Κάτω από την ίσαλο γραμμή-Προσεγγίζοντας την Τουρκία που αγνοούμε by Εκδόσεις Οσελότος

ΓΕΩΡΓΙΟΣ Β. ΜΙΧΑΛΑΚΟΠΟΥΛΟΣ

κάτω από κάτω από την ίσαλο την ίσαλο γραμμή... γραµµή... Προσεγγίζοντας την Τουρκία που αγνοούμε

ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ο ς

Γεώργιος Β. Μιχαλακόπουλος

κάτω από την ίσαλο γραμμή... Προσεγγίζοντας την Τουρκία που αγνοούμε

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ο ς

Κάτω από την ίσαλο γραμμή... Προσεγγίζοντας την Τουρκία που αγνοούμε Γεώργιος Β. Μιχαλακόπουλος Επιστήμες [5358]0912/04 shutterstock photos Γεώργιος Β. Μιχαλακόπουλος Αθήνα, Σεπτέμβριος 2012 978-960-9607-91-9

Η επιμέλεια της έκδοσης έγινε από τις εκδόσεις οσελότος

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας, (Ν. 2121/1993, όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) καθώς και από τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται η κατ’ οιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και γενικώς αναπαραγωγή, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου χωρίς τη γραπτή άδεια του δικαιούχου συγγραφέα.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ο ς

Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα Τηλ. : 210 6431108 e-mail: ekdoseis.ocelotos@gmail.co www. ocelotos. gr

Στην Χριστίνα μας που γλυκαίνει τους πόνους και τα βάρη στη ζωή...

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ��9

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ ΤΟΥΡΚΙΑ: Η ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΜΙΑΣ ΔΥΣΚΟΛΗΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΠΛΟΚΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ ��19 Aπό την «εφηβεία» στην «ενηλικίωση»: Η πολυκύμαντη πορεία της Τουρκίας από τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο έως σήμερα ��19 Ιχνηλατωντας στο σύμπαν της τουρκικής κοινωνίας ��21 Προσπάθεια για σκιαγράφησης της τουρκικής κοινωνίας ��26 Η έρευνα της εταιρείας IPSOS KMG ��27 Η έρευνα της εταιρείας KONDA ��30 Θρησκευτικότητα, κοινωνία και εξουσία – Ο νέος «τρόπος ζωής» και η επίδραση στη σχέση του κράτους με την κοινωνία ��36 Το κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) ως πρότυπο συμπεριφοράς ��41 «Πολιτική» και «Εξουσία» στην Τουρκία: νόημα και σημασία ��42 Σύντομη ιστορική αναδρομή ��44 Γενική παρουσίαση των ομάδων ελίτ στην σημερινή Τουρκία Η προσπάθεια των «εξουσιαστικών ελίτ» να δείξουν ότι αποτελούν τμήμα της κοινωνίας ��54 Τα πολιτικά κόμματα και οι άνθρωποί τους ως εικόνα της κοινωνίας ��64 Φύλο και ηλικία: ειδοποιά στοιχεία διαφοροποίησης των κομμάτων ��65 Το μορφωτικό επίπεδο των ηγετικών στελεχών και του λαού ��68 Η σχέση επαγγέλματος και πολιτικής σταδιοδρομίας ��70 Τα δίκτυα διασύνδεσης με τους ψηφοφόρους ��72 Η ικανοποίηση των ψυχικών αναγκών του λαού ως μέσο επίτευξης πολιτικών στόχων ��79

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ ΤΟ ΑΚΡ ΑΚΟΜΑ ΚΑΙ ΑΝ ΔΕΝ ΥΠΗΡΧΕ… ΘΑ ΕΠΡΕΠΕ ΝΑ ΕΦΕΥΡΕΘΕΙ… ��86 Ένας απλός Τούρκος πολίτης ψηφίζει το «Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης» τον Νοέμβριο 2002 ��86 Η σχέση ΑΚΡ και πολιτών στηρίζεται στον ψυχικό δεσμό μεταξύ τους ��108

Το νεωτερικό Ισλάμ του Κόμματος Δικαιοσύνης και ανάπτυξης η απάντηση του τουρκικού Ισλάμ στις νέες συνθήκες; ��109 Η θρησκεία ως «άμυνα» στις παραγκουπόλεις: η περίπτωση του Güvercintepe ��110 Ανανέωση του θρησκευτικού αισθήματος μέσω ενός τουρκικού «νεο-ισλαμισμού»; ��115 Το ΑΚΡ, ο «νέο-οθωμανισμός» και ο ψυχισμός του τουρκικού λαού ��119 Ηγεσία και «χάρισμα»: ο Ταγίπ Ερντογάν ��122 Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά μιας κοινωνίας που βρίσκεται τόσο κοντά μας αλλά που είναι τόσο μακριά από εμάς... ��126 Η βία στην τουρκική κοινωνία ��126 Τι λένε Τούρκοι επιστήμονες για τον τουρκικό λαό ως «ομάδα»; ��128 Μια χώρα αποκαλύπτει τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της... ��131 Erol Göka: «Εγώ θέλω οι Τούρκοι να κάνουν γρήγορα τους δικούς τους εκσυγχρονισμούς» ��132 Τα χαρακτηριστικά που εξασφαλίζουν την κυριαρχία και την επιβίωση, χθες και σήμερα ��133 Η τουρκική κοινωνία ως αντανάκλαση του πολεμικού χαρακτήρα των Τούρκων ��135 Η αβεβαιότητα για το «αύριο» ��136 Τα ίχνη του παρελθόντος ��137 Vamık Volkan: Πολιτική Ψυχολογία και Τουρκία ��139 «Μεγάλες ομάδες» και κοινωνικές συγκρούσεις ��140 Απαντήσεις σε διχαστικά προβλήματα ��142 Δημοσκοπήσεις και ψυχισμός στην τουρκική κοινωνία ��145

ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΙΚΕΣ ΦΥΛΕΣ, ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΟΙ… ΜΑΤΙΕΣ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ��153 Όταν οι νομάδες βρίσκουν χώρο... προχωρούν! ��153 ΠΟΣΟ ΓΝΩΡΙΖΟΥΜΕ ΤΟΥΣ ΤΟΥΡΚΟΥΣ; ��173 Ποιοι είναι οι Τούρκοι; Μια πολύ συνοπτική παρουσίαση ��173 Η τουρκική συμπεριφορά προς τον εξωτερικό κόσμο… ��176 Πέρα από το «είναι»… ��179

8™ γεωργιοσ β. μιχαλακοπουλοσ

ΤΕΤΑΡΤΟ ΜΕΡΟΣ Μια εναλλακτική προσέγγιση: Η Τουρκία ως «Έφηβος» και ως «Ενήλικος» ��181 Από την… «εφηβεία» στην επίγνωση ��188 ΕΠΙΛΟΓΟΣ ��190 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ ��195 ΧΑΡΤΕΣ ��195 ΠΙΝΑΚΕΣ ��199 Εταιρείες που κατέχουν οι όμιλοι Μ.Μ.Ε. της Τουρκίας (στοιχεία 2011) ��206 Διάφορες δημοσκοπήσεις ��206 Επιλογές από την έκθεση της Ένωσης Τούρκων Βιομηχάνων και Επιχειρηματιών (TÜSİAD) «Τουρκία: Το όραμα για το 2050» ��209 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ��218 ΑΡΘΡΑ ��218 ΠΗΓΕΣ ��220 ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΕΙΣ ��224

™9

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σε αναλογία με αυτό που είχε πει για την Ρωσία ο Γουίνστον Τσόρτσιλ, μπορούμε να πούμε ότι η Τουρκία αποτελεί για το σύγχρονο ελληνικό κράτος, δυστυχώς, «έναν γρίφο τυλιγμένο σε ένα μυστήριο μέσα σε αίνιγμα»1. Ακριβώς για τον λόγο αυτό, η συγγραφή του παρόντος πονήματος δεν ήταν εύκολη, όχι επειδή δεν υπήρχαν γενικές πληροφορίες αλλά, επειδή δεν υπήρχε επαρκής και επιστημονική βιβλιογραφία σχετικά με το θέμα που πραγματεύεται το παρόν βιβλίο. Το κενό καλύφθηκε σε ικανοποιητικό βαθμό από τουρκικές πηγές κάτι που αποδεικνύει και μία από τις βασικές θέσεις του συγγραφέα, δηλαδή ότι οι Τούρκοι έχοντας αυξημένο το ένστικτο επιβίωσης προσπαθούν να εντοπίσουν και στην συνέχεια να «συνδιαλλαγούν» με τις όποιες σκιές εμφανίζονται στον εαυτό τους. Με άλλα λόγια τα πράγματα δεν τα «βάζουν κάτω από το χαλί»… Ό,τι για μας είναι αίνιγμα και γρίφος, για τους ίδιους τους Τούρκους δεν είναι τίποτε άλλο από μια διαρκή προσπάθεια για την επίτευξη αυτογνωσίας. Πόσο εύκολα μπορούμε να απαντήσουμε στο ερώτημα «τι» είναι η Τουρκία; Και πόσο άνετα νοιώθουμε όταν καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε το ερώτημα «ποια» είναι η Τουρκία; Η δυσκολία στο να απαντηθούν τα παραπάνω ερωτήματα έγκειται στο ότι η ερμηνεία των πληροφοριών και γνώσεων που διαθέτουμε στην Ελλάδα, σχετικά με την Τουρκία και την κοινωνία της, διεξάγεται με το πώς αντιλαμβανόμαστε εμείς την Τουρκία ως σύνολο, βασιζόμενοι στις ιστορικές, κοινωνικές και πολιτισμικές αντιλήψεις μας. Τουναντίον, η ερμηνεία θα έπρεπε να επιζητείται στις επιστημονικές έρευνες που διεξάγονται στην γειτονική χώρα και οι οποίες αφορούν την ανάλυση του εαυτού της. Έτσι, μέσω του παρόντος πονήματος, επιχειρείται μια προσπάθεια «διείσδυσης», στο μέτρο του δυνατού, από την επι1

Robertson C. (ed), The Wordsworth Dictionary of Quοtations, 3rd Edition, Newly Revised, Wordsworth Reference, London, 1998, p. 83.

