidelijker kunnen aangeven hoe je ideale toekomst eruit ziet.

Neem je voor deze visie van tijd tot tijd nog eens door te lezen en er eventueel dingen in te veranderen. Deze 'selffulfilling prophecy' werkt veel beter als je hem blijft herzien dan wanneer je hem beschouwt als iets dat je maar één keer gezien hebt.

Kenmerkend onderwerp van verwarring

Voorgestelde affirmatie

Kan ik mezelf vertrouwen?

Heb ik genoeg moed?

Ik kan het wel. Het is me al eerder gelukt

Kan en weet ik de dingen die ik om nodig heb om verder te gaan?

Ik kan en weet genoeg en ik weet wat ik nog meer kan leren als dat moet.

Ben ik nu in staat verder te gaan?

Ik ben zover.

Pas ik daar wel?

Zullen ze me accepteren?

Ik accepteer mezelf. Ik weet dat er plaats voor mij is

Belangrijkste mogelijkheid tot persoonlijke ontwikkeling: je omdraaien naar de toekomst met optimisme en een nieuw gevoel van zelfvertrouwen.

Eigen aantekeningen over fase vier • Schrijf alles op waar je nog aan vasthoudt en wat je echt moet loslaten om verder te kunnen gaan. Wat deed je vroeger om ongewenste gedachten en gevoelens te kunnen loslaten?

• Aan wie kun je hulp vragen en wie ken je nog meer? Zijn daar mensen bij die je tegenhouden in je huidige ontwikkeling, mensen die je los moet laten? Als dat zo is, wie zijn dat dan? Wat zou je om 82

te beginnen kunnen doen om deze relaties te veranderen of te beëindigen? Is er iemand bij die je moet vergeven?

• Moet je nieuwe relaties aanknopen om verder te kunnen? Zo ja, met wie? Wat zou je om te beginnen kunnen doen om deze relaties op te bouwen?

• Zijn er andere dingen die je kunt doen om vooruit te komen? Heb je nog oude brieven en foto's die je los moet laten (of die je misschien op een veilige plaats moet opbergen)?

Ben je toe aan fase vijf?

Je zou nu het gevoel moeten hebben dat je het verleden hebt afgesloten en de toekomst met enthousiasme tegemoet moeten zien. Je krijgt weer zin aan het leven deel te nemen en je wilt anderen dolgraag je groeiende zelfstandigheid laten zien.

Je hebt misschien af en toe nog last van onzekerheid, maar dat gevoel kun je gemakkelijk aan en het duurt niet erg lang.

Je staat te trappelen om iets nieuws, iets anders te proberen; als je ’s morgens wakker wordt, kun je haast niet wachten om met de toekomst te beginnen!

83

8. Fase vijf: onderzoeken van je mogelijkheden

Stap voor stap of in één klap ik moet het nu gaan maken.

Het lukt me wel, dat wéét ik!

Ik schreeuw het van de daken.

Hoe verder het verleden van je af komt te staan en hoe groter je vertrouwen in de toekomst wordt, des te sterker wordt de drang het verleden definitief af te sluiten. Vasthouden aan vroeger kost veel energie. Als je de oude situatie loslaat, komt die energie vrij in de vorm van enthousiasme, optimisme en lichamelijke vitaliteit; je begint je te verheugen op de toekomst.

Nu die er wat lichter uit gaat zien en je ervan overtuigd raakt dat het je tenslotte tóch zal lukken, zul je steeds meer de behoefte voelen dóór te gaan met je leven en door anderen in je nieuwe hoedanigheid of rol geaccepteerd willen worden. Je krijgt zin je vleugels uit te slaan en te kijken of ze het houden. Wees niet verbaasd als je merkt dat je impulsiever bent dan ooit en dat je je hals over kop in elke situatie stort waarin je je mogelijkheden kunt verkennen en jezelf kunt bewijzen.

Deze testfase geeft je de gelegenheid de fundamenten onder je nieuwe situatie te verstevigen, zodat je je zelfverzekerder en optimistischer gaat voelen over de toekomst. Het is ook de tijd om wat grotere risico's te nemen dan tot nu toe - en om te genieten van de successen die je in je nieuwe wereld boekt.

Kenmerken van fase vijf Zoals de naam al zegt, is de testfase een periode waarin je nieuwe dingen wilt uitproberen. Elke dag voel je je energie meer terugkomen.

Het is een tijd van vallen en opstaan - van mislukkingen waardoor je weer even in een vorige fase terechtkomt en van successen die je 84

weer op weg helpen en je zelfvertrouwen vergroten. Hoe meer successen je in deze tijd boekt, hoe beter.

In zijn nieuwe baan moest Paul zelf zijn streef-omzet voor de komende maand vaststellen en die vervolgens met zijn baas bespreken. De avond v贸贸r de bespreking had hij zijn doelstellingen nog eens doorgekeken en de volgende dag legde hij ze trots aan zijn baas voor. Die was erg onder de indruk, maar hij vond ze wel wat hoog gegrepen. Hij ried Paul aan wat realistischer te zijn, maar die was er in zijn opwinding van overtuigd dat het hem zou lukken.

De eerste week haalde hij zijn doelstelling glansrijk en vrijdagmiddag bracht hij zelfs een fles champagne mee om dat met zijn collega's te vieren. De volgende week zat hij er net onder, maar hij was er zeker van dat hij dat aan het eind van de maand weer rechtgetrokken zou hebben. Het werd echter elke week moeilijker en tegen het einde van de eerste maand zat hij vijfentwintig procent onder zijn doelstelling. Hij was teleurgesteld en begon zich af te vragen of hij misschien bij zijn oude baas had moeten blijven. Gelukkig had zijn baas dit soort dingen al vaker zien gebeuren en wist hij dat het met nieuwe verkopers heel vaak zo ging. Hij complimenteerde Paul met zijn bereidheid risico's te nemen en zorgde er voor dat diens gevoel van eigenwaarde snel hersteld werd.

Het is in deze tijd van experimenteren en opbouwen van je zelfvertrouwen belangrijk dat je erop let wat voor uitwerking je energie en je activiteiten hebben op de mensen om je heen. In deze fasen komen mensen vaak nogal missionaris-achtig over en stralen ze iets onoverwinnelijks uit. Ze kunnen zelfs zo vol zijn van wat ze ontdekt hebben dat ze proberen iedereen over te halen hetzelfde te gaan doen! In de jaren zeventig gingen veel mensen allerlei cursussen volgen om. zichzelf en hun leven te veranderen: assertiviteitstrainingen, encountergroepen, gestalt, sensitiviteitstraininen, transcendente meditatie enzovoort. Vaak trachtten zulke mensen daarna anderen tot hun visie te bekeren of probeerden ze hen over te halen op zijn minst ook aan zo'n cursus mee te gaan doen.

85

Je kunt tijdens deze testfase het gevoel hebben dat je haast moet maken. Het lijkt alsof het de hoogste tijd is om verder te gaan met je leven, en je soms arrogante en bravoureachtige gedrag kan voor anderen wel eens te veel zijn. Het is belangrijk dat je je van dit, voor fase vijf zeer natuurlijke, gedrag bewust bent, zodat je gas kunt terugnemen als je merkt dat je doordraaft - of dat van anderen te horen krijgt.

Een ander kenmerk van deze fase is dat mensen soms zo vol zijn van hun 'nieuwe leven dat ze de verhoudingen enigszins uit het oog verliezen.

Onlangs waren we op een bijeenkomst van ongeveer zeventig organisatie-adviseurs; aan het begin ervan werd iedere deelnemer verzocht zich voor te stellen. Een van de aanwezigen, een zeer goede vriendin van ons, ging echter toen het haar beurt was, in plaats van haar naam te noemen rechtop staan, vouwde vervolgens haar handen onder haar dikke buik en zei, met een stralende glimlach op haar gezicht: 'Ik ben zwanger.'

Dit is een tijd waarin je de neiging kunt hebben je te gedragen zoals mensen in jouw situatie zich volgens jou behoren te gedragen. Mensen die onlangs gescheiden zijn, gaan doen wat ze denken dat alleenstaanden altijd doen - en een tijdlang vertonen ze dan overdreven, stereotiep 'alleenstaandengedrag'. Mensen die in een andere baan beginnen, zullen zich een tijdje helemaal met hun nieuwe rol vereenzelvigen. Iemand die zojuist mecanicien, sporttrainer of steward is geworden, zal in het begin bijna voortdurend zijn werkkleren of zijn uniform aanhebben, veel vakjargon gebruiken en zo veel mogelijk tijd met anderen op het werk 'rondhangen’ - allemaal dingen waardoor hij gaat voelen dat hij deel uitmaakt van die nieuwe wereld.

Dit alles is een belangrijk deel van het veranderingsproces - van nadenken over hoe je nieuwe situatie eruit zal zien, ga je over tot het daadwerkelijk beleven van die situatie.

86

Het kan een heel plezierige, speelse periode zijn, aangezien eventuele pijnlijke herinneringen nu voorgoed tot het verleden behoren en je aandacht nu duidelijk bij het heden is.

Wees echter niet verbaasd als je af en toe flitsen krijgt van 'hoe het vroeger was'; het kan een tijdje duren voor je echt helemaal in je nieuwe leven zit. Een laatste kenmerk van deze fase is dat de meeste mensen wat extraverter zijn dan normaal. Sommige mensen vinden het belangrijk dat anderen goed weten wie zij zijn, anderen hebben een grote behoefte te laten zien hoe capabel en competent ze zijn.

Sommigen storten zich in elke activiteit die op hun weg komt, terwijl anderen, omdat ze ergens bij willen horen, zich bij slechts een paar zorgvuldig gekozen groepen aansluiten.

Hulp en steun Een van de manieren waarop je jezelf nu het beste kunt helpen is duidelijk voor ogen houden waar je uit wilt komen na dit veranderingsproces en daar stap voor stap naar toe werken. In het begin heb je veel kleine succesjes nodig om je zelfvertrouwen op te bouwen iedere keer dat er iets mislukt omdat je een te groot risicogenomen hebt, loop je de kans weer terug te vallen in een vorige fase.

Andere mensen zijn vaak erg belangrijk voor je als je in deze fasezit.

Ze kunnen de rol van raadgever vervullen, je helpen bij het bekijken van de verschillende mogelijkheden en samen met jou 'nabeschouwingen' houden over wat er tot nu toe gebeurd is, zodat je zo veel mogelijk van elke fase leert. Dit kun je ook voor jezelf doen door een dagboek bij te houden en dat van tijd tot tijd door te lezen.

Mensen moeten vaak horen dat ze op het goede spoor zitten. Veelmensen vinden dat ze het meeste leren wanneer ze dingen uittesten en tijdens dat proces feedback krijgen van anderen.

Je zult waarschijnlijk het liefst omgaan met mensen die voor dezelfde dingen belangstelling hebben als jij en die dezelfde 'taal' spreken.

Mensen die gescheiden zijn, bijvoorbeeld, hebben vaak niet meer zoveel gemeen met hun getrouwde vrienden als voorheen en zoeken daarom vaker het gezelschap van hun ongetrouwde vrienden. Zo zullen ook mensen die hun man of vrouw verliezen anderen zoeken die in dezelfde situatie verkeren.

87

Als je een nieuwe baan gekregen hebt, zul je waarschijnlijk steun zoeken bij je nieuwe collega's - en je misschien minder op je gemak voelen bij je collega's van vroeger.

Hoe nu verder?

Bij het onderzoeken van de mogelijkheden - die van jezelf en die van de situatie - merk je vanzelf wat wel kan en wat niet. Als je dat eenmaal weet, kun je de dingen zó gaan doen dat de situatie zich ontwikkelt zoals jij graag wilt.

De volgende oefening is bedoeld om je een duidelijker idee te geven van de persoonlijke kwaliteiten die een rol spelen bij succes op je werk, in je studie of in het dagelijks leven. Het blijkt namelijk dat iedereen bij zichzelf bepaalde kwaliteiten kan vaststellen die een voorwaarde zijn voor zijn succes. Met deze oefening kun je de kwaliteiten ontdekken die kenmerkend zijn voor je eigen topprestaties.

• Denk om te beginnen terug aan drie gelegenheden waarbij je echt tevreden was over jezelf - gelegenheden waarbij je aan iets (mee)gewerkt hebt en waarbij je achteraf zeer voldaan was over jezelf en je prestaties. Dat kunnen gebeurtenissen zijn uit je schooltijd: succes van het sportteam waar je in speelde, examens, een rol in een toneelstuk. Of van je werk: het voltooien van een belangrijk project; een promotie. Het kunnen situaties uit je sociale leven of uit je gezinsleven zijn: het organiseren van een verrassing voor iemands verjaardag; een verhuizing waar je erg tevreden over bent; de ontmoeting met je ideale partner.

Kies drie situaties die echte hoogtepunten waren in je leven. Ze hoeven niet pas gebeurd te zijn, maar je moet je er wel genoeg van herinneren om het begin, het midden en het eind ervan gedetailleerd te kunnen beschrijven.

• Pak je schrijfblok of je dagboek en schrijf genoeg details op van alle drie de situaties om iemand anders een goed beeld te geven van wat er precies gebeurde.

88

Verhaal 1.

Verhaal 2.

Verhaal 3.

• Lees je verhalen nu nog eens door; haal er de kwaliteiten uit die ze met elkaar gemeen hebben en schrijf die op. Misschien heb je een vriend of vriendin die je daarbij kan helpen? Iedereen heeft unieke persoonlijke kwaliteiten die altijd medebepalend zijn voor zijn succes, bijvoorbeeld dat je altijd dingen goed voorbereidt; dat je altijd een duidelijk doel voor ogen hebt; dat je gestimuleerd wordt door je gevoel voor avontuur of doordat je van uitdagingen houdt; dat je vertrouwt op je creativiteit, of dat je de dingen altijd onder controle hebt.

Persoonlijke eigenschappen en kwaliteiten die een belangrijke rol spelen bij het behalen van succes: • Nu je weet wat die kwaliteiten zijn, kun je ervoor zorgen dat je daar, als je met iets nieuws begint, ook gebruik van maakt. Als je dat niet doet, zul je waarschijnlijk ook minder goede resultaten boeken.

Lees het lijstje nog eens door en geef met een kruisje aan welke eigenschappen en/of kwaliteiten je in je huidige situatie al gebruikt; schrijf erbij wat je zou kunnen doen om ze werkelijk optimaal te benutten.

Als je bijvoorbeeld in de drie verhalen die je hebt opgeschreven, gevonden hebt dat je altijd een goed beeld hebt van de situatie en je het gevoel hebt dat dat nu in dit veranderingsproces ook zo is, zou je je kunnen voornemen iedere morgen even over jouw beeld van de situatie na te denken en er zonodig iets in te veranderen.

89

Denk ook eens even na over hoe je de kwaliteiten uit het lijstje die je in je huidige situatie nog niet gebruikt, een plaats zou kunnen geven.

Als bijvoorbeeld 'avontuurlijkheid' in de beschreven situaties een zekere rol speelde, maar het huidige veranderingsproces tot nu toe nogal saai en eentonig is geweest, zou je eens moeten bedenken hoe je een deel van je energie aan iets 'avontuurlijks' zou kunnen besteden.

Als je weet welke van jouw speciale kwaliteiten belangrijk zijn om iets tot een succes te maken, zie je ook sneller wannéér je die kwaliteiten kunt inzetten. Je kent waarschijnlijk wel het verschijnsel dat je als iets eenmaal je aandacht getrokken heeft - een plaats, een auto, een gebeurtenis - je dat 'zomaar opeens' altijd en overal tegenkomt; je hoort erover praten, je leest erover in de krant of je ziet het opeens overal om je heen. Als je je van iets eenmaal bewuster bent dan normaal, krijg je daar een soort 'zesde zintuig' voor. Datzelfde geldt ook voor die 'succes-kwaliteiten’. Als je je er bewuster van bent, zie je ook beter hoe je ze een plaats kunt geven in alles wat je doet.

Naarmate je het einde van deze fase nadert, ga je je ontspannener voelen - dat is een teken dat de fase bijna voorbij is. Je krijgt zin om het rustiger aan te doen en eens na te denken over de diepere betekenis van wat je tot nu toe hebt doorgemaakt. Alles wat leidt tot beter overzicht en grondiger begrip kan je nu verder helpen. Eén mogelijkheid hiertoe is het lezen van boeken en artikelen die jouw specifieke veranderingsproces tot onderwerp hebben. In aanhangsel A is een lijst van boeken opgenomen waar je wellicht iets aan hebt.

Veel mensen vinden het in deze fase prettig te lezen over hoe anderen veranderingsprocessen als die van henzelf beleefd hebben. Omdat ze tot nu toe al hun energie nodig hadden om te overleven en ze zich vaak niet konden concentreren, zijn dit soms de eerste serieuze boeken die ze lezen sinds het begin van de verandering in hun leven.

90

Kenmerkend onderwerp van verwarring

Voorgestelde affirmatie

Vinden ze me echt aardig?

Respecteren ze me echt?

Mensen respecteren mij en vinden mij aardig.

Doe ik de dingen zo goed als ik kan?

Ik ben op de goede weg.

Is wat ik nu doe ook wat ik echt graag wil?

Ik bouw aan mijn toekomst.

Ik doe wat op dit moment het beste voor mij is.

Krijg ik respect voor wat ik doe?

Wat ik doe is respect waard.

Belangrijkste mogelijkheid tot persoonlijke ontwikkeling: versterken van je zelfvertrouwen en ervaring opdoen in je nieuwe wereld.

Eigen aantekeningen over fase vijf Denk aan andere kleine of grote veranderingen die je hebt doorgemaakt. Hoe heb je in die situaties je mogelijkheden onderzocht? Herinner je je waar je toen wel iets aan had en waaraan niet?

Welke dingen zou je meer of minder moeten doen om nu verder te komen?

Denk even aan de mensen bij wie je nu steun kunt zoeken aan wie kun je in deze fase het meeste hebben? Wie kunnen je helpen zoeken naar alternatieven, je waarschuwen wanneer je tĂŠ enthousiast wordt en je helpen optimistisch te blijven - en met wie kun je om jezelf lachen?

Ben je toe aan fase zes?

Heb je er behoefte aan eens rustig na te denken over alles wat er gebeurd is, zodat je de dingen in het juiste perspectief kunt gaan zien?

Je zult nu het gevoel hebben dat langzamerhand alles op zijn plaats valt. Je wilt graag weten wat dit experiment eigenlijk voor je betekend heeft en wat je ervan geleerd hebt.

91

9. Fase zes: zoeken naar zin en betekenis

Het is aan mij te groeien en te leven de geschenken te delen die ik kan geven mijzelf te zijn op mijn omzwervingen en onderweg naar huis rust te vinden.

Na de fasen van verwarring en onzekerheid groeit het verlangen naar structuur en een zekere stabiliteit. Het is de tijd waarin je behoefte krijgt na te denken over wat er tijdens het veranderingsproces allemaal met je gebeurd is.

In zijn boek Illusions zegt Richard Bach: 'Elk probleem brengt zijn eigen geschenk voor je mee.' Dit is een periode om afstand te nemen, uit de emotionele achtbaan te stappen en naar een dieper in-zicht te zoeken - misschien meer op spiritueel niveau - in wat de verandering en alles wat je hebt meegemaakt nu eigenlijk betekenen. Het is ook de tijd om nieuwe inzichten op te doen over jezelf, je rol in het leven en het menselijk leven in het algemeen.

De mensen met wie wij in onze trainingen werken, zeggen dat ze deze fase nodig hebben om een beetje gas terug te nemen, eens te kijken waar ze nu eigenlijk geweest zijn, waar ze nĂş zijn en waar ze heen willen. Het is de tijd om de parels van wijsheid die je op je reis gevonden hebt, uit te stallen en eens rustig te bekijken; de tijd om de vruchten te plukken van het doormaken van een grote verandering.

Het is de stilte na de storm, de tijd van 'genezing' na de 'gekte' van het twijfelen, het loslaten en het onderzoeken.

Je zult ook merken dat je wilt begrijpen wat er nu precies gebeurd is en waarom en dat je de rijkdom en de inzichten die deze ervaring je heeft opgeleverd, wilt ordenen. Nu zoeken naar de betekenis van alles wat je hebt meegemaakt maakt ook het nemen van beslissingen in verband met de toekomst en het bepalen van een persoonlijk levensdoel gemakkelijker.

92

Kenmerken van fase zes Waarschijnlijk heb je nu steeds vaker een gevoel van innerlijke vrede en komt er nog slechts af en toe een herinnering aan 'moeilijker tijden’ naar boven. Verreweg de meeste mensen hebben op dit punt van de curve het gevoel dat alles nu weer 'op zijn plaats' zit en dat alles goed zal komen, je zult gaan beseffen dat het alle moeite die het je gekost heeft, waard was; je zult je wijzer en 'heler' voelen, meer met beide benen op de grond staan en ook het gevoel hebben dat je meer macht hebt over je eigen leven dan eerst.

Naarmate je verlangen naar inzicht groeit, word je waarschijnlijk ook nieuwsgieriger naar de wereld om je heen, omdat je wilt weten wat je voor anderen kunt doen met alles wat je geleerd hebt en geworden bent. Het kan ook zijn dat je nu behoefte krijgt aan iemand die je kan helpen uitzoeken welke stappen je hierna moet zetten.

Een van de kenmerken van het begin van deze fase is dat mensen vaak minder actief zijn dan in fase vijf en meer tijd alleen doorbrengen; ze hebben behoefte aan introspectie en zijn op zoek naar een dieper antwoord op de vraag naar de zin van het leven. (In hoofdstuk 17 staat beschreven hoe je een (duidelijker) beeld kunt krijgen van jouw doel in het leven.)

In veel opzichten is fase zes de tijd waarin je, aangezien je nu kunt overzien wat er gebeurd is, voor het eerst begint te begrijpen wat de zin was van alle ontreddering. Je zult, ook al ben je nu vooral op je eigen innerlijk gericht, waarschijnlijk sterk het gevoel hebben dat je deel uitmaakt van 'de mensheid'. Het woord 'alleen' betekent nu niet 'eenzaam’, maar meer 'al-een'. Je weet nu dat het gevoel van isolement dat je je waarschijnlijk maar al te goed herinnert uit fase drie, alleen maar waar is op het fysieke vlak. Dit is ook de fase waarin je de behoefte kunt voelen anderen die hetzelfde proces doormaken, te helpen. Vaak willen mensen in deze fase met anderen delen wat ze op hun reis geleerd hebben.

Ex-alcoholisten helpen lotgenoten van hun ziekte af te komen; mensen die gescheiden zijn, helpen anderen door diezelfde ervaring heen te groeien; mensen die met succes van loopbaan veran93

derd zijn, helpen anderen hetzelfde te doen; mensen die net gepensioneerd zijn, stimuleren anderen al het mogelijke uit hun nieuwe vrijheid te halen en helpen hen uit 'de put' te klimmen.

