2006 euskal antzerkia oiartzunen by Oiartzungo Udala

[,l

f '

^JLi/lr uit—f/\CJ'M.ù‘-*' " ~CJx~'(Íi!l''^iíZl>^2J':'‘^- 'i../í‘.í

■x U

EUSKAL ANTZERKIA OIARTZUNEN

EUGENIO AROCENA EGIMENDIA

Eugenio Arocena Egimendia O iartzu n en , 1940. abenduaren 21ean jaioa. Profesional m ailako ikasketak, Donostiako EDIE Ikastetxean bost urtez. Antzerti formazioari dagokionez, esan behar da zenbait ikastaro eginez formazioa osatzen joan zela, hala noia ikastaro zenbait Ita lian, Finlandian, toki horietako zenbait maisurekin; Malonda. Sal vai, Ronya. AN TZERK I UNIBERTSOKO IBILBIDEA: antzerki munduan eman zituen lehenengo pausoak antzezlari modura izan ziren. Gutxi gorabehera 1963. urte aldera basi zen. Lartaun antzerki taldean. Denboraldi hartako lehen antzezkizunak Manolo Juanesen eskutik izan ziren, età ondoren Xabier Leteren zuzendaritzapean. 1969.urtean, INTXIXU antzerki taldea sortu zuen. Oiartzuarrez osatua. 1969tik 1981 bitarte, talde horretako zuzendari izan zen. 1982-1997. Eusko Jaurlaritzaren ANTZERTI programaren zuzendari izana da programa horrek iraun duen arteraino.

EUSKAL ANTZERKIA OIARTZUNEN

EUGENIO AROCENA EGIMENDIA

Azaleko Argazkiak: Intxixu Antzerki Taldea, Lartaun Antzerki Taldea, Xabier Lete etĂ Eugenio Arocena hitzaldi batean. Argazkiak: Eugenio Arocena

Ale kopurua: 500 Argitaratzailea: Oiartzungo Udala, Kultura Batzordea DVD-aren egilea: Anaitz Arozena Zuzenketak: Arkaitz Goikoetxea Argazkiak: Eugenio Arocena ISBN: 8 4 -8 8 9 1 7 - 17- 1 L.G.: SS - 772/06 Inprimategia: Antza

AGURRA

San M artinen kantuak dioen bezala, Ez d u k H am airu, baduk h a m a iru ... Guk hau diogu, irakurle, zuk eskuetan duzun M ugarri hau ham airugarrena dela età, gainera, euskal kulturak duen zutabe nagusietako bati eskeainia: antzerkiari. Liburu honetan agertzen den bezala, oiartzungo kondairari oso txertatua egon da antzerkia. Oiartzunen antzerkiak izan ditu une bereziak, età klimax horiek egiten dute antzerki kondairaren lotura. A urreneko klim axa erakusten digu Torre leize-zuloko aztiak, età bera izango zen gu re lehenengo jo k alaria ; età heren oinordekoa Intxixu b e ra izango zen. M om entu honek historiaren ilunpetara eram aten gaitu. O iartzuar bat XVI. m endean ospetsu egin zen, alde batetik, Oiartzungo elizako orga nista, età, bestetik, olerkaria zelako età, noia ez, hainbat antzerki lan idatzi om en zituelako —hala diote historiagileek— , nahiz età gaur egun ez dugun harén lanik ezagutzen. XX. m endean euskal antzerki berria garatzen hasten da, eta oiartzuarrek ekintza horri ere bultzadatxoa em aten diote. 1936. urtean, Eun dukat antzerkiarekin, oiartzuarrak irabazle atera ziren D onostian egindako antzerki topaketetan, eta geroztik, belaunaldiz belaunaldi antzeztu dute obra hori oiartzuarrek; horien belarriek zenbat aldiz entzun ote dute kantatzen E un dukat eder d a u zka tp iko p e bañan... A ntzerki horrek oiartzuarrak kutsatu zituen, eta ostatuetan antzezten zuten m uturra pixka bat berotzen zenean. 36ko gerra etorri zen gero, eta horren ondorioak ez dira hain azkar jo an . Berrogei urtez uztarpean bizi izan gara, baina oiartzuarrak giro horrtan ez ziren kokildu, eta 45. urtean Garbi-Alai izenarekin hasi ziren talde bat berriro antzerkiak eskaintzen (gizonezkoak ziren denak). Em akum ezkoek A cción Catolicaren babesean em analdiak prestatzen zituzten — apezak ez zuten begi onez ikusten nahasket— . O ndoren, Lartaun antzerki taldea etorri ze n .

1970. urtean, Intxixu antzerki taidea sortzen da Oiartzunen, eta horren eragina Euskal H erri osoan garrantzitsua izan zen, eta bereziki gure herrian bertan. Hamabots urtetako ibilbide horretan, ez bakarrik antzerkiak, beste hainbat ekintza ere gauzatu zituen: om enaldiak antolatu zituzten, bertso jaialdiak, kantaldiak, euskaraz ikasteko m etodoari ahotsa ipini zioten... O raindik han-hem enka entzuten da Intxixuren oihartzuna. Intxixu isildu eta G urutzeko antzerki taidea hasten da lanean, eta auzo horretan urteko festetan em analdiak eskani izan dituzte hainbat urtetan. E ta am aitzeko, esan behar dugu esparantzari argitxo bat piztu zaigula ikusiz gure bi eskoletan gaztetxoek antzerki saioak nolatan prestatzen dituzten. Bukatzeko, nire esker ona adierazi nahi diot Ăźburu hau osatzen parte hartu duten guztiei eta, bereziki, Eugenio Arocenari. Eta zuk, irakurle, goza ezazu Euskal Antzerkiaz.

JAGOBA LARBURU IZA KULTURA BATZORDEBURĂ&#x153;A

SARRERA

A dineko atakara iritsi den honek ausardia eta lotsa gutxirekin irakurlearen belarri eta begiak kilikatu nahi ditu. E ta zertarako? B ereziki oiartzuarrentzat antzerkiak duen garrantzia indartsu eta kem entsu ikusarazteko. B ertsolari h ark zioen: “A tzeak erak u sten du aurrea noia dantzatu” . H orregatik, g azteok eta hain g azteak ez geranok gure bizitzako b idezidor ertzeko hausnarketaharkaitzean eseri, atzera begirada bat bota —“noraino iritsi g a ra ...” — eta konturatuko gara oiartzuarrok zein dohatsuak garen, aitona-am onen, ai tarnen sem e-alabak garelako. A ntzerkia O iartzungo kondairaren zurrunbiloan biraka dabilen adierazpena da, eta hori bera agertu nahi nuke irakurlearen belarri eta begien aurrera. L a n tx o h au id azte n d u en a k 6 0 -7 0 e k o h a m ark ad ak o au rren e k o u rte e ta n em an zituen lehen pausoak euskal antzerkian, eta poliki-poliki antzerkia ezagutzen hasi zen. N ire eskuetara han-hem enka erortzen ziren liburuak antzerki unibertsalari buruzkoak ziren gehienak, XIX . m endeko m aisuen iritzietan oinarrituak —euskarazkoak, aldiz, fo to k o p iak b aizik ez zitzaizk id an iriste n , e ta h o riek , eskuz esku m a rru sk a tu a k — . H irurogeiko ham arkada hartan, honako teoria hau nagusitzen zen: teatroak, ikuskizuna izateko, derrigorrez izan behar zituen testua, eszenografia, taula eta abar. G ainerakoak hibridotzat hartzen ziren, eta antzerki m ailara ez ziren iristen. B aldintza horiei estu lotuta, O iartzunen antzerkiaren historia m ende erdira iristen ez zen arren, norbera sakontzen zihoan heinean hodei tartetik ateratzen ziren eguzki printzek erakusten zidaten bazirela, bide berriei jarraituz, antzerkia ulertzeko beste tankera batzuk. Bide h orietan n ire antzerki sinesm ena zabaltzen d a, iruditzen zaidalako guztiok ezagutu b ehar ditugula antzerkian m urgiltzen garen heinean.

-a » “« 1910. « M i k d H n rrifiiB « » n te M M t»

MCMAíÍ fiiMtol #fM M I H i i? fm im k ih m J tíK m mM MtkMRK jhRHMao » n riiii— I i< > m w i»

ÍA-» m t e < i H « » p«nc M rte , t a t o r t e , |I M fJiiiiiJPiMlril A n n g t k g

-¿jElr mtbd M toheini ai#^ 6|B Btki âÂ Ääwö» ii f a y p g ? i a ^ s i k “ .m à is

.if ls 9 9 n o H .

-«tohsmwil ojbsm Wiiiabitf ooteHttid m it ioonas s» te a y g nad «is ;to9ixsg __ . • M ) ÍM l«te-«M ÍjhM M IIt jnoQ M tH iqjtfii . o s u j ‘ **“ *■ , i3 M mn*’ « n ^ k f s ^ « i n M o f to f k to n m fcnrnitMQfit -^_.jn a x w ftn a á ^ « la n u b d ii9 W 9 h K ÍB 3 Í4 ú to U fa á tm g i9 S jm d ^ D d

áÉ itt m iaana <rii —ii» i oithiufatfiBut <MlaOt-Qd ibtfà è » ¿ ¿ 1 ^ wt¿ woofci aason^fiX dalim iett; bl8oq-htyoijcii».c0^3h«£lai

h^Ksmdifm hhasiaa __

ovris <mn<m

jhjWtogiarfiiiiii^— ito h w ftio Wa>fcat»i«aH»âtm o /!ib i^ .Ä x .to iiif,i|^ ü ii,

^ ii:'S 5 ^ S Ä Ä E lilE |d « i uriw ^3bñod iU9 .jia m i iNibtilsitfsiix » üxúui X m v Ío i¿ r m i m S í M ^ f i m H ú u m i n ^ w o rf n s ^ tto iw rn w l

lÉM ««fan!|<>ík:uu9 ÇF'

Bssi » n o im i^ .o^giut m

nqailti 3:» fciidMfTi btiaaaatt j il» ,g a w » M S f M d lw ^ ^ i» o i s» B<>atot#8^.al>Q atB«oo»ri^ « ai W u ü O tjiiu jg irtw i ^ OBfáüí o s m ta tß ¿ t a u i iabcuf otfsañri aKMfix oagEiiinätita m oiï'ïsj’teihf c9ht3d Abki m qíííí^

R>irii .4i) fi^ á d n tm m tm ia tiytfil RM íiblUm

asm nUshod

1. ADIERAZPEN PARATEATRALAK

:»AJAÌlTA3 TAjiA<i I^3 ^3J J 13ia A

•Ji'

■*:à 'V

- ••vr'.'V+íti^

\*:

1.- ADIERAZPEN PARATEATRALAK A ntzerki klasikoaren kontzeptua aide batera utziz, adierazpen parateatralen erraien sak o n tasu n ean m urgildu b eh a r da. A dierazpen horien h azia lur barruko erem uetan au rk itz en d a , g iro e rlijio so e ta sin b o lik o ek so rtzen d u ten esp a zio are n sakontasun zab alean. H orreg atik gure arretak zuzendu b eh ar du hain urru n a e ta irreala den lur barruko erem uetara: gure oinak une honetan m aterialki asentatzen diren erem u hauetan sortu zaigu adierazpen dram atikoa. E ginkizun horiek lur barruko erem uetara itzultzean egiten zituen gizakiak, erlijio kutsu edo m agiarik gabe. B ere oharkabeko irudikapen zoriontsu horretan, antzerkia ren hazia sortzen du, eta hórrela, A ristotelesek bere Poetika-n antzerkiaren lehen urratsak hobeto ulertzeko egindako propasam enetan bam eratzen gara. “...Gizakientzat irudikatzea umetatik berezko da, eta eginkizun horrek beste bizidunetatik bereizten du, gizakia baita irudikatze ahalmen gehien duena eta horri esker lehen ezaguerak lortzen dituena; beste onura da antzezkizun horiekin denok gozatzea”. Psikologo gehienek dudan jartzen dute gizakiek ez beste anim aliek antzez dohainik duten, nahiz eta txim inoei, zakurrei, katuei eta arratoiei erakutsi ahal zaien beren arrazakoen jokabideak im itatzen. G izakiari dagokionez, psikologoen baitan, gizakiek ez dute antzezteko sena, baizik antzezteko erraztasuna. A ntzezteko duen erraztasuna hain sakona izanik, gaitasun horrek gizakiei zoriontasun berezia eskaintzen die egoera jak in batzuetan. A ntzerkiez arduratzen diren ikertzaileek eta hobeto ulertu eta adierazi nahi dutenek adierazpen unibertsal hau onartu behar dute: gizakiak, nahiz eta irudikatze gaita sun arina izan, gaitasun horren erabilpena im itazioa praktikatzeko eta berarekin gozatzeko prestatzen du. G izakiari gusta dakioke gizakiak edo abereak irudikatzea, baita gauzak irudikatzea ere. B igarren horretan, irudikatzea beste bide batetik doa: gauzen irudiak eskulturaren eta pinturaren bidez adierazten ditu. L ehen kasuan saiatuko da irudikatzen gizakien jokabideak, joerak, im intzioak, baita hitz egiteko era eta ikusten edo am esten dituen gertaerak ere. Urne m undura m urgilduko bagina, esango genuke beste norbait izatera jokatzen dugula.

U l t e «EKM ^Á U nsiriA ,8 A o n 3 fi oetoonos ffsqealtteií « M n iM u to « « A jttÉ ig ¿ f i w i B m ttS S IZ M M & ^ M M n V M a V i B M O M U i J B R n K f l ^ t W A M M l ia M p ^ ^^v— »Se ^ O T B V H nH |'H M M M M M |W | CBHQB|pi‘wlHBBIi4M BQ V J^H . lifa W q*M>&ibymá w tHM i^ m jte ttdt3wrM<ftiMiiWi a « i i # w r t -« ^ ^ ■^'1:i t»feft \Tnrt Mft « m A « | » » | M M rtb^ « su stlM I f l M «titehfc jfc-wW rtW è S M I ^ ^ ^ ' ^ ’ , .*<»308«% »WH>! l*» i><^i* WWlWlWtiiii tj» a w ii< W 4 ;oiW<<illW f ^ WlÉ| ‘ v"'^y. ''/ • M o b SXU0« ;b ü at»i:fd n9u.\ faate i i i t o U « ,iu ii» (t 9 S9Ub 9cb fvxiiniàJa^

Ü m i b B a » l è t t i»

OKHMig » a b AM M f o * « » * « f ltiM *

al9«T90 r:^M s «ttriwum a n Ç , s «

^■P*3V--' v.M-wc*»j_-1 .—• V Íy^í’-í.:? _.

i n M r a olx» *j^-

—.. ' r|

2. ANTZERKI RAZIAREN BILA

r,¿x*1,'7'--■vÆ-> * «--H’

m èm ‘ AT--

" ^ .y -

**.-

A J i a m S L A l ^ B W Ä3 STWA

• ■' j

tíi*. G\ jr;■Av'.tTi -

^îâ3.