™11

φάνεια αυτού που ονομάζεται «Τουρκία» στο εσωτερικό των μηχανισμών που κάνουν αυτή την πολύπλοκη αλλά ενδιαφέρουσα κοινωνία να λειτουργεί και να συμβιώνει. Αρωγοί στην προσπάθεια αυτή στάθηκαν γνωστοί Τούρκοι ειδικοί, κυρίως ψυχολόγοι και ψυχίατροι, αλλά και οι αναλύσεις τους που παρουσιάστηκαν στον Τύπο, σε συνέδρια ή σε ομιλίες τους. Όμως ο σκοπός της παρουσίασης των απόψεών τους αφορά την έρευνα, πάντοτε στο μέτρο του δυνατού, για τα στοιχεία εκείνα που μπορούν να επηρεάσουν την βούληση, το φαντασιακό και τον τρόπο σκέψης των ατόμων που συγκροτούν την τουρκική κοινωνία. Τα στοιχεία λοιπόν αυτά, βασίζονται σε συγκεκριμένους κλάδους της Ψυχολογίας, οι οποίοι ασχολούνται με την προσέγγιση και περιγραφή των ψυχικών λειτουργιών και συμπεριφορών που εκδηλώνονται σε διάφορες ομάδες, καθώς επίσης και σε πολυετείς εργασίες διακεκριμένων Τούρκων και Αμερικανών επιστημόνων σχετικά με τις ασυνείδητες ενδοψυχικές διεργασίες. Στόχος της παρούσας έρευνας αποτέλεσε η παρουσίαση των στοιχείων εκείνων που εμπλέκονται και εξηγούν την συγκρότηση της τουρκικής κοινωνίας και την συμπεριφορά του τουρκικού λαού, και όχι η εξεύρεση συγκεκριμένων αιτιών και σκοπών, δηλαδή, αντικειμένων ενασχόλησης της Κοινωνικής Ψυχολογίας ή της Κοινωνιολογίας. Τα εξαχθέντα συμπεράσματα επικεντρώνονται κυρίως στην θέση που κατείχαν και κατέχουν στον ψυχισμό των ατόμων που δηλώνουν ότι είναι Τούρκοι, έννοιες όπως, η «εξουσία», η σχέση κοσμικής και θρησκευτικής «εξουσίας» (δηλαδή η σχέση κράτους και θρησκείας), η σχέση με τον «τόπο» ως κάτι σχετιζόμενο με το ένστικτο επιβίωσης. Όμως ας μην θεωρηθεί ότι όσα αναφέρθηκαν και όσα θ’ αναφερθούν αποτελούν χαρακτηριστικά αποκλειστικά και μόνο του τουρκικού λαού. Αντιθέτως, τα χαρακτηριστικά αυτά είναι πανανθρώπινα και αφορούν τους Ευρωπαίους, τους Ασιάτες, τους Αμερικανούς και άλλους. Η ουσιώδης όμως διαφορά, κατά τον συγγραφέα, είναι το «μίγμα» που έχουν πετύχει 12™ γεωργιοσ β. μιχαλακοπουλοσ

οι Ευρωπαίοι, οι Ασιάτες, οι Αμερικανοί μεταξύ πνευματικής και υλικής προόδου, δίνοντας έμφαση πρωτίστως στο πρώτο συστατικό. Στο άρθρο του David Brooks2 με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Εξημερώνοντας τα θηρία» («Taming the beasts») γίνεται αναφορά στο ότι «ο κάθε ένας από εμάς διαθέτει συγκεκριμένα (και) ριζωμένα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του χαρακτήρα». Η αιτιολόγηση της άποψης αυτής περνά μέσα από την παρουσίαση των χαρακτηριστικών που έχουν οι ήρωες στην Ιλιάδα του Ομήρου. Όμως, ο Brooks υποστηρίζει ότι η άποψη αυτή αμφισβητείται σήμερα από τους ψυχολόγους γιατί, όπως αυτοί λένε, ο άνθρωπος δεν διαθέτει ‘έναν’ χαρακτήρα. Και αυτό στηρίζεται σε πάρα πολλά πειράματα – που όπως χαρακτηριστικά αναφέρει το κείμενο «αξίζουν όσο τα πειράματα που θα γίνονταν μέσα σε έναν αιώνα» - τα οποία δείχνουν ότι η συμπεριφορά δεν παρουσιάζει αυτό που οι ψυχολόγοι ονομάζουν «διακαταστατική σταθερότητα» (cross-situational stability). Το συμπέρασμα που τείνουν να καταλήξουν οι ψυχολόγοι είναι ότι οι άνθρωποι διαθέτουν ο καθένας ξεχωριστά «ένα πλήθος τάσεων που ενεργοποιούνται από ένα δεδομένο πλαίσιο (context)» ή αλλιώς «είμαστε μια κοινότητα ανταγωνιστικών εαυτών… που παλεύουν για έλεγχο…» (ρήση του Paul Bloom του Yale όπως αναφέρεται στο άρθρο του Brooks). Και το άρθρο συνεχίζει λέγοντας χαρακτηριστικά: «Η οπτική γωνία του φιλοσόφου (σ.σ. εννοεί τον Όμηρο) έχει το σχήμα ενός χωνιού. Στο κάτω μέρος υπάρχει ένα στενό πράγμα που ονομάζεται χαρακτήρας. Και στο επάνω μέρος [υπάρχουν] οι αναπεπταμένοι τρόποι που αυτός εκφράζεται. Η οπτική γωνία του ψυχολόγου έχει το σχήμα ενός αντεστραμμένου χωνιού. Στο κάτω μέρος υπάρχει μια ευρεία ποικιλία ασυνείδητων τάσεων που ερεθίζονται από διάφορες καταστάσεις. Στο επάνω μέρος υπάρχει μια στενή ιστορία που αφηγούμαστε για τους εαυτούς μας ώστε να δώσουμε αίσθημα συνοχής στην ζωή». Ο Brooks συνεχίζει το άρθρο του αναφέροντας ότι ο αγώνας του ανθρώπου δεν εί2

«Taming the beasts», International Herald Tribune, 20 Οκτωβρίου 2009. Να σημειωθεί ότι στην έκδοση της εφημερίδας The New York Times το ίδιο άρθρο είχε τον τίτλο «Where the Wild Things Are».

