C C U U L L T T UU RR AA
M EE M
X
II
CC AA NN AA
Χάρος στο Μεξι ο οΧάρος Μεξικόκό είείνναιαι γένους γένους θηλυκού θηλυκού Μ Ε Λ Ε Τ Η t Μ Ε ΤΑΦ ΡΑ Σ Η t Σ Υ Γ Γ ΡΑΦ Η
Luis Gómezbeck Luis Gómezbeck
Μ ε λ έ τ η • Μ ε τ ά φ ρα σ η • Σ υ γ γ ρα φ ή
ΕΚΔΟΣΕΙΣ
οΕσΚ ε ∆ ΟλΣότ Ε Ι Σο ς ο σ ε λ ότ ο ς
Τιτλος Συγγραφέας Σειρα Eikona εξωφυλλου
Επιmέλεια Copyright© 2012 Πρώτη Εκδοση ISBN
Ο Χάρος στο Μεξικό είναι γένους θηλυκού Luis Gómezbeck • Λούης Γκόμεζμπεκ CULTURA MEXICANA [1065]1012/02 La Catrina (Η Κομψή) (José Guadalupe Posada)
Κέλλυ Σαμιώτου Luis Gómezbeck • Λούης Γκόμεζμπεκ Αθήνα, Οκτώβριος 2012 978-960-564-000-2
Η επιμέλεια της έκδοσης έγινε από τις εκδόσεις οσελότος
H παρούσα έκδοση έγινε σε συνεργασία με την Αστική Πολιτιστική Εταιρία la Melena del Huachinango
Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας, (Ν. 2121/1993, όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) καθώς και από τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται η καθ’ οιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και γενικώς αναπαραγωγή, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου χωρίς τη γραπτή άδεια του δικαιούχου συγγραφέα.
ΕΚΔΟΣΕΙΣ
ο σ ε λ ότ ο ς
Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα Τηλ. : 210 6431108 e-mail: ekdoseis.ocelotos@gmail.com www. ocelotos. gr
«Η αδιαφορία μας απέναντι στον θάνατο είναι το άλλο πρόσωπο της αδιαφορίας μας απέναντι στη ζωή». OCTAVIO PAZ
Γλέντι: έργο του Χοσέ Γουαδαλούπε Ποσάδα
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. 2. 3. 4.
Πρόλογος ���������������������������������������������������������������������������������7 1.1. Πρόλογος Ι �����������������������������������������������������������������������7 1.2. Πρόλογος ΙΙ ���������������������������������������������������������������������8 Εισαγωγή �������������������������������������������������������������������������������10 Γιατί γελούν οι Μεξικάνοι με τον θάνατο �������������������������12 Ο θάνατος στο προ-ισπανικό Μεξικό ��������������������������������13 4.1. Γιορτές αφιερωμένες στους νεκρούς �������������������������14 4.2. Παράδεισος – Κόλαση – Καθαρτήριο �����������������������16 4.3. Θάνατος: σύμβολο του χωροχρόνου και σύνορα του σύμπαντος �����������������������������������������18 5. Ο θάνατος στο αποικιακό Μεξικό ��������������������������������������20 5.1. Το τέλος του παγανισμού ��������������������������������������������21 6. Η Γιορτή των Νεκρών σήμερα ��������������������������������������������23 7. Ο Βωμός των Νεκρών ����������������������������������������������������������26 7.1. Επίπεδα ���������������������������������������������������������������������������26 7.2. Σύμβολα ��������������������������������������������������������������������������27 8. Παγκόσμια Κληρονομιά ������������������������������������������������������33 9. Ο εραστής της Μουέρτε ������������������������������������������������������34 9.1. Η ζωή του �����������������������������������������������������������������������35 9.2. Το έργο του ��������������������������������������������������������������������37 10. Η Αγία Μουέρτε �������������������������������������������������������������������39 10.1. Βίος Αγίας ���������������������������������������������������������������������40 10.2. Το ποίμνιο ���������������������������������������������������������������������42 11. Η Μούσα Μουέρτε ���������������������������������������������������������������44 11.1. Λογοτεχνικές Νεκροκεφαλές �������������������������������������44 11.2. Λένε για τη Μουέρτε… �����������������������������������������������48 Ποιήματα �����������������������������������������������������������������������49 Τραγούδια ����������������������������������������������������������������������54 Παροιμίες ����������������������������������������������������������������������58 Ευφημισμοί ��������������������������������������������������������������������61 Επιτάφιος �����������������������������������������������������������������������62 12. Βιβλιογραφία �������������������������������������������������������������������������63
Ο χαροσ στο μεξικο ειναι γενουσ θηλυκου
5
Γενική σημείωση: Τα αρχαία μεξικάνικα ονόματα που εμπεριέχουν τα σύμφωνα «τσ» δεν διαβάζονται πάντα όπως στην ελληνική, αλλά σαν ξεχωριστά γράμματα και γι’ αυτό στις περιπτώσεις που προφέρονται σαν δυο διαφορετικά γράμματα το σίγμα έχει μπει εντός παρενθέσεως.
