Bessen: lekker en gezond
Voorwoord Als bioboer spreken de klanten mij in mijn thuisverkoop en op markten regelmatig aan over de gezondheidsaspecten van bessen en frambozen. Of ik krijg er vragen over: welke bes bijvoorbeeld het best is bij hoge bloeddruk. Aanvankelijk moest ik mij vaak uit de slag slaan met een grapje (“Ik weet dat bessen telen in elk geval heel gezond is, kijk maar naar mij...”) Maar door de jaren lees en hoor je wat. Samen met mijn vriendin Hilde heb ik hier gepoogd om dit op een aangename manier samen te vatten. We willen je enkele bessensoorten voorstellen, met hun gezondheidsaspecten en met als praktisch voorbeeld enkele recepten – waarvan sommige ook door kinderen gemakkelijk klaar te maken zijn. Bij deze willen we ook Sofie Boury, Diderik Clarebout en Viviane Delobel bedanken voor het nalezen, Koen van Ogly Doglin’ voor het ontwerpen, Kris van Westprint voor het drukken en tenslotte ook alle biotelers die meewerken aan de verspreiding. Bedankt! Wim Vandenberghe & Hilde Claerhoudt Contact: info@frambiosaybesos.be
Colofon Tekst: Hilde Claerhoudt en Wim Vandenberghe Foto’s: Hilde Claerhoudt, Wim Vandenberghe, stockfreeimages.com Vormgeving: Ogly Doglin’ Druk: Drukkerij Westprint Eerste druk: 1500 ex., juli 2013 V.U.: Wim Vandenberghe, Valkenberg 11C, 8970 Poperinge
Bessen: lekker en gezond
Biologisch: nog lekkerder en nog gezonder! Bessen zijn een echte lekkernij die ook je gezondheid bevorderen. Nog smaakvoller en gezonder zijn de biologisch geteelde bessen. Door de lagere bemestingsniveaus die in de bioteelt gebruikt worden, groeien de struiken trager en ontwikkelt het fruit op een rustiger tempo: dit proef je aan de vollere smaak. Die trage groei bevordert ook de voedingsinhoud van de bessen zodat je, naast uiteraard de volledige afwezigheid van pesticidenresidu’s, ook een gezonder eindproduct krijgt. In deze brochure vertrekken we steeds van biologische bessen. Wil je meer informatie vinden over biologische producten, biologische landbouw en specifiek over het biologisch telen van bessen – dan verwijzen we graag naar de achterflap. Bij BioForum Vlaanderen vzw en hun website www.biomijnnatuur.be vind je alle info over bio. En Velt vzw bracht onlangs nog de mooie publicatie “Bessen uit de tuin” uit met alle nodige informatie over het ecologisch telen van kleinfruit.
Antioxidanten Regelmatig fruit eten is gezond, dat hoeven we niet meer uit te leggen. Fruit zit vol vitamines en andere medicinale voedingsstoffen. Maar veel van onze huidige fruitsoorten - zoals appels - hebben in de loop der tijd veel bio-actieve stoffen verloren, voornamelijk door gespecialiseerde teelt. Bio-actieve stoffen bezitten heel wat effectieve gezondheidseigenschappen. Net omdat bessen nog steeds dezelfde zijn als honderden jaren geleden, bezitten ze deze stoffen nog volop. Ze verbeteren de werking van vitamine C, maar zijn voornamelijk interessant om hun antioxidantwerking. In bessen zorgen vooral flavonoïden (die ook bessenkleur bepalen) en ellagitannines voor deze antioxidantwerking. Antioxidanten beschermen ons lichaam tegen schadelijke stoffen van buitenaf: ze onderdrukken oxidatiereacties die een rol spelen in heel wat ziekten. De consumptie van bessen wordt dan ook in verband gebracht met de preventie van (neurale) degeneratieziektes. Maar ook ter voorkoming van welvaartziektes als hart-en vaataandoeningen en kankers zou dit een positief effect hebben. Verder werken bessen ontzurend en zijn ze rijk aan vezels, waardoor ze helpen cholesterol, zware metalen en een overmaat aan oestrogeen af te voeren. Door hun hoog kaliumgehalte zijn ze dan weer bloeddrukverlagend. Kortom: bessen hebben een hoog vitamine- en antioxidantengehalte, hebben een reinigend karakter, zijn calorie-arm en bovendien overheerlijk... het ideale zomerfruit!