V^.-.

••Csi'i

“~JV-^—•“' ‘- •> * , -»_■ f-V Í. •. ,.--_ ;C i- —' - ' . '

;

'■!

;;, ,.v:

2.- ANTZERKI RAZIAREN BILA Intxixu O iartzungo antzerki taldeak A ntzerkia deuseztik izatera 1977. urtean argitaratu zuen liburuan honela dio: “Atzeratu gaitezen hamar edo hamabost mila urte. Gizona kobazulotan bizi da, eta eguneroko janaria ihizetik du; pizti larruzjazten da; ihiza harrapatzeko, makila, haizkora eta honelako zenbait tresna xinpleetaz baliatzen da. Ohartzen da hori hutsa dela, eta teknika batetaz baliatzen da: idurikatzeazGizona osatuz doa, jantzi mozorrotuak indarra ematen dio; ihizaren ibilerak irudikatuz ibilera baldar batetik ritmikora pasatzen da. Ohartzen da bere susmozko ibileran odolaren taupadak gorputza berotzen diatela, eta pixkanaka ritmo neurtura sartuz doa. Ihiza amaitu ondoren, kobazuloan drama errepresentatzen dute’’. H onela sortzen d a antzerkiaren hazia. A ntzerki sinple hori lur barruko erem uetan jo k atzen zen. O iartzunen gertaera horren lekuko ditugu Torre baserri inguruko koba zuloan agertutako arrastoak.

(Ikus ‘MUNIBE XXIII’, 1971. urtekoa, Ifaszikulua).

B ertan zanga baten bizkarrezurra aurkitu zuten 1971. urtean, eta hezur horren kanpoan egindako irudietan, pertsonaia antropom orfoa ageri d a anim aíien artean. O iartzunen izan dugun lehen jo k alaria, lehen aztia edo zeinek daki aiten aitonen asaben ondorengoa, beharbada, lehen Intxixua izango zen, nik hala diot, eta hala izan bedi. H orrek guztiak orain déla 10 m ila urterà eram aten gaitu. G izakiak, Bebe eta Goi Paleolitoaren hasieran, bere bizitza ibiltarian, alor hauetan aurkitzen du bizirik iraun ahal izateko oinarria: ehizan, arrantzan eta naturak eskain tzen dituen landareen frutu bilketan. A ro horretako gizakia kontsum itzailea zen, ez produktu sortzailea. Ehiza ugari zegoen: zaldiak, oreinak, basahuntzak, altzeak, elur oreinak, ahuntzak, sarrioak, basurdeak eta abar, eta horiek m odu askotara ehizatzen zituzten. A bere handientzat, zulo edo segadak prestatzen zituzten propio. U xatze eh i za ere erabiltzen zuten. B izirik irauteko iturrietako bat izanik, ehizara jo atea n , ezinbestekoa zaie ehizatu behar dituzten basabereen m ugim enduak eta jokabideak antzeztea. G izakia antzezten, erreparatzen, ezagutzen hasten da. B asabereen irudikapen m ota horrekin antzerkiaren hazia sortzen da. Eginkizun horiek lur barruko erem uetara itzultzean egiten zituen gizakiak,eta oharkabeko irudikapen horretan, antzerkiaren hazia sortzen du. L ur barruko erem uetako santutegietan aurkitu izan diren basabereen irudi eta grabatuak ikusita, m agia sinplearen aurrean gaudela esan daiteke. Gure lurraldeko hainbat kobazulotan edo m endartetan aurkitu diren arkeologia arrastoek garrantzi handia dute egungo sinesm en errepertorioan, bereziki ahozko adierazpenetan, euskal m itologiaren zati handi bat delako hori. Errepertorioaren gai nagusia espíritu edo gizaki m isteriotsuez m intzo da, eta bakoitzak dohain bereziak dituela esa ten zaigu. O iartzungo A iako H arriko lur barruko erem ua hainbat elezaharren sorburua da; M ayaren (A nbotoko M ayiren parekoa) bizilekua d a, jen tila k ere hango lur barruan bizi ziren. Matxieneko nagusia egun hatez, behi pare eta gurdiarekin suegurraren bila, Aiaka Harriko hegira joaten da, etxeko neskamea laguntzaile duela. Suegurra biltzen ari zirela, neskamea Aiako Harriko malkarretan poliki-poliki nausiarengandik urrutiratzen da, eta halako batean hara non ikusten duen han urrutira emakume eder bat kobazulo ertzean ilea orrazten ari dela. Jakin-minak bultzaturik, emakume ederrarengana abiatzen da, baina emakumea ohartzen denean neskamearen asmoez, presaka kobazuloan ezkulatzen da ohartu gäbe orrazea erari zaiola. Neskamea kobazuloaren atarira inguratzen danean iurrean orraze dirdiratsua ikusi eta hartzen du ohartzen da urrezkoa dela, nausiari ezer esan gäbe, bere bular tartean gorde eta etxeratzen dira nagusia eta neskamea. Gau hartan Matxiene baserriaren inguruan ahots berezi bat entzun zen eta bere ziki neskamearen logelaren inguruan, ahotsak honela zioen:

Matxieneko neskamia ekatzan nere urrezko orrazia emangoñet bestela ere biziko ezurretako oñazia. (Lecuona, M., Del Oyarzun Antiguo, Publicaciones de la Excma. Diputación de Gui púzcoa, 1959, 20-23 o i t ) . E saten denez, kobazulo horretako espiritua ornen zen, O iartzunen M aya izenarekin ezagutua. Aiako Harrian, Kataxulo kobazuloa aurkitzen da Oiartzun aldera begiratzen duela. Esaten denez, kobazulo honen barruan Mayak bizi ornen dira eta, gainera, oso aberatsak ornen dira, bertan urrezko eta zilarrezko ontzia besterik ez ornen da. Kobazulo hau oso toki malkartsuan aurkitzen da eta egun batez artzaintzan zebilen neskatxa gazte bat atzaparka igotzen da; esaten denez, lehenbizikoa izan behar zuen eta hura emakumezkoa. Mayak neska gaztea tentatzen hasten dira eta esaten diote neskatxari “Begira, zu, etxeraino atzeraka joaten bazara, nahi duzun ontzia eraman dezakezu”. Neskari zila rrezko aulki bat gustatzen eta hura harturik poliki-poliki apustuari ekiten dio, atzeraka nolabait Aiako Harriko malkarrak pasatu ondoren eta etxeko bidezidorra aurkitu zuenean, neskatxa irribarretsu eta eroso etxeko atearen aurrean dagoela pozaren pozez atea irekitzeko non bira ematen duen eta atearen aurrez aurre topatu, orduan aulkiak aide egiten dio zeren etxe barruraino atzeraka sartu behar baizuen. (Lecuona, M., Del Oyarzun Antiguo, Publicaciones de la Excma. Diputación de Gui púzcoa, 1959,20-23 orr). A m onaren ah o tik en tzu n nuen nik A iako H arriko m eatze zuloetan je n tila k bizi om en zirela; gizon handi eta paregabeak zirela esaten zid an , eta hori egiaztatzeko, esaten zidan ñola A rditurriko m eatzetan jentilen dirua aurkitu zuten. XIX . m endearen hasieran, T halacker ingeniariak errom atarren hiru txanpon aurki tu zituen, eta pentsatzen dut horren ondorengo adierazpenak izango zirela. G aur egun O iartzunen basurde ehiza egiten da, eta egin ere, oso aspaldiko garaietan bezala: B asurdea ikustean, herriko basurde-ehiztari taldea jakinaren gainean jarri eta, beranduenez hurrengo egunean, basurdea ehizatuko duten inguru zabalean kokatzen dira, horretarako propio prestatutako lekuetan. Z akur talde bat gidariekin atera tzen da arrastoen bila, basurdea dagoen lekutik uxatzeko (dakizuen bezala, basurdea gauez ibiltzen da eta, batez beste, erraz egiten ditu 30 kilom etro). B asurdea altxatzen denean, ihes egiten saiatzen da hura, ohartu gabe ehiztariak zain daudela berak pasatu b ehar duen lekuan. H ildako basurdea herrira jaisten dute, eta bertako harategi batean bizpahiru egunez jendearen ikusgarri egoten da, eta laugarren egunean ehiztari guzien artean b an atzen d u te. B asu rd ea hil d u en ari b u ru a eta larru a em aten zaizk io . B ehe Paleolitoko ehizak, edo basurdearenak, hiru une desberdin ditu: 1- Ehizaren arrasto ak aurkitu. 2- Ehiza inguratu. 3- E hiza harrapatu.

ta M o r r e n k m ^

m tr._____ flow -Í* - " i k á ^ i ñ m ékkim m j m K m m m i f é M

N r f b ttR

..u ^ o i ^ )

O iZ iÉ iik. B dlSO taO ^ji rjK\'1ÍHKirt:f> ttasictun, Nrrr « ir if ìt» ^ d a ¡/aícko «jmiMffw. eh|7an. prodaktu M ) r tX |itk ^ f ||||||M [||É M o M M M l

h:itüi£túAÍÍ«i,

^ _____ _____________ ^ >-»

«* s» m i m M .ft-úfa w » J s « tÉk äk «i j éA <mi» HMUfrofigw ttf» «•»' a««»>n» firsnfci->krti *SIHSDMM> 9?Wít>l IMO ^MPVWBr jsáM^^^te«att^CiaÍaÍÉiL W B IM n iw S W w lS li 'im aéàtiÉÊÊKêim iÊÊifi Iàawiwfc i UMiiMVb dUU>^-(AiW)H M

lutrgictft« .mí:V-'o

W«#Wfc»*^aÍ^i awr<íft»THt ^

t u r n a n ta u o .

é ^k m ^

¿ «saoñ«3itMti^ .ovi^tnK w w ( Q H Q ,. M íU f» ‘ e g « ! ^ «meMn^,CfTepenorii.(«a

¡iMWiiMiHi iltlifiÎlK liU iiià —

_..

ftM ia m 6 a b w # » M b fle ib á a ttifií3 ti« » tt« ill# » a riA s lQ e « * b te » 9 to »

JMW. ,’.

“

ÉyiiiiÉÉwi

Itm Ê Ê r n iÊ a m m Ê m Ê m ê B S ^ :. n iite w ijl} <é» i t e » t« tu -

<M i|o áxiflé 9tm ém S m t a v m i O 9U |9 lust.) ifr-rÂKii'VÂbî « t e w * .fct rw> yi^^:

¡iU J*^íiál4Í»5rt»iP j#í«l

3. ISILTASUNEKO MENDEAK

‘ V ■

•ïiU ;í '-^-íbI^

'ï^x -'i^

**^Î

■ ■>■•'^Â '■u Jj^

'■y* .. i.“

■ -y

'i,.-

■i ^ ' ■ ^ ' ^ ' - : r ^ y : ' - . . * ^ ' - '

Êft. ^ .-Í.

■'■

3.- ISILTASUNEKO MENDEAK L ur barruko erem uetatik gizakia ateratzen den unetik nekazari arora iritsi arterai no, artzaintza aroa pasatu behar d u , eta hor gure E uskal H erri honetan badaude hanhem enka adierazpen parateatral paregabeak, baina gure O iartzun honetan ez ditut aurkitu. H ona ekartzen dut X . L etek eta E . A rocenak idatzitako Antzerkia Deuseztik Izatera Hburuko Ihauteri aroa atalaren bigarren agerraldia (15. orr.): Gizona lur gainera ateratzen da. Lehen ihizarekin bazuen borroka, orain beste indar batzuk menperatu behar ditu, naturaren beste indar batzuk. Gizonak ez du oraindik kobazuloko giroa ahaztu; dramatismoa da aldatu dena: lehen ihiza, orain lurra. Oraindik mozorro jantzia ez du kendu; hala ere, dantza mimetikoa utziz, dantza rituala egiten du. Dantza gizonarentzat hizkera bat da, eta horregatik hartzen du bere gisako abiadura. Ez da oraindik hitzik erabiltzen; honela ohar gintezke antzerkiak hitza ez duela beharrezko, ez dela hitza antzerkiaren sustentarri bakarra, ez agian sustentarri nagusiere. Aipaturiko Ihauteri hau, erabateko liturji-giroz edo erlijiositatez osaturiko adie razpena dugu. Ihauteriak badu, beraz, ezin ahaztu dugun beste giro bat, eta lehen aipaturikoa baino ezagutuago dena. Euskal gizona erlijio berria hartzen doan era berean (Kristau-katolikotasuna), pauta aldaketa batzuk sortzen zaizkio. Bihotz eta instintoko adie razpenak bazterturik, zentzu eta irudimenezkoak hartzen ditu. Arazo hau ohitura zahar gehienetan gertatu ohi da. Ihauteriak giro liturjikoa galtzen du, sozial eta psikologiko giroak hartuzMozorrotzeak, sektsu aldaketa eta gainerantzeko itxurazko aldrebeskeriak bereganatzen ditu. Ihauteria alaitsu eta librea dugu, eta liberiate horren arabera gertakizun guztiek justifikazioa aurkitzen dute. Xuberoko maskaradak badute ahaidetasunik ihauteri hauekin, nahiz eta zenbait ritualismo eta pertsonajek beste giro bat izan, enparantzetan ematen diren ibilkizunek adierazten dutenezAgerraldi honetan ez da eskema xinple bat baizik bilatu, gure lurraldeetan Ihau teriak oraindik gertatzen baitira, aipaturiko bi motetan. Hórrela, gure azalpena pertsonaje prototipoena izango da. Interesgarri litzake nork berak Ihauteri hauek bere

begiz ìkus ditzan eta horretarako ezer ez egokiago Ihauteria ematen duten herri eta herrisketara joatea baino. Lekukotasun hori zail baita ematen Ihauteriak iraun duen tokietatik aparte. H o n e k in a d ie ra z i nahi d u t, n ah iz e ta O n M anuel L ek u o n ak aip am en ak eg iten dituen D el O yartzun A ntiguo liburuaren IV. atalean (“Del buen yantar.- El tamboril, las danzas; procesiones nocturnas, serenatas y cuestaciones; mozorros por San Juan y mozorros por Carnestolendas; la pelota, y los toros.- Una Partida y unas corridas históricas), zail egiten dela aipam en horietan adierazpen parateatral m otaren bat ba ote dagoen jak itea, ziurrenik izango d a, baina lau m endetako aldea urrutirako begirada da.