Παραδοσιακοί σκελετοί από πεπιεσμένο χαρτί.
1. ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Ο
βραβευμένος με το Νόμπελ Λογοτεχνίας 1990 Οκτάβιο Πας, στο βιβλίο του Ο λαβύρινθος της μοναξιάς περιγράφει τον Μεξικάνο με τέτοια ακρίβεια, που, παρόλο που έχουν περάσει πάνω από πενήντα χρόνια από την έκδοσή του, η περιγραφή αυτή συνεχίζει να είναι το αυθεντικότερο ψυχογράφημά του. «Ο Μεξικάνος κάνει παρέα με τον θάνατο, τον κοροϊδεύει, τον χαϊδεύει, τον γιορτάζει. Είναι ένα από τα αγαπημένα του παιχνίδια. Είναι εραστής του1». Ο Πας αναφέρει ότι ο Μεξικάνος αρέσκεται στο να μιλά για τον θάνατο, ότι συνομιλεί με τον θάνατο, ότι του βγάζει παρατσούκλια για να τον χλευάζει, ότι την ίδια ώρα που τον περιφρονεί, τον λατρεύει. Ο Μεξικάνος βλέπει επίσης τον θάνατο ως σύμβουλο, πιστεύει ότι τον προσέχει και ότι του λύνει τις απορίες του. Όλα αυτά διατηρώντας βέβαια τον σεβασμό που οφείλει να νοιώθει γι’ αυτόν, διότι ανά πάσα στιγμή μπορεί να έρθει να τον πάρει. Ξέρει ότι δεν πρέπει να χάνει τον χρόνο του, ότι ο χρόνος του είναι περιορισμένος, ότι «από την ώρα που γεννήθηκε αργοπεθαίνει2».
1.1. Πρόλογος Ι Σε όλους τους λαούς και τις θρησκείες συναντούμε την ιδέα της μετά θάνατον ζωής, την πεποίθηση ότι υπάρχει ένας σημαντικότερος προορισμός, ένας τόπος στο ασύγκριτο, στον οποίο θα φτάσουν οι ψυχές μετά από το πέρασμά τους από αυτήν τη διάσταση. Η διαφορά του μεξικάνικου λαού με τους άλλους είναι ο τρόπος με τον οποίο βλέπει το πέρασμα από 1 Οκτάβιο Πας, από το βιβλίο του Ο λαβύρινθος της μοναξιάς. Βλ. στοιχεία στη βιβλιογραφία. 2 Απόσπασμα από στίχο του Λ.Γ. Ο χαροσ στο μεξικο ειναι γενουσ θηλυκου
7
τον έναν κόσμο στον άλλον και ο τρόπος που αντιλαμβάνεται τη θνητή του υπόσταση. Πάντως, όποια κι αν είναι η αντίληψή του περί θανάτου, είναι απαραίτητο να ληφθεί υπόψη ότι υπάρχει μια ψυχή ή ένα πνεύμα που θα επιβιώσει της σήψης του κορμιού. Στη Δύση η αντίληψη της αθανασίας της ψυχής προέρχεται από την αρχαία Ελλάδα. Ο Πλάτων θεωρούσε την ψυχή μια ανθρώπινη ουσία, απαρχή και θεμέλιο της ανθρώπινης γνώσης. Θεωρούσε ότι, λόγω της ψυχής, ο άνθρωπος ανήκει στον κόσμο των ιδεών και ότι το σώμα αποτελεί φυλακή τής ψυχής, οπότε έκρινε απαραίτητο να βοηθηθεί, ώστε να ξεφύγει από αυτό και να αγγίξει την πληρότητα. Για τον Πλάτωνα η ψυχή έχει δική της υπόσταση και δεν εξαρτάται από κάτι άλλο η ύπαρξή της. Ο Αριστοτέλης, από την πλευρά του, υποστήριζε ότι η ψυχή είναι εκείνη που ορίζει ένα ζωντανό σώμα, είτε ανθρώπου, είτε ζώου, είτε φυτού.