Bessen: lekker en gezond
Zwarte bes ook wel: paters • moelvers • waalbezen • Sint Jansbezen • zwarte troppelbezen • cassis Ribis Nigrum (struik van de familie Glossulariaceae) 36 kcal/100 gram
4
De zwarte bes is een makkelijke groeier. Hij vormt een weelderige struik en kan tot 2 meter hoog en 2 meter in doorsnee worden. Ook in de professionele teelt wordt de zwarte bes in struikvorm gekweekt. Door in de winter de oude, afgedragen takken weg te snoeien tot er een 12-tal overblijven, krijg je mooie, dikke bessen die gelijkmatig rijp worden. Indien je verschillende rassen aanplant, kan je bessen plukken van eind juni tot half augustus. De plant is zeer makkelijk te stekken. Bij het aanplanten kan je best alle takken terugsnoeien tot op 1 knop: in het eerste jaar zal je dan geen bessen hebben, maar je investeert dan wel in een goede wortelontwikkeling waar je nog jaren plezier van zult hebben. Zet de plant niet al te vol in de wind omdat dit problemen kan geven voor de bevruchting. Eens de vruchten zeer rijp zijn, kunnen de vogels spelbreker worden en op korte tijd de plant leeg eten. Op tijd plukken of een net spannen is dus de boodschap.
> de zwarte bes is de absolute vitamine C-kampioen: 100 gram zwarte bessen zorgt voor 136% van de dagelijks aanbevolen dosis! Ook bij verwerking van de bes blijft de vitamine C constant en wordt ze gemakkelijk opgenomen. Andere belangrijke stoffen zijn bioflavonoïden, zuren en suikers. > reeds in de 12de eeuw gebruikten kloosterlingen de plant tegen allerlei huidaandoeningen. Later werd het blad van zwarte bessen aangewend tegen angina, verkoudheid en keelpijn. Het wordt nu nog steeds ingenomen als diuretisch en bijnierstimulerend
Bessen: lekker en gezond
middel, het werkt ontstekingswerend, pijnstillend en allergie-verminderend (vooral bij kinderen). > de bessen zelf zijn bovendien goed voor je ogen: de antioxidanten in zwarte bessen beschermen tegen de leeftijdsgebonden aftakeling van het netvlies. Ze hebben een positief effect op de fijne bloedvaatjes van het oog en helpen visuele vermoeidheid tegen te gaan. > in het algemeen heeft het eten van zwarte bessen een beschermende invloed op de werking van je
5
Zwartebessenjelly
bloedvaten: het gaat aderverkalking en spatadervorming tegen. > de consumptie helpt eveneens de bloeddruk te verlagen. > bij uitwendig gebruik van het gekneusd blad of bessenpulp werkt zwarte bes wondhelend en kan ze aangewend worden bij brandwonden en insectenbeten. > de olie getrokken uit het bessenzaad is zowel bij orale inname als bij uitwendig gebruik goed voor je huid: ze regelt de voeding, bevordert de elasticiteit, beschermt en rehydrateert.
(voor 4 personen) ingredienten: 400 gram zwarte bessen - 50 tot 150 gram rietsuiker - 5 gram agar agar - eventueel slagroom - hou enkele bessen apart om te versieren + Doe de zwarte bessen in een pan met een bodempje water en verhit. Als de vruchten warm genoeg zijn, plet je ze met de achterkant van een lepel zodat al het sap vrijkomt. + Zeef het mengsel en giet het sap terug in de pan. Zachtjes opwarmen, terwijl je er de suiker naar smaak lepel voor lepel bijmengt. + Roer de agar agar door het mengsel en breng een minuut of twee aan de kook. + Verdeel het sap over 4 glazen en laat afkoelen tot het stijf is. + Serveer koelkastfris en eventueel met een toefje slagroom, werk af met een paar losse bessen.