Rafael Lahandibarrek eskainitako argazkia: 'Etxez etxe eskean'

4. ANTZERKI LITURGIKOA

Î€ Æ

«t

!h<mmia gjwtar»Atf» ktrH m

Cifaifamitfiffi i m i t¡(tÉl|« á 4 «nuAm A oM rñik v m m éktm. e p a n t. a i p ê m t ^ e lf te n / ' S «MDAiQra^lii

4.- ANTZERKI LITURGIKOA O iartzungo kondairan beste nini bat X V I. m endean agertzen zaigu. 1980. urteko X anistebanetako aldizkarian organista fam atu batez lantxo egoki bat agertzen da, alegia, Joanes L arrunbide delakoak antzeztarazten zituen obrez, eta honela dio: Joanes de Larrumbide, organista, fam oso por sus habilidades fu e vecino de Oyarzun, á donde vivió muchos años. Fue gran poeta de bascuence, que compuso muchas a lo divino, la del sacrificio de Abraham, de Job, de Judith, la Josefina y otras, que se representaron con gran fiesta, y con particular ingenio, que este hombre tenia: y compuso muchas prosas, canciones, é historias en verso: y fu e maestro de cantoria que enseñó a muchos. B eraz, E l Sacrificio de A braham , Job, Judith eta besteren artean O iartzunen XVI. m endean antzeztu zirela esaten du lan horrek. B elaunaidi b atzuk geroago O iartzunen elizkizunetan antzerki usaina zuten ekintzak ag ertzen d ira. Iñaki A rb elaitzek egindako ikerketa lanaren zati bat ekarri dut hona (lan hori argitaratu gabea du). Zertxobait egiten zen O ia rtzu n en ere, gai honetan baina ez gauza handirik. Fama handiagoa zuten, adibidez. Aste S a n tu a n E rren teria n , Hondarribian eta Lasarten egiten ziren Gurutze Jaisteek. Gainera, ekintza hauetan kontu handia e d u k itze n zu ten ga ra i hartan, herri batzuk besteei ‘konpetentziarik' ez eg itek o ; hau da, herri bakoitzak bere egun hautatuak zituen, bere proze sio a , a n tze rk i m ota e rlijio so a eta a ntzeko

Rafael Labandibarrek eskeinitako argazkia: 'Urkabeko eliz ospakizuna’.

manifestapenak egiteko, eta inguruko herrietako jendea hauetara biltzen zen, egune an zegokion herrira, alegia. Hórrela Errenterian eta Lasarten eta Hondarribian Ostiral Santu egunean Guru tze Jaistea egiten zen, oiartzuarrek bereziki Hondarrabirako joera berezia izaten zuten. Oiartzunek here egun berezia Erramu Eguna izaten zuen, eta egun honetan batez ere Pasaia, Lezo eta Errenteriako jendea Oiartzuna hurbiltzen zen Kalbarioak ikustera. Kalbario prozesioa edo Erramu Prozesioa, hau da beharbada Oiartzunek izan duen antzerki mota erlijiosoaren agerpen bereziena, ¡770. urte arte, ohitura iza ten zen Ostegun Santu eta Ostiral Santu eguneko prozesioak gauaz egitea eta orduko hiru kaleetan zehar, hau da Altzibar, Iturriotz eta Elizalde {D. Manuel Lekuonak bere 'Del Oiartzun Antiguo' liburuan dioenez). Ikus 146. orrialdean: Korpus egunean ere prozesioa egiten zen. 1682. urtean 51 dantzarik egin zuten Ezpata Dantza lehen aipatutako prozesioan. Gerra ondorenean Korpuseko funtziora militarren musika banda bat etortzen zen Arkaleko eta Babiloniako kuarteletatik, pauso martzialean egiten zuten bide osoa, eta beren tanbor eta kornetekin jendea hantxe edukitzen zuten berei begira. Elizan meza garaian aldare nagusiaren lehen aldean eskubi aldera San Mar tinen aldare aurrean jartzen ziren. Aldare nagusiko eskaileretan guardia zibilak jartzen ziren. Hau 1955 aide arte raino egin ohi da. Gero kalean prozesioa egiten zen eta Xabale aurrean jartzen zen aldare batean Bedeinkazioa. Erramu eguneko prozesioa, berriz, Oiartzunen izaten zen, eta beste herriek errespetatzen zuten egun hau oiartzuarrek bereziki egiten zuten bezala. Hau pixka bat Nafarroan inauteri egunekin egiten zen bezalakoa dugu. Hemen ere herri bakoitzak egun bat hautatua izaten du askotan, eta denen artean hautatua gainera, gero batak besteari bisitak eta abar egiten dizkiote.

E uskal teatro aren k ondairan. Teatro L iturgikoak ezin ahaztu dugun toki handia dauka. Errom ako Inperioa erortzen doan neurrian, erlijio katolikoak abiadura bizkorra hartzen du. K ontzilioetan, aita santuen idatzietan, m oralisten lanetan, denek baturik B orroka Santua egiten dute antzerkiaren aurka; Tertuliano (155-220) gidari hartuz, lizunkeria iruditzen zaie antzerkia, eta zainetatik atera behar da. Inperioa erortzen doan bezala, antzerki dram atikoak behera egingo du, ez du girorik aurkituko, zeren inguruan m im oak eta histrionak sortzen baitzaizkio, eta horien dinam ika bizia da. G arai haietako antzezlariak ez du jo k atzen G rezia eta Errom ako trag ed ia edo dram etan bezala; ez zaizkio testuari lotzen; estilo horrek ez du tokirik aurkitzen. L ehentasuna galduz doa, eta em analdi ibiltariak nagusituz doaz... N olabaiteko giro bekataria. A p aizak . giro hori ik u sirik , b eldurtzen d ira , eta b orrokarako p restatzen . B eren arm a liturgia indartzea da, erlijio gaiak antzezaraziz; teatro m ota batzuk sortzen dituzte, B ibliako pertsonaiak gai bezala hartuz.

-f. rr

i-,i: IJ 1 ’1 ^

KUTXAk eskainitako argazkiak: ‘Done Eztebeplazati prozesioa’.

A n tze rk i m o ta h o rrek E u ro p a o so an ab ia d u ra e ta in d a rra h artz en d u , lu rra ld e bakoitzean giro berezian agertzen da, nahiz eta dinam ika eta helburu berdinei loturik egon. H ör agertzen dira, besteak beste, tropoak, m isterioak, autoak eta abar. G u re E u sk al H e rrira itz u liz , g u rtze ak toki b e re z ie ta n eg iten zitu zten g eh ien ik em ankizun horietarako. E rlijio katolikoak gure herrian sartzeko bi bide nagusi izan ditu, eta bi arrasto utzi ditu. B ata ofiziala, errege-erreginen gorteetako giroan sartuz, m onasterio eta eliz katedralak eraikiz; bestea bakardadea eta bide ertzetako hautsa; erem itak ditugu horiek. G ure lanaren azalpena egiteko, bigarren bide horretaz arduratu gara. E rem ita horiek, gure asaben paganotasuna ikusirik, ez dute erm itak eraikitzea b ai no tresna hoberik aurkitzen, gurtza tokietan, gainera. E rem itak kobazuloetan bizi ohi ziren, eta haien ustez bekatua zegoen tokira joaten ziren predikatzera. “E rlijio jentilari borroka egin beharra zegoen” . H orretarako, jentilek beren gurtzak ospatzen zituzten tokietan erm itak altxatzen zituzten. H o rrek ez du esan nahi g a u r ez a g u tz e n d itu g u n e rm ita g u ziak h elb u ru zeh atz ho rrek in eraik iak zirela. E rm ita bat ered u tzat hartuz m intzatuko g ara, eta hori San M igel A ralarkoa dugu. A ralar izenak larre tokia adierazten du, eta Iztuetak D anzas d e G uipuzkoa liburuan esaten du garai hartan 800en bat artzain bizi zirela 40 m ila ardiren batekin; gaur egun ere, gure artzainentzat oraindik toki berezia da Aralar.

B este aldetik, berriz, toki gutxitan bezala aurkitzen dira han gure asaben arrastoak: dolm enak, harrespilak, hezurrak eta abar. Errom atarren garaian B ordeletik Iruñean barrena Astorgara zihoan galtzada Aralarren azpiko aldetik igarotzen zen, eta A ntonio Pio garaiko idazleak dioenez, ba om en zen galtzada inguruan Aracelli izeneko herrixka bat, eta izen horrek erlijio kutsua berarekin du. Ikertzaile zenbaitek dioenez, Arakil izena (gaur egungo herrixka) handik dator. Z ortzigarren m endean m airuak Iberiar P enintsulara sartzen d ira, eta hegoaldeko erem itak ihesi eg in ez gure m endietan ezk u tatzen d ira. C arlo M agno enp erad o rea, berriz, ip ar aldetik sartzen da, eta etorrera horrek berpiztu egiten ditu erem itak. A ralarren, IX . m endean azaltzen dira erm itaren lehen arrastoak : karoiingiar egiturakoa zen. XI. m endean paper zaharrek aipatzen dutenez, erm ita horrek E xcelso In E xc elsita te izen a h artzen du. X II. m endean izen horri S an M ig elen a lo tzen d io te. R obert Puchulu jakintsuak zioenez, ham aikagarren m endean agertzen da E xcelso ize na eta ondoren dator San M igelena. G arcia Ram irez erregeak 1141. urtean eliza sakratu bihurtu zuela diote. XIII. m en dean S an M igelen m irariak liburna idazten dute, eta han esaten da nolatan em akum e eder batek Aralarko erm ita altxatu zuen, eta em akum e horretaz esaten denagatik, lamia baten antza hartzen du. Baita ere esaten da erm ita barruan herensuge bat bizi zela. X II-X III. m endeetan 15 apaiz zaudela esaten da. 1205. urtean Juan Tarazona zen apaiz horietako bat, gerora Iruñeko gotzain izendatuko zutena. G eroztik, San M igelen otoitzak abestuak izaten ziren, kofradiak ehunka sortzen dira, eta errom esaldiak maiztasunez ospatzen dira. Am aitzeko esan behar da San M igelgo Aralarren historian hiru garai azaltzen direla: 1 La mi a eta herensugea- Jentil aroa. 2.- E rm itaren eraikuntza karolingiarra. 3.San M igel In E xcelsis.

4.1.- Gau-Bijiliak: E uskal H erriko erm ita eta b aselizetan g au -b ijiliek sona han d ia zu ten , e ta lehen aztarrenak XII. eta X III. m endeetan agertzen d ira, nahiz izkribuetan ez den garbi adie razten zer izaten ziren. G au-bijiliek A rantzazun izugarrizko arrakasta lortu zuten, eta sona handia hartu. Lekuko bezala San Ignazio L oiolakoa h ar dezakegu: 1553. urtean San Ignazio Loiolakoak eskutitz bat idazten dio San Francisco B orjakoari A rantzazuko zati bat erretzen denean: (...) De mi OS puedo decir que tengo particular causa para la desear. Por que cuando Dios Nuestro Señor me hizo merced para que yo hiciese alguna mutación de mi vida, me acuerdo haber recibido algún provecho en mi anima, velando en el cuer po de aquella Iglesia de noche (...)

X V I. m endeko g artakizun politik o eta borro kek E uskal H erria dardaraz jartzen dute. Fededunek diotenez, A rantzazuko A m ak eta harén m irariek baretu om en zuten gure lurra, eta banderizoen borrokak itzalarazi. E steban G aribaik zioen A rantzazuko A m ari esker baretu zirela anai-arreben arteko borrokak. A rantzazuko A m a bisitatzera jen d e asko joaten da; probintzia eta eskualde bakoi tzak egun berezia du, eta egunetako prozesioak antolatzen dira. Lapurditik urterò bi m ila errom es inguratzen ziren, gehienak em akum ezkoak, zeren gizonezkoak balearen arrantzan baitziren. H orrelako jende m ultzoek ez zuten toki erosorik erm itaren barruan, eta jende m ultzo handi batek kanpoan gelditu beharra zeukan, gau-bijilia ospatzen, eta bi gau-giro sortzen ziren: erm ita atarikoa eta erm ita barrukoa. E rm ita atarikoa: ez dakigu ziur nolakoak ziren. B akarrik dakigu, fraideek zioten bezala, horrelako jen d e m ultzoak bildu ondoren olgetari bihotzak irekitzen zizkiotela, eta horrek bekatuen arriskua berarekin zekarren. E rm ita barruan: tentaldiak bentzutu ez zitzan, gau guzia errezuan igarotzen zuten, eta A ita Luzuriagak, Paraninfo C eleste H istoria de la m istica zarza m ilagrosa, im a gen y prodigioso Santuario de A rantzazu liburuan (M adril, 1690) hau esaten du: Pasan toda la noche en vigilia de rodillas en el templo, siéndoles despertador contra el sueño a unos la disciplina, a otros una cruz en el hombro a otros una cade na al pie a otros grillos y prisiones para mayor libertad de sus espíritus y sujección de sus culpas. Otros con mas encendido devoción se ponen en cruz largo espacio de tiempo, delante de la Purísima Virgen y Madre, que al pie de este madero Santo, fue nuestro abogado en el calvario. Esta severidad y rigor de penitencia se templa y suaviza con dulces míisicas que en idioma vascongado se oyen algunas horas de la noche, componiendo.se su armonia de diferentes coros en numero de ocho y diez per sonas cada uno que alternando las voces y cánticas entretienen devotamente los espí ritus, para que pausen algún rato en tantas austeridades. E ta hiru gizaldi geroago beste idazle batek idazten du horri buruz, eta nabarm en ikusten d a giroa m endez m ende aldatzen dela. A ita Lizarraldek 1928. urteko A rantza zu aldizkarian honela idazten du.‘ (...)L m nota distintiva de las veladas nocturnas de Arantzazu la constituían ciertos remedos figurativos de la escena da la Pasión del señor en los que actuaban los mis mos peregrinos. G aur egungo ikusm oldetik zaila egiten zaigu jak itea zer izango ziren A rantzazuko gau-bijiliak eta zer eragin izango zuten errom esen artean: (...) Los espectadores recitaban el rosario y otras plegarias dialogaban la leyen da romanceada de la aparición portentosa de la Virgen y todos movidos a vehemen tes afectos de contriccion, cofesaban .sus pecados en el tribunal de la penitencia; los mas de los penitentes flageaban sus carnes con disciplina de sangre.