™13

ναι άλλο από την διαρκή πάλη να ελέγξει τα «άγρια πράγματα», πάλη η οποία τον οδηγεί στην κατάκτηση της «καλής ζωής» (good life). Συγκεκριμένα λέει ότι: «Στην εικόνα του φιλοσόφου, η καλή ζωή κερδίζεται μέσω της ευθείας επίθεσης. Οι ήρωες χρησιμοποιούν την λογική για να διαχωρίσουν την αρετή από το ελάττωμα. Και στην συνέχεια χρησιμοποιούν την δύναμη της θέλησης για να κατακτήσουν την αδυναμία, τον φόβο, τον εγωισμό και τα σκοτεινά πάθη που ελλοχεύουν μέσα (τους). Από την στιγμή που θα κατακτήσουν την αρετή πραγματοποιούν και ενάρετες πράξεις. »Σύμφωνα με την εκδοχή των ψυχολόγων, η καλή ζωή κερδίζεται με έμμεσο τρόπο. Οι άνθρωποι διαθέτουν μόνο ασαφείς διαισθήσεις σχετικά με τα ένστικτα και τις παρορμήσεις (impulses) που έχουν εμφυτευθεί μέσα τους από την εξέλιξη, την κουλτούρα και τον τρόπο ανατροφής. Δεν υπάρχει εύκολος τρόπος για να ελεγχθούν όλα τα άγρια πράγματα που στριμώχνονται μέσα (στον άνθρωπο). Αλλά είναι δυνατή η επίτευξη στιγμιαίας αρμονίας μέσω της δημιουργικής εργασίας… Αυτό δεν είναι καλή ζωή μέσω ηρωικής αυτο-ανάλυσης αλλά μέσω μιας προσπάθειας που έχει πεζό χαρακτήρα και που σε κάνει να ξεχνάς τον εαυτό σου και μέσω καθημερινών ρουτινών.» Βεβαίως, η «ρουτίνα» δεν είναι κάτι που πλήττει αποκλειστικά και μόνο τα άτομα. Η «ρουτίνα» μπορεί κάλλιστα να πλήξει και μια χώρα υπό την έννοια του ότι οι άνθρωποι που χειρίζονται τον κρατικό μηχανισμό έχουν υποπέσει σε «ρουτίνα». Μπορεί να την κάνει να ξεχάσει τον εαυτό της και να νομίζει ότι έχει κατακτήσει την «καλή ζωή». Δηλαδή κάτι που βίωσε και βιώνει η Ελλάδα, σε ό,τι αφορά στην εξωτερική πολιτικής της: μια διαρκή και παρακμιογόνα «ρουτίνα» με την οποία αισθάνεται και ικανοποιημένη. Φυσικά δεν υπάρχει κάτι το επιλήψιμο όταν η «ρουτίνα» στην οποία αναφερόμαστε είναι μια επαναλαμβανόμενη διαδικασία που αποδίδει σωστούς καρπούς. Η «ρουτίνα» όμως που οδηγεί στον λήθαργο αδιαμφισβήτητα εγκυμονεί κινδύνους. Κάτι που δεν συμβαίνει με την τουρκική εξωτερική πολιτική η οποία είναι πάντοτε ενεργή και προσαρμοζόμενη στις περιστάσεις. 14™ γεωργιοσ β. μιχαλακοπουλοσ

Για τον λόγο αυτό, και ακριβώς επειδή η πολιτική εν γένει εξασκείται από ανθρώπους που φέρουν ορισμένα χαρακτηριστικά, εξαιτίας ιστορικών, κοινωνικών, οικονομικών, εθνικών, εθνοτικών, πολιτισμικών και άλλων αντιλήψεων, γι’ αυτό και έχει σημασία να γνωρίζει κανείς το πλαίσιο μέσα στο οποίο κινούνται, δρουν και αντιδρούν, οι εν λόγω άνθρωποι. Υπό το πρίσμα αυτό, τροφή για σκέψη μπορούν να αποτελέσουν τα δύο ακόλουθα παραδείγματα. Πρώτο παράδειγμα, η εκπληκτική δήλωση του Τούρκου υπουργού Εξωτερικών, Αχμέτ Νταβούτογλου, εναντίον της απόφασης που πήρε το Γαλλικό Κοινοβούλιο σχετικά με την Γενοκτονία των Αρμενίων: «Η Ευρώπη επέστρεψε στον Μεσαίωνα» (!).3 Δεύτερο παράδειγμα, η συνέντευξη που έδωσε ο Αχμέτ Νταβούτογλου, στο Al Jazeera στις 21 Ιουνίου 2011.4 Από την συνέντευξη αυτή αξίζει πραγματικά να απομονωθεί ένα συγκεκριμένο σημείο, στο τμήμα 8’57’’-9’07’’ όπου αναφέρει: «Η Τουρκία έχει την δική της άποψη (για τα εξωτερικά ζητήματα), και σε μερικούς αρέσει και σε άλλους δεν αρέσει (…) Στην πορεία του χρόνου μπορείς να αλλάξεις τα πάντα εκτός από δύο: την Ιστορία και την Γεωγραφία…» Η ρήση αυτή μπορεί από μόνη της ν’ αποτελέσει οδηγό όχι μόνο για την κατανόηση του τρόπου σκέψης και συμπεριφοράς των Τούρκων πολιτικών ηγετών αλλά και για την χάραξη πολιτικής από μέρους των Ελλήνων ομολόγων τους. Το παρόν βιβλίο χωρίζεται σε τρία μέρη. Στο Πρώτο Μέρος παρουσιάζεται σε γενικό πλαίσιο η πορεία της Τουρκικής Δημοκρατίας, σε πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό πεδίο, από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου έως σήμερα. Η προσέγγιση αυτή επιχειρεί κάτι πρωτότυπο: την παρομοίωση της Τουρκίας με έναν «έφηβο» που έχει «ανδρωθεί» και άρα εμφανίζει όλες τις εκφάνσεις μιας πορείας προσαρμογής σε νέα 3 4

23 Δεκεμβρίου 2011 στο http://www.cnnturk.com/2011/turkiye/12/23/ davutoglu.avrupa.ortacaga.donmustur/641709.0/index.html, πρόσβαση 26 Δεκεμβρίου 2011) http://www.youtube.com/watch?v=QhrgRbjlcoA, πρόσβαση 22 Νοεμβρίου 2011.