Bessen: lekker en gezond
Stekelbessencrumble
(voor minstens 4 personen) ingredienten: 350 gram stekelbessen - 250 gram gekoelde boter, in dobbelsteentjes - 250 gram bloem halve theelepel bakpoeder - 125 gram gemalen amandelen - 125 gram rietsuiker (1) 85 gram (donkere) rietsuiker (plus een beetje extra) (2) - 50 gram amandelschilfers - snuifje nootmuskaat + Verwarm de oven op 190°, vet een bakblik (¹ 18 x 27 cm) in en bedek met bakpapier. + Maak een kruimeldeeg door de boter, de bloem, de gemalen amandelen en de rietsuiker (1) te combineren. Vorm er met je vingers een kruimelig, brokkelig deeg van. Druk 2/3 van dit deeg zorgvuldig tegen de bodem en de zijkanten van je bakblik. + Meng de stekelbessen met de rietsuiker (2) en strooi deze over het deeg. + Meng de amandelschilfers met de rest van het kruimeldeeg en strooi dit over de stekelbessen. Verdeel een beetje extra suiker en een snuifje nootmuskaat over de crumble. Gebruik zeker niet te veel nootmuskaat, anders zal de smaak overheersen. + Bak ongeveer 45 minuten, tot de bovenkant goudkleurig is. + Laat afkoelen en snij in vierkantjes. Serveer bij de koffie met een bolletje ijs.
6
Bessen: lekker en gezond
Stekelbes ook wel: kruisbes - stekkebees - stekelbees – stekebeier klapbes – kroezel - knoezel – knoeper Ribes Uva-Crispa (struik van de familie Glossulariaceae) 35 kcal/100 gram De stekelbes stelt niet al te veel eisen aan de grond. Het mag niet te zuur zijn en niet te nat. Je kunt kiezen of je ze kweekt in haagvorm of in struikvorm. In struikvorm zul je een lage plant hebben met veel nieuwe scheuten. In haagvorm (met een aangebonden hoofdtak in de hoogte) neem je nieuwe scheuten steeds weg en pluk je van de hoofdtak en de zijtakken. In struik krijg je meer fruit, maar het plukt veel lastiger tussen al die gestekelde, lage takken. Stekelbessen komen in vele kleuren en smaken. Door te variëren met rassen kun je de bessen plukken van eind juni tot eind augustus. Plant echter enkel rassen – zoals Invicta - die resistent zijn of minstens sterk tolerant tegen de Amerikaanse meeldauw. Gevoelige rassen zijn immers onmogelijk biologisch te telen: de ziektedruk wordt zo groot dat plant en bes kapot gaan. Je kunt de stekelbes makkelijk stekken of afleggen.
> stekelbessen bevatten veel vitamine C, A en D. > ze zijn rijk aan kalium, calcium en fosfor en bevatten veel voedingsvezels en proteïne. De oxidant-reducerende vitamine niacine speelt een voorname rol in de energiestofwisseling en de proteïnenstofwisseling, en is belangrijk voor de regeneratie van de huid, spieren, zenuwen en het DNA.
> waar het sap vanouds als koortsverlagend middel werd gebruikt, zet men de stekelbes nu in bij ontstekingen in het spijsverteringskanaal of de urinewegen. Ze sterken de lever en helpen bij een teveel aan maagzuur. > stekelbessen hebben een sterk reinigende werking bij vetzuur. > in India wordt de bes gegeten om de vruchtbaarheid te verhogen.
Bessen: lekker en gezond
7
Framboos
ook wel: hennebezie • hinnebrame • kinnebas • bramboos • kroenekranen • suikerbezie • korrelbes • mummelke • heiningbes Rubus Idaeus (struik van de familie Rosaceae) 28 kcal/100 gram
8
Frambozen groeien relatief makkelijk indien de grond niet te koud en te nat is. De uitlopers onder de grond kunnen ver gaan, tot meters van de plaats waar je de eerste plant zette. Een belangrijke stap om mooie frambozen te hebben, is het dunnen van de scheuten: door slechts een tiental scheuten per lopende meter (in een rij) of per vierkante meter (in een perk) aan te houden, krijg je grotere en dikkere vruchten. Best kun je scheuten ook aanbinden zodat ze rechtop staan en niet te fel kunnen meebewegen met de wind. Frambozen komen in 2 belangrijke groepen: zomer- en herfstframbozen. Het belangrijkste verschil is dat de herfstframboos één scheut geeft waarvan je in hetzelfde jaar de vruchten kan plukken. Dit kan van eind juli tot eind oktober, of zelfs tot aan de eerste vorst. De zomerframboos daarentegen geeft na aanplanten een scheut, maar je moet wel wachten tot het jaar erop voor er vruchten van geplukt kunnen worden. In latere jaren kan je wel de bessen van voorgaande scheuten plukken. Om het nog wat moeilijker te maken: een afgedragen scheut van de herfstframboos kan je insnoeien en dan reageert die het volgende jaar als een overwinterde scheut van de zomerframboos: vanaf half juni zal die dan bessen geven. Verder kan je nog onthouden dat de herfstframboos robuuster is: minder ziektegevoelig.