Angela leed al een tijd aan kanker en was nu zover dat ze haar ziekte aanvaard had. Ze had het, ondanks de steun van medepatiĂŤnten, heel erg moeilijk gevonden deze vaak ongeneeslijke ziekte te accepteren en ze was maandenlang tussen de verschillende fasen van het veranderingsproces heen en weer geslingerd.

Toen ze begon te begrijpen wat haar ziekte eigenlijk voor haar betekende, besloot ze anderen te gaan helpen. Ze praatte met mensen die net te horen hadden gekregen dat ze kanker hadden, troostte hen en was er als ze haar nodig hadden. Ze zei dat het haar leven een geheel nieuwe zin had gegeven.

Sommige mensen schrijven boeken, toneelstukken, gedichten of muziek over wat ze hebben doorgemaakt om op die manier anderen die in dezelfde situatie verkeren, te helpen. Dat is een prachtige manier om de verandering in je leven te verwerken en erachter te komen wat er nu eigenlijk gebeurd is! Je hoeft heus niet meteen een bestseller te schrijven - je inzichten over wat je hebt doorgemaakt in je dagboek opschrijven is al genoeg.

Voor veel mensen is deze fase een gelegenheid een duidelijker beeld te krijgen van de zin van hun leven, hun relaties en hun werk.

Hulp en steun Je kunt in deze fase veel hebben aan een rustige vorm van meditatie, aan het genieten van een zonsopgang of zonsondergang of aan gewoon naar muziek luisteren. Sommige mensen vinden dit moeilijk, omdat onze samenleving zúlke sterke signalen uitzendt dat je bezig moet zijn en dingen moet 'doen' dat gewoon 'bij jezelfzijn’ al snel schuldgevoelens oproept.

94

Als dat ook voor jou geldt en je een goede reden nodig hebt om eens wat tijd voor jezelf uit te trekken, zeg dan tegen jezelf dat je dankzij deze rustige momenten de dingen die je mĂłet doen, veelbeter zult kunnen doen. Als stilzitten en niets doen toch niet jouw stijl is, kun je ook, om toch iets te doen dat goed voor je is in deze fase, de natuur in gaan. Maak een wandeling, ga naar het strand of naar een park, ga vissen, kanoĂŤn of een eind fietsen. Gebruik deze tijd in ieder geval om over jezelf en je leven na te denken.

We raden je aan telkens als je behoefte hebt aan dieper inzicht in je leven of aan duidelijker zicht op het doel ervan, buiten in de natuur te gaan wandelen, ver weg van het verkeer en het asfalt. Veel mensen moeten een belangrijk veranderingsproces doormaken teneinde weer in contact te komen met zichzelf en opnieuw te ontdekken wat het leven eigenlijk is.

Ook in deze fase is het bijhouden van een verslag van je gedachten en gevoelens een goede manier om voeling te houden met het proces dat innerlijk gaande is. Misschien bevalt het je zo goed dat je dit ook na afloop van het veranderingsproces blijft doen.

Hoe nu verder?

Nu is het moment aangebroken om, als je daar zin in hebt, een of andere cursus te gaan volgen waar je nieuwe dingen kunt leren en ook om je ervaringen met anderen te delen. Je kunt in deze tijd waarschijnlijk gemakkelijk nieuwe vrienden maken die met dezelfde dingen bezig zijn als jij.

Sommige mensen herontdekken oude hobby's en oude manieren om hun vrije tijd te besteden of beginnen voor het eerst aan iets dat ze altijd al hadden willen doen. Het kan ook zijn dat je oude vrienden weer eens op wilt zoeken en dat je weer zin krijgt om te leven en te spelen en het leven minder serieus te nemen. EĂŠn ding is zeker: je zult nu, op weg naar de volgende fase, 'Integratie', steeds meer innerlijke rust vinden.

95

Kenmerkend onderwerp van verwarring Kan ik echt iets voor anderen betekenen?

Voorgestelde affirmatie Wat ik te geven heb is kostbaar en waardevol.

Zal ik alles snel genoeg kunnen leren?

Ik heb tijd genoeg en ik leer elke dag bij

Wat wil ik nu gaan doen?

Ik zal vinden wat ik zoek.

Ben ik hier echt op mijn plaats?

Ik word gerespecteerd en ik hoor hier.

Belangrijkste mogelijkheid tot persoonlijke ontwikkeling: begrijpen hoe veranderingen en veranderingsprocessen je helpen in je ontwikkeling en je in contact brengen met de diepere zin van je leven.

Eigen aantekeningen over fase zes • Wat vind je, als je terugkijkt naar hoe je je door deze fase van het veranderingsproces hebt heengeslagen, echt goed van jezelf? Wat waardeer je het meest in jezelf?

• Wat vind je, als je naar je leven in het algemeen kijkt, echt fijn aan het feit dat jij bent die je bent?

• Wat betekent zó veel voor je dat je er voor zou willen vechten.

• Is er iets dat je moet toevoegen of veranderen aan de toekomst visie die je in fase vier voor jezelf geschreven hebt?

• Wat moet je nu doen om ervoor te zorgen dat je visie werkelijkheid wordt?

Maak een lijst van de specifieke stappen die je moet gaan zetten en van de gewoonten die je moet veranderen of aanleren. Wat kun je daar vandaag nog aan doen?

96

Ben je toe aan fase zeven?

Als je het gevoel hebt dat je echt goed weet wat je doorgemaakt hebt, er met anderen over hebt kunnen praten en een goed inzicht hebt in de betekenis ervan, ben je klaar om verder te gaan. Je hebt nu waarschijnlijk een gevoel van innerlijke rust en een steeds duidelijker beeld van het heden en van de toekomst.

97

10. Fase zeven: integratie

Eindelijk ben ik weer thuisgekomen, voorbij is de storm van veranderingen ik zal blijven zoeken maar dit kostbare moment van rust zal ik koesteren.

Naarmate je je weer meer met het leven verbonden gaat voelen, ga je duidelijker zien dat alles wat er gebeurd is wel degelijk zin heeft gehad, en zie je ook hoe het je gebracht heeft waar je nu bent. 'Integratie' is eigenlijk het laatste 'loslaten'; het is de tijd om alles wat er gebeurd is helemaal te accepteren en dan verder te gaan met het leven dat nu voor je ligt.

Je zult de verandering nu langzamerhand gaan zien als iets dat achter je ligt. Je denkt er niet meer iedere dag aan; ze is deel gaan uitmaken van je levenservaring.

Deze fase is van cruciaal belang voor het hele veranderingsproces, omdat ze je de kans biedt alles samen te brengen en deze periode in je leven definitief af te sluiten. Je kunt nu alle kennis en ervaring die je op je reis hebt verzameld en de inzichten die je in fase zes hebt opgedaan, gebruiken voor je leven van vandaag en morgen. Door integratie van wat je geleerd hebt word je sterker en bewuster, en ben je beter toegerust voor het ten volle beleven van ieder moment van je leven.

Het is ook de tijd om eens even helemaal uit te rusten en ervan te genieten dat je je goed voelt. Hoewel deze fase in veel opzichten de 'laatste' is, is het ook de fase v贸贸r de volgende verandering!

Kenmerken van fase zeven Je zult niet langer het gevoel van innerlijke strijd hebben dat bijna alle voorgaande fasen kenmerkte en ook steeds minder vaak denken aan wat er gebeurd is - er komt een zekere afstand.

98

Als je eenmaal hebt ingezien dat het elk moment waard is geweest ook al heb je daar af en toe wel anders over gedacht - zul je 'het' soms dagen- of zelfs wekenlang gewoon vergeten.

Nu er een gevoel van vrede en zin in de plaats is gekomen van de onzekerheid van de afgelopen tijd, zul je vast en zeker verder willen gaan met je leven. Je bent zover dat je het verleden achter je kunt laten en iets kunt gaan doen - misschien op een heel ander terrein dan v贸贸r de verandering. Of misschien voel je je gewoon' ouder en wijzer' en sta je open voor alles wat er op je pad komt. Je hebt, wat je ook kiest, een gevoel van evenwicht en harmonie; zulke momenten heb je misschien de hele periode al wel gehad, maar nu duren ze langer en zijn ze er ook als je gewoon aan het werk bent of wat dan ook doet.

Je zult je in gezelschap weer veel zelfverzekerder en prettiger voelen - en soms, als je denkt dat mensen er iets aan hebben, over je ervaring praten. Als je onlangs getrouwd bent, zul je je nu op je gemak voelen bij je partner; als je gescheiden bent, zul je je nu prettig voelen in je eentje of aan een nieuwe relatie beginnen; als je van baan veranderd bent, zul je er zekerder van zijn dat je kunt wat er van je verwacht wordt; als je met pensioen bent gegaan, zul je je niet langer afvragen wat je nu met jezelf aan moet en waarschijnlijk nauwelijks kunnen begrijpen hoe je ooit tijd gehad hebt om te werken; als je iemand verloren hebt die je dierbaar was, zul je de herinnering aan hem of haar koesteren, maar meer in het hier en nu leven.

Jacques en Sara hadden beiden binnen twee maanden hun laatst overgebleven ouder verloren (hij zijn moeder, zij haar vader).

Het was voor beiden een moeilijke tijd: ze moesten met hun verlies leren leven en tegelijkertijd allerlei dingen uitzoeken over het verkopen van de huizen enzovoort. 'Het waren twee moeilijke jaren, maar we hebben veel over onszelf en over elkaar geleerd. We voelen ons allebei veel volwassener en zijn tegelijkertijd speelser geworden - we tillen minder zwaar aan het leven. Niet dat we hen niet missen, maar we moeten nu weer vooruit kijken. We nemen binnenkort zelfs vier weken vrij om een flinke reis te maken. We hebben echt het gevoel dat we dat wel verdiend hebben!'

99

Het is belangrijk dat je in dit stadium het proces van verandering als beëindigd beschouwt. Verder is het óók belangrijk dat je je niet laat inpakken door de illusie dat de situatie nu voor altijd stabiel zal blijven. Misschien wel voor een tijdje, maar de natuur zorgt ervoor dat niet alles tegelijk gebeurt en het is - als je je wilt blijven ontwikkelen - waarschijnlijk een goed idee eraan te wennen dat ook dit maar een fase is. Deze rustiger tijd is weliswaar van wezenlijk belang voor het helemaal afronden van het huidige veranderingsproces, maar tegelijkertijd is het waarschijnlijk niet meer dan een adempauze vóór de volgende grote verandering.

Dat wil natuurlijk niet zeggen dat je er nu meteen op uit moet trekken om een nieuwe verandering op gang te brengen. Doe het een tijdje rustig aan en geniet van het gevoel van voldoening dat je nu hebt. Het kan wel twee of drie jaar duren voor je behoefte krijgt aan een nieuwe reis - en voor het zover is, moet je eerst je nieuwe situatie eens goed verkennen.

Leren is in deze fase een feest, je doet de ene ontdekking na de andere - sommige klein, sommige groot, maar zelden pijnlijk. Het is als het zaadje dat na een strenge winter eindelijk ontkiemd is, zijn weg naar het licht gevonden heeft en nu tot bloei komt. Nu geniet de bloem van de warmte van de zon, kijkt naar de bijen en ontdekt hoe ze zelfs op natte en winderige dagen fris en gezond kan blijven.

Je emotionele onrust zal nu voorbij zijn, je hebt weer macht over de situatie en je bent niet bang voor het komen en gaan van vreugde en verdriet. Je begrijpt de waarde van je stemmingen en ziet dat ze je helpen de rijkdom van ieder moment op waarde te schatten; ze hebben hun eigen functie.

Hulp en steun Dit is een tijd om bestaande relaties te verdiepen en nieuwe relaties aan te knopen. Het is een tijd om te je ontspannen en van elke dag te genieten zoals die komt.

100

De mensen om je heen blijven waardevolle bondgenoten, en je zult merken dat je niet langer afhankelijk bent van hun goedkeuring. Je houdt van hen om wie ze zijn, of ze de wereld nu op dezelfde manier zien als jij of niet. Je bent zelfverzekerder en zelfstandiger geworden.

Je zult iedere nieuwe uitdaging open en met een gevoel van nieuwsgierigheid tegemoet treden. Mensen zullen een bron van inspiratie vormen en je zult veel beter dan vroeger kunnen luisteren naar wat ze te vertellen hebben, omdat de stemmen binnenin je nu tot rust gekomen zijn.

Je zult merken dat dagelijkse ontspanningsoefeningen en lichaamsbeweging je goed doen. Het is tijd om onbevangen plezier te maken en te spelen. Je littekens zijn het bewijs dat je een groot avontuur achter de rug hebt; ze zijn nu echter allemaal genezen en je voelt je trots en voldaan.

Chris, vader van twee kinderen, was pas drieĂŤnveertig toen hij een zware hartaanval kreeg. Aanvankelijk kon hij het niet geloven en dacht hij dat het allemaal een vreselijke nachtmerrie was. Daarna werd hij steeds kwader - 'waarom moet dat mij overkomen?' Hij kende andere mensen die veel meer wogen dan hij en twee keer zoveel rookten!

Toen hij ging beseffen hoeveel gewoonten hij moest afzweren of veranderen, werd hij diep wanhopig - zou het leven op die manier nog wel de moeite waard zijn? Na een tijdje begon hij vraagtekens te zetten bij zijn prioriteiten en zijn overtuigingen en de maanden erop kwam hij geleidelijk aan tot de conclusie dat hij de noodzakelijke veranderingen wel aankon.

Hij begon te lezen, experimenteerde in de keuken met andere manieren van koken en ging elke dag een paar kilometer wandelen. Langzaam aan ging hij beseffen hoeveel geluk hij had gehad; hij had een' tweede kans' gekregen.

'Ik beschouw niets meer als vanzelfsprekend; de zonsopgang en de zonsondergang, de wisseling van de seizoenen - alles is een wonder.

Mijn leven heeft een andere zin gekregen en ik word niet meer voort-

101

gedreven door mijn verlangen hoger op de maatschappelijke ladder te klimmen. Eigenlijk heb ik mijn kinderen nauwelijks zien opgroeien, dus ik werk tegenwoordig nog maar zelden over en mijn weekenden zijn helemaal voor mijn gezin. Iedere dag is een nieuw avontuur en ik ben heel dankbaar dat ik de kans heb gekregen schoon schip te maken voor het te laat was. Tot mijn verrassing doe ik het op mijn werk nu beter dan vroeger; het lijkt alsof ik meer kan doen in minder tijd, gek hè?

Ik weet niet wat de toekomst brengen zal, maar ik weet wel dat ik op mijn vijftigste gezonder zal zijn dan ik op mijn veertigste was. Waarschijnlijk ben ik nu al gezonder dan toen, en dat in anderhalf jaar.

Ik denk dat ik een geluksvogel ben - ik ben op tijd wakker gemaakt.'

Hoe nu verder?

Dit is een goede gelegenheid om nog één keer te kijken naar wat je in de fasen van dit veranderingsproces geleerd hebt en wat die dingen voor je toekomst betekenen.

• Ga eens na wat deze verandering je heeft opgeleverd. Wat is daarvan het belangrijkste, wat neem je de rest van je leven mee? Een groter verantwoordelijkheidsgevoel? Grotere zelfkennis? Persoonlijke vrijheid?

• Is er bij de dingen die je nu doet of de manieren waarop je dingen doet, iets dat je zonder dit proces van verandering niet (zo)gedaan zou hebben?

• Wat zou iemand die jou jaren niet gezien had, een goede vriend of een familielid, zeggen als hij je nu zou tegenkomen? 'Wat ben jij veranderd, je bent veel...'?

• Zoek ten slotte een paar kleurpotloden en geef met woorden, tekeningen en kleuren je levensweg weer - waar je was en waar je naar op weg bent. Als je zin hebt, zou je een groot stuk papier kunnen pakken en een poster kunnen maken. Maak je niet druk over je artistieke capaciteiten; het is voor jezelf en het gaat erom dat je het leuk vindt om te doen!

102

Voorgestelde affirmaties Ik ben zelf verantwoordelijk voor mijn keuzen.

Aan sommige dingen die ik geleerd heb, kunnen anderen ook iets hebben.

Ik ben klaar voor de volgende uitdaging die me te wachten staat.

Ik ben waar ik moet zijn.

Belangrijkste mogelijkheid tot persoonlijke ontwikkeling: zie wat de diepere zin van alles is en zie in hoeveel moed het kost om de grenzen van het veilige en bekende te overschrijden.

Ben je toe aan...?

Je zult je nu meer dan ooit in het hier en nu voelen en een heel duidelijk beeld hebben van waar je nu naar op weg bent. De toekomst ziet er stralend uit en je bent vol enthousiasme over het leven.

Je voelt dat het tijd is om je horizon te verbreden en je bent niet bang voor het nemen van risico's, omdat je je heel zeker van jezelf voelt.

Je weet dat je uit moet kijken dat je niet te zeer met jezelf ingenomen raakt in deze fase en je blijft energie in je toekomstvisie steken.

Over een tijd, wanneer je het gevoel hebt dat je je niet verder ontwikkelt of dat je toe bent aan een nieuwe uitdaging, zul je keuzen moeten maken over toekomstige veranderingen, maar neem nu de tijd om van het leven te genieten.

103

Veel gestelde vragen over de veranderingscurve Kan ik fase drie overslaan?

Dit is waarschijnlijk een van de vragen die het meest gesteld worden, en het antwoord erop is: 'Ja, maar...' Diegenen die' de put' vermijden, komen meestal vast te zitten in de fase ervoor, die van relativeren en ontkennen. Ook als je fase drie niet ontloopt, maar wel probeert er zo snel mogelijk doorheen te 'racen, zul je merken dat in een volgend veranderingsproces deze fase des te moeilijker is. Er zijn nu eenmaal vragen over het leven en de zin ervan en over hoe we met de donkere kanten van ons karakter moeten omgaan - waar we ons vroeg of laat toch mee moeten bezighouden. Als jedeze inderdaad moeilijke fase tijdens het ene veranderingsproces overslaat, is ze een volgende keer dubbel zo zwaar. Zoals al gezegd in hoofdstuk 3 hangt de intensiteit waarmee je fase drie beleeft, af van een aantal factoren: in hoeverre je door de verandering overvallen wordt; je levensfase; het aantal veranderingen dat je tegelijkertijd doormaakt. Voor sommige mensen zal fase drie relatief kort duren, terwijl anderen zich die tijd hun hele leven zullen blijven herinneren. We raden je, hoe dan ook, af deze fase over te slaan; de twijfel aan en de strijd met jezelf kan je veel wijsheid en een groter gevoel van eigenwaarde opleveren.

Kun je alle zeven fasen in een paar dagen doorlopen? Dat kan inderdaad, en in het geval van kleine veranderingen gebeurt dat ook. Je kunt de hele curve zelfs binnen een paar uur doorlopen, bijvoorbeeld wanneer je je autosleutels in de auto laat liggen en het portier dichtgooit, je portemonnaie verliest of, op het vliegveld, je koffers niet op de bagageband verschijnen! Bij een grote verandering in je leven zal het aanpassingsproces echter aanzienlijk langer duren. Sommige mensen heb-

104

ben ons verteld dat ze soms binnen een paar dagen door de eerste fasen heen waren, maar dan nog maanden met de overblijvende fasen bezig bleven.

Moet ik altijd alle fasen doormaken?

Het is niet waarschijnlijk dat je erin slaagt een van de fasen over te slaan, maar dat hoeft niet te betekenen dat je alle fasen ook altijd in lineaire volgorde doorloopt. Het kan ook zijn dat je één fase heel erg intens beleeft en je nauwelijks bewust bent van de andere - dat zal opnieuw afhangen van hoe je eerdere veranderingsprocessen verwerkt hebt én van de in hoofdstuk 3 beschreven factoren.

Wat is het beste dat ik kan doen om mezelf door het proces van verandering heen te helpen?

Het beste dat je misschien kunt doen om een aanpassingsperiode gemakkelijker te maken, is ervoor zorgen dat je genoeg mensen kent bij wie je steun kunt zoeken - en de moed opbrengen dat ook te doen. Veel mensen proberen het alléén te doen als ze in de war of verdrietig zijn; wat je doormaakt is soms echter veel minder beangstigend als je erover kunt praten met een goede vriend of vriendin. Zelfs van nature introverte mensen vinden dat moeilijke tijden wat minder moeilijk worden als ze iemand kunnen opzoeken die om hen geeft en naar hen wil luisteren.

Aandacht voor je lichamelijke gezondheid kan ook veel verschil maken voor hoe je een ingrijpende verandering beleeft.

Vooral tijdens fase drie en vier is het goed om voor regelmatige lichaamsbeweging en ontspanning te zorgen, én te letten op wat je eet.

Hoe kan ik iemand die in fase drie vast zit, het beste helpen?

105

Je kunt beginnen met uit te zoeken of de persoon in kwestie echt 'vast zit' of dat hij gewoon erg met zichzelf bezig is (tip: lees de beschrijving in hoofdstuk 6 even door). Er bestaan geen toverformules voor zulke gevallen; mensen gaan pas verder als ze daaraan toe zijn en sommigen blijven zelfs jaren in 'de put' steken.

Iemand die echt vast zit en die ook na een paar maanden alleen nog maar de negatieve kanten van de situatie ziet, zou je kunnen helpen met het stellen van de volgende vier vragen: • wat is het directe probleem en wat kun je daar nu aandoen?

• wat zal er volgens jou gebeuren als alles zo doorgaat zoals nu?

• zou je de dingen op een andere manier kunnen benaderen?

• als iemand je een toverstokje zou geven waarmee je jouw volmaakte toekomst zou kunnen toveren, hoe zou die toekomst er dan uitzien?

Je kunt deze vragen het beste in de aangegeven volgorde stellen, omdat de aandacht van de betrokkene op die manier eerst gericht wordt op wat bekend en vertrouwd is, en hem vervolgens met zachte hand verleiden tot een creatievere kijk op de zaak. Wees niet verbaasd als de antwoorden aanvankelijk een beetje verward of zelfs banaal zijn. Het belangrijkste is dat hij door deze vragen gaat nadenken over mogelijke alternatieven. Het helpt al enorm als je met oprechte belangstelling naar de antwoorden luistert.

Wat moet ik doen als er meerdere dingen tegelijk veranderen in mijn leven?

Heel vaak is daar inderdaad sprake van, aangezien de ene verandering vaak ook andere meebrengt. Het komt vrij vaak voor dat mensen verschillende veranderingsprocessen tegelijk doormaken en het gevoel hebben dat die allemaal door elkaar lopen.

106

Aparte curven tekenen voor iedere verandering en kijken waar je je op elke curve bevindt (zie tekening) kan deze tijd een stuk gemakkelijker maken. Je kunt bijvoorbeeld in fase twee zitten wat je nieuwe baan betreft, in fase vier wat betreft je nieuwe huis en de nieuwe buurt en op de bodem van 'de put' - fase drie - wat je nieuwe relatie betreft - en je afvragen of dat nu echt nodig is tegelijk met al die andere veranderingen in je leven!