™15

συμπεριφορά και σε νέο περιβάλλον. Πολύτιμη βοήθεια στην σκιαγράφηση της συμπεριφοράς αυτής αποτέλεσαν διάφορες δημοσκοπήσεις. Στην συνέχεια εξετάζεται η θέση που ασπάζεται το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) για φαινόμενα όπως, η θρησκευτικότητα, οι κοινωνικές διεργασίες, η επίδραση του «νεωτερικού» αλά ΑΚΡ Ισλάμ και της «νέοοθωμανικής» αντίληψης στις σχέσεις με το εξωτερικό. Σημαντική συνεισφορά της παρούσας έρευνας αποτελεί το κεφάλαιο όπου εξετάζονται, πρώτον, η φύση της εξουσίας στο πλαίσιο της τουρκικής αντίληψης περί κράτους και πολιτικής, δεύτερον, οι ελίτ στην Τουρκία και τέλος, ο τρόπος λειτουργίας των κομμάτων σύμφωνα με το στελεχιακό τους δυναμικό, τον τρόπο αλίευσης ψηφοφόρων και των κομματικών στόχων. Η απάντηση στο ερώτημα «γιατί το ΑΚΡ κυβερνά συνεχώς από το 2002;» επιχειρείται να δοθεί εν είδει αφηγήματος. Έτσι δημιουργήθηκε ένας μη υπαρκτός χαρακτήρας, ο Χακάν, ο οποίος λειτουργώντας ως αφηγητής κάνει φανερό, όσο αυτό είναι δυνατόν, υπό ποια ψυχολογική φόρτιση πήγε ο μέσος ψηφοφόρος να ψηφίσει τον Νοέμβριο 2002 και γιατί επέλεξε το ΑΚΡ. Στο πλαίσιο της σχέσης ΑΚΡ με την κοινωνία επιχειρείται η διασύνδεση «νεωτερικού» Ισλάμ, που προτείνει το κόμμα αυτό, με το ύψιστης σημασίας για την Τουρκία φαινόμενο της αστυφιλίας αλλά και η παρουσίαση της προσωπικότητας του Ταγίπ Ερντογάν ως ηγέτη. Το Πρώτο Μέρος κλείνει επιχειρώντας την διερεύνηση ενός από τους κεντρικούς στόχους της έρευνας: της γνωριμίας με την τουρκική κοινωνία. Η προσέγγιση αυτή βασίζεται σε ανάλογες έρευνες Τούρκων ειδικών που εξετάζουν τον τουρκικό λαό ως ομάδα αλλά και σε στοιχεία από δημοσκοπήσεις και συνέδρια. Στο Δεύτερο Μέρος σταχυολογούνται αναφορές μέσα από την Ιστορία ώστε να παρουσιασθεί η μορφή που έλαβε διαχρονικά η επαφή των Ελλήνων με τις τουρκικές φυλές και με τους Τούρκους, όπως αυτές ονομάστηκαν συνολικά αργότερα. Τα ιστορικά στοιχεία είναι πολλά αλλά καταβλήθηκε προσπάθεια να στοιχειοθετηθεί ένας άλλο σκοπός του πονήματος: η ι16™ γεωργιοσ β. μιχαλακοπουλοσ

διαίτερη έμφαση που έδιναν και δίνουν οι Τούρκοι στην έννοια της ισχύος. Ο στόχος αυτός συμπληρώνεται από το κεφάλαιο με τίτλο «Πόσο γνωρίζουμε τους Τούρκους;» Προς επίρρωση αυτού αξίζει να αναφερθεί το παρακάτω περιστατικό: Στις ελληνικές εφημερίδες και ιστοσελίδες εμφανίσθηκε στις 28 και 29 Μαρτίου 2012 η είδηση ότι ο πρώην Έλληνας πρωθυπουργός, Γιώργος Παπανδρέου, επισκέφθηκε την Κωνσταντινούπολη με την ευκαιρία της εκεί συνεδρίασης της Σοσιαλιστικής Διεθνούς. Παράλληλα αναφέρθηκε και ένα γεγονός το οποίο δυστυχώς δεν έτυχε ανάλογης ανάλυσης και επεξεργασίας: ο κ. Παπανδρέου επισκέφθηκε το γνωστό Susam café στην κοσμοπολίτικη περιοχή Cihangir για να πιει καφέ. Το café αυτό είναι δίπλα στον Βόσπορο και έτσι θέλησε να καθήσει δίπλα στην θάλασσα για ν’ απολαύσει τον καφέ του. Όμως η Δημαρχία Κων/πολης είχε απαγορεύσει στο εν λόγω café να έχει τραπέζια και καρέκλες στον εξωτερικό του παραθαλάσσιο χώρο και έτσι αρνήθηκαν την χάρη στον κ. Παπανδρέου, ο οποίος και παρέμεινε στο εσωτερικό του καταστήματος. Το γεγονός αυτό φανερώνει, σε πρώτη ανάλυση, όχι μόνο το ότι στην τουρκική κοινωνία υπάρχει ακόμα έντονο το χαρακτηριστικό των νομάδων «ο αρχηγός διατάζει και η φυλή υπακούει», αλλά και ότι όντως οι Τούρκοι είναι ακόμα πειθαρχημένοι, όταν πρόκειται για το συμφέρον τους (βλ. διαφύλαξη, από τουριστικής άποψης, της όμορφης εικόνας που παρουσιάζει ο Βόσπορος). Κάτι από το οποίο δεν παρεκκλίνουν ακόμα και όταν πρόκειται για την φιλοξενία ενός ξένου πολιτικού ηγέτη. Εάν θελήσουμε να το αναλύσουμε σε δεύτερο επίπεδο μπορούμε να πούμε ότι εκείνη την στιγμή διαδραματίσθηκε παράλληλα και το εξής: προεβλήθη η «εικόνα» μιας νομοταγούς Τουρκίας, ενώ πλανήθηκε στον αέρα των Μέσων Επικοινωνίας, μέσω της είδησης, μια αδιόρατη αύρα «παρουσίας» του τουρκικού κράτους. Η «αύρα» αυτή επιδιώκεται να υπάρχει σε όλες τις επίσημες εκδηλώσεις του τουρκικού κράτους, ιδιαιτέρως σε περιπτώσεις που ξένοι Υπουργοί Εξωτερικών πραγματοποιούν επίσημες επισκέψεις. Η σκέψη αυτή πηγάζει, για παράδειγμα, και από την παρακάτω φωτογραφία που εμ