> frambozen zijn een waardevolle bron van vitamine C, kalium, niacine, riboflavine en voedingsvezels. Daarnaast bevatten de bessen de unieke antioxidanten ‘ellagitannines’, die kankerremmende eigenschappen zouden bezitten. > ook de vitamines B2, B6 en B9 (foliumzuur) zijn aanwezig. > fossiele bewijzen in Zwitserland tonen aan dat frambozen al in
Bessen: lekker en gezond
de oudheid gegeten werden. De Romeinen beschouwden de plant als geneeskrachtig kruid. > het fruit (of het sap) verbetert de darmflora, werkt diuretisch en bloedzuiverend. > frambozen zijn ideaal bij koorts en huidziekten en helpen tegen vermoeidheid. > thee van het frambozenblad wordt
Frambozengezichtsmasker ingrediënten: half kopje frambozen half kopje honing half kopje havermout
+ Mix de 3 ingrediënten op de laagste stand samen tot je een (kleverig rood) papje krijgt + Maak je gezicht nat met warm water, zodat alle poriën openstaan. + Smeer je masker op je gezicht, vermijd ogen en mond (hoewel het ook lekker zal smaken!) + Je kan het zolang je wilt op je gezicht (en hals) laten. + Spoel af met lauw water. De vitamine C in de frambozen zorgen voor een rimpelloze huid met een gezonde gloed. (De honing zorgt voor hydratatie, de havermout voor ontvetten.) Je kan de honing vervangen door yoghurt, dan krijg je een verfrissende scrub!
-
vanouds aangeraden aan zwangere vrouwen (tijdens de laatste 3 maanden), ter voorbereiding van de bevalling en om de weeën te verlichten. Na de bevalling helpt de thee de baarmoeder weer samen te trekken. Ze zorgt eveneens voor verlichting van menstruatiepijn en wordt aangewend tegen onvruchtbaarheid. > frambozen kunnen ook verwerkt worden in een voedend gezichtsmasker, ter verzorging van een droge en gevoelige huid.
Bessen: lekker en gezond
9
Bramensmoothie
(voor minstens 4 personen) ingredienten: 200 gram bramen 250 ml volle yoghurt 3 sinaasappels handvol ijsschilfers eventueel wat honing + Pers de sinaasappels en meng het sap met de yoghurt. Doe er de bramen en de ijsschilfers bij en mix (met de mixer) alles door elkaar. Test of je de smoothie zoet genoeg vindt: zo niet, meng er dan wat honing door.
10
Tip: ijsschilfers kan je maken door enkele ijsblokjes in een handdoek te wikkelen. Sla ze dan (zachtjes) met een hamer tot de gewenste grootte.
Bessen: lekker en gezond
Braambes ook wel: braam • bosbraam • broampel • brombeer dorebees • broambeze Ribes Uva-Crispa (struik van de familie Glossulariaceae) 40 kcal/100 gram Gecultiveerde braambessen komen in veel variëteiten, onder meer gedoornde en ongedoornde. Hoewel men wel eens het tegendeel beweert, vind je qua smaak ook onder de ongedoornde soorten zeer lekkere bramen. Net zoals de zomerframboos, geeft de braambes fruit op de overwinterde scheut. De groei van de struik hou je best in de gaten: de plant kan zeer weelderig ontwikkelen en veel meer plek gaan innemen dan je in gedachten had. Als je per plant elk jaar 5 scheuten aanhoudt heb je een dicht maar nog overzichtelijk gewas: 5 nieuwe scheuten en 5 overwinterde scheuten die vrucht dragen. Zeker bij gedoornde soorten is het aan te raden om niet meer scheuten te houden. De scheuten geleid je best aan een muur of een draadconstructie. Door verschillende soorten te combineren kun je bramen plukken van eind juli tot eind oktober.
> braambessen zijn van alle fruitsoorten het rijkst aan calcium, van alle bessen bevatten ze het meeste vezels. Daarnaast zijn ook deze bessen een rijke bron aan vitamine C, en leveren ze veel magnesium, ijzer, kalium en fosfor. > bevatten in hoge mate flavonoïden: de antioxidanten die kankerremmende eigenschappen zouden bezitten, en verder beschermen tegen ontstekingen en neurologische aandoeningen. > door hun meer dan gemiddeld gehalte aan vitamine A en E spelen ze een rol bij het afremmen van verouderingsprocessen in het lichaam.