Kan ik vanuit fase vier of vijf terugvallen in fase drie?

Ja, dat kan en bij veel mensen gebeurt dat ook. Om die reden hebben we die fase de 'slinger-periode' genoemd. Het komt heel vaak voor dat mensen denken dat ze alle ellende nu wel gehad hebben en dat er dan wĂŠĂŠr iets vervelends naar boven komt. Fase vier is een tijd van genezing en vergeving, en vaak sta je dan nog met twee voeten in beide werelden. Je hebt besloten om 'de put' uit te klimmen, maar er valt kennelijk toch nog het een en ander te repareren en af te maken in de situatie die je achter je laat. Je hebt veel energie geĂŻnvesteerd in de oude situatie, dus die laat jou niet zonder strijd gaan.

In fase vijf kun je na een tegenslag in je 'nieuwe wereld' soms weer in 'de put' belanden. Misschien moet je nog wat

107

harder werken voor je echt verder kunt gaan op je nieuwe weg.

Wat zijn de belangrijkste dingen waar ik aan moet denken als ik middenin wĂŠĂŠr een andere verandering zit?

Dat is een ingewikkelde vraag. Dit boek geeft allerlei verschillende, vooral praktische suggesties om door een veranderingsproces heen te komen, maar deze vraag kan nu misschien het beste op filosofisch niveau beantwoord worden.

Wanneer mensen geconfronteerd worden met een ingrijpende verandering in hun leven, verliezen ze vaak het zicht op het grote geheel - het gevoel dat hun bestaan een doel heeft. Dat kan leiden tot gevoelens van machteloosheid en wanhoop, en tot niet meer willen leven en leren.Voor ogen houden dat datgene wat er gebeurt noch toevallig, noch willekeurig is als je naar je leven in zijn geheel kijkt, is de beste manier om zo veel mogelijk te leren van wat je nu overkomt. Neem de houding van een ontdekkingsreiziger of avonturier aan en leg de rol van 'onschuldig slachtoffer' af. Je ontkomt er niet aan van tijd tot tijd alles waar je in gelooft in twijfel te trekken; ook dat is een belangrijk deel van de reis, een deel dat je niet moet overhaasten of te licht moet opnemen. Als je iedere stap van de weg onvoorwaardelijk van jezelf houdt, kan een belangrijk veranderingsproces in het 'ontdekken van een schat' veranderen - al kan die schat soms vreemd vermomd zijn.

108

Een gezin met twee kinderen Tessa en Ralph hadden drie kinderen, twee jongens van tien, een tweeling, en een meisje, Femke. De zomer waarin Femke acht zou worden, begon ze te klagen dat ze steeds zo moe was; ze werd minder ondeugend en deed niet meer mee met de wilde spelletjes van haar broertjes. In het begin maakten haar ouders zich niet al te veel zorgen, maar toen ze af en toe ook begon te klagen over pijn, nam Tessa haar mee naar de dokter.

Niet lang daarna bleek uit de bloedproeven dat Femke leukemie had. Toen Tessa en Ralph het slechte nieuws hoorden, konden ze elkaar alleen maar ongelovig aanstaren. Vervolgens vroeg Ralph, ervan overtuigd dat er een fout was gemaakt, de dokter te controleren of het bloed niet op een of andere manier verwisseld was geraakt met dat van iemand anders - dat bleek echter niet het geval.

De eerste paar maanden hadden ze het gevoel alsof ze geen eigen wil meer hadden; alles leek onwerkelijk. 'We dachten dat alles prima ging. Als mensen ons vroegen hoe het ermee was, zeiden we: "Goed, alles gaat uitstekend." ' Af en toe waren ze zich er allebei van bewust dat ze zich erg verdrietig voelden, maar omdat ze vonden dat ze sterk moesten zijn tegenover elkaar, lieten ze dat niet zien.

Gesterkt door de gedachte dat er tegenwoordig veel kinderen van dit soort kanker genezen, gingen Tessa en Ralph ondertussen door alsof er niets aan de hand was. Ze hadden besloten de jongens niet te vertellen hoe ziek Femke werkelijk was en zeiden tegen haar steeds dat ze snel beter zou worden. Tessa vertelt wat er daarna gebeurde: 'We hadden een geweldige zomervakantie dat jaar. We hielden er geen moment rekening mee dat het de laatste vakantie met ons hele gezin zou kunnen zijn. Femkes gezondheid ging

109

achteruit, maar dat wilden we niet accepteren en we bleven elkaar ervan overtuigen dat er ook tekenen waren dat het beter met haar ging. De winter erop lag ze het grootste deel van de dag in bed, maar nóg deden we alsof ze beter aan het worden was. Voor geen goud ter wereld zouden we toegeven dat dat niet zo was. Toen vertelde de dokter dat Femke niet lang meer te leven had - één, hooguit twee maanden. Het was verschrikkelijk. Toen we die avond naar bed gingen waren we vreselijk kwaad op God dat Hij ons dit aandeed. Het was niet eerlijk; ze waszo klein en kwetsbaar en ze had nog maar zo kort geleefd. We boden Hem zelfs ons eigen leven aan in ruil van dat van haar. ‘Waarom, waarom, waarom?' Dat was het enige dat we ons nog afvroegen. De weken er na waren afschuwelijk. We probeerden ons goed te houden, maar van binnen waren we alletwee gebroken en als de kinderen in bed lagen, konden we onze tranen niet meer bedwingen. Daarna kwam de kwaadheid - op de artsen, de behandeling en op de dood omdat die ons ons kleine meisje af wilde pakken.

Wat onze relatie betreft - we ontdekten dat we ons, als we probeerden elkaar te beschermen, alle twee wanhopig eenzaam voelden. Pas toen we onze gevoelens begonnen te uiten, konden we elkaar helpen - en dat gaf een enorm sterke band!

We hadden ons in de vijftien jaar dat we bij elkaar waren, waarschijnlijk nog nooit zo diep met elkaar verbonden gevoeld.

Femke stierf in het begin van de lente - het was een prachtige dag, met schitterende wolken. De lucht was heerlijk fris en de bloesems hadden een geur die niet van deze wereld was die geur hebben we daarna nog maar één keer geroken, precies twee jaar na haar sterfdag.

Op de begrafenis hebben we veel gehuild, ook de jongens -

110

omdat ze onze tranen zagen, konden zij ook gemakkelijker huilen. Na Femkes dood maakten ze een paar moeilijke maanden door, maar ze hielpen elkaar en we praatten er ook samen veel over. Na de dodenwake maakten we een lange wandeling in de bergen; op een of andere manier waren we ook opgelucht dat het voorbij was. Ze had geen pijn meer en we wisten dat er voor haar gezorgd zou worden. Het was een heel bijzondere wandeling en, al klinkt het misschien vreemd, we waren er allebei zeker van dat ze op een of andere manierbij ons was.

Het duurde tot het eind van de zomer voor we onszelf ertoe konden brengen haar kleren weg te geven. Haar kamer hadden we precies zo gelaten als die was - ik denk voor als ze terug zou komen. Maar we wisten nu dat dat niet meer zou gebeuren en begonnen aarzelend te denken over een nieuwe indeling van het huis. Zo nu en dan voelden we ons huilerig of snauwerig, maar de ergste tijd was achter de rug.We lieten dat jaar speciale kerstkaarten maken met de tekst: "Van ons vieren." We begonnen te zoeken naar de voordelen van met zijn vieren zijn, en dat waren er heel wat. We rieden vrienden die kinderen wilden zelfs aan er niet meer dan twee te nemen. Als ik eraan terugdenk was het allemaal een beetje gek, maar ik denk dat het voor ons gezin belangrijk was om die dingen te doen.'

Ralph gaat verder: 'Twee jaar na Femkes dood hebben we een herdenkingsdienst gehouden. We hebben uren zitten praten over wat een prachtig kind ze was en over wat ze ons allemaal tijdens haar leven gegeven had. In zekere zin was zelfs haar ziekte een geschenk aan ons. We hebben het leven daardoor heel anders leren bekijken; sinds haar dood koesteren we iedere seconde - niets is zeker! Het maakt een groot verschil of je kind dood gaat of een ouder

111

mand. Van kinderen verwacht je dat ze je overleven! Het drukt je met je neus op het feit dat de dood zich niets van leeftijd aantrekt.

Ze heeft ook Tessa en mij dichter bij elkaar gebracht. Ik denk dat we gewoon een beetje langs elkaar heen leefden in ons huwelijk, zoals zoveel mensen. Nu trekken we er echt tijd voor uit om bij elkaar te zijn; ons contact is minder oppervlakkig geworden. We zijn van plan een hulpgroep op te richten voor mensen die hetzelfde doormaken als wij destijds; we weten hoe zo'n gebeurtenis je uit elkaar kan drijven. Onze relatie is hechter geworden, maar we hebben vaak gehoord dat mensen gaan scheiden na de dood van een van hun kinderen. Dat moet een dubbele klap zijn. We begrijpen waarom dat kan gebeuren, maar het hóeft niet, niet als je de dingen in een groter verband ziet. Wij geloven allebei heel sterk in een hiernamaals en we zijn ervan overtuigd dat Femke veilig is. Ze was hier alleen maar een tijdje om zelf iets te leren én om ons iets te leren.'

Het laatste dat we van Tessa en Ralph gehoord hebben is dat ze met zijn vieren een reis door Europa gingen maken voorde jongens naar de middelbare school gingen. Op een bepaalde manier was Femke nog altijd bij hen, en af en toe vroegen ze zich af of ze méér hadden kunnen doen. Ze dachten erover om nog een kind te krijgen, maar besloten toch 'een gezin met twee kinderen te blijven.

112

Deel drie

Maak er het beste van!

113

114

11. Hoe maak je het gemakkelijker?

In dit hoofdstuk willen we je vertellen wat je zou kunnen doen om een veranderingsproces gemakkelijker te maken. Succes is helaas niet verzekerd, maar sommige dingen kunnen je misschien wel door de moeilijkste tijd heen helpen.

Ten eerste, ga zo vroeg mogelijk in het veranderingsproces na wat je in het verleden allemaal deed als er een ingrijpende verandering plaatsvond. Ten tweede, zie er duidelijk achter te komen hoe je wilt dat je leven er nรก dit veranderingsproces uit gaat zien. Dat zal niet voorkomen dat je je soms bang en alleen zult voelen, maar het maakt de moeilijke dagen wel beter te dragen.

Terug kijken Ook in dit hoofdstuk is het handig je dagboek of schrijfblok bij de hand te houden. Vorige veranderingen in je leven zijn in je huidige situatie de beste bronnen van informatie.

1. Schrijf onder de kop 'Veranderingen in mijn leven' een lijst op van รกlle veranderingen op die je je uit je leven kunt herinneren. Dat kunnen belangrijke of minder belangrijke ervaringen zijn, vanaf je vroegste jeugd tot nu. Voorbeelden zijn onder andere: je eerste schooldag; een verhuizing vroeger thuis; de dood van een van je grootouders; het verbreken van een hechte vriendschap; het behalen van je eindexamen; je eerste baan.

2. Zet nu voor vier of vijf belangrijke veranderingen een kruisje, bijvoorbeeld bij de veranderingen waar je het moeilijkst aan hebt kunnen wennen, bij de veranderingen waar je boos of gekwetst om was of bij de veranderingen waarop je heel anders reageerde dan je verwacht had.

115

3 . Concentreer je op de vier of vijf veranderingen die je zojuist hebt aangekruist: schrijf op hoe je je voelde en of je goed of slecht voor jezelf zorgde. Ging je naar vrienden toe of was je juist het grootste deel van de tijd alleen?

4. Als je nu kijkt naar wat je hebt opgeschreven, zie je dan overeenkomsten of patronen in je gedachten en gevoelens van toen? Hoe heb je jezelf door deze veranderingen heen geholpen?

5. Heb je toen dingen gedaan die je nu niet meer zou willen doen?

6. Is er iets dat je nu méér zou kunnen doen om jezelf door het huidige veranderingsproces heen te helpen?

Je hebt al eerder veranderingen doorgemaakt - en overleefd - en nu je weer weet dat het je toen ook gelukt is, kun je de huidige verandering misschien iets beter aan. Ook inzicht in je gedragspatronen tijdens eerdere veranderingen maakt het gemakkelijker te zien waar je nu voor op moet passen. Sommige mensen zien bijvoorbeeld dat ze de neiging hadden diepgaand aan zichzelf te gaan twijfelen en zich helemaal van de wereld af te keren, om zich dan naderhand te realiseren dat ze het gemakkelijker zouden hebben gehad als ze af en toe om hulp gevraagd hadden. De meest voorkomende emotionele patronen zijn: kwaad worden en je gekwetst voelen; je terugtrekken en je flink houden; verwarring en angst voor het onbekende, en angst en bezorgdheid. Het kan heel nuttig zijn om te weten tot welk gedragspatroon jij neigt, en ook om te weten hoe je waarschijnlijk emotioneel zult reageren: op die manier kunnen jijzelf én anderen (!) een volgende keer beter voorbereid zijn.

Vooruit kijken Of de verandering er nu een is die je zelf gekozen hebt of een die je is overkomen - de dingen worden gemakkelijker als je een duidelijk beeld hebt van wat je wilt aan het eind van de rit.

116

Sandra was na een huwelijk van twintig jaar door haar man in de steek gelaten en kon zich lange tijd eenvoudigweg niet voorstellen hoe het zou zijn om niet getrouwd te zijn. Maandenlang rouwde ze omhaar verlies; na veel gesprekken met een paar van haar vriendinnen en een soort retraite slaagde ze er ten slotte in zich voor te stellen hoe ze na de officiĂŤle scheiding een volwaardig leven zou kunnen leiden. Ze verdiepte zich in dingen waar ze altijd een sluimerde belangstelling voor had gehad, dacht erover hoe het zou zijn om vrijwilligerswerk te gaan doen en begon zelfs te spelen met het idee om eens een afspraakje met een andere man te maken.

In haar hart was Sandra altijd een avonturierster geweest, maar toen ze ging trouwen had ze zichzelf 'gekortwiekt'. Ze had altijd graag willen reizen en zag al snel in dat er nu niets meer was dat haar daarvan weerhield. Ze begon over een reis naar India en Tibet te denken, misschien via Europa... Haar enthousiasme werd met de daggroter en toen ze eenmaal een duidelijk beeld had van wat ze precies wilde, ging alles bijna vanzelf. Ze vond een sponsor die een fotografiecursus voor haar betaalde, zodat ze na haar terugkeer een fototentoonstelling kon houden over haar reis naar de Himalaya. Ze kreeg opeens van alle kanten onderdak aangeboden in de landen die ze zou bezoeken en een vriend van haar had 'toevallig' de tijd om op haar huis te passen terwijl zij weg was. 'Natuurlijk zaten er wel wat risico's aan,' vertelde ze, 'maar als je eenmaal echt weet wat je leven zinvol kan maken, moet je je dromen proberen waar te maken.'

Tijdens de eerste fasen van een veranderingsproces is het niet altijd gemakkelijk om over de toekomst na te denken, omdat je een groot deel van je energie nodig hebt om elke dag opnieuw weer te overleven. Stel je echter, zodra je even in staat bent vooruit te kijken, voor dat de verandering waar je nu zo mee bezig bent, achter de rug is en dat je de put aan de andere kant weer uitgeklommen bent. Laat je een beetje meevoeren door je dromen...

1. Schrijf onder de titel 'Het ideale resultaat van deze verandering' op hoe je je voorstelt dat je leven er idealiter uit zal zien na het 117

veranderingsproces - wat je dan doet en hoe je je dan voelt. Laat je fantasie de vrije loop. Doe alsof je kunt toveren.

2. Is er iets dat je nog niet opgeschreven hebt omdat je eigenlijk niet gelooft dat je het echt kunt hebben, ook al wil je het heel erg graag?

Als je weet wat je wilt als alles voorbij is, kun je je beter door de moeilijke delen van de curve heen slaan. Jouw ideaal wordt het licht aan het eind van de tunnel. Het geeft je een houvast in een tijd waarin de rest van je leven gek en chaotisch lijkt. Vergeet nietje tijdens het veranderingsproces regelmatig een levendige voorstelling van dit 'ideaalbeeld' te maken.

Ken je angsten Heel veel mensen die een grote verandering in hun leven doormaken, komen daarbij dingen in zichzelf tegen die ze tot dan toe niet kenden - hele positieve, maar ook dingen die ze liever verborgen hadden gehouden, zoals angst. Wat ze 贸贸k merken is, dat, wanneer ze proberen de dingen, die ze liever niet willen zien te negeren, die een tijdje verdwijnen om daarna des te heviger terug te komen. Angsten zijn er in allerlei vormen en maten; weten waar j铆j bang voor bent en welke vorm jouw angsten aannemen, helpt met name fase drie van het veranderingsproces daadwerkelijk te verlichten. Angsten waar veel mensen last van hebben, zijn: - angst te kort te schieten; - angst voor succes; - angst voor intimiteit; - angst voor de dood; - angst voor het onbekende; - angst voor het donker; - angst jezelf of omstandigheden niet meer in de hand te kunnen houden; - angst iets te verliezen; - angst jezelf belachelijk te maken;

118

-

angst in de steek gelaten te worden; angst anders te zijn dan anderen; angst voor eenzaamheid; angst voor verantwoordelijkheid; angst voor verbintenissen; angst voor... (zelf invullen).

Uit angst voortkomende vragen die vaak bij mensen opkomen: - kan ik de zaak onder controle houden?

- zal ik ooit nog iemand genoeg vertrouwen om van hem of haar te houden?

- ben ik echt zo gewelddadig?

- ben ik gek aan het worden?

- ben ik wel iemand om van te houden?

- zullen mensen respect voor me hebben?

- zal ik ooit weer 'gewoon' worden?

- als er echt een God is, hoe kan Hij dit dan laten gebeuren?

Schrijf nu in je schrijfblok iets op over je eigen angsten: 1. schrijf onder de kop 'Mijn lievelingsangsten' op waar je zelf en bij andere mensen die belangrijk voor je zijn, het bangst voor bent.

2. Probeer je van elke angst te herinneren welke gebeurtenis of welke uitlating de oorzaak van die angst kan zijn. Misschien helpt het als je daarbij je ogen dicht doet.

3. Kun je, als je terug kijkt naar eerdere veranderingsprocessen, zien hoe deze angsten werkelijkheid werden?

4. Kun je iets doen om deze angsten te verlichten, en zo ja, wat?

Met iemand praten over je angsten of een tekening maken van hoe een bepaalde angst eruit zou zien als hij een levend wezen zou zijn, kan al veel helpen. Je zult ook merken dat angsten minder greep op je krijgen als je de houding aanneemt dat angsten echt zijn en niet voor niets bestaan. Een goede vriend van ons zei eens: 'Angst kan een geweldige dienaar zijn, maar het is een slechte meester.'

119

Let op: weten waar je bang voor bent, doet de angsten niet verdwijnen, maar als je onder in 'de put' zit helpt het wél, want ze kunnen je dan niet zo gemakkelijk meer verrassen. Ze zullen vrijwel zeker je aandacht blijven trekken en proberen je er vanaf te houden dóór te gaan, maar als je je angsten kent en weet dat anderen met dezelfde of soortgelijke angsten zitten, voel je je minder ellendig - en wordt de hele proces van verandering een stuk gemakkelijker.

Omgaan met je angst Er zijn verschillende dingen die je kunt doen om je angst en je vrees enigszins te verminderen. In hoofdstuk 14 en 15 zullen we de herstructurering van denkpatronen bespreken, en in hoofdstuk16 de waarde van goede voeding en lichaamsbeweging. Een goede methode om je te helpen omgaan met angst is een psychotherapeutische procedure die systematische desensibilisatie heet en die ontwikkeld is door de psychiater Joseph Wolpe. De procedure is gebaseerd op het idee dat angsten aangeleerd zijn en dat je ze dus ook weer kunt afleren. Onder leiding van een psychotherapeut leer je je angst voor een bepaalde situatie te associëren met een gevoel van diepe ontspanning.

De basis van deze desensibilisatiemethode is zeer diepe algehele lichamelijke ontspanning. Ontspanningsoefeningen zijn trouwens altijd een uitstekend middel tegen de stress en de spanningen van het moderne leven. Als je ze regelmatig doet, kunnen ze verkwikkender zijn dan een dutje. Hieronder volgt een verkort overzicht van zo'n ontspanningsoefening.

• Sluit je ogen. Stel je voor dat je op een heel veilige en rustige plek bent. Ontspan geleidelijk je hele lichaam, van je tenen tot je kruin, door je spieren eerst te spannen en vervolgens te ontspannen (eerst je voeten, dan je benen, je romp, je armen enz.). Voel hoe de spanning je lichaam verlaat en hoe er een golf van ontspanning door je heen spoelt. Richt je aandacht op (a) het verder loslaten van eventuele spanning in je lichaam, en (b) de visualisatie van je ‘veilige plek'.

120

• Doe dit een paar dagen lang elke dag tien tot vijftien minuten tot het 'als vanzelf' gaat. Naarmate het gemakkelijker wordt, zul je je vollediger en sneller kunnen ontspannen. Je loopt de kans dat je het zo prettig vindt dat je er niet meer mee op wilt houden!

Als je een jaar lang systematische desensibilisatie zou gaan doen, zou de therapeut je vragen een lijst te maken van zes tot acht situaties die met je angst te maken hebben, in volgorde van intensiteit (bijvoorbeeld van 'denken aan het houden van een toespraak' tot 'voor een zeer kritisch publiek staan'). Daarna zou hij je vragen je in zijn aanwezigheid - al deze situaties voor te stellen terwijl je lichamelijk volkomen ontspannen bent, en het beeld van die situatie om de paar seconden af te wisselen met dat van je veilige plek. Door deze procedure een paar weken lang te oefenen, leer je je te ontspannen zodra de angst opkomt. De angst zal geleidelijk aanzijn macht over je verliezen, waardoor je houding tegenover de gevreesde situatie (sollicitatiegesprek, afspraakje, toespraak, examen, visite van je schoonouders) veel minder gespannen zal worden. Bovenstaande is een vereenvoudigde samenvatting van de procedure, maar geeft wel een idee van wat systematische desensibilisatie inhoudt. Als het je een goede manier lijkt om met bijzonder sterke irrationele angsten in je eigen leven te leren omgaan, zou je er misschien eens met een bevoegde psychotherapeut over kunnen praten.

Een assertiviteitstraining is ook een goede manier om bepaalde angsten te overwinnen. Iedere keer dat je vraagt om wat je werkelijk wilt of een risico neemt ondanks je angst, herneem of bevestig je de controle over je eigen leven, waardoor je angsten op den duur weinig tot geen macht meer over je hebben. Een van de beste boeken over assertiviteit is Your Perfect Right van Robert E. Alberti en Michael L. Emmons.