Gaubeila edo gau-bijiliak zerk bultzatzen zituen? Lehen aipatu dugun bezala, kanpoko giro bihurriaren aurkako bam e giro indartsuaz jabetzeko egingo zituzten... agian. Gure elizgizonak ez ziren teatro Hturgikoan bakarrik oinarritzen. Ikus bestela C ala horra eta Iruñeko Sinodaletan (1553) zer-nolako agindu zorrotzak em aten zituzten ermiten inguruan sortzen zen giroaren aurka {Constituciones Sinodales d e la D iócesis de C alahorra y Pamplona- Constitución de Don Juan Bernal de Luco -año 1553): f...) Porque somos informados que con color de devoción en las Juntas que se hacen en las Iglesias y Ermitas de nuestro Obispado de los que van en procesiones y a velar, se hacen muchas ofensas a Dios Nuestro Señor, comiendo y bebiendo dentro de ella desordenadamente y cantando cosas profanas y deshonestas y haziendo danzas y bailes de hombres y mujeres quedándose a dormir en las dichas ermitas e iglesias (...) H orrelako agindu askotxo ateratzen dira ¡a gau r egun arte. Z alantzarik gabe, hor dago gakoa eta eginkizun askoren arrazoia, eta liturgia indartzearen nahia. S inodaletan aipatzen dituzten ofentsak eta gaizki eginak zer ote ziren? Ez dugu uste gertaera berezi eta harrigarririk sortuko zenik, hobeki usteko genuke garai hartako m oralista eta apaizak ez zirela iristen herri xeharen bizim oideak ulertzera, edo elizaren handitasunaren harrokeriak m enperatzen zituela. O rain 400en b at urteko g iro ra atzera gaitezen ... A rantzazura prom esa betetzera jo an ak , fede sutsuarekin. A m a B irjinaren aurrean gaua igaro nahi eta jen d ea erm itan ezin sartu, tokirik ez, jen d ea elkarri bultzaka tokia ezin aurkituz... H ala eta guztiz, ez d a barruko bakardadea bakarrik, A m arekin norberak duen elkarrizketa baizik, eskaintza propioa; lilura, xoram en hori lehen aipatutako kantu eta ikuskizunek hausten dute, gero oraindik jarraipen indartsuago izateko. Teatro liturgikoa gure herrietan ez dira gau-bijiliak bakarrik izan, beste adierazpenak ere ikus daitezke, adibidez: 5.2.-L abastidako pastorala. 5.3.-Pasioen irudikatzeak 5.4.- G urutze Jaisteak 5.5.-M arijesiak 5.6.-Paloteadoa

4.2.- Labastidako pastorala Pastoralaren izena em aten zaio artzainak protagonista direlako. A ntzezkizun egunak abenduaren 24 eta 25ean izaten dira. A rtz ain ak g e h ie n e ta n 13 izate n d ira , e ta h o rien g u z tie n g id ari K a txim o rro da (R abadan bezala ere ezagutzen da), eta ardi eta artzainen gidaritza egitea da honen

eginkizuna. D antzarien jan tzia honelakoa izaten da: panazko galtzak, elastiko grisa, g errik o x u ria , g altzerd i x u riak , zo rro a e ta tx ap ela ardi larru z eg in ak e ta abarkak; eskuetan, kriskitinak. B este pertsonaiak iiauek izaten dirá: aitona eta am ona arkum e bat bizkarrean daram atela, eta neskato bat Jesús haurraren irudia eskuetan duela. H erriko plazan daudelarik, A igeru bat agertzen da, eta Jesús haurraren jaio tza anuntziatzen du. O ndoren, dan tzatu z elizara jo aten d irá, eta han, jaio tzak o zenbait pasadizo kontatzen dituzte, antzeztuz eta dantzatuz. A m aitzen dutenean, elizatik atera eta herriko pJazara joaten dirá dantzatuz, eta han Jesús haurrari zopak em aten dizkiote.

4 3 .- Pasioen irudikatzeak P asioen irudikatzeak gure lurraldean asko antzeztu d irá, e ta asko antzezten dirá gaur ere eta, antzina bezala, m odu desberdinetan. H anditasunez, hau da, ehunka lagun partaide direla. Bizkai aldean, gaur egun leku hauetan eskaintzen dirá: B ilbo, Balm aseda, U rduña, D urango, Elorrio. G ipuzkoan, adibidez, H ondarribian egiten da. Hondarrib ik o artx ib o etan agertzen d a A ste S antuan je n d e asko b iltzen zela (gaur egun bezala), eta agiri horrek X V II. m endean du hasiera: (...) El concejo justicia y Regimiento de la villa en los confines de la provincia de Guipuzcoa y cercano a Francia y haver mucho concurso de gente en los dias festivos y de debocion assi de Francia como de otros Reynos procuran solemizar los oficios Divinos y todas las fiestas y por que el dia del juebes Santo obliga atodos a asistir y estar en las Yglesias por haver pocas en la dicha villa y por que la dicha gente y extrangeros se detengan en oir cosas santas y de la sagrada pasión de Ntro Señor Jesucristo desean se represente en la Yglesia parraquial de la dicha villa la comedia ó obra que ha con esta. Suplican a .V .m ° mande dar licencia hordinaria para que en dicha Yglesia se pueda representar en el dicho dia jueves santo y piden justicia (...)

Pasioa irudikatzeko, 1602. urtean Iruñeko gotzaindegiak zenbait arazo jarri zituen, baina azkenean baim ena m odu honetan lortu zuten hondarribiarrek: (...) Ninguna cosa se ofrecerá en que pueda y o servir á V. M. Que lo haga con mucha voluntad que para ello tengo con esta remito la obra que V.M: me envió la qual e hecho ver á persona docta quien dice que no contiene cosa contra la fé y en razón de eso doy licencia para que se represente por que V. M. Lo manda á quien guarde Ntro Señor, etc De Pamplona 20 de Marzo de 1602 Fr. M. Obispo de Pamplona. B este irudikatze garrantzitsu bat N afarroan egiten da, L esakan, eta, ñola ez, inguru hori g uzia B aionako gotzaindegiaren babespean agertzen zen; horregatik, eskutitza B aionara zuzendua dago: (...) D. Domingo de Agesta, D. Domingo de Roldan, Felipe de ^abaleta, Domingo de Sampaul y sus consortes, vecinos de la villa de Lesaqua dizen que desean repre

sentar el jueves Santo prim ero que viene el auto de la pasión de nuestro Señor Jesusxpto y para ello tiene emprenta de la dicha pasión que es improsa en la ciudad de Burgos del reyno de Castilla según por la dicha emprenta paresce Ympresa por Diego de Sampedro con licencia II año 1564, la quoal puesta V.M. suplican les man de dar licencia y autoridad para que puedan representar el dicho auto que esta en berso de bascuence según y de la manera que paresca se contiene en ello (...) O bra hori erregearen eskribau batek aztertu zuen zenbait hzunkeria ote zituen jakiteko, eta erabaki hau hartu zuen: (...) Dixo que el abia visto dicho auto y que en el no habia hallado cosa que fuese contra la Fe Católica, mas de que le páreselo que algunas palabras del dicho auto no se deben dezir por sonar mal y ser algo escandalosas, los cuales señalo por su mano con crezes y esto dixo y lo firmo.

1566. urteko apirilaren 8an irudikatzea eskaintzeko baim ena lortu zuten. H orrela ko antzezkizunak Euskal H erriko txoko askotan eskaini ziren: adibidez, 1599. urtean E rren terian e ta 1603. urtean e ta 1631n B ergaran. L esak ak o iru d ik atzeari buruz J. U rkijok esaten du ez zela euskaraz izango zeren urte berean B ilbon obra bera antzez tu baitzuten. Passion Trobada D iego de San P edrorena, eta em aten duenez, Pasioko em ankizunak gazteleraz izaten om en ziren. B estalde, kontuan izan behar dugu garaiko obra horiek izugarrizko bertso pila izaten zituztela, eta ikusleak ez aspertzeko zen bait zati euskaraz eskaintzen zituztela, bereziki zati kantatuak.

4.4.- Gurutze Jaisteak G ipuzkoako bi herritan ospakizun aipagarriak egiten dira A ste Santuan; Seguran eta H o n d arrib ian . hain zuzen. G urutze Jaisteak bezala ezagutzen ditugu ospakizun horiek. Jesukristo gurutzean ezartzeko, ezinbestez, artikulatua izan behar du, eta gorputz zauritua guretzetik jaisteko serm olarien aginduen baitan egoten da. Eskuetako zauriak aipatu ahala, iltzea kentzen joaten dira, pixkanaka oihal baten gainean utzi arteraino.

4.5.- Marijesiak M arijesiak G em ikako eskualdean bakarrik aurkitzen d ira, eta inguru hartan, leku askotan eskaintzen dira gaur egun; Foruko baserri batean 36 bertso aurkitu izan dira. M arijesiak euskarazko teatro m ota baten zatiak dira, eta errom antzean egituratuta daude (gure artean eta beste adierazpenetan, kopla m ota hori elkarrizketa izan da).

4.6.- Paloteado edo Dance H em en eta g au r egun gehien ezagutzen dugun izena Paloteadoa da. P aloteadoa E rriberako zenbait iierrixkatan eskaintzen da gaur ere. N ik azkeneko Paloteadoa Ablitas herrian ikusi nuen, 2005. urtean. Paloteado guziak ez dirá berdinak; herri bakoitzak bere kutsua em aten dio. 1997. urtean A ita José A níxieta ( S J ) doatsua izeneko liburua idatzi zuen E. Arocenak, eta bango gaia antzerkia izanik, hainbat apunte ekartzen ditut hona. (...) Aita José Antxieta Dohatsuaren heriotzaren lugarren mendeurrena 1997ko ekainaren 9an ospatu zen. 1597ko ekainaren 9an hil zen Brasilgo “Reritiba” izeneko herrizkan (Gaur egun Antxieta hiria bezela ezagutzen da) (...) (...) José Antxieta gizon unibertsal eta Dohatsuak gu guztiokpoztuko gaituen bizitza izan zuen; honela: l.-Leinuz euskalduna zen; 2 .-Sorkuntzaz, berriz Kanariarra, 3.- Heziketaz Portugesa, 4 .-Apostolutzaz brasildarra; 5.- Antzerki sormenaz unibertsala (...) Indiarrek ere bertsotarako, kontalaritzarako zaletasuna zuten. Indiarren etxolak gertaera bitxien leku bilakatzen ziren, etxolara bisitari bat etortzen bazen, sendi arteko nahiz laguna izan, emakumezkoek inguratzen zuten eta bisitariaren bidaiako pasarteak, gertatuak edo gerta zitezkeenak, bertsoz kantatzen zituzten. Bertsolari hauentzat hoben haundia zen norbaitek beraien jokoa etetea (...) (...) Antzerki Parakide hauetaz jesuitak jabetu ziren, katekesiaren alor haundi bat antzerkiak osatzen zuelarik (...) (...) 7555. urte inguruan José Antxieta anaiak San Lourenzo aldean indiarren asentamendua eraiki zuen eta herrixka honetan berak sortutako “Indiarren Antzokia ” ikertzaile zenbaitek deitzen dion bezela “Brasilgo Antzerki Nazionala ”ren lehen urratsa da. José Antxietaren antzerki urrezko aroa 1585-1595 hamarkada izan zen, dauzkagun 12 piezatatik 8 idatzi baitzituen garai horretan. A ntxietak bere antzerkiak idazteko erabili zituen hizkuntzak hiru ziren: tupiera, portugesa eta gaztelera. Antxietaren antzerkia, begiarekikoa zen, antzerkiaren egituraren oinarri nagusiak kantua eta dantzak zirelarik. Antxietaren antzerkiaren egituraren antzeko antzerkia gure Euskal herri honetako “Paloteado” antzerki mota da. S i antzerki mota hauek konparatuko ditugu (1996. urrian Nafarroako Ablitas herrixkan ikusitako paloteadoa hartzen dut eredutzat). Antxietaren Autoak eta Ablitasko paloteadoaren arteko aldea 400 urtekoa da, batean eta bestean giroa ere desberdina da, baina hala eta guztiz ere batek bestearekiko duen antzekotasuna nabarian gelditzen da. Antzekotasun honen arrazoia iturri eta garai beretik sortutako antzerki motak izatean datza. Hau da, Erdi Aroko antzerki erlijiosoan dute iturburua.

A ntzerki eriijiosoaren helburua didaktikoa dugu: g izakia hobetzea eta salbatzea, e ta h o rre ta ra k o , b a rre a e ta se rio ta su n a n a h a ste n d ira . D e a b ru a re n e z in ta su n a eta horrekin loturik datorren kom ikotasuna. A utoetan ere askotan aurkituko ditugu antzeko planteam enduak. B atetik bestera eta hango eta hem engo antzerki liturgikoei begiradatxo bat eskain iz, o n dorio d u d a-m oduko b at etortzen zait burura: Joanes L arrunbide O iartzungo o rg an istaren an tzerk iek — atal honen h asieran agertu z a ig u — ez o te zuten izango goian aipatu ditugunen antzeko egitura.