™17

φανίσθηκε στον τουρκικό Τύπο (εφημερίδα HÜrriyet 5 Οκτωβρίου 1999) μετά την επίσκεψη του τότε Έλληνα υπουργού Εξωτερικών, Γιώργου Παπανδρέου στο πλαίσιο των συνομιλιών με τον ομόλογό του Ισμαήλ Τζεμ και την ομιλία του στο Πανεπιστήμιο Κωνσταντινούπολης (İstanbul Üniversitesi).5

Συνεχίζοντας την παρουσίαση του Δευτέρου Μέρους του βιβλίου, θα πρέπει να σημειωθεί ότι η σταχυολόγηση των ιστορικών αναφορών γίνεται αποκλειστικά για την εξεύρεση ιστορικών αναλογιών με το παρελθόν και σε καμία περίπτωση δεν προεξοφλείται ότι το μέλλον θα εξελιχθεί ακριβώς όπως το παρελθόν. Εξάλλου είναι βέβαιο ότι όσο πιο βαθιά κοιτάει κάποιος στο παρελθόν του τόσο πιο μακριά βλέπει στο μέλλον του. Επίσης, στο Δεύτερο Μέρος υπάρχουν και οι από κάθε άποψη διδακτικές περικοπές από βιβλία στα οποία εξιστορούνται οι εμπειρίες των Ελλήνων της Μικράς Ασίας από την συμβίωση με τον τουρκικό πληθυσμό. Το Τρίτο Μέρος λειτουργεί συμπληρωματικά με όσα αναφέρονται στην Εισαγωγή. Τα επίκαιρα στοιχεία που αναφέρονται στο Τρίτο Μέρος έχουν σκοπό να στηρίξουν την οπτική γωνία υπό την οποία εξετάζεται η γενικότερη συμπεριφορά των Τούρκων, κυρίως σήμερα. 5

http://webarsiv.hurriyet.com.tr/1999/10/05/147979.asp, πρόσβαση 30 Απριλ ου 2012.

18™ γεωργιοσ β. μιχαλακοπουλοσ

Σχετικά με τα στοιχεία που παρατίθενται κρίνονται αναγκαίες οι εξής διευκρινήσεις: πρώτον, η μεταγραφή πολλών κύριων ονομάτων έγινε με τρόπο που ο γράφων θεωρεί ότι ταιριάζει στην νόρμα της Ελληνικής γλώσσας (π.χ. Ερντογάν και όχι Ερντοάν όπως είναι η προφορά στην Τουρκική γλώσσα) ενώ για άλλα ονόματα δεν υπήρξε μεταγραφή δεύτερον, σε γεγονότα τα οποία θεωρούνται πάρα πολύ σημαντικά για την Τουρκία και ανευρίσκονται ευκολότατα δεν χρησιμοποιήθηκε υποσημείωση και τρίτον, τα βιβλία που αναφέρονται ως πηγές και υπάρχουν στην Βιβλιοθήκη της Εστίας Νέας Σμύρνης αποτελούν τμήμα ευρύτερης συλλογής που αναφέρεται στους Έλληνες της Μικράς Ασίας. Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι υπάρχουν και άλλες βιβλιοθήκες με παρόμοια τεκμήρια που κάποια στιγμή θα πρέπει να μελετηθούν και να αναλυθούν. «Φάρος» στην ναυσιπλοΐα στα δύσκολα ύδατα ήταν πρώτη απ’ όλους η σύζυγός μου Χριστίνα που υπέμεινε όλες τις δυσκολίες που ανέκυψαν. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω τον συνάδελφο Επίκουρο Καθηγητή Σωτήρη Λίβα που μου εμπιστεύθηκε τις βαθιές γνώσεις του για την Μέση Ανατολή και το Ισλάμ πάρα πολλές φορές, τον συνάδελφο στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αναπληρωτή Καθηγητή Γεράσιμο Μακρή, την υπεύθυνη Βιβλιοθήκης στην Εστία Ν. Σμύρνης Ευαγγελία Τσώλη, την εκδότρια Ελένη Παντοπούλου και την Νατάσα Μπελεζάκη, για τις άοκνες προσπάθειες που κατέβαλαν για την επιτυχή περάτωση του παρόντος πονήματος. Οποιαδήποτε λάθη, παραβλέψεις ή ελλείψεις στην μετάφραση των πηγών βαρύνουν αποκλειστικά και μόνον τον συγγραφέα και όχι κάποιον ταλαίπωρο φοιτητή ή φοιτήτρια – προπτυχιακό, μεταπτυχιακό ή υποψήφιο Διδάκτορα.