Veel mensen hebben hun ervaringen met veranderingen opgeschreven in de vorm van een verhaal. Voorbeelden hiervan zijn Jonathan Livingstone Zeemeeuw van Richard Bach, In de ban van de ring van J.R.R. Tolkien en Waterschapsheuvel' van Richard Adams.

121

In het aanhangsel achter in dit boek staan nog meer titels, maar we denken dat met name deze boeken je kunnen helpen een grote verandering in je leven als een avontuur in persoonlijke ontwikkeling te gaan zien.

Contact met mensen die ongeveer dezelfde verandering hebben doorgemaakt kan ook heel nuttig zijn. Zij kunnen je wellicht vertellen welke gevoelens je kunt verwachten en wat er kan gebeuren tijdens een proces van verandering. Hoewel ieders verhaal anders is, kunnen de verhalen van andere mensen een grote steun zijn, vooral op momenten waarop je denkt dat jij de enige ben die ooit bepaalde dingen gedacht of gevoeld heeft!

We hebben allemaal ons eigen verhaal en soms helpt het als je de mensen en dingen in je verhaal de naam geeft van sprookjesfiguren of er andere symbolen voor gebruikt, zoals draken en tovenaars, zeemeeuwen en zeilboten of bossen en bergen. Voor sommige mensen opent een grote verandering de deur naar een wereld van mentale taferelen en beelden waarvan ze zich nooit gerealiseerd hadden dat die bestond. Anderen gaan het ene gedicht na het andere schrijven.

Het op deze creatieve manier uiten van je gevoelens kan de eerste keer zowel spannend als beangstigend zijn, maar het is iets dat heel veel mensen doen als hun wereld plotseling op zijn kop staat. 'Slapende' delen van hun onderbewuste worden wakker, waardoor hun artistieke talenten op allerlei nieuwe manieren tot uitdrukking komen.

Hoewel een veranderingsproces nooit helemaal zonder angsten kan verlopen, kunnen sommige ideeĂŤn uit dit hoofdstuk en ook de andere in dit boek de hele ervaring wel gemakkelijker maken.

122

12. Hulp en steun

In de jaren waarin we nu werken met mensen die een ingrijpende verandering in hun leven doormaken, hebben we geleerd dat het goed doorlopen van een veranderingsproces voor een belangrijk deel afhangt van de kwaliteit van iemands relaties - zijn relatie met zichzelf, met zijn vrienden, familieleden en andere mensen, en met de dingen om hem heen. Al deze relaties samen noemen we een' persoonlijk netwerk' - daar vallen, behalve mensen, ook iemands waarden, denkbeelden en omgeving onder, evenals alle andere dingen waar iemand in een moeilijke periode steun aan kan hebben.

Mensen op wie je terug kunt vallen Extraverte mensen zullen wellicht tientallen mensen kennen bij wie ze tijdens een verandering terecht kunnen, terwijl introvertere mensen misschien maar één of twee echt goede vrienden of familieleden hebben op wie ze terug kunnen vallen. Het gaat er, tot welke groep jij ook behoort, echter niet zozeer om of je véél mensen om je heen hebt, maar om hoeveel ze om je geven en hoe goed ze je begrijpen.

Een goed persoonlijk netwerk kan ertoe bijdragen dat een veranderingsproces minder pijnlijk verloopt en dat je sneller aan de nieuwe situatie went.

De bedoeling van de oefening die nu volgt is het in kaart brengen van je persoonlijk netwerk. Ga na wie van de mensen om je heen je op een of andere manier tot steun zijn. Dat kunnen ook mensen zijn die je niet zo graag mag, maar die op een of andere manier wel voor je klaar staan. Het kan zijn dat je één of twee mensen hebt die in alle categorieën passen; het kan ook zijn dat sommige categorieën leeg blijven. Voor die lege plekken zou je nieuwe relaties kunnen aanknopen of reeds bestaande relaties verder kunnen uitbouwen.

123

1. Neem nu even de tijd om je persoonlijk netwerk op papier te zetten; schrijf de namen op in je dagboek of schrijfblok.

Mijn persoonlijke netwerk A. Mensen met visie Mensen die me helpen dingen op een andere manier te bekijken.

Mensen met verstand van zaken die met nieuwe informatie en ideeĂŤn komen, mensen van wie ik kan leren.

B. Gezondheidsfreaks Mensen die me stimuleren op mijn gezondheid te letten en die er wat van zeggen als ik niet goed voor mezelf zorg. Mensen die me kennis bijbrengen over mijn lichaam en mensen die me ‘warmhouden als het buiten koud is'.

C. Lichten in de duisternis Mensen die mijn onuitgesproken vragen over het leven horen. Degenen die me helpen eerlijk tegenover mezelf te zijn en wijzer te worden door wat ik doormaak. Mensen die me de weg wijzen naar een andere kijk op de wereld en het leven en die me helpen moed te verzamelen. Degenen die gewoon van me houden om wie ik ben.

D. Veilige plaatsen Mensen aan wie ik mijn hoop en vrees kan laten zien en met wie ik kan praten over kwetsbaarheid en menselijke gevoelens. Mensen met wie ik kan lachen en huilen, aan wie ik de leuke en de rottige dingen kan vertellen.

E. Anderen De mensen die wel deel uitmaken van mijn persoonlijk netwerk, maar die eigenlijk in geen van de bovenstaande categorieĂŤn passen.

Psychologen en therapeuten en mensen die me kunnen helpen zaken te bemachtigen die ik nodig heb.

124

2. Lees de lijst met namen nog eens door en schrijf dan, met een andere kleur inkt, de namen op van alle mensen die je graag in je persoonlijk netwerk zou willen hebben, maar die je nog niet genoemd hebt.

3. Zijn er categorieĂŤn waarvoor je nog enkele mensen zou moeten zoeken die je in dit veranderingsproces kunnen bijstaan?

Het is onvermijdelijk dat je met sommige mensen een hechtere band hebt dan met anderen, maar een verandering wordt minder bedreigend als je alvast weet bij wie je eventueel kunt aankloppen. Je zult merken dat tijdens een ingrijpende verandering in je levende namen op de lijst veranderen, bijvoorbeeld omdat je mensen die jou willen tegenhouden in je ontwikkeling, ontgroeit. Het is goed nu eens te kijken wie je zou moeten loslaten omdat je elkaar eigenlijk niets meer te zeggen hebt.

Andere vormen van steun Mensen vertellen vaak dat ze naar een speciale plaats gaan waar ze zich prettig voelen, zoals het strand, een park of een andere plaats buiten in de natuur. Anderen hebben een eigen kamer of een bepaalde plek in huis waar ze zich veilig en rustig voelen. Honden, katten en andere huisdieren kunnen ook een bron van troost zijn, evenals knuffeldieren, een lievelingsschilderij of een bepaald muziekstuk.

Alles waardoor je innerlijk tot rust komt en dat je in contact brengt met de liefde in jezelf kan deel uitmaken van je persoonlijk netwerk.

Een dagboek bijhouden waarin je je gedachten, gevoelens en dromen en de dingen die je meemaakt opschrijft, is vaak ook een zeer goed hulpmiddel. Als je de neiging hebt je terug te trekken wanneer je je in de war of overstuur voelt (en veel mensen doen dat), kun je die tijd van verwarring bekorten door je gedachten en gevoelens op een stuk papier te schrijven. Als je dat niet doet, loop je de kans dat de kwaadheid en het verdriet waar grote veranderingen meestal mee gepaard gaan, niet naar buiten komen, waardoor je gespannen wordt en nog erger in de war raakt.

125

Iets anders waar je veel aan kunt hebben is mediteren en bidden.

Veel deelnemers aan onze trainingen zeggen dat ze tijdens een veranderingsproces hebben leren luisteren naar hun intu誰tie en daarop hebben leren vertrouwen, en dat ze sindsdien hun beslissingen niet alleen meer baseren op wat logisch en rationeel is. Sommige mensen komen in contact met een spirituele gids of een 'beschermengel' die hen door deze moeilijke periode heen helpt.

Hoewel minder tastbaar, kan zulke steun zeer waardevol zijn, vooral tijdens perioden van verandering, Hoe meer je weet over jezelf en over de manier waarop je gewoonlijk op veranderingen reageert - en hoe meer je weet over wat en wie je om je heen hebt om op terug te vallen - des te beter zul je gebruik kunnen maken van de veranderingen die zich in je leven voordoen.

Vul nu je lijst van hulpbronnen aan met dingen waar je steun aanhebt (dus geen mensen).

F. Speciale voorwerpen Dingen die ik graag doe of graag om me heen heb. Mijn huisdieren, knuffeldieren, amuletten en andere geliefde voorwerpen.

G. Favoriete plekken Plaatsen waar ik rust en vrede vind. Plaatsen die een speciale betekenis voor me hebben.

H. Stille geschenken Overtuigingen en idealen die me de steun geven die ik nodig heb om mijn reis vol te houden.

Denk dan, met je hele persoonlijk netwerk in je hoofd, eens even aan de verschillende fasen van het veranderingsproces en ga na welke fasen voor jou het moeilijkst zijn en waar je deze hulp het hardst nodig zult hebben. Zijn er mensen die jou in deze fase(n)van het veranderingsproces kunnen helpen en met wie je vandaag nog contact zou kunnen zoeken?

126

Professionele hulp Veel mensen ontdekken dat ze tijdens de verwerking van een belangrijke verandering heel veel baat hebben bij gesprekken met psychotherapeuten, psychologen, psychiaters, pastoraal werkers, relatie- en gezinstherapeuten of sociaal werkers.

Vaak komen er in zulke perioden namelijk zaken naar boven die op het eerste gezicht niets met de verandering in kwestie te maken hebben; een scheiding kan bijvoorbeeld allerlei oude gevoelens over je relatie met je ouders of een vroegere geliefde losmaken. Het komt dan ook vaak voor dat allerlei onafgemaakte zaken die je jarenlang onderdrukt hebt, plotseling aandacht gaan opeisen, vooral in fase drie. Professionele hulp kan dan een geweldig goede manier zijn om al die oude 'troep' eens op een rijtje te krijgen. Een therapeut kan samen met jou de kluwen ontwarren, zodat het allemaal een beetje overzichtelijker wordt. Aangezien het contact met een therapeut objectiever en minder persoonlijk is dan dat met vrienden of familieleden, kun je bij hem of haar veilig emoties en gedachten uiten die je, omdat ze te pijnlijk of te vertrouwelijk zijn, zelfs je beste vrienden niet zou willen onthullen. Een bevoegde hulpverlener kan je met behulp van bijvoorbeeld de eerder genoemde methode helpen bij het overwinnen van angsten, bij relatieproblemen, bij het loslaten van het verleden en bijandere obstakels die zich bij het doorlopen van de zeven fasen voordoen. Kies er echter niet snel even eentje uit de Gouden Gids, maar vraag vrienden, je huisarts, of een priester of dominee die je vertrouwt of ze je misschien iemand kunnen aanraden, of wend je tot bijvoorbeeld het RIAGG of de psychologische faculteit. Je zou de therapeut om een gratis 'kennismakingsgesprek' kunnen vragen en met twee of drie verschillende therapeuten een afspraak maken, zodat je beter kunt kiezen. Vraag naar hun manier van werken, hun ervaring met jouw specifieke probleem en hun tarieven. Je moet, kortom, een therapeut minstens even zorgvuldig kiezen als een arts.

127

13. Nuttige vaardigheden

We hebben veel gepraat over de waarde van zelfkennis en over hoe belangrijk het is om van jezelf te weten hoe je met veranderingen omgaat. Of je opgewassen bent tegen de eisen die een veranderingsproces stek en aan de druk die dat meebrengt, hangt echter ook af van het feit of je over bepaalde vaardigheden beschikt. Aangezien de meeste mensen zich tegenwoordig bijna voortdurend in een veranderingsproces bevinden, zouden we deze vaardigheden als 'levensvaardigheden’ kunnen beschouwen en niet alleen als technieken die uitsluitend tijdens moeilijke perioden uit de kast gehaald worden.

Een groot deel van de ideeën en suggesties in dit hoofdstuk is afkomstig van de mensen met wie we de afgelopen jaren gewerkt hebben; andere zijn ontstaan uit ons werk - trainingen in omgaan met stress en trainingen in gezonder leven. We verwachten niet dat iemand al deze suggesties bruikbaar zal vinden, maar we denken wel dat iedereen die dit leest er één of twee uit kan halen waar hij werkelijk iets aan heeft.

We hebben deze vaardigheden ingedeeld in vier categorieën; het is de bedoeling dat je over elke categorie even nadenkt en vervolgens bekijkt welke vaardigheden je er eventueel bij zou moeten leren. Na de beschrijving van de vier categorieën volgen een paar bladzijden met vragen; door die in te vullen kun je zien hoe het met jouw vaardigheden staat en wat je verder nog zou kunnen doen om het veranderingsproces waar je in zit gemakkelijker te maken.

De eerste groep omvat vaardigheden die te maken hebben met Het vermijden van stress. Deze vaardigheden heb je nodig om zaken die onnodige stress veroorzaken uit je leven te kunnen verwijderen, en te vermijden dat je tijdens de moeilijkste fasen van het veranderingsproces dingen op je neemt die een onnodige last voor je betekenen.

Het gaat hierbij onder andere om het kennen van je sterke en zwakke kanten en het goed gebruiken van je tijd.

128

De tweede groep heet Het hanteren van stress. De vaardigheden die hier onder vallen, behelzen het kunnen omgaan met n铆et-vermijdbare spanningen en problemen. Deze groep omvat vooral sociale vaardigheden zoals opkomen voor jezelf, omgaan met conflicten en probleemoplossing.

De derde groep heeft te maken met Het plannen van de toekomst.

De vaardigheden in deze categorie zijn nodig om over de toekomst na te kunnen denken, dingen te voorzien en te plannen en je op de toekomst voor te bereiden. Als je de vaardigheden in deze categorie beheerst, kun je beter beslissen wat voor toekomst je wilt en hoe je die kunt realiseren.

De vierde groep ten slotte heet Zelfmanagement. De vaardigheden in deze categorie zijn, net als de meeste andere, altijd belangrijk. Veranderingsprocessen kunnen bijzonder belastend zijn voor je lichaam en als je niet goed voor jezelf zorgt, kunnen ze gemakkelijk aanleiding geven tot lichamelijke problemen. Het oude gezegde 'voorkomen is beter dan genezen' geldt zeker ook in dit geval. Je moet niet te lang wachten met het in praktijk brengen van de vaardigheden in deze groep - na een lange periode van stress kan het daar wel eens te laat voor zijn. De waarde van deze vaardigheden neemt mettertijd toe. In hoofdstuk 16 gaan we uitgebreider in op het behoud van je gezondheid in moeilijke perioden.

Bij het invullen van de vragenlijst zul je merken dat er op elk van de vier gebieden een aantal vaardigheden zijn waarover je al beschikt en die niet op de lijst voorkomen; deze vaardigheden kun je er onderaan bij schrijven. Misschien vind je bovendien dat bepaalde vaardigheden in jouw geval beter in een andere categorie ondergebracht kunnen worden - aarzel niet de lijst z贸 te ordenen als voor jou het handigst is.

Als je wilt, kun je je dagboek of schrijfblok gebruiken om uitgebreider op te schrijven op welke gebieden je je vaardigheden moet vergroten.

129

Veranderingsvaardigheden - vragenlijst I. Het vermijden van stress Gaat goed Kan beter 1. Ik zeg 'nee' tegen nieuwe verplichtingen of verantwoordelijkheden.

______

______

2. Ik stel duidelijke prioriteiten en ik ga goed met mijn tijd om.

______

______

3. Ik stel onbelangrijke activiteiten uit of negeer ze.

______

______

4. Ik vraag anderen om advies, tegenspel en/of leiding.

______

______

5. Ik denk na over mijn situatie en probeer de dingen in de juiste verhoudingen te zien

______

______

6. Ik maak gebruik van dingen die me bij vorige veranderingen goed geholpen hebben

______

______

7. Ik probeer fouten die ik bij vorige veranderingen maakte, te vermijden

______

_______

8. Ik bekijk mijn contacten en relaties van tijd tot tijd zeer kritisch en trek me terug uit relaties die niet goed meer voor me zijn.

______

______

130

9.

______

_______

10.

______

______

Neem nu even de tijd om voor jezelf op te schrijven wat je moet doen om onnodige problemen en spanningen tijdens het veranderingsproces dat je nu doormaakt, te vermijden.

II Het hanteren van stress Gaat goed

Kan beter

1. Ik pak de problemen die een veranderingsproces meebrengt, zonder omwegen aan.

______

______

2. Ik weet meestal wat ik wil.

_______

_______

3. Ik neem in nieuwe situaties het initiatief om te bereiken wat ik wil.

______

_______

4. Ik vraag anderen om steun, praktische hulp, know-how en/of feedback.

______

______

5. Ik neem de tijd en de rust voor gebed, meditatie en visualisatie.

_______

_______

6. Ik las pauzes in om me te ontspannen en/of afleiding te zoeken.

______

______

131

7. Ik gebruik de 'self-fulfilling prophecy'-techniek en vraag om wat ik graag wil.

______

______

8. Ik ben duidelijk over mijn wensen en behoeften.

______

______

9. Ik onderzoek welke mogelijkheden mijn huidige situatie biedt.

______

______

10. Ik houd rekening met de specifieke eisen die mijn situatie aan mij stelt.

_______

_______

11.Ik houd bij het nemen van beslissingen rekening met mijn gevoelens en persoonlijke waarden.

______

______

12. Ik probeer dingen rationeel te analyseren voor ik een beslissing neem.

______

______

13.Ik vermijd overhaaste conclusies en houd er rekeningmee dat dingen anders zijn dan ik denk.

______

______

14.Ik schuif dingen niet voor me uit en handel besluitvaardig.

______

______

15.Ik zorg voor kleine successen en stel mezelf doelen op zĂŠĂŠr korte termijn.

______

______

16.Ik houd werkelijkheid en fantasie uit elkaar.

______

______

132

17. Ik praat met anderen die in dezelfde situatie verkeerd hebben als ik.

_______

_______

18. Ik ken het verschil tussen waar ik wel en geen macht over heb.

______

______

19.

_______

_______

20.

______

_______

Neem even de tijd om voor jezelf op te schrijven hoe goed je de nietvermijdbare problemen en spanningen van dit veranderingsproces hanteert.

III Het plannen van de toekomst Gaat goed Kan beter 1. Ik heb een duidelijk idee van het eigenlijke doel van mijn leven.

______

_______

2. Ik denk na over 'mogelijke toekomsten’ en bereid me daar op voor.

______

______

3. Ik visualiseer de toekomst die ik graag wil en onderneem dingen om die toekomst te realiseren.

______

______

4. Ik ben waarheidslievend en integer.

______

______

5. Ik stel mijzelf korte- en lange termijndoelen.

_______

_______

133

6. Ik probeer terugkerende situaties telkens op andere manieren aan te pakken.

______

______

7. Ik praat met anderen over de toekomst die ik verwacht en/of wil.

______

______

8. Ik houd me bij wat ik doe aan bepaalde persoonlijke beginselen.

_______

_______

9.Ik zorg dat er ‘veilige plekken' zijn waar ik even niet alles zelf hoef te doen.

______

______

10.Ik blijf zoveel mogelijk uit de buurt van negatieve, boze of depressieve mensen.

______

______

11.

_______

_______

12.

_______

_______

Neem even de tijd om voor jezelf op te schrijven hoe goed je je voorbereidt op de problemen en spanningen waar je in de loop van het veranderingsproces misschien nog mee te kampen krijgt.

IV. Zelfmanagement Gaat goed Kan beter 1. Ik zorg voor gezonde lichaamsbeweging.

134

______

______

2. Ik mediteer regelmatig en doe regelmatig ontspanningsoefeningen.

_______

_______

3. Ik eet goed - weinig vet, zout, suiker en synthetische toevoegingen - zodat ik voldoende vitaminen, mineralen en vezels binnen krijg.

_____

_____

4. Ik krijg genoeg verkwikkende slaap.

______

______

5. Ik heb het voor mij ideale gewicht.

______

6. Ik rook niet.

______

______

7. Ik gebruik weinig alcohol, รกls ik al drink.

______

______

8. Ik draag in de auto altijd een veiligheidsgordel.

______

______

9. Ik rijd voorzichtig.

______

______

10. Ik praat over mezelf op een positieve en respectvolle manier.

______

_____

______

11. Ik heb over het algemeen een positieve en optimistische kijk op het leven.

______

_____

12. Ik ken veel mensen bij wie ik kan aankloppen voor steun.

______

______

135

13. Ik gebruik geen extra medicijnen tijdens moeilijke perioden van mijn leven.

______

_____

14.

______

______

15.

______

______

Neem je voor goed voor jezelf te blijven zorgen, zodat je gezond blijft en de toekomst optimistisch tegemoet kunt zien - en schrijf daar iets over op in je dagboek of schrijfblok. Stel nu, met behulp van de vragenlijst die je zojuist hebt ingevuld, een plan op om de vaardigheden waarover je beschikt te verbeteren en andere te ontwikkelen. Doe dat door invulling van het onderstaande schema.

A. Op welk gebied kun je bogen op drie of meer vaardigheden?

I. Het vermijden van stress II. Het hanteren van stress III. Het plannen van de toekomst IV. Zelfmanagement

136

B. Schrijf voor elke categorie op welke vaardigheden je verder zou moeten ontwikkelen of van welke vaardigheid je vaker gebruik zou moeten maken om het veranderingsproces gemakkelijker te maken.

I. Het vermijden van stress II. Het hanteren van stress III. Het plannen van de toekomst IV. Zelfmanagement C. Schrijf voor elke categorie op wat je niet meer of minder zou moeten doen om je veranderingsproces gemakkelijker te maken.

I. Het vermijden van stress II. Het hanteren van stress III. Het plannen van de toekomst IV. Zelfmanagement

D. Kijk naar wat je onder B en C hebt opgeschreven en kies ĂŠĂŠn ding dat je wilt verbeteren; schrijf dat op en beschouw het als je eerste project. Als je bijvoorbeeld onder Zelfmanagement nummer 1, 'Ik zorg voor gezonde lichaamsbeweging' hebt aangekruist als iets dat wel enige verbetering behoeft, kun je eens nadenken over hoe je je gewoonten op dat gebied kunt verbeteren, bijvoor- beeld door elke dag een flinke wandeling te maken.

E. Welke dingen ga je het eerst doen om dit punt te verbeteren? (Een paar goede wandelschoenen kopen bijvoorbeeld.)

137

F. Denk erover na hoe andere mensen ervoor kunnen zorgen dat je in dit voornemen slaagt. Schrijf de namen op van alle mensen die je hierbij kunnen helpen en op welke manier.