ANTXIETAREN ANTZERKIA

PALOTEADOA

1.- E r r e z ib im e n d u a , k a ia ed o h e r rik o sarrera ren a tea n egiten d a . E lizako S a in d u , e r lik ia , ir u d i, e ta a b a rr e z e d e r tu a . B a tz u e ta n p e r ts o n a lita te bera errezibitzen dute.

1.- Prozesioan E rrosarioko A m aren iru d ia h e r rik o p la z a n d a g o e n ta u la ra era m a te n d u te. M a y o ra la k E rro sa rio ko A m a ri a la b a n tza k e sk e in tze n dizkio.

2.- Prozesioan (Erlikia, irudi eta abarrekin ) eliza ko a ta ria n dagoen taulara jo a ten dira.

2.- Rabadan agertzen da eta herriko zen bait prtsonaia eta gertaera giro umoretsuan kritikatzen ditu. G ehienetan M ayoralekin izaten da elkarrizJceta.

3.- D eabrua agertzen da eta ikuslegoari adierazten dio, herria suntsituko duela eta fe sta bera ere galeraziko duela.

3.- D eabrua agertzen da eta ikuslegoari adierazten dio, herria suntsituko due la e ta festa bera ere galeraziko duela.

4.- A in g e r u a a g e r tz e n da eta d ea b ru a taulatik bidaltzen du.

4.- A in g e ru a a g e r tz e n da eta d ea b ru a tauletik bidaltzen du.

5.- Z e n b a it e sze n a a u r k e z te n d ira b a i direla sainduen bizitzakoak, pertsonalitateen pasadizoak eta abar.

5.- M ayoral eta Rabadanen elkarrizketak jarraitzen du.

6.- D a n tza ria k, kantuz eta dantzaz e rli kia, saindu edo pertsonaiari eskariak egiten dizkiote.

6.- D antzariak, dantzaz eta kantuz Erro sarioko A m ari eskariak egiten dizkio te.

I r Prozesioan, erlikiak, pertsonaiak eta abarrekin elizara joaten dira.

7.' Prozesioan Errosarioko Amarekin eli zara joaten dirá.

5. NEKAZARITZA AROA

^dw r^ua. S o t

le q W ^ Â iÈ » ; * » 4 W 4 N i ^ k-.-^j tr U z a iim ir m if ^ o fp f n m I m aeaBWMBBT

r.* •

à s tfa d tta k t^

h k h tz " ^

icHlMk

*jhw ftttw .<to'ffg ÉhiéïkiK^ íIm.

5.- NEKAZARITZA AROA N ekazaria, zenbait lurraldetan, gurean b ezala,ospakizunera bultzatzen du uzta biltzeak; baina uzta biltzea ez d a artoarekin bakarrik egiten: gaztainak, sagarrak, iratzeak, egurrak eta abarrek ere badute beren biltze aroa. G ure nekazariak ez du ospakizuna uzta biltzean bakarrik egiten, auzolan gehienen ondoren bere ospakizuna izan du. A dibidez, gorozketan, laian, karea egiten eta abarretan aritu ondoren. G ure ahozko literaturak gaur arteraino nahasian azaltzen ditu ospakizun horien nondik norakoak, eta m om entu batean O rixek Euskaldunak bere liburua aroetan zatitzen du, eta aro bakoitzari dagokion kan tu, bertso, parodia eta abar em aten ditu. G aur egun lan ondorio bakoitzari dagokion adierazpena ezin sailkatu izango dugu. Izan ere, zenbat eta gehiago denboran urrutiratu, orduan eta zailago eta nahastuago azaltzen da hori guztia, eta horrek zuzenean eragiten dio gaur egungo ikerketari. Europan, m ende zaharrean aurkitzen gara, zaldun eta printzeen garaian, feudalism oaren aroan. A ntzerkian aldaketa sortzen da: dram a, histrionak, kom ediak eta abar ez dira antzezten. H oriek baztertuz, zaldun antzerkia sortzen da, eta teatroa errealism o batera pasatzen da; jaialdi handiak ospatzen dira. Teatro liturgikoaren giroak eta oldarrak oraindik irauten du. H ala ere, lehen Jainkoari begiratzen zitzaion, eta orain gizaki hilkorrengana bihurtzen da ardura. Printzeak lehen m ailako gai bihurtzen dira, eta teatroa ildo berri batzuetatik abia足 tzen da. G ure lurraldean antzerki m ota horrek ez du eragin handirik, zeren bi m oldetako egiturak arras diferenteak baititugu. E uropa erdian ondasuna klase berezi batzuen esku zegoen, eta antzerki adierazpenak klase horren inguruan sortzen ziren. Ez herri giro batean, klase m enperatzaile baten giroan baizik. G ure lurraldean, beraz, eragin eskasa izan zuen; hem engo jauntxoek ez zeukaten ingurukoen indarraren parekorik, zeren gizarte egiturak ez baitziren berdinak. H orregatik, hem engo antzerki adierazpe足 na herri xehearen esku egon izan da. G aur egun antzerki ikusm oldeetatik begiratuz, giro hura arras interesgarri bihurtzen da, zeren antzerkia gure historiaren m om entu guzietan herri giroan loturik egon baita, ez beste lurralde batzuetan bezala, klase berezi baten apaingarri eta dibertigarri.

G ure antzerki satirikoa zer m otatakoa zen hobeki ikusteko, sailkatu egingo dugu; 6.1.- L an O ndorioak 6.2.- Tzintzarrotsak 6.3.- K arroxak edo A stolasterrak

5.1.- Lan Ondorioak G ehienek dakite, nekazaritzan, auzolana deitzen zena izaten zutela tresna zahar eta onena, m odu horretan lanak erraztu egiten baitziren. A uzolanak era askotakoak izaten ziren, eta gure gurasoen garaietaraino iraun dute. Ezin dugu esan inguru guztietan lan berdinak zirenik, zeren lurraren baldintzen arabera sortzen baitzen: laian egitea, karea egitea, gorozketan aritzea, ehiza, sagar-biltzea, artazuriketa eta abar. L an batzuk egunaren buruan egiten ziren: laian aritu, gorozketa... B este batzuk egun gutxitan, gauaz ere baliatuz; karea egitea, adibidez. K area ateratzen hiru egun eta hiru gau igarotzen zituzten, eta ham abiren bat lagunek parte harzen zuten; eta lan horren bukaerari karobi-ezteia deitzeko usadioa zen; karobien lana bukaturik, txalapartarekin adierazten zuten, eta segidan karobi-ezteiekin jarraitzen zuten. Ederki adierazten du gizakiak auzolanaren bidez bere nausigoa langintzan, lana erraztuz eta nekearen kontra garaile ateraz. E ta festa giroa lana bukaturik sortzen zen. B este zenbait lan baziren gauez eta etxe barm an egiten zirenak: artazuriketak, lihoa subeastu eta abar. G ure artean gehienik egin izan dena edo azken desegin den auzolana artazuriketa déla uste dut. Lan horretarako orduak ilunabarrekoak izaten ziren, baina askotan eta askotan berandu arte aritzen ziren. B ehin gauerdiko ham abietatik aurrera jo an ez gero, giroak azkar eram aten zituen sorgin afaria egitera; eta hor giro aldaketa nabari d a, baldintza sozialak ahazturik liberiate osoan jokatzen baitzuten. Festa giro horren sortzaile, gehienetan, ezkongaiak izan ohi ziren. Fartsa giro hori ez da gure lurraideko gertaera bakana; gure kideko izan diren lurraldeetan ere agertzen dira: adibidez, G alizian ospatu ohi direla badakit (haietako batean parte hartu zuen arrantzale lekeitiar batek adierazi zidan). E rrom an ere antzeko jokoak egiten ziren adierazgarri, honako agiría: (...) Semejante era la ‘burla Fescenina ’ que se celebraban los romanos al concluir la cosecha. Dos rústicos con los rasgos ocultos por mascaras de corcho competían en lanzarse pullas e injuriarse con gran deleite Italico. Horacio nos cuenta, como Él y Mecenas se entretenían con el intercambio de insultos entre dos rústicos de Campania, y aun Marco Aurelio Antonino, heredero del imperio Romano relata como, luego de una jornada pasada con los trabajadores en el campo, al encontrar se demasiados cansado para estudios se sentaba en la cocina y disfrutó con las pullas rusticas intercambiadas por sus camaradas. ( ‘La escena romana’. W. Beare, II. kapitulua)

Esan behar dut, hala ere, batek bestearekin ez dutela ezer ikustekorik ezta loturarik ere; kidetasun bakarra dute bai batean eta bai bestean: nekazaritzatik sortzen direla. Horri hĂłrrela ikusiz, gaur egun antzerkiaz m intzatu eta adierazpen parateatralak ahaztea erru handia litzateke; antzerki adierazpen zahar hori antzina-antzinatik iurralde guzietan ezagutua da, eta sortu duen gizartearen ispilu bihurtu da. G iro horretan adierazkortasun bizi bat sortzen da, bakoitzak bere dohain bereziei askatasun osoa uzten die, eta era horretan denak ikusle eta jokalari bihurtzen dira. Gaiari bagagozkio, ez zen gai jakinik; irri-eztenkadak ziren, eta zalantzarik ez dago kanpoko zapalkuntza giroak bultzatzen zituela; sendi-m oralitatea haustea, gazteen arteko erlazio beharra eta abar. M om entuko elizgizonek neurri zorrotzak agindu zituzten festa gautar horiei buruz; halaxe ikus daiteke eliz eta juntetako aginduetan. Festa haiek beste aide bat ere bazuten: gazteek elkar ezagutzeko bide eta aukera bihurtzen ziren. G iro horri loturik daude gure ahozko tradizioko herri kanta, jo k o eta dantza asko eta asko. Artazuriketetan, inguruko gazteak baserri batean elkartzen ziren, eta denek artaburuari xurikina kentzen zioten. Ekintza hori zela eta, etxe horretan gaueko ordu txikiak arte egoten ziren, bertan sorgin-afaria eginez eta abar. Azken artazuriketak 1950-55 urte inguruan egin ziren Oiartzungo zenbait baserritan. Artoaren prozesua hau izaten da: San M igel inguruan artoa m ozten d a, eta bertan zabaldu, hego haizeak lehor dezan. L ehortzen denean, zuztarra kendu eta artaburua aletegira eram aten da. A bendua ardatz ipiniz, artoa hilabete aurretik edo atzetik xuritzen da. X uritze horrek bi leku ditu kondairan zehar: bata sukaldea eta ganbara bestea. A zken m ende honetan, gehienetan ganbarak erabili d ira, eta kriseiluaz eta argi elektrikoaz baliatzen ziren argi egiteko. A rtazuriketa hori gehienetan artaburuari xuriÂ kina kenduz buru-m otz uztea izaten zen, nahiz eta zenbaitetan aletu egiten zen eta txikorta bazterrera bota. A rto aletzea gehienetan beste m odu batera egiten zen (egunean egunekoa). Eguneroko arto aletzearen funtzio edo erritua ere negu partean izaten zen; leku m aitagarriena sukaldea izaten zen. O iartzuar esatariek honela diote lan ondorioei edo auzolan-ondorenari buruz (adieÂ razpenak em ateko, saiatu gara ahalik eta gehien errespetatzen hizlarien ebakera); Artazuriketak zenbaitetan Oiartzunen iiteraturazko instituzioak izaten ziren. Batzutan antzerkia egiten zen. Aurrezjeneralian errosariyua errezatu (hamabost misteriyokua). Errezolayak izciten ziren Lexoti eta Kontiteren anaia bat. Hauek berdin errezatzen zuten artazuriketetan eta baita ere hilletan gorputzaren aurrean ere. Kalbariyuak memoriz zekizkiten. E skujokoak ere egiten ziren. Prenda gordeketak ere bai (hauek txurikin tartean gordetzen ziren). Artazuriketan illundu eta berehala hasten ziren. Lehendabizi emakumeak. Gizonak gero etortzen ziren, behiak jetsi eta beste lanak bukatu ondoren.

Artazuriketa Zubietan (Nafarroan).

Ganbara eta sala haunditan egiten zen, Mendibilen, Airegi-Txaparren eta abar. Etxetxikikoak, D. Manuelek dionez, Lizarragara joaten ziren. Legezkoa gauerdia baino lehen bukatzea zen, bestela sorginak etortzen bai-ziren. Errezua ondoren, lehen esan dugun bezela, otordutxo bat egiten zen, eta berehala leku askotan antzerki edo gisako zenbait parodia edo par egiteko edozein gauza, honekin bukatuaz. Bakoitzak ahal zuena egiten zuen, zituen abilidadeak agertu eta jendeari parra egin arazi. Otordutxoa egiteko bakoitzak marmitatxo bat esne eramaten zuen, eta denak pazi baiera ixuri ondoren arto-zopa gozo-gozoak egin eta hura jaten zen. Hau Oiartzunen ere zerbait bai, baino Goierri aldean (bâtez ere Ataun aldean) asko egiten zen. Baita ere arbi-buru onenak surtako brasan erre eta txior-txiorrak zeudela jaten ziren. Baziren pieza kuriosoak orduko artazuriketan egiten zirenak ( 'teatro burlesco ') parre antzerki edo irudikazioak: adibidez, ‘Andre Brigida’, erdi frantsesez, erdi eus karaz eta hizkuntza enrebesatuetan erdi kantari, erdi hizketan egiten zen kantua: -Jaungoikuak egun on dizula, nere Brijida: Etzaitut aspaldiyan ikusi onen goizjeikiya. Beti bezela daramazkizu kolore gorriyak.

■Ezta, ba eman dizkiralako gosari txikiyak. -Neroni ere barurik nator, kulpa dituzte ardiyak; Goizian mendira bidali ditut beyak eta idiyak... Zure amandriarengana nator zure kontratatzera... Prezisua da Ni zurekin ezkontzia... -Buenas tías tengan ustedes: Señora ¿como lo pasa usted? -Osasunakin: gaztelaniyaz yo no sabe... Ezagutzen al den, Nere biyotzekua, zein den? Alaba nere biyotzekua, itz emayon ezkontzeko: Mutil txintxua, diru askorekin, konposiyua eztun galtzeko. -Ama, nik ez; Len eman nuen itz enkontzeko. Zer esan duen arapiko? Eztela ori Artzai batekin ezkonduko.... Apalatikan artzin bi kopa garbittuitzan ondo Bein-edo bein egin ber unen mandatua aguro... Alimentua artu biar du, nere arapiko, Artu biar du alimentua tratua egiteko... Ezer eztakat, bada, nik alabari emateko Eztut nai ere ematia; neronek daukat pranko; Irumilla buru aziendatan, bost eun anega arto, Beko errekako baratzian baria abasto... El al da asko Cu bizitzeko (Lekuona, M., “Literatura Oral Vasca” , in ¡daz-lan guztiak: 1. Ahozko Litratura, 368. or, Kardaberaz Bilduma 22,1978, Tolosa, Librería Tecnica de Dufusión)). Kantua; Andre Brijida.