1.2. Πρόλογος ΙΙ Πολλοί έχουν ακούσει για την Ημέρα των Νεκρών στο Μεξικό και για τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο γιορτάζεται. Λίγοι όμως γνωρίζουν την ανθρωπολογική και καλλιτεχνική της διάσταση. Όταν ακούει κανείς «γιορτή για τους νεκρούς» είναι σχεδόν σίγουρο ότι ο νους του πηγαίνει σε κάτι σκοτεινό και μακάβριο. Δεν είναι όμως έτσι, καθώς, κάθε 1η και 2η Νοεμβρίου, ο Μεξικάνος θυμάται και τιμά τους νεκρούς του με ένα ασύγκριτο γλέντι. Γιορτάζει με θέατρο, χορό, μουσική, τραγούδι, φαγητό και ποτό. Για όσους βιάζονται να κάνουν συγκρίσεις, η γιορτή δεν έχει καμία σχέση με την παράδοση των Ποντίων ή με το Χάλογουιν, ούτε ιστορικά, ούτε ανθρωπολογικά, ούτε θρησκευτικά. Είναι διαφορετική ως προς τη δομή της και απόλυτα μοναδική. Σε αντίθεση με τις παραδόσεις των Ποντίων ή των Αγγλοσαξόνων, στη μεξικάνικη παράδοση οι άνθρωποι δεν φοβούνται 8
Luis Gómezbeck • Λούης Γκόμεζμπεκ
τον θάνατο. Για τον Μεξικάνο ο θάνατος είναι η εκδίκηση της ζωής, διότι τον απελευθερώνει από τη ματαιότητα και τα βάσανα τούτου του κόσμου. Και ίσως να έχει δίκιο που τον αντιμετωπίζει με τέτοιον τρόπο, αφού, αργά ή γρήγορα, θα καταλήξει σε αυτόν ως ένας μικρός σωρός από κόκκαλα.
Παραδοσιακός Βωμός των Νεκρών από την πόλη της Πουέμπλα.
Ο χαροσ στο μεξικο ειναι γενουσ θηλυκου
9
2. ΕΙΣΑΓΩΓΗ «Η Γιορτή των Νεκρών φέρει μια ειδική λαϊκή βαρύτητα. Ο εορτασμός αυτός καλύπτει ένα μεγάλο φάσμα, από τη φιλοσοφία ως την ύλη3».