G. Schrijf op waar je aan kunt zien of je voornemen gelukt is. Wat zouden specifieke maatstaven zijn voor succes? (Lagere bloeddruk misschien?)

Zoals je kunt zien, raden we je aan je vaardigheden stap voor stap uit te bouwen. Het is gebleken dat je de meeste kans van slagen hebt als je probeert je veranderingsvaardigheden geleidelijk aan te verbeteren.

Mensen die proberen alles in ĂŠĂŠn keer te doen - en wij hebben dat allebei vaker geprobeerd dan we zouden willen toegeven - houden het nieuwe 'regime' maar korte tijd vol. We beginnen heel enthousiast en zakken dan geleidelijk aan weer terug naar 'normaal'. Vergeet niet dat je, als je een nieuwe vaardigheid een plaats in je leven wilt geven, eigenlijk door een mini-veran-deringsproces heen gaat.

138

14. Bewuste en onbewuste overtuigingen

In dit hoofdstuk behandelen we het belang van overtuigingen, veronderstellingen, waarden en verwachtingen, en de rol die ze, vooral tijdens perioden van verandering, in iemands leven spelen. In boeken die specifiek over dit gebied - de cognitieve psychologie - gaan, zouden deze zaken duidelijker onderling onderscheiden worden, maar voor ons doel beschouwen we ze als één zaak.

Waar komen onze overtuigingen vandaan?

Volgens de meeste onderzoeken in de ontwikkelingspsychologie staan je belangrijkste overtuigingen, veronderstellingen en waarden al min of meer vast tegen de tijd dat je tien à twaalf jaar oud bent. Je ervaringen tijdens deze eerste levensjaren en de boodschappen die je gedurende die tijd keer op keer van je ouders en je onderwijzers hebt gekregen, hebben de basis gelegd voor hoe je over dingen denkt en hoe je tegen het leven aankijkt. Je mening daarover is ook van invloed op je houding tegenover veranderingen - wat goede veranderingen zijn en wat slechte - en op hoe je met veranderingen omgaat.

We zullen eerst wat dieper op het onderwerp overtuigingen ingaan.

Een deelnemer aan een training die we korte tijd geleden hielden opperde dat 'ergens in geloven’ bijna hetzelfde is als 'ergens in leven’ en dat de dingen waarin wij geloven, onze overtuigingen, het kader vormen voor onze ervaringen in het leven. Met andere woorden: onze overtuigingen hebben op een bepaald niveau altijd invloed op wat er in ons leven gebeurt. Als we geloven dat we zo weinig mogelijk in ons leven moeten veranderen omdat we anders de boel in de war sturen en andere mensen ons dan niet aardig vinden, zullen we dat ook zo min mogelijk doen. Soms laten we een situatie, ook al is die onaangenaam, jarenlang onveranderd, omdat we bang zijn voor wat er zou kunnen gebeuren als we er iets aan zouden veranderen.

139

Frans was de laatste tien jaar van zijn huwelijk, dat zeventien jaar geduurd had, voortdurend ongelukkig geweest. In het begin had hij van alles geprobeerd om de situatie te verbeteren - relatietherapie, tweede en derde en vierde huwelijksreizen, enzovoort - maar zonder resultaat.

Toch bleef hij.

Pas nadat hij en zijn vrouw zes jaar lang als vreemden onder hetzelfde dak hadden geleefd, ging hij scheiden. Als iemand hem vroeg waarom hij nog tien jaar gebleven was, terwijl hij wist dat de relatie niet goed liep, antwoordde hij dat er, toen hij klein was, in het dorp waar hij woonde schande gesproken werd van mensen die gingen scheiden en dat ze door iedereen met de nek werden aangekeken. Hij wilde niet dat hem hetzelfde zou overkomen.

Hoewel de maatschappij heel anders tegen scheiding aankijkt dan toen Frans nog een jongetje was, geloofde hij onbewust nog steeds dat hij erom afgewezen zou worden en het onderwerp van allerlei roddels zou worden. Toen hij zich eenmaal van die onbewuste overtuiging bewust werd, zag hij in dat die boodschap van vroeger de voornaamste reden was geweest om al die jaren getrouwd te blijven.

Hoe herken je die overtuigingen?

De beĂŻnvloeding door onze, vaak onbewuste, overtuigingen gaat dag en nacht door; hierdoor kijken wij op een bepaalde manier naar de wereld en reageren we op een bepaalde manier op veranderingen. Op grond van die vroege boodschappen heeft iedereen bepaalde opvattingen en ideeĂŤn over wie hij is en wat hij wel of niet kan. Het is, vooral tijdens een ingrijpende verandering, belangrijk dat je je van dergelijke oude boodschappen bewust wordt en onderzoekt of ze nog ergens toe dienen. Het lijkt een beetje op het opruimen van de zolder: je vindt dingen die je al jaren geleden weg had moeten gooien, maar ook andere die nog in perfecte staat verkeren en alleen een beetje afgestoft hoeven te worden.

140

Om dit idee verder uit te werken heb je je dagboek nodig. Schrijf op welke boodschappen je je uit je jeugd herinnert - de dingen die je keer op keer van je ouders of andere belangrijke volwassenen te horen kreeg, zoals 'Niet alleen de straat oversteken', 'Geen snoepjes aannemen van vreemde mensen', 'Doe wat je gezegd wordt', 'Doe je best' of 'Daar ben jij nog te klein voor.

'Deze dingen hebben we allemaal te horen gekregen toen we klein waren en waarschijnlijk was dat meestal ook goed - het was voor onze eigen veiligheid en ons eigen bestwil. Hoe vaker ze herhaald werden, des te sterker was echter ook de hypnotiserende werking ervan. Het gevolg daarvan is dat velen van ons vasthouden aan ideeën die hun nut al lang verloren hebben maar desondanks nog altijd doorwerken in ons onderbewuste.

'Doe wat je gezegd wordt' kan later geïnterpreteerd worden als ‘neem geen initiatief, wacht tot iemand je vertelt wat je doen moet.' 'Neem geen snoepjes aan van vreemden' kan worden opgevat als 'aanvaard geen complimenten, want je kunt degene die je complimenteert niet altijd vertrouwen, en misschien wil hij of zij er iets voor terug.'

Een jonge wetenschappelijk onderzoeker had van zijn professor zeerweinig tijd gekregen om een omvangrijke opdracht te volbrengen. Hij had het werk op tijd af, maar toen de professor hem zei dat hij werkelijk zeer goed werk geleverd had, deed de jongeman alsof hij niets gehoord had. 'Ik was bang dat ik anders mijn werk de volgende keer nóg sneller af zou moeten hebben.'

We kennen talloze voorbeelden van mensen die positieve opmerkingen over wie ze zijn of wat ze gedaan hebben niet kunnen verdragen, omdat ze geloven dat de motivatie achter dat compliment onzuiver is.

Een ander voorbeeld zijn de mensen van pensioengerechtigde leeftijd die tijdens onze trainingen verdrietig vertellen dat ze nooit ‘oud genoeg' geworden zijn om in de jaren waarin ze werkten, te doen wat ze wérkelijk wilden.

141

Ze komen erachter dat de boodschap uit hun kinderjaren dat ze 'nog te klein waren’ hen al die jaren in haar greep heeft gehouden en zo'n diepgewortelde overtuiging is geworden dat ze nooit ten volle geleefd hebben.

Lees de boodschappen die je in je dagboek hebt opgeschreven nog eens over en kijk of ze keuzen die je in je huidige leven maakt wellicht nog beïnvloeden en zo ja, hoe.

Zet vervolgens een kruisje bij de overtuigingen die je wilt behouden en een vraagteken bij die waar je misschien niets meer aan hebt.

Door te kijken naar wat er op deze 'oude tapes' staat, kun je ontdekken door welke boodschappen je kansen om zo veel mogelijk profijt van veranderingen te hebben, beïnvloed of beperkt worden. Het kan zelfs zijn dat je daardoor heel wat meer pijn en angstmoet verduren dan nodig is!

Wat doen overtuigingen nog meet?

Onbewuste overtuigingen hebben nog andere kenmerken die bepalen of ze ons tijdens veranderingen en veranderingsprocessen tot steun zijn of juist tegenwerken.

Overtuigingen hebben de neiging zichzelf te vervullen, dat wil zeggen dat als je gelooft dat iets zal gebeuren, de kans bestaat dat dat ook inderdaad zo zal zijn.

Sandra had zichzelf jarenlang beschouwd als ‘alleen maar' een secretaresse, maar langzamerhand kreeg ze er genoeg van op kantoor als een tweederangs burger behandeld te worden. Toen ze ging beseffen dat ze daar zelf aan meewerkte door te geloven dat haar werk niet belangrijk was, besloot ze de dingen anders te gaan bekijken. Ze ging al snel zien dat het succes van haar afdeling wel degelijk ook van háár en haar werk afhing en ze vroeg toestemming om voortaan de vergaderingen bij te wonen en mee te beslissen over bepaalde kwesties. Vanaf het moment dat ze anders over zichzelf ging denken, veranderde haar hele kijk op haar werk en, zeer veelzeggend, ook de houding die anderen tegenover haar aannamen.

142

Dit voorbeeld laat zien hoe een 'self-fulfilling prophecy' vóór of tegen je kan werken en geeft aan dat hoe duidelijker je kiest wat je wilt geloven, des te groter de kans is dat je ook bereikt wat je wilt. Als mensen hun overtuigingen en meningen niet bewust kiezen, doen ze op de duur niets anders meer dan alleen nog maar reageren op de wereld om zich heen, met het gevoel dat ze het slachtoffer zijn van andere mensen of van de omstandigheden.

Een ander kenmerk van overtuigingen is dat ze zichzelf bevestigen.

Dat wil zeggen dat hoe meer een overtuiging bewaarheid wordt, hoe sterker we erin gaan geloven. Als je bijvoorbeeld denkt dat je niets waardevols te melden hebt of dat mensen je toch niet zullen begrijpen, zul je waarschijnlijk niet vaak je mond open doen. Wanneer je er tenslotte dan toch in slaagt iets te zeggen, maar anderen daar nauwelijks op reageren, wordt je overtuiging dat jij niets belangrijks te vertellen hebt waarschijnlijk nóg sterker.

Aan de andere kant zul je, als je gelooft dat je in het leven kunt krijgen wat je hebben wilt, zelfs obstakels op je pad als een uitdaging zien en, na het opruimen daarvan, er nog sterker dan eerst van overtuigd zijn dat je in het leven kunt bereiken wat je wilt. Overtuigingen werken vaak beperkend. Mensen worden door hun onbewuste overtuigingen - resultaat van de boodschappen die ze als kind steeds opnieuw te horen kregen - vaak van dingen afgehouden. De boodschap ‘wees voorzichtig' die iemand als kind krijgt, kan er later toe leiden dat hij alle risico's zo veel mogelijk vermijdt, ook als die noodzakelijk zijn om te bereiken wat hij wil of nodig heeft.

Verder is het zo dat je elke keer wanneer je zegt dat je iets niet kunt of ergens geen tijd voor hebt, jezelf programmeert om te geloven dat je machteloos bent. Je zult de dingen beter doen en meer macht over je eigen leven hebben als je in plaats van 'Ik kan niet' zegt 'Ik wil niet' en in plaats van 'Ik heb geen tijd', 'Ik wil geen tijd maken.' Als je dat doet, geef je jezelf de boodschap dat je een keuze maakt, terwijl de 'Ik kan niet'-boodschappen suggereren dat je niet bij machte bent dingen te veranderen.

De docent creatieve ontwikkeling Robert Fritz vertelde tijdens een

143

lezing eens over een onderzoek waarbij men kinderen opnameapparatuur bij zich liet dragen om erachter te komen wat voor boodschappen ze van hun ouders en onderwijzers kregen.

Bij analyse van de bandjes bleek dat ongeveer 90 procent van de boodschappen een beperkend karakter hadden; het waren boodschappen in de trant van 'Nee, dat is fout', 'Je moet het zó doen', 'Hou je mond' enzovoort. We dachten eerst dat hij zijn bevindingen overdreef, maar sinds we zelf zijn gaan opletten wat ouders tegen hun kinderen zeggen - ook in onze eigen familie - moeten we concluderen dat het in sommige gevallen zelfs meer dan 90 procent is.

In een lezing over innovatie in het bedrijfsleven haalde de sociaalfilosoof George Ainsworth-Land een onderzoek aan naar het potentieel voor innovatie in verschillende leeftijdsgroepen. Van de vijfjarige proefpersonen bleek 98 procent een groot vernieuwend potentieel te bezitten, bij proefpersonen van tien jaar was dit gedaald tot 32 procent, bij die van vijftien tot 12 procent en van de proefpersonen van dertig bleek nog maar twee procent een groot potentieel voor vernieuwing te hebben. Bij zestigjarigen was dit gestegen tot 7 procent en steeg het per leeftijdsjaar; het bleek dat mensen van boven de zestig nieuwe en revolutionaire ideeën sneller oppikten dan welke leeftijdsgroep dan ook!

Dit zou kunnen betekenen dat naarmate onze - vrijwel onontkoombare - aanpassing aan de maatschappij toeneemt, we minder geneigd worden de algemeen aanvaarde overtuigingen en gedragsnormen 'op de proef te stellen of naast ons neer te leggen. Als we eenmaal met pensioen zijn, voelen we ons vrij te worden wie we wérkelijk zijn, omdat er niemand meer 'ouder en wijzer' is dan wij en we geen 'baas' meer boven ons hebben.

Tot op zekere hoogte moet er natuurlijk orde heersen in een samenleving, maar als die orde mensen in hun groei beperkt, wordt het tijd eens te bekijken of bepaalde overtuigingen hun nut misschien niet overleefd hebben.

Overtuigingen zijn moeilijk te veranderen en daarom wil je ook het liefst dat anderen net zo over het leven denken als jij. Naarmate je

144

overtuigingen in de loop der jaren steeds vaker bevestigd worden en zich dus steviger in je vastzetten, wordt het moeilijker ze te veranderen. Je zult je gedragen op een manier die ervoor zorgt dat je kijk op de wereld kan blijven zoals die altijd geweest is en die aan anderen duidelijk maakt dat jouw standpunt het 'juiste' is.

Als je je nieuwe overtuigingen eigen wilt maken en open wilt blijven staan voor andere denkbeelden, zul je hard moeten werken om deze (normale) neiging te overwinnen. Denk daaraan als je weer eens probeert iemand te veranderen.

Linda, een vriendin van ons, besloot een tijdje geleden haar baan eraan te geven en op zoek te gaan naar wat meer avontuur in haar leven. Na een paar maanden gaf ze haar pogingen op en nam een baan aan die als twee druppels water leek op de baan die ze niet lang daarvoor had opgezegd, omdat ze, naar ze zelf zei, 'de veiligheid van het bekende nodig had. 'Als mensen haar herinnerden aan haar voornemen iets spannenders te zoeken, noemde ze direct een aantal redenen op waarom dat een dwaas idee was geweest.

Linda wilde haar oude overtuigingen niet loslaten en probeerde anderen ervan te overtuigen dat haar huidige standpunt het enig juiste was.

Toen ze tenslotte de overtuigingen die haar hadden genoodzaakt haar verlangen naar meer avontuur in haar leven te verzaken, wÊl kon loslaten, werd ze al snel heel enthousiast en voelde ze dat ze nu kon doen wat ze eigenlijk wilde. Ze heeft tegenwoordig een klein eigen bedrijf en hoewel het niet zo veilig is als een 'echte baan’, zou ze niet anders meer willen.

Alert blijven op verborgen boodschappen en op hun invloed op je doen en laten kan buitengewoon de moeite waard zijn, vooral tijdens veranderingsprocessen, de tijd waarin ze sneller aan de oppervlakte komen dan anders. Het is tijdens perioden van verandering ook veel gemakkelijker oude, niet langer gewenste overtuigingen te zien en 'aan de kant te zetten’ dan in welke andere periode dan ook.

145

15. Het belang van een positieve instelling

In het vorige hoofdstuk hebben we beschreven wat overtuigingen zijn, waar ze vandaan komen en hoe ze werken. We zullen nu wat meer in het bijzonder kijken naar overtuigingen waar je tijdens veranderingen steun aan hebt en tevens bespreken welke overtuigingen je in zulke perioden in de weg kunnen staan.

Overtuigingen die veranderingen vergemakkelijken / overtuigingen die veranderingen bemoeilijken • Schrijf in je dagboek of schrijfblok onder de kop 'Overtuigingen die veranderingen vergemakkelijken alle positieve uitspraken over veranderingen op die je kent, bijvoorbeeld dat veranderingen tot ontwikkeling leiden, dat veranderingen kansen scheppen, dat veranderingen natuurlijk en gezond zijn, dat veranderingen goed voor je zijn.

• Zet een kruisje bij elke overtuiging waarvan je denkt dat je er positief of negatief door beïnvloed wordt.

• Beantwoord vervolgens de onderstaande vragen over iedere 'behulpzame' overtuiging.

1. Hoe zou deze overtuiging mijn leven gemakkelijker kunnen maken?

2. Zou het me van dingen afhouden als ik dit niet zou geloven?

3. Wat zou er gebeuren als ik dit écht zou geloven?

• Herhaal ze nu een aantal keren voor jezelf. Door dat te doen kun je je instelling tegenover veranderingen een beetje bijstellen en er misschien gemakkelijker mee omgaan dan eerst.

• Maak een ander lijstje, onder de kop 'Overtuigingen die veranderingen bemoeilijken’ van alle overtuigingen die je kent die veranderingen blokkeren, bijvoorbeeld 'iets dat goed is, is voor eeuwig',

146

'mensen die iets veranderen, zijn in de grond van hun hart ongelukkig', 'alle verandering is geen verbetering.'

• Zet een kruisje bij elke overtuiging waarvan je denkt dat die jou positief of negatief beïnvloedt.

• Probeer je van elke 'tegenwerkende' uitspraak te herinneren wanneer je die voor het eerst hoorde en kijk of je er nog altijd in wilt geloven. Beantwoord daartoe de onderstaande drie vragen.

1. Maakt deze overtuiging mijn leven gemakkelijker?

2. Verhindert ze me te bereiken wat ik eigenlijk wil?

3. Wat zou er gebeuren als ik deze overtuiging los zou laten?

• Als je voelt dat je een bepaalde overtuiging niet langer nodig hebt, zet er dan een dikke streep doorheen.

Het is belangrijk je er bewust van te blijven dat veranderingen zowel positieve als negatieve consequenties hebben. Mensen die alleen de positieve kant zien, hebben vaak veel moeite met de moeilijker fasen van het veranderingsproces. Degenen die alleen de negatieve kant zien, zullen bepaalde positieve kansen die de verandering hun biedt, hun neus voorbij laten gaan en soms uit alle macht proberen elke verandering, hoe klein ook, tegen te houden. We raden je dringend aan te proberen een zo evenwichtig mogelijke kijk op de zaak te houden, zowel de goede als de minder goede kanten van elke verandering te zien en altijd te onderzoeken hoe je de verandering kunt gebruiken voor je eigen ontwikkeling.

Je zelfbeeld Ook de overtuigingen die je er over jezelf op na houdt - je zelfbeeld - zijn van invloed op je houding tegenover veranderingen: positief en gericht op de avontuurlijke kant ervan, of angstig, met alleen oog voor mogelijk verlies en verdriet. Het is belangrijk dat je ook deze overtuigingen nader verkent - de overtuigingen die je stimuleren én de overtuigingen die je remmen. Als je dat niet doet, zal de natuurlijke neiging van je lichaam en je denken tot bescherming tegen veranderingen een veranderingsproces onnodig moeilijk maken.

147

Je zult merken dat je je tijdens een belangrijk veranderingsproces op sommige dagen heel tevreden voelt over jezelf en op andere dagen veel minder. Deze verschuivingen in je gevoel van eigenwaar- de zijn tijdens zo'n gewenningsproces heel gewoon.

We hebben gemerkt dat mensen die over het algemeen positief over zichzelf denken met minder moeite door de lastiger fasen van de veranderingscurve heen rollen dan mensen met een erg negatief en beperkend zelfbeeld.

We hebben natuurlijk allemaal iets van allebei, maar tijdens een verandering, als alles onzeker is, zullen vooral je negatieve ideeĂŤn over jezelf heel hard hun best doen de aandacht te trekken. Je kunt er veel aan hebben als je weet wat die negatieve, beperkende overtuigingen zijn en ze vervangt door positieve.

Overtuigingen die je beperken zijn onder andere: Ik kan niet bereiken wat ik Ik sta machteloos graag wil Anderen weten wat goed Ik ben daar nog niet aan toe voor mij is Niemand begrijpt me Als ze echt zouden weten wie ik ben...

Ik heb niet genoeg ervaring Ik heb geen macht over de situatie Ik verdien geen echt succes Het lot zal beslissen Ik ben/doe/heb altijd...

Ik ben/doe/heb nooit...

Hoeveel van deze dingen zeg je af en toe tegen jezelf? Als je nog andere negatieve, beperkende ideeĂŤn over jezelf hebt die niet op deze lijst voorkomen, schrijf die er dan bij.

Overtuigingen die je stimuleren.

Kijk nu eens naar de positieve overtuigingen hieronder; dit zijn overtuigingen die ertoe bijdragen dat je bereikt wat je wilt in het leven en waar je in moeilijke perioden kracht aan kunt ontlenen.

148

Ik kan bereiken wat ik wil Ik weet wat ik moet doen Ik kan anderen vertrouwen Ik kan op mijn intuïtie vertrouwen

Ik kan álles hebben wat ik wil Het leven is een avontuur Er zullen altijd mensen zijn die mij helpen Ik beheers alle vaardigheden die ik nodig heb.

Schrijf ook hiervan op welke van deze overtuigingen jij al tot de jouwe kunt rekenen en voeg er nog een paar van jezelf aan toe. Als je er geen kunt bedenken, verzin dan een paar nieuwe overtuigingen die je je graag eigen zou maken.

Het veranderen van niet langer gewenste overtuigingen Om tijdens een veranderingsproces een positieve instelling te bewaren kun je alle overtuigingen die het proces bemoeilijken, veranderen.

Eén manier om dat te doen is door middel van affirmaties. Dat gaat als volgt: • Kies een overtuiging waar je vanaf wilt, bijvoorbeeld 'Ik kan de situatie niet aan' of ‘Ik word altijd ongeduldig' en schrijf die op een stuk papier.

• Verander die overtuiging nu in een positieve uitspraak waar je kracht aan kunt ontlenen - 'Ik heb de situatie onder controle en kan bereiken wat ik wil' of 'Ik ben geduldig en rustig.'

Let op dat je niet schrijft 'Ik zou' of ‘Ik zal', want dat verplaatst de affirmatie naar de toekomst, waardoor de 'oude overtuiging' gewoon blijft doorwerken.