-Mariquita, muchacha -Qé mandai, mare? Txin-txibirin-txin-txin. -Quita la manteliña: vamos a baile. Txin-txibirin-txin-txin.

Bolinen-bolinen, Far din-fa r din, Gordin-gordin Ala 're baskune Que burdún, que bardán; Arrua le burdún, Turún-tarán, Tariari-aran... Ala 're baskune. Prantzes-euskaldune. (Lekuona, M., “Ume-Kantak”, in Idaz-languztiak: l.Ahozko Litratura,48. or, Kardaberaz Bilduma 22,1978, Tolosa, Librería Tecnica de Dufusión). Kantua: Marikita Muchacha. Oiartzungo bat, Aitona deritzen ziotena, Altzibarkoa. Konbentuan Errenteriyan lana egiten zuen. Oso komiko ona zen. Behin mozkor papera eginaz Estankora sartu zen eta bertako ostalariak dena xinisturik etziola ezer emango eta bidali egin nahi zuen. D. Manuel Lekuonak, honeri jaso zizkion ‘Marikita bonita', ‘Andre Brigida' eta beste horrelako piezak. XIX. gizaldian egiten ziren oraindik artazuriketak Oiartzunen. D. Manuelek Etxetxikin zerbait ezagutu du, baina etxekoak bakarrik, kanpoko jenderik gabe, ganbaran eta errosariyua errezatzen zela. Antzerki mota hauek beste auzolanetan ere egiten ziren, batez ere liñuaren lanetan. Liñuaren lan gogorra izaten zen. lyo, kardatu, eta hórrela 7 lan nagusi edo bere zi osatu arte. Hemendik datoz ‘Liñuaren 7 penak’ esaera eta ‘O Pello Pello' Mikel Laboak egiten duen abestiaren bertso sailla. Bertsu hauetan agertzen dira linuaren 7 penak edo 7 lanak. Lanari pena deitzen zitzaion. Hau Geugre historigille frantsesak zerbait aztertua du.

5.2.- Tzintzarrotsak Tzintzarrotsak aipatu ditut, baina Euskal H erriko zenbait tokitan beste izen batzuekin ezag u tzen dira: G alarrotsak L apurdin eta B axenabarren; T zintzarri-Jotze G ipuzkoan; T zintzarrotsak X uberoan. Joko satiriko hauek herriko gazteriak prestata ohi zituen, ezkontza aldrebesak edo fam iliako m oralaren aurkako gertakizun lizunak xuritu nahirik. E rrudunek, ez egitearen truk, dirua edo ardoa em ateko eskubidea zuten. G azteriaren m untaketa herriak bere bezala hartzen zuen; horregatik, okasioa agertzean, konpartsa m untatzen zuten, errudunen etxe eta kale inguruetan jokatuz, berdin gauez ala egunez, eta zenbait egunez irauten z u e n .

K onpartsa horietan, elkarrizketak eta zenbait pantom im a em aten zituzten, arazoa xuritu nahirik; eta pertsonaia garrantzitsuena koplaria izaten zen.

5 3 .- Karroxak edo Astolasterrak Tobera izenez ere ezagutzen dira gaur egun. H iru izen horiek N afarroa osoan era足 biltzen dira (B axenabarre bam e). H istorian zehar, X aribarien fam iliakoak direla esaten zaigu, baina ikuspegi teatral batetik ezin konpara daitezke. K arrikako (kaleko) antzerki m ota horien sutraia non dagoen jak itea ez d a xam urra. Luzaiden bi izenak (K arroxa eta A stolasterra) erabiltzen dituzte, eta G alarrotsak ere erabiltzen dute, baina beste balio batekin, eta ez dituzte nahasten. G alarrotsak izaten dira neska-m utilen arteko harrem ana gizalegeak agintzen duen bezalakoa ez bada. E m akum e edo gizon ezkondua zaharregia bada. Bi etxetako lotu足 ra punta batetik bestera lorez seinalatzen dute. Esaten da m endi tontor batetik bestera batek besteari oihu eginez ere adierazten dutela erlazio aldrebesa. K arroxak edo A stolasterrak gaur egungo antzerki jokoan ederki ezar daitezke, beren eszena, espazioa, denbora, egitura... Erabiltzen dituzten gaiak herri-gizarteko gertakizun bitxi eta kritikagarriei buruzkoak izan ohi dira: herriko gertaera eskandaluzkoak, neska-m utilen arteko aldrebeskeriak eta fam iliako lotsakizunezko gertaerak. G ai hau gerora hobeto aztertuko dut, Intxixu antzerki taldearen atalaren azken zatia giro horretan oinarritu baitzen.

'v.y. A v * ilW i

■ß ■0m.

v-f :'^K- tA®

n ^ m ili .{JÍ

tm # 1 00«

ti$í‘iA3i 9t9 «30MÙ f>j[n_kfi«i*Kai|) jn ib iWÄiit'!

ümiUi

k .metas te b o le lH «9 ffsihlH o9o:gftC>

,9l00^

M o ttím J

tie

Euoeàîâàttfi

.ftb^jtq^T H ul«x « íib n ó il^ noxi^ o t » am o^ibinS .«Utd x»^ió|i|ì«a»d I K «T» .«dMb S 9 0 |% Ü M I9TK>1 « ì|tt9 d i i 3 â ^ AiTOíto é € ^ i m 2»aííf«á, Uwi ì tr ì ’

.m u

:íijiHiU-.fiok Ó4na jÿslvnv^

vi-fr emêti^éctàiêÜBI^iftiàÊÊtà

máíBt^d^íiújitíÉ^ ' ÍM w n i^ ^«io(feni»J«oáauiqi|» .ji o a s ^

;

I■É lli.l i l i ÉI.Í

W -

«rii. Iá*i6ar#fi i w gof»ffe ú flW SF¿^Í|liúj II Jifáwwwrftt^Mape ¿^>w<<m»witwwafcril<iiiwi kiWtßt ÈtÊlkrÊt r e r íim é ^ ^ d i

:A:t 5 0 ^ T»ii fi jlaí3%4^

VvÍ-^VO«r'' Mit

ü(o f W í i | É ' W W E »

tlfcftejExm' '^A. ¥ » n O A lH ^QOK

aM nÍK K ^4d($^ Ib ijU riiii nK>ral*ren )k\itsÁ *iAlurik. -EnuA nm lu «t BM ^lüé., dtftt« «äo'iK äc« G xzKQwoa Mmt«aida hiutKni6t9^; ^ISvgfejE, .Tk*«ofc w¿»rtêêm >,koqjwrtw «MtetiBea n«at ¡jo M u z .M b e ,tu

6. OLGETETAKO ANTZERKIA

Î.^T•• • %Ç;

■J •V hi .. •'t.’Â iii

A ix H a s T m jm»o, x A T a r a o J O '^ra¿£

6.- OLGETETAKO ANTZERKIA 6.1.- Bertsolari giroa D udarik ez dago olgetetako uneetan oiartzuarrok askotan m urgiltzen garela adierazpen parateatraletan, eta horren adierazgarri dira ondoren aipatuko ditugunak, baina disgresio txiki bat eginez, beste adierazpen bat aztertu nahi nuke, ezin baitugu ahaztu, ari garen antzerki m otaren osagarria denez gero: bertsolaria. Sasoi hartan, bertsolariak oiartzuarren une askoren osagarri ziren. O iartzungo inguru honetan egongo zen bertso giroaren adibide, X enpelarren bertso bat ekarriko dugu, non zenbait bertsolariren izenak aipatzen baitzaizkigu:

X EN P E LA R : Panderiyako onek m em oriya erne; Lexotik ja rtze n digu zenbait umore; txarrik ezin bota du Ibarrek naitare; N ik oyekin ezin det luzitu balere-; X orrola dotore baita Bordondore A rdotx paregabe; Arotxa kantore Larraburu ja rtze n det gobernadore.

6.2.- Etxola Batean G aur egunera inguratzen garen heinean, beste aipam en bat agertu nahi dut. 1897. urtean A lfredo Lafittek artikulu eder bat idazten du O iartzungo ehiztari talde bat goratuz. L antxo hori gazteleraz egina dag o , eta E uskal E rria aldizkarian argitaratu zen, 1897. urteko X X X V I. zenbakian. Ehiztari talde horren buru egiten zuena Ezkerra zen (Jose A ntonio Irigoien), lanbidez harakina, eta taideko beste hogeita ham arren artean aipatzen diren izenak hauek dira: A idura, Lete anaiak. Ferm in Lizarregi, Ezkerraren iloba Valerio, A stigarragako A lberto A risti, M aiatza eta Erbiti Errenteriako m endietako zaindaria. B este hainbat lekuren artean, hauek aipatzen ditu Lafittek: A rizkun, Erratzu, Urrizate, Iñarbei, A uza B aztanen; A rtikutza, Pikoaga, A ñarbe, L eitza, G oizueta, Ollokiegi, B erastegi eta baita M ugaire, B ertu, Etxalar, Igantzi eta Infem uko Erreka ere. O iartzundik goizaldez ateratzen ziren oinez B aztan aldera; hiru eguneko irteerak izaten ziren, hogeita ham arreko taldea, eta E zkerra zaidi gainean. Iritsitako egunean lehen b atida em aten zuten, bigarren egunean beste bat eta hirugarren egunez etxera buelta. O rain dator guri dagokiguna. B atida bat am aitzean, denak txabola batera edo ostatu batera erretiratzen ziren. A skotan, elurraren, euriaren eta hotzaren ihesi sutondoan zeudela, artikuluaren egileak honela dio: (...) Que suma de esfuerzos de toda indole representa una expedición de esta natu raleza hecha generalmente en el rigor del invierno. A veces nevando ó con lluvia y viento? Y sin embargo á tan bravos camaradas hay que verlos la noche de las bati das. refugiados en una venta o una horda de pastores, cantar chascarrillos o improvisar "Escenas cómicas". L afittek aip atzen d u eñ a ez d a g erta era soila o iartz u a rro n tz a t. L an h o rretarak o orduak ilunabarrekoak izaten ziren, baina askotan eta askotan berandu arte jarraituz. G iro h o rretan , ad ierazk o rtasu n bizi b at so rtzen da, bak o itzak bere d o h ain bereziei askatasun osoa uzten die, eta, era horretan, denak ikusle eta jokalari bihurtzen dira.

6 3 .- Tabernako Festa G ure tabem ek ere izan dute arrakasta; m util koxkorra nintzela, oroitzen naiz Basteron edo Pottoneko Luisaren ostatuen (A ltzibarren) zenbat aldiz A ndres Etxeberriak {Barrios gotizenez —goian b eg o — . G arai hartan E L A ko lehendakaria zen O iartzunen) Eun D ukat-en pasarteak antzezten zituen, eta bereziki Ram us zaharrarenak, poltsa harri koskorrez bete —dukatak balira b ez ala— , erratz zaharren bat hartu, m akila b ailitz b ezala (n ondik ed o handik sortzen z itu en ), eta irudizko p ik o p era eram aten zituen. G ure antzezlariak hartaraino bizi izaten zuen hura, begietatik m alkoak irteten

zitzaizk io n ,eta ingurukoek ez zuten hots handirik ateratzen. G ure A ndresek kantu hau kantatzen zuen: Eun dukat eder dauzkat pikope batean beste eun jartzera noa lengoen gañean. (bis) A nai indiano bat badut A m eriketan eun dukat ark bidaldu dizkit gaur handikan.

O iartzunen nire belaunalditik gorakoak gutxi izango dirá kantu hori ezagutzen ez dutenak.