> bramen hebben ook een positieve invloed op je huid: de vitamine C houdt rimpeltjes tegen. > de tannines in de bessen zijn niet alleen goed voor de spijsvertering: ze beschermen de huid tegen schadelijk UV-licht. Bij de oude Grieken werd bramenpulp reeds gebruikt om wonden te helen. > van de bladeren van de braamstruik wordt een thee getrokken die goed is voor de darmflora, in het bijzonder als antidiarreemiddel. Je kan de bladeren eveneens inzetten tegen bloeden tandvlees en tandvleesontstekingen.
Bessen: lekker en gezond
11
Rode bes
ook wel: aalbezie • jenevers • trosbes • miemère • troppelbeizen • roeibezen Ribes Rubrum en Ribes Album (struik van de familie Grossulariaceae) 28 kcal/100 gram
12
De rode bes is de meest bekende aalbes, maar je vindt ook witte en roze aalbessen. In de professionele teelt wordt aalbes in haagvorm gekweekt: een opstaande spil (aangebonden aan een bamboe) met zijtakken. Je kunt ze echter ook perfect als struik gaan houden: je behoudt dan een zestal grondscheuten waarvan je er elk jaar één of meer vervangt door een nieuwe scheut. In struikvorm krijg je evenveel trossen, maar die zullen iets kleiner zijn. Vogels zijn verzot op aalbessen: van zodra er kleur in komt, zijn ze van de partij. Een vogelnet is dan ook echt noodzakelijk als je er zelf ook van wilt plukken. Ook hier kun je door het aanplanten van verschillende variëteiten zorgen voor een lang plukseizoen, van half juni tot half september.
Bessen: lekker en gezond
Aalbessenijs > rode bessen zijn rijk aan voedingsvezels en kalium: beiden zorgen voor een hart in goede gezondheid. De voedingsvezels helpen bovendien mee aan een optimale spijsvertering. Doordat mede hierdoor de bloedsuikerspiegels niet te veel fluctueren, gaat consumptie van de bessen vermoeidheid tegen. > ze werken licht laxerend en helpen mede door middel van antioxidanten giftige stoffen uit het lichaam af te voeren. Ze zijn dan ook zeer populair in allerhande detoxdiëten.
+ Wrijf de bessen door een zeef en meet het verkregen sap: je hebt er +/- 2,5 dl van nodig. + Los de honing op in het vruchtensap, doe de citroenschil en de kruiden erbij en laat het sap afgedekt op een koele plaats een paar uur trekken. + Verwijder de schil en de kruidenblaadjes en roer alles nog een keer goed door. + Schep het eiwit en de slagroom erdoor en doe dit in een niet te krap bakje met een deksel. +Zet het in het vriesvak en laat het in 2 à 3 uur bevriezen. Klop het mengsel om het half uur met een vork even op om de vorming van ijskristallen te vermijden.
-
> rode bessen werken echter eetlustopwekkend: daarom worden ze het best vóór de maaltijd genuttigd.
voor ongeveer 6 dl. ingrediënten: ± 300 gram rode bessen, gewassen en gerist 150 gram honing - 1 takje pepermuntblad of citroenmelisse - 1 stukje citroenschil 1 groot eiwit, stijfgeklopt- 2 dl slagroom, stijfgeklopt
> in de rode bes zit vrij veel vitamine B1 en C, ijzer, fosfor en magnesium. De bes werkt ontstekingswerend en zuivert de lever. > van de bladeren wordt thee gezet die helpt jicht en reuma te verlichten. > voor uitwendig gebruik kunnen de bladeren aangewend worden in een compres: dit doet wonden sneller genezen.