• Schrijf nu je níeuwe overtuiging op een stuk papier; steek dat bij je en herhaal de nieuwe overtuiging de komende weken zo vaak voor jezelf als je maar kunt.

Het vervangen van oude, niet langer gewenste overtuigingen kan, zodra je eenmaal duidelijk weet welke overtuigingen je níet meer wilt, zeer direct werken - al kan het een tijdje duren voor je daar iets van merkt.

149

Door de affirmatie voortdurend bij jezelf te herhalen, wordt je denken stap voor stap opnieuw geprogrammeerd, waardoor ook je leven verandert. Als je je twijfels hebt over deze methode, doe dan een week lang alsof het werkt en kijk wat er gebeurt.

In de hoofdstukken over de zeven veranderingsfasen hebben we je aangeraden affirmaties te gebruiken om sneller door de verschillende fasen heen te komen. Je zult echter merken dat er ook mĂŠt die affirmaties nog perioden kunnen zijn waarin je oude, beperkende overtuigingen je tegenwerken.

Als dat gebeurt, maak dan de oude overtuiging zwakker en de nieuwe sterker door eerst te erkennen dat de oude je aandacht probeert te trekken en vervolgens bewust voor de nieuwe overtuiging te kiezen.

Als je bijvoorbeeld merkt dat je ongeduldig wordt, moet je eerst accepteren dat dat gebeurt en jezelf er vervolgens aan herinneren dat je ervoor kiest rustig te blijven. Na een paar keer zal de invloed van de nieuwe overtuiging groter worden dan die van de oude, vooral in situaties waarin je vroeger ongeduldig werd.

Overtuigingen over je eigen waarde Het is belangrijk dat je positief denkt over jezelf, andere mensen en het leven in het algemeen - ook al zul je op sommige dagen eerder geneigd zijn tot het tegenovergestelde. Je instelling tegenover jezelf is van grote invloed op de manier waarop je met een verandering omgaat. Hoe sterker je in jezelf gelooft en gelooft dat de verandering goede gevolgen zal hebben, des te groter is de kans dat die gevolgen ook inderdaad positief zullen zijn. Deze laatste oefening is bedoeld om je te helpen tijdens het hele proces van verandering positief te blijven. Door in je dagboek de onderstaande zinnen af te maken, kun je erachter komen wat je goed en waardevol vindt van jezelf. Het gaat daarbij om de eigenschappen die van jou maken die je bent, een uniek menselijk wezen; het zijn de eigenschappen waaraan je houvast kunt hebben als de twijfel aan jezelf aan de deur klopt.

150

Ik ben uniek omdat...

Mijn meest speciale talenten zijn...

Ik ben dankbaar voor mijn...

Ik hou echt van de manier waarop...

Mijn leven is waardevol omdat ik...

Ik vind het geweldig zoals ik...

Mijn relaties geven mij...

Wat ik het waardevolst in mezelf vind, is...

Telkens wanneer je merkt dat je vervalt in negatieve gedachten, kun je deze uitspraken gebruiken om weer een glimlach op je gezicht te krijgen. Het kan een goed idee zijn een vriend of vriendin je antwoorden te laten doorlezen, zodat hij of zij je kan helpen ontdekken hoe geweldig je eigenlijk bent. Ronddolend in het duister is het heel gemakkelijk te vergeten hoe goed het leven is. Houd deze lijst steeds bij de hand en kijk erop zodra je aan jezelf begint te twijfelen - het helpt echt!

151

16. Gezondheid en stress

Tijdens veranderingen lopen we vaak grotere gezondheidsrisico's dan normaal; we geven gemakkelijker toe aan slechte gewoonten en neigen ertoe goede te verwaarlozen. Als je erg gespannen bent tijdens een veranderingsproces, zullen de volgende drie punten –en ook de overige informatie in dit hoofdstuk - je vast wel interesseren.

Ten eerste: stress vormt een groot risico voor je gezondheid.

Ten tweede: tijdens veranderingen zorgen de meeste mensen slechter voor zichzelf dan tijdens minder bewogen perioden.

Ten derde: meer dan de helft van de gezondheidsrisico's die mensen lopen, staat in verband met hun dagelijkse manier van leven.

Wat is stress precies?

Als je onder spanning staat, vinden er in je lichaam bepaalde aanpassingen plaats waardoor je de situatie aankunt - de 'fight-or-flight'reactie. Van oorsprong is dat een biologische reactie op de directe, lichamelijke gevaren die ons in de oertijd bedreigden, zoals een aanval door een sabeltandtijger. Hedendaagse oorzaken van stress als een scheiding, ontslag, enzovoort vormen weliswaar niet, zoals de sabeltandtijger, een direct gevaar voor ons leven, maar aangezien de ontwikkeling van ons lichaam geen gelijke tred heeft gehouden met de ontwikkeling van onze beschaving, reageert het op stress nog altijd op dezelfde manier als duizenden jaren geleden - namelijk door zich voor te bereiden op snelle actie. Problemen doen zich pas voor wanneer we geen gezonde en aan de eisen van deze tijd aangepaste weerstand tegen stress opbouwen. Als reactie op stress tijdens een veranderingsproces de baas een klap geven of schreeuwend door het huis rennen is bijvoorbeeld niet zo'n geweldig idee; als je jezelf echter goede gewoonten aanwent waarmee je stress de baas kunt blijven 152

– evenwichtige voeding, voldoende lichaamsbeweging, regelmatige ontspanningen goede relaties met anderen - zul je voldoende toegerust zijn om de moeilijke tijden zonder ziekte of andere grote problemen het hoofd te kunnen bieden.

Stress - hoeveel kost het je?

Lange of korte tijd met te veel stress rondlopen verhoogt de kans op ziekte. Met behulp van de onderstaande lijst kun je zien hoeveel risico je loopt. Zet voor elk symptoom een cijfer tussen de 1en de 5, afgaande op hoe vaak je de afgelopen twee à drie weken dat symptoom bij jezelf hebt opgemerkt.

1 = zelden of nooit 2 = af en toe 3 = soms 4 = vaak 5 = altijd ___1. Eet te veel. __ 2. Drink te veel alcohol. __ 3. Rook meer dan anders. __ 4, Voel me gespannen, verkrampt, onrustig, zenuwachtig. __ 5. Voel me depressief of berouwvol. __ 6. Houd minder van mezelf. __ 7. Heb moeite met in slaap vallen of met doorslapen. __ 8. Voel me rusteloos, kan me niet goed concentreren. __ 9. Heb meer zin in seks. __ 10. Heb minder zin in seks. __ 11. Heb weinig eetlust. __ 12. Voel me moe, heb weinig energie, ben oververmoeid. __ 13. Voel me snel geïrriteerd. __ 14. Denk over zelfmoord. __ 15. Heb minder zin in contact met anderen. __16. Voel me gedesoriënteerd of overweldigd, overstelpt.

153

__ 17. Kan 's ochtends moeilijk uit bed komen. __ 18. Hoofdpijn. __ 19. Maagklachten of last van ingewanden. __ 20. Klamme en/of trillende handen. __ 21. Moet soms naar adem happen - zuchten. __ 22. Laat de boel maar op zijn beloop. __ 23. Word kwaad op de verkeerde mensen. __ 24. Voel me 'ongezond'. __ 25. Voel me zwak. __ 26. Voel me duizelig of licht in het hoofd. __ Totale stress-score Ieder punt op deze stress-vragenlijst kan het gevolg zijn van overbelasting van het hormoonstelsel, vooral van de schildklier en de bijnieren, als gevolg van het langdurig, aanhoudend 'op scherp staan.'

Uit de totaalscores die we in de loop der jaren onder mensen van allerlei rangen en standen hebben verzameld, blijkt dat een totaalscore van 50 of meer kan betekenen dat je gezondheid gevaar loopt vooral als je verwacht dat een dergelijke hoge score nog lang zal aanhouden. Als je score hoger is dan 69, behoor je tot de 'topscorers' (10 procent van onze bijna 3000 informanten); dat wil zeggen dat je er serieus over moet gaan nadenken hoe je je score naar beneden zou kunnen brengen, aangezien een hoge score ook een grotere uitputting van je reserves betekent. Hoe je dat kunt doen, bespreken we in de volgende paragraaf. Waarschijnlijk zul je op de lijst wel een paar specifieke verschijnselen herkend hebben waar je in ieder geval van tijd tot tijd last van hebt. Dat zijn jouw 'rode vlaggen.' Om veranderingen goed te kunnen hanteren, moet je je in de eerste plaats bewuster zien te worden van die vroege waarschuwingssignalen. Ze geven aan dat je stressniveau te hoog aan het worden is en dat je oorzaken van stress die je eventueel kunt vermijden, uit de weg moet ruimen, beter met de niet-te-vermijden stressfactoren moet omgaan en extra lichamelijke reserves moet aanleggen, zodat je beter tegen de druk van de situatie bestand bent.

154

Helaas geven we, als we door een belangrijk veranderingsproces heen gaan, de middelen waarmee we ons kunnen verdedigen juist op, waardoor onze situatie nog moeilijker wordt. Ben jij bijvoorbeeld ook iemand die tijdens de moeilijkste fasen van een verandering zijn vrienden ontloopt? En bel je ze dan pas daarna, als je de ellende wat te boven bent, weer op om ze te vertellen wat een moeilijke tijd je achter de rug hebt? Het is alsof je het gevoel hebt dat je je problemen zelf moet oplossen en anderen daar niet mee moet lastig vallen, ook al weet je dat een beroep doen op goede vrienden een van de beste dingen is die je tijdens een veranderingsproces kunt doen.

Drie manieren om gezond te blijven Er zijn drie uitstekende manieren waarop je, indien nodig, je stressscore omlaag kunt brengen: 1. regelmatige, inspanning vergende lichaamsbeweging; 2. regelmatige ontspanning en 3. evenwichtige voeding.

Lichaamsbeweging. Tijdens de moeilijker fasen van een veranderingsproces reageert je lichaam altijd met de fight-or-flight-reactie zoals we al eerder gezegd hebben, inderdaad een letterlijke voorbereiding op een gevecht of een vlucht.

Vormen van lichaamsbeweging als joggen, stevig wandelen, zwemmen, fietsen enzovoort zijn allemaal aanvaardbare 'vlucht'vormen; sporten als honkbal, squash, tennis en voetbal zijn populaire 'vecht'vormen. Als je minimaal drie keer twintig minuten per week een van deze vormen van lichaamsbeweging beoefent, zal je lichaam een groot deel van de vecht-of-vlucht-energie verbruiken; je vermogen om stress te hanteren neemt toe ... en je conditie gaat er ook nog eens op vooruit! (Adams 1989; Cooper 1983) Ontspanning. Regelmatige mentale ontspanning - meditatie, gebed, in de tuin zitten enzovoort - is een vorm van (mentaal) aan het gevaar ontsnappen. Telkens als je je volledig ontspant, stoppen je her-

155

senen met het zenden van vecht- of vluchtboodschappen; in plaats daarvan zenden ze alle delen van je lichaam de boodschap dat ze zich kunnen ontspannen. Probeer dus tijdens de moeilijker perioden van het veranderingsproces eraan te denken dat het goed voor je is als je je op zijn minst één keer per dag een paar minuten echt ontspant. Af en toe drie of vier keer diep ademhalen helpt ook al, maar je hebt er meer aan als je een dieperwerkende ontspanningstechniek toepast waarbij je je hele lichaam ontspant. (Benson 1975) Goede voeding. Veel mensen zetten tijdens veranderingsprocessengoede voedingsgewoonten zolang 'in de ijskast' en eten voedsel dat veel vet, suiker, zout en additieven bevat (geraffineerd voedsel of 'fast-food'). Tegelijkertijd gaan ze meer drinken of roken dan normaal, misschien om troost te zoeken of de spanning wat te verminderen. Helaas vergroten ze daarmee de risico's voor hun gezondheid, die vanwege de verandering toch al onder druk staat, en onthouden ze het lichaam de voedingsstoffen die het nodig heeft om de stress te overwinnen.

Tijdens perioden van grote stress verbruikt het lichaam enorme hoeveelheden vitamine B en C. Alcohol, cafeïne, tabak en suiker ‘vreten' eveneens vitamine B en C, waardoor die hun voornaamste taak ons lichaam gezond en in balans houden - niet meer kunnen uitvoeren; het nuttigen of inademen van deze stoffen levert op korte termijn weliswaar energie, maar vormt een bedreiging voor de gezondheid op langere termijn. De meeste vitamine B en C zit in fruit, groenten, graan en noten - voedingsmiddelen waarvan de meeste mensen zelfs in hun beste perioden al vaak niet genoeg van binnen krijgen.

Als je onder druk van ingrijpende veranderingen uitsluitend op bijvoorbeeld bier, hamburgers, patates frites en chocola vertrouwt, kun je dus in de problemen komen. De meesten van ons eten tijdens stabiele perioden al veel te veel zout, vet en suiker – en doen daar in perioden waarin ze onder druk staan nog eens een schepje bovenop.

156

In het laatste hoofdstuk doen we een aantal menusuggesties die je als richtlijn kunt gebruiken voor gezondere, evenwichtiger voedingsgewoonten. Een pilsje of een ijsje zo nu en dan kan natuurlijk geen kwaad - maar overdaad schaadt.

Gezond blijven Uit onderzoek naar de meest algemeen voorkomende ernstige ziekten, zoals dat regelmatig wordt uitgevoerd door onder andere het National Center for Health Statistics in Washington, D.C. blijkt dat in de Verenigde Staten ongeveer 18 procent van die ziekten een biologische achtergrond heeft (geĂŤrfd van ouders of als gevolg van eerdere ziekten of verwondingen); nog eens ongeveer 18 procent terug te voeren is op milieufactoren (kwaliteit van lucht en water bijvoorbeeld) en ongeveer 10 procent te wijten is aan fouten tijdens de medische behandeling (verkeerde diagnosen, verkeerde medicijnencombinaties en bijwerkingen). Dit betekent dat we op ongeveer 54 procent van de risicofactoren- op de categorie die 'levenswijze' genoemd wordt - zelf invloed kunnen uitoefenen. Met andere woorden, we kunnen meer dan de helft van de risicofactoren vermijden door verstandig te leven. Als je tijdens veranderingsprocessen - en ook daarbuiten - dus gezond wilt blijven, kun je het best de dingen die je zelf in de hand hebt, ook in de hand houden.

Gezondheidsrisico's

157

Op de lijst hieronder staan vrijwel alle risicofactoren uit de categorie 'levenswijze' waar je zelf invloed op kunt uitoefenen, onder andere lichaamsbeweging, ontspanning en voeding. Ga onder het lezen ervan na in hoeverre de punten op de lijst overeenkomen met jouw manier van leven.

• Voeding (we nuttigen gemiddeld veel te veel suiker, vetten, eiwitten, zout, additieven, wit meel en cafeïne, en veel te weinig fruit, groenten, noten en granen).

• Alcohol (niet meer dan gemiddeld twee alcoholische consumpties per dag), • Tabak (helemaal niet gebruiken).

• Medicijnen (zo weinig mogelijk, zowel van op eigen initiatief als op doktersvoorschrift gebruikte medicijnen).

• Nachtrust (een mens heeft gemiddeld zeven à acht uur slaap per dag nodig).

• Ontspanning (regelmatig).

• Lichaamsbeweging (een vorm die inspanning vergt, ten minste drie keer per week twintig à dertig minuten; strekoefeningen en ontspanningssporten zoals wandelen zijn ook goed om stress te verminderen).

• Lichaamsgewicht (niet meer dan vijf à tien pond boven je ideale gewicht).

• Geestelijke instelling (positief, optimistisch, zelfbewust).

• Relaties (goede vriendschappen).

• Rijstijl (snelheid, mentale instelling, gebruik van autogordel).

• Stress (niet te veel).

• Bloeddruk (regelmatig laten controleren).

• Cholesterolgehalte (niet te hoog).

• Evenwichtig gedrag (opgejaagd rondrennen, snel geïrriteerd en ongeduldig raken, en cynisme en wantrouwen zijn slecht voor je gezondheid).

De meeste punten op deze lijst zullen je niet verbazen. Toch blijken veel mensen er, als ze eens goed kijken hoe ze het zelf doen, niet zo geweldig uit te komen. Neem even de tijd om na te gaan hoe gezond jíj eigenlijk leeft.

158

Hoe meer punten op de lijst op jouw situatie van toepassing zijn, des te beter zal het met je dagelijkse gezondheid staan en des te hoger ligt je levensverwachting.

Zijn er dingen waar je mee moet ophouden of die je moet verminderen?

Zijn er dingen die je eigenlijk zou moeten gaan doen of vaker zou moeten doen?

Kies ĂŠĂŠn ding uit en begin daar vandaag nog mee.

159

17. Het belang van een doel in je leven

Bijna iedereen heeft van tijd tot tijd wel eens het gevoel dat hij de hele wereld aankan en de gelukkigste mens op aarde is, maar meestal duurt het niet lang voor er iets gebeurt waardoor je weer uit balans raakt. In dit hoofdstuk zullen we het erover hebben hoe je de goede perioden langer kunt laten duren en de minder goede korter. We gaan ervan uit dat we bestaan uit drie samenhangende 'systemen’: het denken en onze gedachten; het lichaam en ons gedrag; de emoties en onze gevoelens. Dat wil zeggen: we denken, we handelen en we voelen. Telkens wanneer iemand een ingrijpende verandering in zijn leven doormaakt, zullen alle drie deze systemen daar op een of andere manier door beïnvloed worden. Als je bijvoorbeeld midden in een scheiding zit, kan het moeite kosten om logisch na te denken of je ergens op te concentreren. Je zult ook niet zo veel zin hebben in lichamelijke activiteit; het kostvaak al moeite genoeg jezelf 'voort te slepen’. Verder kun je je het ene ogenblik kwaad of verdrietig voelen en het volgende plotseling heel gelukkig. Een grote verandering werkt op alle drie de niveaus door, op welke manier dan ook.

Leven zonder doel Mensen die geen duidelijk doel in hun leven hebben, zijn meer dan anderen overgeleverd aan de genade van de wereld om hen heen. Dat wil zeggen dat ze, zolang alles soepel loopt, meestal het gevoel hebben dat ze hun zaakjes goed voor elkaar hebben, maar dat zodra er dingen veranderen, de balans tussen hun denken, hun lichaam en hun emoties volkomen verstoord raakt (zie de afbeelding op de volgende bladzijde). In veel opzichten lijkt hun toestand op die van een stuurloos schip tijdens een heftige storm - ze hebben geen enkele macht over de situatie.

De enorme hoeveelheden tijd en energie die ze bij iedere verandering noodgedwongen aan pure overleving besteden zou, als ze wel een 160

doel hadden, gebruikt kunnen worden om te leren wat de verandering hen te leren heeft.

Wanneer mensen uit hun evenwicht zijn, hebben ze vaak meer last van stress en worden ze, zoals al opgemerkt in hoofdstuk 16, ook vaker ziek. Een doel helpt mensen niet alleen gezond te blijven en een duidelijk beeld te bewaren van hun eigen, unieke ik, het kan ook het proces van verandering een stuk gemakkelijker maken. Als je niet goed weet wat je doel in het leven is, is fase drie vaak veel traumatischer, vooral als de verandering onverwacht komt en je in een geheel nieuwe situatie plaatst.

De kracht van een doel Een van de beste dingen die je voor jezelf kunt doen om ervoor te zorgen dat je zelf kunt bepalen hoe je met een verandering omgaat, is een duidelijk besef van een doel in je leven. Als je weet wat je in het leven wilt, fungeert dat als een soort ruggengraat die de drie systemen in balans houdt. Je kunt dan kiezen wat je denkt, voelt en doet in plaats van alleen maar te reageren op wat je overkomt. Dat zorgt er tevens voor dat de wereld om je heen wat minder invloed op je heeft 161

en dat je je energie gericht kunt houden op de richting die jij voor jezelf gekozen hebt. Zonder besef van een doel heeft je omgeving geweldig veel macht over wat jij ervaart en hoe. Met een innerlijk doel blijven de krachten van buitenaf en de druk die ze uitoefenen gewoon bestaan, maar wordt hun kracht aanzienlijk teruggebracht (zie de afbeelding hieronder).

Een doel is de diepere betekenis die mensen aan hun leven, werk en relaties geven. Het is een 'spirituele ruggengraat', die mensen helpt alles wat er ïn hun leven gebeurt op waarde te schatten en er de positieve kanten van te zien. Midden in een belangrijk veranderingsproces — vooral tijdens fase drie - fungeert een duidelijk doel als een lichtbaken in de duisternis. Een doel maakt het gemakkelijker de reden voor en de waarde van de veranderingen te onderkennen - al zal de pijn daar misschien niet minder door worden. Een duidelijk beeld van het doel van je leven maakt je niet immuun

162

voor de pijn van het veranderingsproces; een grote verandering raakt je op alle drie de niveaus, hoe dan ook. Je zult echter merken dat je mét een doel zelfs tijdens de pijnlijkste momenten van het proces een zekere opwinding zult voelen, en dat je na elk moeilijk moment weer sneller 'op het juiste spoor' zit.

Doel en spiritualiteit Voor veel mensen is het spirituele, het geestelijke, aspect van hun leven het moeilijkst te bevatten — het kan niet gemeten worden en het is moeilijk te zien. Om het althans een beetje te begrijpen, kun je terugdenken aan momenten waarop je je werkelijk ge-in-spireerd voelde of waarop je voelde dat er in een groep werkelijk een 'teamgeest' heerste.

Zoals aangegeven op de tweede afbeelding in dit hoofdstuk, zien wij het spirituele als een bijzondere bron van energie; deze energie staat altijd tot onze beschikking, maar ais we duidelijk voelen dat ons leven een doel heeft, ervaren we dat veel directer. Mensen die een grote verandering in hun leven hebben doorgemaakt, hebben het soms over ervaringen waardoor ze in contact kwamen met iets in henzelf waarvan ze het bestaan niet eens vermoedden. Hun beschrijvingen variëren van een gevoel dat er iemand bij hen was of dat ze licht (aura's) om mensen heen zagen, tot herinneringen aan vorige levens en het gevoel dat ze opnieuw geboren werden.

De meeste mensen zouden Arthur beschrijven als een nuchtere man die met beide benen op de grond staat - hijzelf ook. Hij vertelde dat hij in het midden van een zeer moeilijke periode - hij was pas van baan veranderd en moest in diezelfde tijd leren leven met de dood van zijn zeventienjarige zoon - op een nacht toen hij in bed lag, plotseling van boven op zichzelf neerkeek. Aanvankelijk bewoog hij zich vrij door de kamer en door het plafond heen tot aan het dak van het huis, maar toen werd hij bang en haastte hij zich terug naar zijn fysieke lichaam. Omdat hij bang was dat mensen hem voor gek zouden verslijten, praatte hij er aanvankelijk met niemand over.