Θάνατος: η μόνη βεβαιότητα στη ζωή. Ίσως γι’ αυτό να συμSERGIO LASSO φέρει τον θνητό να τον έχει φίλο καλό. Να τον ακούει. Να τουυομιλά. Νασημαντικές τρώνε, να πίνουν ναΜεξικό γλεντούν μαζί. πολύ γιορτέςκαι στο πραγματοποιούνται τις δυο πρώτες μέρες του Νοεμβρίου. Σύμφωνα με το Ο Μεξικάνος φαίνεται να έχει αντιληφθεί αυτή την αναγκαιη καθολικό εορτολόγιο, η 1 Γιορτάζει Νοεμβρίου αφιερωμένη στους ότητα εδώ και αιώνες. τονείναι θάνατο κάθε χρόνο, η στους υπόλοιΑγίους Πάντες και στα νεκρά παιδιά, ενώ η 2 με μουσική και χορό. Για τρεις ή τέσσερεις μέρες ή και για πους κάποιες περιοχές Μεξικού η γιορτή μια νεκρούς. ολόκληρηΣε εβδομάδα. Ακριβώς του όπως ο Έλληνας, χρόνιαξεη κινά λίγο νωρίτερα: η 28 Οκτωβρίου αφιερώνεται σε όσους πριν, γιόρταζε τον γάμο. έφυγαν από δυστύχημα και η 30η στα παιδιά που απεβίωσαν Ο Μεξικάνος Luis Gómezbeck δημιούργησε ένα εγχειρίδιο αβάπτιστα. Κατά τη διάρκεια όλων των αυτών ημερών, λαμγια τη Γιορτή των Νεκρών, για να μεταδώσει στον Έλληνα τη βάνουν χώρα τελετουργίες με σκοπό ναστον τιμηθούν οι άνθρωποι χαρά της μεξικάνικης ψυχής απέναντι θάνατο. που έφυγαν και να τους θυμηθούν οι άνθρωποι που κάποια Εξάλλου, όπως ο ίδιος έχει γράψει: στιγμή θα φύγουν. Πενθεί η ψυχή κάθε φορά που μένει ανεκπλήρωτο ένα όνειρο. Οι ψυχές επιστρέφουν στα σπίτια τους και απολαμβάνουν τη ...Σε κάθε άλλη περίπτωση, σίγουρα γιορτάζει. συντροφιά των ζωντανών συγγενών και φίλων. Τρώνε, πίνουν και γλεντούν μαζί τους. Η Ημέρα των Νεκρών ή Γιορτή των Νεκρών, όπως είναι ευρύτερα γνωστή, γιορτάζεται σε ολόκληρη τη χώρα και συμμετέχουν σε αυτήν τόσο οι κοινότητες των ιθαγενών, όσο και οι υπόλοιποι κάτοικοι των αστικών και επαρχιακών κέντρων.
Δ
Αυτές οι γιορτές έχουν αναμιχθεί με τις προ-ισπανικές παραδόσεις. Οι Αζτέκοι, Μιξτέκοι, Τεξκοκάνοι, Σαποτέκοι, Τλασκαλτέκοι, Τοτονάκοι και άλλοι μετέδωσαν στην καθολική πίστη στοιχεία από τον τρόπο με τον οποίον εκείνοι λάτρευαν τους νεκρούς. Ενώ στη δυτική παράδοση οι μέρες που είναι ISBN 978-960-564-000-2 αφιερωμένες στους νεκρούς θεωρούνται πένθιμες ή ημέρες προσευχής, ώστε να αναπαύονται οι ψυχές «εν ειρήνη», η προΕΚ∆ΟΣΕΙΣ σθήκη ιθαγενών στοιχείων ο σ ε λ ότ ο ς τις μετέτρεψε σε πολύχρωμη γιορτή, όπου ζωντανοί και νεκροί «συνυπάρχουν». 3 Βατάτζη Σέρχιο Λάσσο, από το βιβλίο του Μουέρτε, η Μεξικάνα. Βλ. στοιχεία στη 55, 114 73 Αθήνα ΤΗΛ. : 210 6431108 βιβλιογραφία. E-MAIL: ekdoseis.ocelotos@gmail.com www. ocelotos. gr
10
Luis Gómezbeck • Λούης Γκόμεζμπεκ
Η Ημέρα των Νεκρών ως λαϊκή λατρεία, είναι μια εκδήλωση κατά την οποία οι άνθρωποι προσεύχονται, συλλογίζονται και διασκεδάζουν. Η διασκέδαση είναι αυτή που, κυρίως, φέρνει τους ζωντανούς και τους νεκρούς κοντά. Τους νεκρούς τούς συνοδεύει η Μουέρτε4, η οποία διασκεδάζει με όλους, ιθαγενείς και μη. Η Μουέρτε είναι απλή στους τρόπους της, αιθέρια στη μορφή της, με κόκκαλα και χαμόγελο που φαντάζουν όμορφα και γοητευτικά.
Οι νεκροί το «τσούζουν» κατά την επιστροφή τους στη διάσταση των ζωντανών.
4 Ο Χάρος στις λατινογενείς γλώσσες είναι γένους θηλυκού: (γαλλικά: la morte / ισπανικά: la muerte / ιταλικά: la morte / πορτογαλικά: a morte / ρουμανικά: moartea). Ο χαροσ στο μεξικο ειναι γενουσ θηλυκου
11