Ezkerreko argazkian, Ingurutxoa dantzatzen, eta eskuinekoan Aurreskua dantzatzen, ‘desafioa ’ zatia. Biak Oiartzungo Done Ezteben Plazan.

m ¿^ 6 u ia .il>W i

i* W

_ _ i itaboH á m d aate» » )l i e< |MiMji¡ « f t , _

g«r» hcrttgaft. beüe aifMES^ea bM 9$ctUx «¡STaui. r n ^ m k á l U f i diaXM i talae b * | Ä :

Q á tm A liM l IW M I

tfm: AfcJws. ''-•V

* )■ « « » ( , 0ü5 íW9d » » (i<»e A s to s iú Ite g o k n ) . Ä n » izeiMk h m i e k ^

Fertiun U » u T C |i||||iteÍI[^ ^

Vnttrio» Atfjpwr^fftko

A ib « lp A r t« lk M itiim o t» H r b f a Errentcri Í ¿ ^ M I Í f t y ijf^LVa*<fa»^Tll1^iMÍtfF*Í ÍIÍH 6 IB * A W * d

-jp

» ttr Bjuccttídi: < n ik tiiz C T l0 B ¿ Í fííH Ú W * fe ít/s . Oáiftíé«*, OUolcie' “ ■ ^ f j ^ | k q ÿ | M i t |b a i t o JklflfMf«, B e m , H a a rfiiw l# a ia |4 U :ä fe 7 n u iw Bc^&k^ »re : OÌ litiaw lB r-g n tafcte n É üÉ hm nW ^iii

to m

ota;

tilra

iräM^idr

7. KONTALARITZA

'.rSïfci-,

r>'.', ' •■ L;.- ^•■■ Î!^-M erif>j‘.\

i■^~'-»*ÎiÎÎ

7.- KONTALARITZA 7.1.- Sarrera O iartzuarrontzat, orain m ende laurden arteraino ahozkotasun-adierazpena belaunaldien arteko transm isiozko tresna izan da, eta horren aide soziala galdu zen berriztatzeari bidea utzi zitzaionean. E uskaraz idazteko eta irakurtzeko jo era ugaritu ahala, ahozkotasuna galtzen jo an zen. O iartzunen, fam ilien eta lagunen arteko egonaldietan, kontalaritzak garrantzia izan du. E gonaldi horietako giroa, ezagutu dudan heinean, bi m otatakoa izaten zen: bata etxe barrukoa, eta ostatu edo elkarteetakoa bestea. E txe barruko giroan, kontakizunak bi leku aurkitu zituen: bata ganbara eta sukal dea bestea. G anbarako giroa gehienbat gazteentzat izaten zen, eta helburua artazuriketa izan ohi zen, nahiz eta ezkutuko eta ez hain ezkutuko beste arrazoiak ere baziren. G arran tzitsuena, gazteen arteko harrem anak. O spakizun horietan, kontakizunak ez ziren falta, kontalari bat edo bi izaten ziren, eta horien iaiotasuna ez zuen inortxok dudan jartzen ; gaueko ordu txikietan hainbat e ta h ain b at ald iz b ilk u ra h o rretak o p ro tag o n ista b ih u rtzen ziren . H orien do h ain en bidez, gaur baserri batean, bihar bestean, lan ondorioetako anim atzaile izaten ziren. Sukaldeko giroa, berriz, gaztetxoentzat zen, eta am ona izaten zen gehienbat prota gonista. Sutondoan jarrik o zen am onatxoa artaburuak aletzen, alboan lau edo b ost ilobatxo zituela, batzuk lurrean estalkien gainean, eta beste zenbait belaunikatuz am ona ren m agalera iristen zitzaizkiela eskutxoak, aleak lurrera erori ez zitezen. Eta hantxe, kontu kontari, haizea zirrikitu guztietatik sartzen zela. H ala ere, sukaldeko sarrerako ateak duen zirrik itu a n e s ta lk ia ip in iz , h a iz e a sartzen b az en e re , u m il sartu k o zen sukaldean zaudenei kalte egin gabe. H an ez ziren falta bertsoak: X enpelarrek Santa B arbarari eskainitakoak edo Z apirainek B rabanteko Jenobebari jarriak . E zta dotrina ere. Sukaldeko giroan dotrinak ahozkotasunean eragin handia izan zuen; aski da esatea ñire belaunaldikoen artean irakurtzen hasi baino urte batzuk lehenago genekiela dotrina buruz. H orretan am aren eta am onaren eragina ezinbestekoa izaten zen.

Oslatu edo elkarteetako giroa helduen edo gazte sasoikoen artean sortzen zen. Nire belaunaldikoak, hem ezortzi urtetik beiierakoak ginen garaian, ez ginen ibiltzen ostatu eta elkarteetan, eta sartzen baginen, gure arteko giroan soilik. A dinekoekin nahastea geroago etorri zen, eta orduan ezagutu nituen benetako kontalariak. Izen asko aipatuko nituzke, baina hiru gelditu dira nire oroitzapenean bizi-bizi: Antonio Lekuona Aranburukoa. Segundo A girrezabala Sistiokoa eta Rufino A rbelaitz Olaldekoa. Zenbat ilunabar eta afari ondorengo giro berotu zituzten, askotan hirurak batera; ham ar-ham abi laguneko m ahaikideek ez genuen hots handirik aterako kontakizunean ari zirenean. Kontalari horien teknika berdina zen, eta bi zatitan banatua zegoen; aurrena histo ria edo gertakizuna girotu, eta ondoren m am ia eskaini, bertso bidez: zela B rabanteko Jenobebaren bizitza edo zirela Txirritaren bertsoak. A hozko adierazpen horiek paperetara transkribatzen Ian handia egina dute Lekuonatar M anuel eta Juan M arik. O rain arteraino, gertuko kontalarien historiak aipatu ditut, baina ezin ahaztu dugu hainbat eta hainbat antzez ikuskizun ibiltaritan hitza kontalariena izan zela. A dibide bezala esan behar dut, Erdi A roan, eta Errom ako antzokietan, oholtza bitan banatzen zela: aide batetik. Trapa, goialdean, non zutik edo eserita irakurle-esataria egoten baitzen ; ald iz, b eh ek o o h o ltzan , so lairu n ag u sian , jo k a la rie k jo k a tz e n zu ten . H orien eginkizuna sinplea izaten zen: im intzioen bidez kontalariaren hitzetara m akurtzea. B erriro g u rera eto rriz , esan b eh ar d u t Intxixu taldearen sarrerako elkarrizketan ag ertzen d ela X V I. m endeko X u beroako p asto raletak o em ankizunetan esatari edo k o n talarie n p re se n tz ia . O h o ltzaren g o iald ek o T rap an , k o n talaria k k an tatzen zuen b itartean , b eheko so lairu an , X u b ero tar artzain , nekazari... eta ofiziodun jo k alariek harat eta honat im intzioak eginez kontalarien m ezua indartzen zuten. Z er izango ziren, bada, hasieran, gaur egun ezagutzen ditugun txotxongiloak, kon talariak gaia eta pertsonaien jokabideak adierazten zituenean, batzuetan aurrez aurre eta besteetan panpinen m ugim enduez lagunduta? B erdin gertatzen zen orain m ilaka urte Indiako itzal irudiekin. Eta hórrela batek daki noiz arte m intzatuko ginatekeen.

7.2.- Ipuin kontalaritza: Emeren Gelbentzu Mendizabal Behin batean baziren bi gazte, bata oiartzuar baserritarren sem ea, Jenaro G elben tzu izenekoa, eta bestea arrantzaleen alaba sanjuandarra, Juli M endizabal. B a bi gazte horiek T xikierdiko dantza giroan ezagutu zuten elkar, eta m aitem indu egin ziren. D enboraldi bat nobio bezala igaro ondoren, ezkontzea erabaki zuten. O iar tzungo G urutze auzoan bizitzea erabaki zu ten ,b eraiek eraikitako etxean, G urutz-B ide etxean, hain zuzen ere. H andik urte batera, beren m aitasunaren lehenengo frutua jaio zen, Jenaro izeneko haurtxoa. Bi urte geroago, bigarrena jaio zen, Em eren izeneko alaba.

Emeren, bere bi alabatxoekin. (Eta bilin-bolonka ( txaloak), eta ipuinka-ipuinka (txaloak), gure gaurko saioa hasiko da (txaloak), eta bilin-bolonka (txaloak), eta ipuinka-ipuinka (txaloak), adi egon, entzune ta ondo pasa (txaloak). (Abesti hitz-jokoaren egilea: Emeren Gelbenzu Mendizabal). Je n a ro e ta E m e re n e k , d e n b o ra re k in , b e s te bi sem e izan z itu z te n , J o x e b a e ta Jon.

E L G O IB A R K O U D A L L IB U R U T E G IA A Z A R O A K 20, A S T E A Z K E N A A R R A T S A L D E K O 5,30 E T A N

B ad a, saio h o n etan , E m eren G elbentzu M endizabal ipuin kontalariaren pasadizoa kontatzen saiatuko naiz.

EM EREN OET.BENZTT

6-8 U R T E B IT A R T E K O E N T Z A T IP U IN K O N T A L A R IA

O iartzungo G urutze auzoan ja io zen, 1972ko u ztailaren 17an. H an h az i, hezi, ikasi eta form azio bat lortu ondoren, O iar tzungo eta Euskal Herriko zenbait haurtxori, fantasia m unduan m urgiltzen, am esten lagundu die. B era aritu baita, beste batzuen arte an , ip u in k o n tu la r itz a n O iartzungo On M anuel L ekuona liburutegian. B e ra z , u tz d ieza io g u n E m ere n i a z a l tzen ipuin ko n talaritzari buruzko nondik norakoa.

M IE R C O L E S , 2 0 D E N O V IE M B R E A LA S 5 .3 0 D E L A T A R D E P A R A N IÑ O S E N T R E 6 Y 8 A Ñ O S

IP U IN Z A L E T A S U N A A ipatu behar dut betidanik gustatu izan zaidala haurraren m undua. H aurrek izugarrizko energ ia d u te, e ta bizi poza transm ititzen dute. H aur baten edo biren aurrean hasten bazara m isterio kutsu batekin esaten: â&#x20AC;&#x153;Bazen behin b e h ipinto txiki bat eta orro batzuk entzun zitu e n .. haurrak Ăźlura arretaz begiratuko dizu em ozionaturik. Ip u in k o n talari b atek saioetan bere en tzu leen g an atseg in a tran sm ititz en , arrĂŞta bideratzen eta Ulura, am etsa eta bizi poza lortzen saiatu behar du. Ipuin kontalaritzarako nire zaletasuna azaltzeko, ezinbestekoa dut ardatz nagusiak aipatzea. Ip u in zaletasuna bideratu duten ardatzak ed o testuinguruak honako hauek izan dira: 1. Fam ilia giroa: kontakizun, pasadizo eta abestien iturri. 2. G urutze eskola eta hango antzerki taldea. 3. O n M anuel L ekuona liburutegia (garai bateko O iartzungo ospitale zaharra) eta besteak. 4 . Psikologia eta U nibertsitateko irakasle garaia.

F A M IL IA G IR O A : K O N T A K IZ U N , P A S A D IZ O E T A A B E S T IE N IT U R R I Ip u in ek ik o zaletasu n a bultzatzeko ard atz n ag u sia izan d a. S arreran k ontakizun m oduan agertu dudan bezala, nire aita baserritarra izateak eta nire am a arrantzalea, aberastasun handia em an dit. Beren jato rria eta horiek izandako esperientziak eta kontakizunak transm ititzeko m oduak eta gogoak oso ongi etorri zaizkit baserriko, m endiko eta itsasoko m undua ezagutzeko. Gogoan ditut duela 24 urteko neguko arratsalde ilunak, non gure am ak kolakao bero eta goxo bat ogi tostatuarekin jarri ondoren, sutondoan eseri eta anaia zaharrenari eta niri istorioak kontatzen zizkigun. B atzuetan ipuin m odura eta besteetan errealitatean g ertaturiko kon tak izunen m odura: guda garaiko g ertakizunak, itsasoaren haserreari buruzkoak (sanm igeletako uholdeak eta abar), Pasaiako santio jaietan zezena ihesi joan zenekoa, arrantzaieen bizitzari eta lapurrei buruzkoak, asm akizunak eta abar. H ona adibide bat: ''M endian ja io m endian bizi kalera ja itsi eta nagusi Z erda?" E rantzuna: alkatearen bastoia

G aua iristeko irrikan egoten g in en , oheratu aurretik gurasoek ipuinak kontatzen baitzizkiguten. A b estiak ere erakusten zizkiguten gurasoek. A m ak etxeko lanak eginez abesten zituen kantuak bam eratu eta ipuin kontaketa saioetan abestu ohi ditut. A itak ere, kontakizun eta pasadizoez gain, hitz korapiloak eta abestiak erakusten zizkigun. H oriek, bertsoak bezala, igandeetan, jaiegunetan, bazkari bileretan eta etxe ko k anpo lanak egiteko garaian kontatu ohi zizkigun eta dizkigu (baratzean, egurra txikitzerakoan, belarra eta sagarra biltzen ari garela, ahuntzak zaintzen...). H orietako adibide bat: “A kerrak adarrak okerrak, okerrak akerrak adarrak, adarrak okerrak a kerrak” E skolara berandu joatearen arrazoia: “Señor D on M aestro, txoria h e visto, harria tirado, hankian pegado, sasian klabado, buskanäo buskando denbora pasado ” G arai batean, euskaraz hitz egitea debekaturik zegoen, eta haurrek ahal zuten beza la m intzatu b ehar izaten zuten irakasle eta autoritatearen aurrean. G ertak izu n en artean aipatu beharrekoa d a etxeko zen b ait auzolanen g arrantzia. T xerria hiltzeko garaia aproposa zen gure etxean kontakizunak eta pasadizoak aipatzeko. T xerria hil b ehar genuen garaian, fam iliako kide ugari biitzen ginen hären lanak egiteko. O doikiak eta txorizoak egin eta hirugiharra gatzatu ondoren, atsedenaldirako unea iristen zen, eta han hasten ziren nagusiak kontakizunak kontatzen: kontrabandoko garaiak, beren haurtzaroko pasadizoak eta abar. B este une garrantzitsu bat aitak sagardoa egiten zuen eta duen aldikoa da. G ogoan dut haurra nintzela sagarra jotzeko bildu ginen arratsaldea. A urretik kizkiakin sagarrak o tarrean sartu e ta zak u etan b ild u ta g en itu en . A itak sagar tx ik itze k o m akinan sagarra bota, eta etxeko atarían eraikia zuen tolarera erortzen zen. H antxe ginen nire anaiak, osaba, lehengusua, aita eta am ona. H alako batean, am a jaitsi zen solom o ogitarteko goxoekin. A zer pagotxa! Prentsari egurrezko oholak jarri, sagarra prentsatu eta hären zukua upelera sartzen zen bitartean, solom oari ekin genion.

Etxeko eskaileretan eseri eta atsedena hartu genuen solom oa jaten genuen bitartean. O rduantxe hasi ziren helduak hainbat istorio kontatzen: G urutze auzoan zeuden hainbat baserritan egiten zuten artazuriketari buruzkoak, A rkaleko barrakoietan soldaduek alto em aten zuten garaikoak, guda ondoren gereziak erostera joaten ziren garaikoak... O so ongi pasatu genuen galderak egin eta erantzunak jasotzen. Ez dut sekula ahaztuko solom o usain gox o hura. G eroztik solom o o gitarteko ugari ja n ditut, bain a ez dute orduan zuten bezain usain goxoa. K ukurruku, Z er diozu? B uruan min Z einek egin? A sierkok A sierko non da? Errota azpian Z er ari da? M axakaranak biltzen M axakaranak zertako? O iloei em ateko O iloak zertako? A rrautzak egiteko A rrautzak zertako? A paizai em ateko A paiza zertako? M eza em ateko M eza zertako? Z u ta ni ta m undu guztia salbatzeko. A ipatzekoak dira m etak egiteko garaiak ere, patata erein eta uzta jasotzen genuen garaia, O ialekura perretxikotara joaten ginen garaia, fam iliako ospakizunak eta beste hainbat. Z er dela eta zer dela, zuloak eginez zuloak konpontzen dituena, zer da? Erantzuna: jostorratza Ñ ire ustez, kontakizunak era guztietakoak izan daitezke: ipuinak, abestiak, bertso ak, olerkiak, antzerkia, igarkizunak... A ho eta gorputz espresio bidezko kom unikazioa sustatzen dute. B elaunaldiz belaunaldi m itoak, kondairak, istorioak, pasadizoak, ohiturak eta abar transm ititu ohi dira. Eta hórrela, areagotu egiten da gizakiaren ezagutza. G urutz-B ide etxean jaieg u n ak , igandeak eta fam ilia ospakizunak aproposak izan dira abesti eta bertso kontakizunetarako. O iartzungo m ezetako buelta egin ondoren, am ak b a z k a ria ja rri e ta b az k al o n d o ren a ita b ertso tan h asten zen. D e n b o rare k in , anaiak eta ni hasi ginen aitari bertsotan erantzuten, eta izugarrizko pasadizo eta kontakizun jario a sortzen zen.