163

Toen hij dat uiteindelijk toch deed, kwam hij er achter dat hij, zoals dat heet, 'uit zijn lichaam getreden was.' Hij bleek niet de enige te zijn, zoals ook blijkt uit de vele boeken dit over dit onderwerp verschenen zijn.

Deze en soortgelijke ervaringen zijn niet ongewoon tijdens een verandering waarbij je plotseling in een vrijwel onbekende situatie terechtkomt. Het lijkt alsof mensen middenin de chaos en de stress soms gaan inzien dat het leven niet ophoudt bij de grenzen van de fysieke wereld en juist dan verbazingwekkende spirituele ervaringen hebben. De afbeelding hieronder geeft aan dat het diepste punt van de veranderingscurve tegelijkertijd het hoogste punt van de spirituele curve kan zijn, het punt waarop we meer dan op andere ogenblikken boven de dingen uitstijgen en waarop we de grootste inzichten krijgen. Voor veel mensen is een ingrijpende verandering dan ook de aanleiding tot het ontdekken of herontdekken van het ware doel van hun leven.

164

Het formuleren van een doel4 Met behulp van de onderstaande stappen kun je een duidelijker beeld krijgen van je levensdoel en van wat je met je leven wilt doen.

1. Lees nog eens na wat je bij hoofdstuk 13 en 15 hebt opgeschreven; kies dan drie kwaliteiten of eigenschappen van jezelf die je heel belangrijk vindt en schrijf die op, bijvoorbeeld: 'Mijn drie belangrijkste kwaliteiten zijn gevoel voor humor, creativiteit en zorg voor mensen.'

2. Denk nu na over hoe je deze kwaliteiten meestal vorm geeft. Bijvoorbeeld: 'Ik breng deze kwaliteiten tot uiting in mijn manier van praten, schrijven, leiding geven aan mensen of het organiseren van projecten om mensen aan het lachen te maken.'

3. Hoe kun je je antwoorden op vraag 1 en 2 gebruiken om je leven meer betekenis te geven? Bijvoorbeeld: 'Ik spoor mensen aan positief te zijn, ik wil de kwaliteit van het leven verbeteren en ik wil mensen helpen van de drugs af te komen.'

4. Waar kun je je doel het beste verwezenlijken? Bijvoorbeeld: 'Ik richt me op de stad/wijk of het dorp waar ik woon, mijn thuissituatie, mijn werksituatie en de rest van de wereld.'

5. Combineer nu de belangrijkste elementen uit vraag 1 tot en met 4 tot een hele zin, zoals in het onderstaande voorbeeld.

'Mijn doel in het leven is (antwoord op vraag 1:) mijn gevoel voor humor, mijn creativiteit en mijn zorgzaamheid te gebruiken om (antwoord op vraag 2:) projecten te organiseren waar ik mensen mee aan het lachen kan maken (antwoord op vraag 3:) en mensen mee van de drugs af kan helpen (antwoord op vraag 4:) in de stad waar ik woon.

4

Uit het werk van Arnold Patent (1987); overgenomen en aangepast met toestemming van de auteur.

165

De eerste versie van de omschrijving van je levensdoel zou dus kunnen luiden: Mijn doel in het leven is mijn gevoel voor humor, mijn creativiteit en mijn zorg voor mensen te gebruiken om projecten te organiseren waar ik mensen mee aan het lachen kan maken en mensen mee van de drugs af kan helpen in de stad waar in woon.

Het is belangrijk dat je je verklaring in de tegenwoordige tijd formuleert, zodat ze altijd betrekking heeft op het nu. Je zult waarschijnlijk ontdekken dat je eigenlijk al jaren bezig bent met het verwerkelijken van dit doel en dat de keuzen die je in de loop van je leven gemaakt hebt daar voor een deel ook al op gericht waren. Het is goed je je doel uitdrukkelijk voor ogen te houden, vooral tijdens een verandering, opdat je de ups en downs van het veranderingsproces beter kunt plaatsen en er minder door van je stuk raakt. Dat houdt je niet alleen gezond, je ziet ook beter welke mogelijkheden tot persoonlijke ontwikkeling de verschillende fasen van het veranderingsproces je bieden.

Je kunt natuurlijk meer dan ĂŠĂŠn levensdoel hebben. Doe de oefening net zo vaak als nodig is om je voornaamste doelen met elkaar in overeenstemming te brengen. Vergeet niet iedere omschrijving te dateren en in je dagboek te schrijven.

166

18. Tien tips voor het leven met veranderingen

Dit hoofdstuk bevat tien raadgevingen waarmee je je reis door de veranderingen in je leven wat gemakkelijker kunt maken.

1. Heb geduld met jezelf. Veranderingen forceren lijkt, hoe verleidelijk ook, nooit echt te werken. Je moet nu eenmaal door alle zeven fasen heen - wees dus niet te streng voor jezelf. Iedere fase heeft je iets waardevols te leren, en je komt er het snelst doorheen als je jezelf niet opjaagt. Tijdens een veranderingsproces raakt er van alles in beroering - je emoties, gedragingen, relaties, manier van leven - en dat moet weer langzaam tot rust komen. Het is net als met die glazen of plastic bollen met 'sneeuw' erin - hoe harder je ermee schudt, des te langer duurt het voor de sneeuw weer is neergedwarreld. Doe het kalm aan en maak je niet te druk.

2. Durf om hulp te vragen. Je kunt tijdens ingrijpende veranderingen op allerlei manieren hulp krijgen. Soms zul je alleen maar iemand nodig hebben die naar je luistert. Andere keren heb je misschien meer behoefte aan professionele hulp of aan iemand die je een duwtje geeft, aan iemand die je morele steun geeft, aan iemand die met je meeleeft of aan iemand die je hand vasthoudt en onvoorwaardelijk van je houdt. Vraag anderen om hulp als je die nodig hebt.

3. Kijk vooruit. Er bestaat altijd het verlangen tenminste iets van de oude situatie vast te houden. Voor een tijdje is dat okĂŠ, maar pas op dat je niet in je herinneringen blijft steken. Weten wat je wilt als 'het' allemaal voorbij is, is belangrijk, maar het verwerken van je verdriet ook - forceer dus niets.

167

Zoek tijdens het veranderingsproces steun bij anderen en zorg ervoor dat er iets is in je leven dat d贸贸rgaat en niet verandert, bijvoorbeeld therapie, vriendschappen, hobby's en/of andere bezigheden waardoor je positief en optimistisch over de toekomst kunt blijven.

4. Sta open voor nieuwe dingen. Blijf, wat er ook gebeurt, steeds proberen oude situaties op een nieuwe manier te benaderen. Het is altijd heel verleidelijk je vast te klampen aan oude patronen, maar dat kan wel betekenen dat je kansen misloopt om nieuwe dingen te leren. Probeer of je, als de verandering je is 'opgelegd', kunt ontdekken welke voordelen of kansen de nieuwe situatie biedt. Als de verandering je eigen keuze was, moet je niet verbaasd staan als je nog onverwachte emoties te verwerken krijgt.

5. Wees lief voor jezelf. Het is niet nodig het jezelf tijdens een veranderingsproces onnodig moeilijk te maken. Verwen jezelf, kijk naar je lievelingsprogramma's op de televisie, luister naar mooie muziek en laat jezelf af en toe lekker gaan. Wees niet bang om te huilen; je zult je dan veel beter voelen dan wanneer je probeert het allemaal binnen te houden.

6. Ga wandelen. Ga de natuur in; er is altijd veel meer te zien dan je denkt. De natuur biedt je onbeperkte mogelijkheden om met de diepere lagen van je mens-zijn in contact te komen - je kunt de wisselende seizoenen gadeslaan, in het park spelen, over het strand slenteren, bergen beklimmen, van een zonsopgang of zonsondergang genieten enzovoort. Neem de tijd om alleen te zijn met de natuur - ze is een bron van oneindige vreugde.

7. Zorg voor kleine successen. Ieder succes helpt je een stap vooruit.

Een van de beste manieren om vooruit te komen als je het gevoel hebt dat je vastzit, is jezelf een kleine taak stellen waarvan je weet dat je die met succes kunt vervullen.

168

8. Neem eens een risico. Dit is een geweldige tijd om eens iets nieuws te proberen. Je zit toch in een veranderingsproces, dus waarom zou je niet eens iets doen dat je nog nooit gedaan hebt? Alles is aan het veranderen, dus waarom niet?

9. Durf te dromen. De self-fulfilling prophecy is springlevend - 'als je erover kunt dromen, kun je het ook doen!' Stel je voor dat je een toverstaf hebt waarmee je de situatie na het veranderingsproces kunt maken zoals je wilt. 'Droom’ dat volmaakte resultaat en denk aan die droom als er weer een sombere periode aanbreekt.

10. Vier het proces van verandering. Een einde betekent ook een nieuw begin. Het is belangrijk het einde ĂŠn het begin van alles te vieren. Organiseer een reisje of een retraite voor jezelf ten teken dat het proces van verandering voorbij is.

Goede reis!

169

Een verrassing voor Tom Tom had verwacht nog minstens tien jaar te blijven werken, maar plotseling besloot het bedrijf waar hij werkte tot een flinke reorganisatie - wat betekende dat er ook ontslagen zouden vallen. Een paar weken lang gonsde het van de geruchten, maar niemand wist met zekerheid wie er zou blijven en wie er weg zou moeten. Op een vrijdagmiddag werd Tom in het kantoor van zijn baas geroepen, waar hij te horen kreeg dat er in de nieuwe organisatie niet langer plaats voor hem was.

Tom vertelt hoe hij reageerde: 'Ik zei geen stom woord. Ik bleef gewoon doodstil zitten - wat had ik trouwens kunnen zeggen? Toen ik zijn kamer uit kwam, ging ik rechtstreeks naar de parkeerplaats en stapte in mijn auto. Ik wist niet waar ik heen zou gaan, ik wilde alleen maar een beetje rijden. Naar huis wilde ik niet, omdat ik niet wist hoe ik het aan mijn vrouw moest vertellen. Ik parkeerde de auto bij de rivier en zat daar drie uur lang voor me uit te staren. Ik kwam op de gebruikelijke tijd thuis en Rina, mijn vrouw, arriveerde vlak daarna. Ze had altijd gewerkt, behalve de eerste paar jaar toen de kinderen nog klein waren. Ik had echter altijd geloofd dat Ă­k verantwoordelijk was voor onze financiĂŤle zekerheid en dacht dat zij er erg veel moeite mee zou hebben dat ik geen werk meer had. (Dat bleek later helemaal niet zo te zijn). Ik wachtte dus op het goede moment, maar ze was in zo'n goed humeur dat ik dat niet wilde bederven en besloot te wachten tot we in bed zouden liggen. Ik kon de moed echter niet opbrengen en stelde het opnieuw uit. De volgende ochtend besloot ik te wachten tot maandagavond, voor het geval ze op de zaak misschien van gedachte veranderd zouden zijn. Ik hoorde later dat ik me de rest van het weekend heel raar heb gedragen. Ik stond 's nachts een paar keer op en praatte in

170

mijn slaap. Ik werd vroeger wakker dan anders en ging meteen de auto wassen - die helemaal niet vuil was! Ik deed allerlei karweitjes die ik jaren had laten liggen en zette bijna mijn schoenen in de ijskast! Ik denk dat ik in een soort trance was. Als ik er nu op terugkijk, is het eigenlijk heel grappig, maar toen was het een rare ervaring.

Toen ik maandagochtend naar mijn werk ging, had ik het gevoel dat iedereen naar me keek om te zien hoe ik reageerde, maar ze kwamen bedrogen uit, want ik gedroeg me net als anders. Het zou allemaal wel loslopen - ten slotte had ik daar twintig jaar gewerkt. Toen ik mijn baas tegenkwam, vroeg hij hoe Rina het nieuws had opgenomen en ik herinner me dat ik zei: "Oh, goed hoor, prima." In de loop van de dag begon het langzaam tot me door te dringen dat het géén vergissing was, dat ik over twee maanden écht geen baan meer zou hebben.

Toen Rina die avond thuis kwam, heb ik het haar meteen verteld. Nadat we een paar minuten heel verstandige dingen gezegd hadden, omhelsden we elkaar en begonnen we te huilen - ik denk meer van de schok dan van iets anders. Als je al die jaren hard en goed gewerkt hebt, verwacht je ten slotte niet dat ze je komen vertellen dat je ontslagen wordt. Als jezelf besluit om eerder te stoppen, oké, maar als je daartoe gedwongen wordt, wordt het iets heel anders. Het duurde drie weken voor het echt tot me doordrong dat ik moest kiezen: een andere baan zoeken of gewoon stoppen met werken. Ik had in mijn opvoeding zó vaak te horen gekregen dat de man de 'kostwinner' moest zijn dat ik nauwelijks aan stoppen kon denken - en al helemaal niet op mijn leeftijd! Ik begon flink teleurgesteld te raken in de mensen met wie ik werkte. En wat het bedrijf betrof... zó beloonden ze je dus voor twintig jaar trouwe dienst! Hoe kwader ik werd, des te meer raakte ik

171

in de war over wat ik werkelijk wilde. Ik hoorde verhalen van mannen die zelfmoord hadden gepleegd, omdat ze het vooruitzicht van een leven zonder baan niet aankonden, die aan de drank geraakt waren of hun gezin in de steek hadden gelaten. Tenslotte scheen het op het werk niemand iets te kunnen schelen; wat hen betrof moest je gewoon doorgaan met je werk alsof er niets gebeurd was. Er is niemand die je op zoiets voorbereidt.

Rina en ik praatten er niet veel over, de eerste weken. Op dat eerdere moment van zwakte na had ik mezelf steeds onder controle gehouden en haar niets verteld van wat er in me omging. Ze probeerde er met mij over te praten, maar ik zei gewoon dat alles goed was en begon over iets anders. Ik denk dat ik meer met haar had moeten praten, maar mijn trots zat me in de weg; ik dacht dat ik het zo goed deed. Toen, zonderwaarschuwing, gaf ze me plotseling de volle laag. Wie dacht ik wel dat ik was om haar er niet bij te betrekken en alles alleen op te willen lossen? Het was ook hรกรกr leven en we moesten het รณf samen doen รณf ieder alleen - maar dan ook echt alleen. Ze was zรณ kwaad dat ik eindelijk zag wat ik aan het doen was. Ik had het als mijn probleem gezien, niet als dat van ons samen. Ik denk dat ik, als zij die dag haar zelfbeheersing niet verloren had, nu waarschijnlijk alleen geweest zou zijn!

Toen de lucht een beetje opgeklaard was en ik de boodschap begrepen had, begonnen we te praten over wat we zouden kunnen doen. We vonden een psychologe die met mensen werkte die in dezelfde situatie zaten als wij en samen met haar begonnen we te bekijken welke keuze mogelijkheden we hadden. Ik begon steeds enthousiaster te worden als ik aan de toekomst dacht en besloot in ieder geval niet hals over kop een nieuwe baan te zoeken - we hadden genoeg geld om

172

minstens een jaar vrij te nemen. Als ik eerlijk tegen mezelf was, wilde ik best voorgoed stoppen met werken, maar het is moeilijk te accepteren dat je oud genoeg bent om niet meer te hoeven werken, vooral als je van jezelf vindt dat je nog zoveel te geven hebt.

De laatste morgen dat ik naar mijn werk ging, kon ik eigenlijk nog altijd niet geloven dat ik nooit meer terug zou komen. Het kost veel tijd om een twintig jaar oude gewoonte te veranderen. Je wéét het wel, maar je wilt het niet aanvaarden.

Rina had het zo kunnen regelen dat ze drie maanden weg kon op haar werk - we huurden een camper en reden naar Alaska.

Het was de beste vakantie van mijn leven - niet meer werken was zo gek nog niet!

Toen ik weer thuis was, zocht ik mijn vroegere collega's op en vertelde ze stuk voor stuk dat ze ook moesten stoppen, dat het te gek was en dat ze niet goed snik waren dat ze wilden blijven werken. Ik denk dat ze zich behoorlijk aan me geërgerd hebben.De sfeer in het bedrijf was veranderd sinds de reorganisatie en ze waren onzeker over de toekomst - en daar kwam ik met mijnverhalen over de vreugden van het leven zonder werk, zonder de minste aandacht voor hun verhalen.

Ik zie nu hoe belangrijk alles was wat ik doorgemaakt heb, maar toen was het allesbehalve leuk. Ik begon veel in de tuin te werken; ik vind het heerlijk om met mijn handen in de aarde te wroeten. Het gaf me rust en troost als alles om me heen chaotisch was. Soms had ik zin om in een tent in de tuin te gaan wonen en alleen naar binnen te gaan als het moest. Ik maakte lange wandelingen en soms nam ik mijn hengel mee naar het meer bij ons in de buurt. Het ging me er helemaal niet om om iets te vangen, het was een goed excuus om me te ontspannen en mijn gedachten de vrije loop te laten. Ik heb heel veel geleerd van gewoon kijken naar de natuur om me

173

heen en me gerealiseerd dat het leven veel mĂŠĂŠr is dan ik vroeger dacht.

Na nog een paar maanden waarin ik niet zo goed wist wat ik met mezelf aanmoest, begon ik na te denken over alles wat ik had doorgemaakt en hoe moeilijk het was geweest om al die oude gewoonten los te laten. Ik was een stuk wijzer geworden door al de pijn en de verwarring, maar er was niemand geweest die ik om raad had kunnen vragen of met wie ik had kunnen praten over alle vragen en gemengde gevoelens die bij me opkwamen. Rina was geweldig geweest, maar ze kon niet alles begrijpen. Er is echt behoefte aan een soort steunpunt voor mensen die ontslagen worden. Ik besloot "pensioen-raadsman" te worden. Ik heb een aantal speciale cursussen gevolgd en ik heb het gevoel dat ik iets heel waardevols doe. Ik ben gelukkiger dan ik ooit geweest ben - en ik ben mijn eigen baas, dus ik werk wanneer ik dat wil en neem vakantie als Rina en ik er even uit moeten. Ik zou met niemand willen ruilen.'

174

Levensreis Nu ben ik rustiger en vrediger, ik heb ontdekt hoe ik anders kan leven – niet in het offer is er schoonheid maar in geven.

Hoe moeilijk is veranderen, het ondergaan van al die pijn, maar als je eenmaal weet wie je bent zal je leven rijker zijn.

Talrijk zullen de vragen en onvindbaar vaak de antwoorden zijn, maar de tijd zal het ons leren en ons hart zal vredig zijn.

We zijn hier om te reizen langs wegen zonder richting, maar we zullen er moed voor vinden liefde is onze bescherming.

Onze troost is de natuur, niet macht, status of roem, we zullen een land vol kleuren zien in een boom, een vogel, een bloem.

In waarachtigheid vinden we vrienden niet in schone schijn, maar door te vertrouwen op ons hart en oprecht onszelf te zijn.

175

Wij zijn hier met een doel – de wereld gelukkiger te maken – geloof of leeftijd, ras of kleur doen daarbij niet ter zake.

We hebben het leven gekregen we zien het niet als ons recht, we zullen voortgaan in het zonlicht – de nachtelijke strijd is nu beslecht.

Eindeloos zullen we zeeën bevaren bergen beklimmen, één voor één en als het opnieuw donker wordt helpt onze kracht ons er doorheen.

Sabina Spencer

___________________________ Uit: Sabina A. Spencer, Reflections, Vantage Press, New York 1987.

176

Aanhangsel A Voedsel voor de geest We willen je voor onderweg graag een voorraadje 'geestelijk voedsel' meegeven, bestaande uit titels van boeken waar wij beiden veel troost en inspiratie uit geput hebben. De onderstaande lijst is uiteraard niet volledig; we hebben er een aantal van onze favoriete boeken op gezet en verder andere boeken die 'dezelfde taal spreken en waarin de kansen en moeilijkheden die ingrijpende veranderingen meebrengen, naar waarde geschat worden.

Adams, John D., Transformatie; van productgericht naar mensgericht ondernemen, Lemniscaat, Rotterdam 1986.

Adams, John D., Veranderend leiderschap; transformatie van mens en organisatie, Lemniscaat, Rotterdam 1988.

Adams, John D., Understanding and Managing Stress; Instruments to Assess Your Life Style, University Associates, San Diego 1989.

Adams, Richard, Waterschapsheuvel, Het Spectrum, Utrecht.

Ainsworth-Land, George, Public Lecture, The Omega Institute for Holistic Studies, Rhinebeck (NY) 4/8/1985.

Alberti, Robert E., Michael L. Emmons, Your Perfect Right; A Guide to Assertive Living, Impact Publishers, Inc., San Luis Obispo (CA) 1990.

Bach, Richard, Jonathan Livingston Zeemeeuw, Strengholt, Bussum.

Bach, Richard, Illusies, Strengholt, Bussum.

Benson, Herbert, The Relaxation Response, William Morrow, New York 1975.

Bridges, William, Transitions, Addison-Wesley, Reading (MA) 1980.

Fritz, Robert, Public Lecture, DMA, Inc., Boston (MA) 29/3/1985.Hearst, N., T.B. Newman, S.B. Huiler, 'Delayed effect of the military draft on mortality; a randomized natural experiment.' In: New England Journal of Medicine 1986.

Kulka, RA., en anderen, National Vietnam Veterans Study, Research Triangle Institute, Research Triangle Park (NC) 7/1988.

Levinson, Daniel, en anderen, The Seasons of a Mans Life, Alfred A. Knopf, New York 1987.

Parkes, Colin Murray, Bereavement, Studies of Grief in Adult Life, Tavistock Publications, Londen 1972.

177

Patent, Arnold M, You Can Have It All, Celebration Publishing, Piermont (NY) 1987.

Sheehy, Gail, Passages; Predictable Passages of Adult Life, Dutton, New York 1976.

Spencer, Sabina A., Reflections, Vantage Press, New York 1987.

Tolkien, J.R.R., In de ban van de ring, Het Spectrum, Utrecht.

Veranderingen in je leven Adams, John D, en anderen, Transition; Understanding and Managing Personal Change, Martin Roberston, Londen 1976.

Erikson, Erik H., Childhood and Society, WW. Norton, New York 1963.

Lauer, Robert H., Watersheds; Mastering Life's Unpredictable Crises, IvyBooks/Ballantine Books, New York 1988.

Peters, Tom, Thriving on Chaos, Alfred A. Knopf, New York 1987.

Stearns, Ann Kaiser, Coming Back; Rebuilding Lives After Crisis and Loss, Ballantine Books, New York 1988.

Woodward, Harry, en anderen, After-Shock; Helping People Through Corporate Change, John Wiley & Sons, Inc., New York 1987.

Je overtuigingen en vooruitzichten Fritz, Robert, De weg van de minste weerstand; de kunst van het creĂŤren, Uitgeverij AnkhHermes, Deventer 1990.