™19

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ

ΤΟΥΡΚΙΑ: Η ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΜΙΑΣ ΔΥΣΚΟΛΗΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΠΛΟΚΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ

Aπό την «εφηβεία» στην «ενηλικίωση»: Η πολυκύμαντη πορεία της Τουρκίας από τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο έως σήμερα Πριν απ’ όλα θεωρείται απαραίτητο να τονιστεί ότι η χρήση των όρων «εφηβεία» και «ενηλικίωση», όπως θα χρησιμοποιηθούν, στοχεύουν αποκλειστικά και μόνο στην ανάγκη για παρουσίαση της κλιμακούμενης έντασης και επίδρασης που είχαν, όχι μόνο πάνω στην Τουρκία (ως κρατικό μηχανισμό) αλλά και στους πολίτες της, οι χρονικές περίοδοι που κύλησαν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο έως σήμερα. Δευτερευόντως, η χρήση των όρων αυτών επιζητεί να ικανοποιήσει την ανάγκη για εξεύρεση ορισμών που θα περιγράφουν ικανοποιητικά την γεμάτη κλυδωνισμούς πορεία μιας χώρας που σήμερα παρουσιάζεται, όχι μόνο «μεταμορφωμένη» σε σχέση με το πρόσφατο παρελθόν, αλλά και με στιβαρή, έξυπνη και προσαρμοστική στο πνεύμα των καιρών πολιτική. Στα κεφάλαια που ακολουθούν θα αναφερθούν τα πιο σημαντικά γεγονότα που συνέβησαν στην Τουρκία με ένα μόνο σκοπό: την κατάδειξη ότι τα εν λόγω γεγονότα διαμόρφωσαν τον τρόπο συμπεριφοράς των πολιτών οι οποίοι, με την σειρά τους, πίστεψαν σε έναν «ηγέτη» όταν αυτός εμφανίσθηκε. Πιο συγκεκριμένα, η αναφορά γίνεται στον Τουργκούτ Οζάλ, στο διάστημα 1983-1993, και στον Ταγίπ Ερντογάν το διάστημα 2003-2011. Σημείο αφετηρίας για την σκέψη αυτή αποτέλεσε η εξής διαπίστωση-ερώτημα: ο χαρισματικός Ερντογάν έχει κερδίσει από το 2002 όλες τις εκλογικές αναμετρήσεις (βουλευτικές, τοπικής αυτοδιοίκησης, δημοψηφίσματα). Γιατί ο Τούρκος πολίτης τον εμπιστεύεται τόσο; Η πρώτη σκέψη ήταν ότι Τουρκια: η παρουσιαση μιασ δυσκολησ και περιπλοκησ πορειασ

™21

κάτι τέτοιο είναι φυσιολογικό αφού οι ψηφοφόροι του κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) προέρχονται κυρίως από τα μεσαία και ταεύκολα μεσαία μπορούμε προς χαμηλά εισοδήματα, δεν όσο να απαντήσουμε στοδιαερώτημα θέτουν λυκειακή μόρφωση, είναι κυρίως γυναίκες και, τέλος, η όταν «τι» είναι η Τουρκία; Και πόσο άνετα νοιώθουμε ηλικία των ψηφοφόρων κυμαίνεται μεταξύ 30-45 ετών. Η ανακαλούμαστε να αντιμετωπίσουμε το ερώτημα «ποια» φορά ως «φυσιολογικής» εμπιστοσύνης έχει να κάνει με το έείναι η Τουρκία; Η δυσκολία στο να απαντηθούν τα παραπάνω τος γέννησης των ψηφοφόρων, δηλαδή μεταξύ 1966 και 1980 έγκειταιτοστο ότι ηκαι ερμηνεία των πληροφοριών (σ.σ. μεερωτήματα σημείο αναφοράς 2011) με το φύλο, δηλαδή γυ- και που διαθέτουμε στην Ελλάδα, σχετικάτο με1966 την Τουρναίκες. γνώσεων Πιο συγκεκριμένα, όσοι και όσες γεννήθηκαν την κοινωνία της, διεξάγεται με το πώς αντιλαμβανόέζησαν κία τηνκαι παιδική ηλικία τους στα δύσκολα, από πολλές απόψεις,μαστε χρόνιαεμείς των την τελευταίων της δεκαετίας ’70 και τηνιστοριΤουρκία ετών ως σύνολο, βασιζόμενοι στις ενηλικίωσή τους στα μέσα της δεκαετίας ’80, όταν η Τουρκία κές, κοινωνικές και πολιτισμικές αντιλήψεις μας. Τουναντίον, η έγινε μέρος της παγκόσμιας καταναλωτικής κοινότητας αλλά ερμηνεία θα έπρεπε να επιζητείται στις επιστημονικές έρευνες παράλληλα βίωνε μεγάλα οικονομικά προβλήματα. Οι δε γενπου διεξάγονται στην γειτονική χώρα και οι οποίες αφορούν νηθέντες το 1980 έζησαν την παιδική τους ηλικία στις αρχές την ανάλυση τουξεκινούσε εαυτού της. της δεκαετίας ’90 όταν μια μη-ισορροπημένη πολιτική και κοινωνική κατάσταση στην Τουρκία και την ενηλι[…] πότε το γιατί πλέον στην κίωσή τους στιςαναλύθηκε αρχές της διεξοδικά δεκαετίαςστην 2000Ελλάδα όταν το οικονομιδεν δίδονται «παραδοσιακά» ονόματα παιδιά και κό κραχΤουρκία καταρράκωνε την τουρκική οικονομία. Έναστα επιπρόπροτιμώνται ονόματαμεπου έχουν ναπου κάνουν με το σύγχρονο σθετο στοιχείο αναφορικά τα στοιχεία «εγγράφηκαν» lifestyle την στιγμή που εξακολουθούν να υπάρχουν τόσα πολλά στο ασυνείδητο των ατόμων αυτών θα μπορούσε ν’ αναφερθεί και εγκλήματα το γεγονόςτιμής ότι ηκαι «εικόνα» της Τουρκίας στο εξωτερικό λιντσαρίσματα; Πώς επηρεάζει τις μάζες η δεν ήταν καλή σε όλες τις περιόδους κατά τις οποίες τα άτοκοινωνική διαίρεση που εκπροσωπείται μέσω των ποδοσφαιριμα αυτάκών ενηλικιώνονται, μεαλλάξει εξαίρεση περίοδο Τουργκούτ ομάδων; Τι έχει στητην θεματολογία των σύγχρονων Οζάλ ως πρωθυπουργού και Προέδρου Δημοκρατίας. ΕπιπροΤούρκων συγγραφέων και καλλιτεχνών σήμερα σε σχέση με τα σθέτως,σύμβολα οι πιέσεις και εντάσεις που δέχονταν οι νέοι τις προακαι μοτίβα της δεκαετίας ’80; […] ναφερθείσες χρονικές περιόδους ήταν μεγαλύτερες ιδιαιτέρως για το γυναικείο φύλο. Έτσι και οι δύο αυτές πληθυσμιακές ομάδες, οι γεννηθέντες μεταξύ 1966 και 1980 και ιδιαιτέρως οι γυναίκες, είχαν κάθε λόγο να ζητήσουν «κάποιον» που θα έφερνε ισορροπία και θα έδινε αξία στον «τόπο»6 που ζούσαν, δηλαδή στο κράISBN 978-960-9607-91-9 τος που ονομάζεται Τουρκία, που θα τους έδινε ελπίδα για το μέλλον, κυρίως σε οικονομικό και μορφωτικό επίπεδο, και που ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ

22™

ο σ ε λ ότ ο ς

Στην παρούσα μελέτη γίνεται λόγος για την σχέση των Τούρκων με τον «χ ρο». Όμως πολλές φορές χρησιμοποιείται η λέξη «τόπος» εκεί όπου πρέπει να δοθεί έμφαση στην έννοια της εγκατάστασης σε συγκεκριμένο «χώρο».

Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα ΤΗΛ. : 210 6431108 E-MAIL: ekdoseis.ocelotos@gmail.com www. ocelotos. gr γεωργιοσ β. μιχαλακοπουλοσ

θα τους ενέπνεε. Υπό το πρίσμα αυτό οι συνεχείς εκλογικές νίκες του ΑΚΡ και η καταξίωση του Ταγίπ Ερντογάν ήλθαν όχι μόνον φυσιολογικά, αλλά έχουν διαμορφώσει και μια συγκεκριμένη συμπεριφορά στο εκλογικό σώμα.

Ιχνηλατωντας στο σύμπαν της τουρκικής κοινωνίας Το ξημέρωμα της 13ης Ιουνίου 2011 ήταν ιστορικής σημασίας για το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) αλλά κυρίως για τον Ταγίπ Ερντογάν. Όχι μόνο είχε καταφέρει να διεξαγάγει περιφανή νίκη για όγδοη φορά σε εκλογική μάχη7, όχι μόνο είχε αυξήσει το ποσοστό και τις ψήφους του αλλά είχε εμπεδώσει την «κάθοδο στα παράλια» (Αιγαιϊκά και κυρίως Μεσογειακά) σε επίπεδο νομών.8 Κάτι που έχει μεγάλη συμβολική σημασία αφού το «κεμαλικό» μπλοκ των παράλιων νομών κρατά, έστω και δύσκολα, μερικές «εστίες ισχύος»9. Παράλληλα, ο θρίαμβος του ΑΚΡ ήταν και προσωπικός θρίαμβος του αδιαμφισβήτητου ηγέτη του, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, ο οποίος είναι εκείνος που το οδήγησε σε οκτώ νικηφόρες αναμετρήσεις, με αύξηση του αριθμού ψήφων κάθε φορά, και είναι εκείνος ο οποίος μαγνήτισε τα πλήθη με τις πύρινες ομιλίες του στις 10 Μαΐου 2011 στο Αφιονκαραχισάρ πε7

8 9

Ο Ερντογάν, που ξεκίνησε την πολιτική του καριέρα εκλεγόμενος αρχηγός της Νεολαίας του Κόμματος Εθνικής Σωτηρίας στο Πέραν το 1976, είχε κατά σειρά τις εξής εκλογικές νίκες: 1994: έγινε Δήμαρχος Κων/πολης, 2002: ανέβηκε στην εξουσία με το 34% των ψήφων που πήρε το ΑΚΡ, 2004: το ΑΚΡ κέρδισε το 41,7% στις εκλογές τοπικής αυτοδιοίκησης και ανέλαβε τις περισσότερες δημαρχίες στην Τουρκία, 2007: το ΑΚΡ για δεύτερη φορά στην εξουσία με 47% των ψήφων, 2008: στο δημοψήφισμα σχετικά με την εκλογή Προέδρου Δημοκρατίας από τον λαό η πρόταση του ΑΚΡ θριάμβευσε με 69,12%, 2009: στις εκλογές τοπικής αυτοδιοίκησης το ΑΚΡ ήρθε και πάλι πρώτο με 38,6%, 12/9/2010: διεξήχθη δημοψήφισμα σχετικά με την δημιουργία νέου Συντάγματος και η πρόταση του ΑΚΡ έλαβε την έγκριση του 58% του τουρκικού λαού. Βλ. χάρτη 1 και 2 στο Παράρτημα Χαρτών. Αυτό όμως δεν ισχύει εάν δούμε τα εκλογικά αποτελέσματα σε επίπεδο επαρχιών. Οι νομοί Kırklareli, Tekirdağ, Edirne (Αδριανούπολη), İzmir (Σμύρνη) και Muğla αποτελούν από τις εκλογές 2002 «προπύργια» του κεμαλικού CHP. Ο νομός Aydın (Αϊδίνιο) πέρασε στο ΑΚΡ στις εκλογές 2007 ενώ ο νομός Mersin πέρασε στο εθνικιστικό ΜΗΡ το 2007 και στο ΑΚΡ το 2011 ενώ ο νομός Antalya πέρασε από το 2007 στο ΑΚΡ. Βλ. χάρτη 3 στο Παράρτημα Χαρτών. Ιχνηλατωντας στο σύμπαν της τουρκικής κοινωνίας

™23