Bessen: lekker en gezond
13
Bosbessenmuffins
voor ongeveer 6 grote of 12 kleine muffins: 150 gram bosbessen - 75 gram boter - 200 gram bloem - een halve theelepel sodabicarbonaat - 2 theelepels bakpoeder - 75 gram rietsuiker snuifje zout - 200 ml karnemelk - 1 groot ei +De oven voorverwarmen op 200°C +Vet een muffinbakblik in, bekleed de binnenkant
14
met een stukje bakpapier (of met speciale muffinvormpjes die je kant en klaar kan kopen). +Smelt de boter en laat afkoelen. +Doe alle droge ingrediënten in een kom. +Klop de karnemelk, het ei en de gesmolten boter in een maatbeker samen. Gebruik een houten lepel om het mengsel beetje per beetje bij de droge ingrediënten te doen. Maak het mengsel niet te glad – er mogen zeker wat oneffenheden inzitten. Doe er voorzichtig de bosbessen bij, en verdeel het deeg met een lepel in het bakblik. +Bak de muffins goudbruin in 25 minuten. TIP: je kan het muffindeeg reeds bereiden de avond ervoor, bewaar het in de koelkast. Zo kan je ‘s ochtends snel dit overheerlijke ontbijtje klaarmaken!
Bessen: lekker en gezond
Gedroogde bosbessen In de oven kan je bosbessen drogen. Je kan ze dan zeker 9 tot 12 maanden bewaren in een afgesloten potje. Gedroogde bosbessen zijn heerlijk bij muesli, je kan ze ook in koekjes of cakes verwerken, of bij een Marokkaanse tajine. Zet je oven op niet meer dan 50°C, en open op een kier. Kijk om het kwartier na of de bessen nog niet droog genoeg zijn, schep ze ook even om. Je kan dit ook met andere bessen doen: zo geniet je ook tijdens de winter van lekker zomerfruit!
Blauwe bosbes
ook wel: bosbes – blauwbes – kraakbes – moerbezen – heidelberen – krakelbezie – postelbezie – klokkebeien – walbeer – aalsbeer – kozijnekruid – krakke Vaccinium Corymbosum - Vaccinium Myrtillus (wordt minder gekweekt) (struik van de familie Ericaceae) • 46 kcal/100 gram Blauwe bosbessen zijn moeilijk te kweken: ze zijn zeer veeleisend qua bodem. Deze moet arm, venig en zuur zijn – er zijn dus amper plaatsen in België waar je de bosbes gewoon in de tuin kunt telen. Om dit op te lossen wordt een grote plantput gemaakt die opgevuld wordt met veengrond. Het duurt ook even voor je bessen hebt: voor een goede groei en wortelontwikkeling neem je de eerste jaren veel van de bloemen weg. Weinig mensen kweken effectief de Vaccinium Myrtillus – meestal is het de Vaccinium Corymbosum, die ook iets gemakkelijker gaat. Indien dit lukt en de plant aanslaat, is het wel een dankbare struik: niet veel onderhoud aan en rijkelijk in zijn oogst. Af en toe de turfgrond aanvullen is wel noodzakelijk. En natuurlijk het vogelnet niet vergeten! > zijn rijk aan flavonoïden, vitamine visuele scherpte en nachtelijk zicht te B1, B2, B3 en C, en bevatten veel verbeteren. voedingsvezels. De aanwezigheid van > bosbessen beschermen (vooral bij looistoffen tannine) verklaart de positieve mannen) het zenuwweefsel. Het invloed op het spijsverteringstelsel. De regelmatig eten ervan zorgt voor een blauwe bes, evenals de zwarte bes, gaat verminderde kans op geheugenafname vermoeidheid tegen. en de ziekte van Alzheimer. In > bosbessen zitten boordevol het algemeen hebben bosbessen antioxidanten: die bieden een een positieve invloed op neurale beschermende werking op de communicatie. bloedvaten, zorgen voor een betere > ze zorgen voor een significante doorbloeding en gaan aderverkalking verbetering van het glucose- en tegen. Ze verminderen eveneens vetmetabolisme en bevorderen de de last door spataderen, versterken werking van insuline. Bovendien de vaatwanden en bevorderen de zijn de bessen een tonicum voor het bloedcirculatie. bindweefsel: ideaal in de strijd tegen > de bessen zijn goed voor je ogen: vers cellulitis! of gedroogd beschermen ze het netvlies > vers werken de bessen laxerend, tegen vrije radicalen, het nachtzicht gedroogd worden ze ingezet bij neemt toe en de oogvermoeidheid ontstoken slijmvliezen en buikloop. neemt af. In de 2de W.O. kregen Britse piloten bosbessenjam te eten, om hun
Bessen: lekker en gezond
15
Bessen uit de tuin Ontdek in dit praktische Velt-boek alles over de ecologische teelt van kleinfruit. → www.velt.be/publicaties
â‚Ź 25,95
(incl. verz.)