Gawain, Shakti, Creatief visualiseren, Uitgeverij Ankh-Hermes, Deventer1993.

Gawain, Shakti, Leven in het licht. Uitgeverij Ankh-Hermes, Deventer 1994.

Harman, Willis, Global Mind Change, Knowledge Systems, Inc., Indianapolis 1988.

Harman, Willis, Higher Creativity, Tarcher, Los Angeles 1984.

Roberts, Jane, Het wezen van de persoonlijke werkelijkheid, Uitgeverij Ankh-Hermes, Deventer 1988.

Lichamelijk welzijn Chopra, Deepak, Balans in je leven; totale gezondheid van lichaam en geest, Uitgeverij Ankh-Hermes, Deventer 1993.

Dossey, Larry, Ziekte dispositieve ervaring, Mirananda Uitgevers, s-Gravenhage.

Eliot, Robert, Is It Worth Dying For?, Bantam Books, New York 1987.

Friedman, Meyer, Type A Behavior and Your Heart, Alfred A. Knopf, New York 1974.

Robbins, John, Diet for a New America, Stillpoint Publishing, Walpole (NH) 1987.

178

Geestelijk welzijn Bolen, Jean Shinoda, Goddesses in Every woman, Harper Colophon Books, New York 1985 Bolen, Jean Shinode, Gods in Everyman, Harper and Row, New York 1989.

Carey, Ken, Return of the Bird Tribes, Uni*Sun, Kansas City 1988.

Harner, Michael, The Way of the Shaman, Bantam Books, New York 1982.

Marks, Linda, Living With Vision, Knowledge Systems, Inc., Indianapolis 1989.

Neilhardt, John G., Black Elk Speaks, Washington Square Press/Pocket Books/Simon & Schuster, New York 1979.

Paulus, Trina, Hope for the Flowers, Paulist Press, New York 1972.

Wright, MS., Behaving as if God in All Things Matten, Perelandra (VA), Jeffersonton 1987.

Emoties Brooks, Anne M., The Grieving Time, Harmony Books/Crown Publishers, Inc., New York 1985.

Ellis, Albert, How to Stubbornly Refuse to Make Yourself Miserable about AnythingYes Anything!, Lyle Stuart, New York 1988.

Jampolsky, Gerald, Liefde is angst laten varen, Mirananda Uitgevers, 's-Gravenhage.

Jampolsky, Gerald, Praat alleen over liefde, Mirananda Uitgevers, ‘s-Gravenhage.

Lerner, Harriet Goldhor, The Dance of Intimacy, Harper and Row Publishers, New York 1989.

Tavris, Carol, Anger; The Misunderstood Emotion, Touchstone/Simon & Schuster, Inc., New York 1982.

Diversen Bach, Richard, Brug naar de eeuwigheid, Uitgeverij Ankh-Hermes, 1991.

Bloomfield, Harold, Lifemates; The Love Fitness Program for a Lasting Relationship, New American Library, New York, 1989.

Campbell, Susan M., The Couple's Journey, Impact Publishers, San Luis Obispo (CA) 1981.

Fisher, Bruce, Rebuilding; When Your Relationship Ends, Impact Publishers, San Luis Obispo (CA) 1981.

Hayes, Jody, Smart Love, Jeremy P. Tarcher, Inc., Los Angeles 1989.

179

Bijlage bij Aanhangsel A: Voedsel voor de geest Sedert het verschijnen van het boek ‘Op de Stroom van Verandering’ hebben zowel Sabina Spencer als John Adams nieuwe publicaties op hun naam staan, en zijn er voor leven en werk inspirerende nieuwe boeken en artikelen verschenen, die de voorgaande lijst aanvullen. De boeken met een *tje bevelen wij in het bijzonder aan! (Red.) Sabina Spencer, PhD: The Heart of Leadership, Unlock your inner wisdom and inspire others. London, Rider / Random House, 2004.* John D. Adams.: Thinking Today as if Tomorrow Mattered: The Rise of a Sustainable Consciousness. San Francisco, CA: Eartheart, 2000.* Dean and Linda Anderson Ackerman: Beyond Change Management. Josey Bass/Pfeiffer, San Francisco, 2001. * Angeles Arrien, PH.D: The Four-Fold Way. Harper San Francisco, 1993.

Pat Barrentine, Ed.: When the Canary Stops Singing. San Francisco, CA: Berrett-Koehler, 1993.

Richard Barrett: Naar bedrijfsvoering met een ziel. Symbolon, 2003. (Engelse titel: Liberating the Corporate Soul). * Lee G. Bolman en Terence E. Deal: Leiding geven met bezieling. Servire, Den Haag, 1995.

William Bridges: Managing Transitions, Making the Most of Change, Nicholas Brealy, London, 2002 Deepak Chopra: The Seven Spiritual Laws of Success: A Practical Guide to the Fulfillment of Your Dreams. San Rafael, CA: Amber-Allen Publishing, 1994.

Deepak Chopra: Creating Affluence: The A to Z Guide to a Richer Life. London: Bantam Press, 1984.

Jim Collins: From Good to Great, Why some Companies Make the Leap, Harper Business, New York, 2001.

Stephen Covey: Principle Centered Leadership. New York: Simon & Schuster, 1992.

Stephen Covey: The Seven Habits of Highly Effective People: Powerful Lessons in Personal Change. New York: Simon & Schuster, 1993.

Stephen Covey: The 8the Habit, From Effectiveness to Greatness, New York: Simon & Schuster, 2005.* H.H. The Dalai Lama: The Dalai Lama’s Book of Wisdom. London: Thorsons, 1999.* Eckart Dissen: De Leiderschapsparadox. E=mc², Haarlem, 2005 Otmar Donnenberg: Action Learning, Ein Handbuch, Klett-Cotta, Stuttgart 1999 David Gershon & Gail Straub: Empowerment, Vanuit innerlijke kracht je eigen leven creeëren, Mirananda, 2002.

Daniel Goleman: Het nieuwe leiderschap, emotionele intelligentie voor managers, Contact, 2002 *

180

Robert K. Greenleaf: The Servant as Leader / De dienaar als leider, Academic service, Schoonhoven, 1996.* Dominique Haijtema: Leiderschap in de 21e eeuw, Business Bibliotheek, Amsterdam, 2005.* Charles Handy: De olifant en de vlo, of waarom grote organisaties eigenzinnige individuen nodig hebben, Business Contact, 2002.

Jim Hayhurst sr.: Bergen verzetten: Lessen van de Mount Everest over leiderschap en succes. Ankh-Hermes, Deventer, 1997. (Engelse titel: The Right Mountain, Wiley, New York, 1996).

Hazel Henderson: Building a win-win world, Life beyond global economic warfare. BerettKoehler, 1996* Joseph Jaworski: Synchroniciteit, de innerlijke weg. Indigo/Christofoor, Zeist, 2000.* Naomi Klein: No Logo. Indigo, Lemniscaat, 2001. * Ervin Laszlo, Stanislav Grof & Peter Russell: The Consciousness Revolution. Shaftsbury, Dorset: Element, 1999.

Richard Leider and David Shapiro: Repacking Your Bags: Lighten Your Load For The Rest of Your Life. San Francisco, CA. Berrett-Koehler, 1995.

Thomas Moore: Care of the Soul. New York: Harper Perennial, 1992.

Caroline Myss, PHD: Anatomy of the Spirit: The Seven Stages of Power and Healing. New York: Three Rivers Press, 1996.

Daniel Quinn: Ishmael: An Adventure of Mind and Spirit. London: Hodder & Stoughton, 1992.

Robert E. Quinn: Diepgaande verandering: ontdek de leider in jezelf. Academic Service, Schoonhoven, 1997.

John Renesch & Bill Defoore, Ed.: The New Bottom Line: Bringing Heart & Soul to Business. San Francisco, CA: Sterling & Stone, Inc., 1996.

Don Miguel Ruiz: A Practical Guide to Personal Freedom: The Four Agreements. en Don Miguel Ruiz: The Mastery of Love: A Practical Guide to the Art of Relationship. San Rafael, CA: Amber-Allen Publishing Inc., 1997.

Peter Russell: The White Hole In Time. San Francisco, CA: Harper, 1992. (Nederlandse vertaling: Het witte gat in de tijd. Ankh -Hermes, Deventer, 1995.

John Scherer & Larry Shook,: Work and the Human Spirit. Spokane, WA: JS & A, 1993.

Peter M. Senge: The Fifth Discipline. London: Random House, 1999.

Roger Walsh, M.D., PHD: The 7 Central Practices to Awaken Heart and Mind: Essential Spirituality. New York: John Wiley and Sons, Inc., 1999.

Margaret J. Wheatley: Leadership and the New Science: Discovering Order in a Chaotic World. San Francisco, Berrett-Koehler, 1999.

John Whitmore: Succesvol Coachen, een praktische gids voor coachend leidinggeven, Nelissen, Baarn, 2003. (John Whitmore: Coaching for Performance, GROWing People, Performance and Purpose, Nicholas Brealey, London, 2002.* Paul Wilson: Het grote boek van de rust, meer dan 100 manieren om snel te ontspannen.

Archipel, Amsterdam, 2000*.

Gary Zukav: The Seat of the Soul: An Inspiring Vision of Humanity’s Spiritual Destiny.

London: Rider, 1991.

181

Aanhangsel B Voedsel voor het lichaam Mensen die een grote verandering in hun leven doormaken, hebben soms helemaal geen zin meer om te eten of gaan dingen eten die weinig voedingswaarde hebben, maar wel veel ongezonde stoffen bevatten. Dergelijke veranderingen in je eetpatroon kunnen je gezondheid schaden en ertoe leiden dat je te veel aankomt of afvalt niet bepaald aan te raden als je een periode vol stress doormaakt.

Voedingsdeskundigen verschillen over veel dingen van mening, maar zijn het er in het algemeen wel over eens dat de meeste mensen een onevenwichtig voedingspatroon hebben; ze krijgen te veel vet, zout en suiker en te weinig fruit, groenten, granen, noten en voedingsvezels binnen. Over het algemeen eten we meer eiwitrijk voedsel dan we nodig hebben (hoewel veel mensen daar juist te weinig van krijgen) en krijgen we te weinig vitamine B en C, vitaminen die voor veel lichaamsfuncties van essentieel belang zijn en die in perioden van stress veel sneller verbruikt worden dan anders.

Ook voeding zelf kan een bron van stress zijn. Met de regelmaat van de klok verschijnen er nieuwe berichten over wat 'goed voor ons' is, en talloze mensen zijn voortdurend op jacht naar het 'ideale dieet', waarmee ze alles kunnen blijven eten waar hun oog op valt en t贸ch kunnen afvallen!

In perioden van stress gebruiken mensen vaak meer alcohol, cafe茂ne, tabak en suiker dan anders; al deze stoffen hebben de eigenschap dat ze vitamine B en C afbreken of vernietigen. Als je, zoals de meeste mensen, niet zo heel veel aandacht aan je voeding besteedt, loop je de kans dat je tijdens een veranderingsproces te weinig van deze fundamentele voedingsstoffen binnenkrijgt om goed gezond te blijven.

182

Het is zeker niet onze bedoeling je nog meer stress te bezorgen door je hier een 'dieet' voor te schrijven. Er zijn echter wel een paar dingen die je kunt doen om tijdens een verandering je eetgewoonten - en dus niet alleen je lichamelijke, maar ook je mentale conditie - te verbeteren.

De menu suggesties die hieronder zijn opgenomen, zijn bedoeld om je helpen bij het maken van een gezonde keuze, niet als dieet. Gezond eten is ook in minder zware tijden belangrijk, maar het is met name aan te raden tijdens een ingrijpende verandering of andere perioden van stress. Je zou de menusuggesties ook kunnen gebruiken als basis voor een zelfbedacht 'eetplan'; volgens deelnemers aan onze trainingen die dat gedaan hebben, is dat leuk én goed voor je gezondheid. De voorgestelde voedingscombinaties bevatten een grote variëteit aan 'stressbestrijdende' voedingsstoffen en zijn redelijk uitgebalanceerd. We hopen dat deze suggesties je aanspreken en dat ze een bruikbare aanvulling op of vervanging van je 'normale' maaltijden vormen.

Ontbijtsuggesties Sla het ontbijt nooit over! Als je bang bent dat je te veel calorieën binnenkrijgt, kun je beter later op de dag wat minder eten.

Probeer: suikervrije cruesli of muesli of pap van havermout of havervlokken, met magere of halfvolle melk of halfvolle yoghurt of pannenkoeken van volkorenmeel met bosbessen of rozijnen (let op: ahornsiroop of rijststroop is gezonder dan bietsuikerstroop) of één of (maximaal) twee gepocheerde of gekookte eieren met geroosterd volkorenbrood besmeerd met een beetje boter met: vers fruit of een klein glas vers geperst vruchtensap; een glas magere of halfvolle melk;

183

cafeïnevrije koffie, kruidenthee of één kopje gewone koffie of thee (van 'gewone', cafeïnehoudende dranken niet meer dan drie kopjes per dag).

Lunchsuggesties Probeer: kipteriyaki5, bruine rijst, gestoomde groenten of natrium arme tomatensoep spinazie en salade van volkorenpasta met stukjes kip (aangemaakt met halfvolle mayonaise) of gestoomde gamba's; gekookte (rode) aardappelen of heldere, natrium arme groentesoep; sandwiches belegd met gegrilde kalkoenborst op een bedje van sla, tomaat en halfvolle mayonaise met: volkorenbroodjes; vers fruit (bessen, meloen, sinaasappel, abrikozen ...); magere of halfvolle melk, mineraalwater, cafeïnevrije koffie, kruidenthee of één kopje gewone koffie of thee.

Dinersuggesties Probeer: natrium arme groentesoep; gepocheerde, gegrilde of gebakken witte vis - heilbot, kabeljauw. schelvis, baars - met citroensap; mengsel van bruine en wilde rijst, of gebakken aardappels; gestoomde bloemkool of

5

Japans gerecht; gegrilde gemarineerde kipfilet, (vert.)

184

natriumarme gerstesoep; kippenborst met fijngesneden groenten (roerbakken in arachide- of saffloerolie); bruine rijst, gestoomde sperziebonen met amandelen of natriumarme kippensoep met rijst; tongfilet (gepocheerd of gesauteerd in olijfolie); gestoomde aardappels met peterselie en groenten of minestronesoep gegrilde kalkoenbiefstuk, -filet of -schnitzel met bruine rijst en notendressing; gestoomde broccoli of worteltjes met: salade, eventueel met hüttenkäse, aangemaakt met bijvoorbeeld yogonaise; volkorenbroodjes; yoghurt met vers fruit of suikervrije pudding; magere of halfvolle melk, mineraalwater, cafeïnevrije koffie, kruidenthee of één kopje gewone koffie of thee.

Een menuplan als dit bevat minder vet, zout en suiker dan het gemiddelde menu; niet te veel en niet te weinig eiwit en veel voedingsvezels - met andere woorden: het is redelijk evenwichtig samengesteld. Wat je hier niet zult tegenkomen, is rood vlees (erg vet, tenzij het vet er zorgvuldig is afgesneden), gefrituurd voedsel (vet) en zoete toetjes. De beschreven menu's kunnen echter nog ruim voldoende calorieën leveren, maar als je bang bent dat je te dik wordt, moet je ook van het hier beschreven voedsel niet teveel eten. (Om op gelijk gewicht te blijven heeft een gemiddelde vrouw van 55 kilo ongeveer 1800 calorieën per dag nodig en een gemiddelde man van 70 kilo ongeveer 2400.) Als deze menu's je erg vreemd voorkomen, is je huidige voedingspatroon waarschijnlijk niet erg evenwichtig. Als je eenmaal gewend bent om te eten zoals hierboven staat aangegeven, kun je wat gaan experimenteren; er zijn talloze 'exotische' (Indiase, Chinese, Afrikaanse, Mexicaanse, Italiaanse, ...) en vegetarische gerechten die weinig vetten, zout en suiker en veel voedingsvezels be185

vatten. Nog een laatste opmerking over voedsel: zorg dat, wat je ook eet, je maaltijden ontspannen en zonder haast verlopen. Ga er echtvoor zitten, ontspan je en neem de tijd om te proeven wat je eet en ervan te genieten. H贸e je eet is weliswaar minder belangrijk dan wat je eet, maar het telt wel.

Eet smakelijk!

186

Over de auteurs Sabina A. Spencer PhD Sabina Spencer (Engeland) is een internationaal bekende organisatieadviseur, trainer en auteur. Zij werkt de laatste twintig jaar voor multinationals en overheden in Noord-Amerika en Europa bij het ontwikkelen van visie en persoonlijk leiderschap.

In haar recent verschenen boek ‘The Heart of Leadership’ (Rider, Random House, New York, 2004) introduceert zij een benadering voor leiderschapsontwikkeling waarin authenticiteit, passie en creativiteit én verantwoordelijkheid voor mens en wereld tot uitdrukking komen.

Sabina Spencer heeft diepgaand onderzoek gedaan op het terrein van persoonlijk leiderschap en promoveerde op haar werk ‘Seven Keys to Conscious Leadership’.

John D. Adams PhD John Adams, professor, auteur en organisatieadviseur (Verenigde Staten) is directeur van Eartheart Enterprises, dat een platform is voor zijn internationale organisatie en adviesactiviteiten. John Adams heeft veel gepubliceerd en behoort als auteur / eindredacteur van internationaal bekende boeken als Transformatie; van productgericht naar mensgericht ondernemen en Veranderend leiderschap; transformatie van mens en organisatie tot de grondleggers van het transformatiemanagement. Zijn laatste boek ‘Thinking Today as if Tomorrow Mattered, The Rise of a Sustainable Consciousness’ is een uiterst bruikbare gids om actief met een toekomst bezig te zijn, waarin mens en organisatie zich verbinden met die sociale waarden die noodzakelijk zijn om de huidige crises in de wereld aan te pakken en op te lossen.

John Adams werkt tevens als gastdocent voor diverse universiteiten en Business Schools.

187

PERSPECTIEF PERSPECTIEF, Management, Training en Opleiding, is een educatieve netwerkorganisatie die met een internationaal team van zelfstandig werkende docenten en trainers trainingen en opleidingen ontwikkelt en uitvoert. In deze programma's staan de ontwikkelingsmogelijkheden van de mens in de organisatie centraal. Uitgangspunt is daarbij dat de professionele effectiviteit van leidinggevenden toeneemt naarmate deze gedragen wordt door de persoon zelf. Hierbij gaat het onder meer om de ontwikkeling en vergroting van persoonlijke kwaliteiten en bewustwording van eigen mogelijkheden en competenties.

Het is onze visie dat voor het succesvol aansturen van verandering en ontwikkeling van organisaties leiderschap noodzakelijk is, dat gebaseerd is op integriteit en authenticiteit en waarin visie, inspiratie, motivatie, coaching en teambuilding vorm krijgen.

Leiderschap is op deze manier niet van enkelen, maar een verantwoordelijkheid van allen.

Perspectief werkt op basis van persoonlijke leer- en ontwikkelingsdoelen die met action learning worden geoefend. Hierdoor wordt gebruik gemaakt van eigen ervaring en leren door doen.

Perspectief functioneert tevens als expertise centrum voor leiderschapsontwikkeling en werkt onder meer samen met het Nederlands Instituut voor Onderwijs en Wetenschap, NIOW, Driebergen; de ‘leiderschapspraktijk.nl’; ICGC, Nederland en Zweden; SASUNI, Engeland; Eartheart, USA; GILG-group, USA; en is sponsor van Galerie ArtSite, Haarlem en ‘Kiva.org’.

Publicaties van Perspectief verschijnen bij Uitgeverij E=mc², Haarlem.

Perspectief: perspexopleidingen@gmail.com

188

189

Register Adams, John D. 155 Adams, Richard 121 affirmatie 48-49, 56, 68, 81, 91, 96, 103, 149-150 afscheidsritueel 78, 80 Ainsworth-Land, George 144 Alberti, Robert E. 121 angsten 118-122, 127 Anonieme Alcoholisten 66 assertiviteit 121 Bach, Richard 92, 121 bedrijfspsychologische dienst 66 Benson, Herbert 156 bezorgdheid 116 bijnieren 154 Bridges,WiUiam 13,43 calorieĂŤn 181 Cooper, Kenneth 155 de put 24, 58-69, 70-72, 74, 77, 81, 104-107 depressie 59-60 dood 109-112 doorbraak 25, 70 eetgewoonten 180-184 eigenwaarde, gevoel van 63, 77-78, 85, 104, 147-148, 150 emoties 31, 51, 53, 58-59, 127, 160, 167-168 flight-or-fightl52, 155, 156 Fritz, Robert 143 geduld 25, 167 gewoonten 137, 152, 174 Hearst, N. 34 herprogrammeren 48, 143, 149 hormoonstelsel 154 hulp 74, 123-127,167 integratie 98-104 intensiteit 104-105 Kulka, RA 34 kwaadheid 58-60 levensdoel, formulering van 165-166 levensfase 30-31 levensvaardigheden, 128-129 Levinson, Daniel 30 lichaamsbeweging 76,106,155 loslaten 70-83, 120, 125, 127,

190

mediteren 48 mentor 74 menusuggesties 180-184 midlifecrisis 30 mogelijkheden onderzoeken 84-91 onbekendheid 29 ontkenning 23-25 ontslag 170-174 ontspanning 76, 120-121, 155-156 ontwikkelingspsychologie 139 onwerkelijkheid, gevoel van 22, 45-50 overtuigingen, bewuste en onbewuste 139-145 Parkes, C. Murray 53 Patent, Arnold 165 pensioen 144 positieve instelling 146-151 relativeren 23, 51-57, 103 rouwverwerking 53 scheiding 30, 37-41,72, 117, 127, 140 schildklier 154 self-fulfilling prophecy 81, 142 Sheehy, Gail 30 slinger-periode 25, 71, 107 spanning 120 spirituele curve 164 spirituele ruggegraat 162 stemmingscurve 20 stress 152-156, 158 stress, hanteren van 129, 131 stress, vermijden van 128, 130 systematische desensibilisatie 120-121 tijdslimieten 33-34 toekomstplanning 78, 133-134 Tolkien, J.R.R. 121 topprestaties 88 veranderingen, gelijktijdige 106-107 veranderingscurve 104-108, 148, 164

WeightWatchers 66 zelf-management 129, 134, 136-137 zelfkennis 32, 34,102, 128 zelfvertrouwen 77, 84-85, 87, 91 zeven fasen 19, 21-22, 104-108, 167 zoeken naar zin en betekenis 92-96 'zou-moeten'-lijn 65

veranderingsvaardigheden, vragenlijst 130-138 verdriet 24, 53, 58-59, 69, 79 verwachtingen 30, 33-34, 139 visie 81, 96 vitaminen 135,156, 180 waarheid 32, 34

191