N ire lelienengo ja u n artzea n , 1981. urtean, O iartzungo E steban D eunaren elizan abestu nuen ongietorri bertso bat. Aipatu behar dut 1984. urtean Elizalde ikastetxean bertso ikastaroak irakasten zituztela, eta oso gustura joan nintzen hara: zortziko txikia, ham arreko handia eta abar. Egoera horiek guztiak oso garrantzitsuak izan dira nire bizitzan ipuinak kontatu ahal izateko. T xikitan jasotako inform azio guztia eta bizi izandako gertakizunak oso aberatsak izan dira. Ăpuin saioetan erabili ohi ditut, eta haurrak liluraturik geratu ohi dira. Beraz, beste arlo eta egoeretan bezala, fam ilia giroak eta bertan bizi izandako pasadizoak oso garrantzitsuak izan dira niretzat.

G U R U T Z E K O E SK O L A ETA BERTA K O A N T Z E R K I TALDEA O so gazte hasi nintzen ekintza soziaietan. A naia zaharrena Jenaro eta ni elkarrekin jo aten ginen oinez etxetik G urutzeko eskolara ikastera. O so bitxia izan zen ikastetxea, gela b akar bat baitzeukan. D errigorrezko H aur H ezkuntzatik hasi eta O inarrizko Hezkuntzako laugarren m ailaraino haur guztiak gela bakar batean geunden, m ahai talde ezberdinetan. E sk o latik ateratak o an , m eriendatu eta jo la stu ondoren, asteko zen b ait egunetan anaia eta biok txistua jotzen geratzen ginen eskolako atzeko gelan, hots soinketa, jolas eta k u itu r g elan. B ertara etortzen zen S istioko M aixabel solfeoa irakastera eta gero O iartzungo Felipe A zpiroz txistua irakasteko. O iartzungo zenbait auzotako jaietan parte hartu izan dugu txistua jo z . B atzuetan X anet A rozena, A itor A rozena, A gustin M endizabal eta beste batzuekin topo egin ohi genuen diana jo z. G ehienbat gure auzoko jaietan parte hartu izan dugu. L otsa ederrak pasatu ere bai. D ak izu en ez, d ian ak go izean g o iz jo tz e n d ira auzoko ja ie ta n . P arran d an ibili diren batzuei ez die g razia handirik egiten, eta urte batean, alde egiteko ez zigun esan ba em akum e erretxin batek! G u txikiak, eta lotsaturik geratu ginen, baina aurrera jarraitu genuen gure zereginarekin. U rte pila ederra igaro da orduz geroztik. A steko beste egunetan, Sistioko M aixabelekin talde bat bildu eta abesbatza sortu genuen G urutze auzoan. H asieran, G urutze auzoko eskolan entseatzen genituen abestiak, baina denborarekin, O iartzungo ospitale zaharrera (egun O n M anuel L ekuona liburutegia) jo an behar izan genuen abesten jarraitzekotan; han, Izotz izeneko abesbatza sortu zen. A besbatza lehiaketetan hartu genuen parte, baina ongien oroitzen dudan lehiaketa Irungoa da. Eguberrietan antolatzen zuten. U rduritasun osoz igotzen ginen oholtzara,

urtean zeh ar en tseatu riko abestiak abestera. B ukatutakoan, gailetak , urrak eta abar em aten ziguten jateko. 8-10 b at u rte izango nituen G urutzeko eskolan d an tza ikasten hasi nintzenean. Jaione izeneko dantza irakaslea jo aten zen gure dantza taldetxoa aurrera ateratzeko. G urutzeko jaietan , igandeetan ateratzen ginen dantzatzen. O roitzen dut ñola 1982. urtean auzokide gazteek prestatu zuten antzerki obran, ß i alaben ezkontza izenekoan, lehenengo aldiz dantzatzen parte hartu genuen. H ura zen zirrara eta alaitasuna, handiek egiten zuten obra batean larunbat gauez jende guztiaren aurrean dantzan egitea. U rteekin, O iartzunera joan behar izan genuen, dantzan jarraitu ahal izateko. Haurtzaro ikastolan aritu ginen urte askoz, E reintza taldeko hainbat irakaslerekin eta O iar tzungo eta G urutzeko jaietan eta beste zenbait ekintzatan ere dantza em analdiak egi ten g enituen. O iartzungo jaietan haurraren egunean irteten ginen jendearen aurrean dantzatzen. Poxpolin eta baserritar jantzi polit haiek nire am ak josi zizkidan. 1 4 -1 5 u rterek in hasi n in tzen G u ru tzek o au zo k o ja ie ta n p arte h artz en . H aurren jo lasak antolatzen laguntzen hasi nintzen; denborarekin, jai batzordeko kide egin eta beste hainbat erem utan sartu nintzen. B ain a ip u in zaletasu n a geh ien b u ltzatu duen ek im en a a n tze rk ia eg itea izan da. G urutze au zoko gazte taldeak auzoko jaietan egiten genituen antzerki obrak. Udan gidoiak ikasi eta jaietako larunbatean em aten genituen. A zer urteak! A n tz e rk ia e g iten 1980. u rtean hasi g in en G u ru tz ek o g a z te a k , e ta 2 0 0 0 . urtean am aitu. 1987. urtean egin nuen lehenengo interpretazioa: jatetxe bateko bezeroa nin tzen R esta u ra n tea obran. U rte horietan guztietan egin ditugun obra guztien izenburuak, laburpenak, pertso naien identifikazioa eta abar oroitzen saiatu gara, eta ahal izan dugun datu guztiak bil du eta beste artikulu batean landu ditugu. B eraz, ez naiz asko luzatuko atal honetan, G urutzeko taldearen antzerkiari buruzko datu bilketa eta deskribapen zehatza beste artikuluan egin baitugu. A tzera begirada honek gogora ekarri dit azken urte hauetan zenbat gauza egin ditu gun e ta ze n b at m o m entu on ig aro d itu g u n . Ja so ta n itu en d o k u m en taz io e n arte an , hauek lortu ditut: \9% lzx{,Restaurantea obra: oso gaztea nintzen hem en, eta nire antzezlana 3. bezero kexatiarena zen. Nire lehenengo obretako bat izan zen. Eszenatoki batean antzezle beza la igotzen nintzen lehenengo aldia zen. Urduri nengoen, baina oso gustura igaro nuen. A ntzerki hori O iartzungo pilotaleku zaharrean antzezten saiatu ginen. O so eguraldi txarra egin zuen (euria, haizea) eta haizeak oihalaren puska bat bota eta salda egite ko genuen oilo biziak eskapo egin zigun. A zer desastrea.

A u rretik igo izan nintzen eszenatoki batera, bain a dantzari bezala; ez nuen hitz egiten, dantzatu baizik, eta nahiz eta urduritasuna nabaritu, oso ezberdina da ikasitako pauso batzuk egitea edo jendearen aurrean hitz egitea. \9%9din, P etro n ila Z erb itza ria : an tzezlan h o rretan , h asieran izan n u en paperik luzeenetakoa izan nuen, P etronila zerbitzariarena, alegia. A sko ikasi behar izan nuen, eta nire buruarentzako erronka handia izan zen. In terb en tzio asko izateak inprobisatzeko au k era em aten zid an , eta eszenatokian ateratzen nituen sorpresak, etsegutan ez bezala. Entseguak udan egiten genituen, iluntzeetan eta astegunetan. Lortu nuen helburua, papera ez nuen ahaztu, eta ikasitako guztia taularatzeko aukera izan nuen. O bra horretarako aritu nintzen kartoizko txim eneta handi bat egiten; aitaren autoan eram atek o zailtasun handiak izan gen itu en , ez baitzen kab itzen , bain a azkenean jarri genuen pilotalekuko eszenatokian. \9 9 ]r ),A sk o s tik o n eskam ia. H em en bi p ap er antzeztu nituen: urrezko ile luzea zuen lam iarena (horretarako ilea m oztu gabe eduki nuen bolada batean) eta M a単ula am ona petralarena (sorgina zen, belarrekin sendatzen aritzen zena). O so ongi pasatu nuen o b ra hori an tzezten, barre asko egin genuen udaran entseguak egiten genituen bitartean. A haztu ezina dut zer apuru pasatu nituen lam iaren papera taularatu nuenean. Orrazia purpurinaz pintatu genuen, eta eserita irteten nintzen nire ile luzea orrazten. B a purpurinarekin orrazia trabatu egiten zitzaidan, eta izugarrizko indarrak egin nituen orrazten. M aftularen paperak ere joko handia em an zidan inprobisazio, keinu eta hitz berriak sartzeko. A ntzezle guztiak asko sartu ginen gure paperetan, eta jendeak algara handiak egin zituen. U rte hartan izan zen A iako H arriko eta A rkaleko m endiak m aindire batean pintatu g en itu en g araia. E z d u t ah a ztu k o b este lag u n en artean A n a G a ld o se k eg in zitu en m arrazkiak, ardi batzuen aurpegiak, zuhaitzak eta abar. A sko lagundu zigun oihalak prestatzen. A nekdota bezala, nituen galtza gorri batzuk belarraren kolore berdearekin hondatu nituen teloi horiek prestatzen. 1987tik 1997ra arte aritu nintzen antzezlanak egiten. G ehien gustatu zaidan obra 1994an taularatu genuen A rtazu riketa lana izan zen. H em en ere paper nagusietako bat nuen, eta asko ikasi behar izan nuen. N ire am ona zenari, Pilar M itxelenari, eta aita eta am ari aholkuak eskatu nizkien artazuriketaren gorabeherez jakiteko. G u tx ien d isfru tatu tak o obra A rk a lek o g a ztelu a izan zen. 1992an A rb a so en sua film laburra egiteko aipatu ziguten, eta oso nekatuak bukatu genuen. Negu gordinean O iartzungo m endi, erreka eta kobazuloetan, larruzko jantzi m otz batzuekin arbasoak

b ezala aritu g inen fllm aketa lanetan. P asatu genuen ho tza kenduta, oso oroitzapen onak geratu zaizkit. E sperientzia guztiz aberasgarria izan zen, kam erak, m akiliatzaileak, atrezzoa, pottokak... O iartzu n g o jaietan bideoan argitaratu zuten, eta euskal telebistak ere jarri zuen film labur hori. U rte horretan, azken m om entu arte ez genuen erabaki G urutzeko jaietan zein obra antzeztu. B aina, hala eta guztiz ere, gure trajeak, koroiak eta abar egiteko gogoa izan genuen. O rain d ik ere p en tsak o r uzten nauen obra b at ere em an g en u e n , M a ita s u n a eta G o rrotoa. M aite n in tzen, pertso n aia nagusietako b at, eta nire fam iliak gorrotatzen zu en fa m ilia b atek o sem ea rek in m aitem in d u rik n en g o e n . A tsek a b e h an d ia nu en , gudan baitzegoen, eta hila zegoela uste nuen. G urutzeko jaietan euria ari zuela bukatu genuen obra. M adalen so ro n ere taularatu gen u en , 1996ko irailaren 2 1 ean, eta jen d ea k negar egin zu ela esan zidan. B anuen esaldi bat “ Hil da, hil da ...” esaten nuena; paperean buru-belarri sartu nintzen, eta belauniko jartzea bururatu zitzaidan errealtasun eta dra m atism o gehiago em ateko. B a nolakoa den b izitza, M adalensoroko egun hartan, nik esaldi hori esaten nuen bitartean, H aurtzaro ikastolako andereñoa izan zen M irari G elbentzu, nire izeba, arra tsalde hartan hil zen 39 urterekin. Ez genuen ezer jakin obra bukatu genuen arte. Ez genuen obra horren arrakastaz gozatu. B izitzaren eta patuaren gauzak dira. P iko keta ko bilera eta Sagardoaren Z irrara antzerkiak interpretatzen ere oso ongi pasatu genuen. A urrenekoan, zirriak eta m andeuliak ere bagenituen, eta bigarrenean ere bai. S agardoa etxean egindakoa zen, eta upeletik behin eta berriz edaten genuen sabela hutsik genuelarik. Hori bai, antzerki interpretazio guztietara alfaldu gabe joaten ginen anaiak eta ni. L asaitzen g in en ean , hau da, an tze rk ia bukatzen g en u e n ean , tald e g u ztiak afaltzen genuen, eta hantxe sortzen zen kontakizun eta um ore giroa. B este an tze rk i o b ra b atzu k ere lan d u g e n itu e n , b ain a hori höbe d a G u ru tz ek o antzerkiari buruzko atalean begiratzea. A ntzerkia egiteak asko aberastu nau, eta ongi etorri zait gero 1995. urtetik aurrera ip u in k o n talari b e z a la aritz ek o O iartz u n g o O n M anuel L ek u o n a lib u ru teg ian , eta G ipuzkoa m ailako beste liburutegi eta eskolatan ere bai. O so aberasgarria izan da, eta OSO ongi pasatu dut G urutzeko nire auzotarrekin eta oiartzuarrekin. E k in tza h o riek g u ztiek eta beste batzuek je n d e a re n aurrean sen titzen den lotsa g u tx itzek o eta o h o ltza gainean naturaltasun handiagoarekin ag ertzek o erraztasu n a em an didate, beste hainbeste baliabide eta esperientziaz gain.

O N M A N U E L L E K U O N A L IB U R U T E G IA (O ia rtz u n g o g a ra i b a te k o o sp itale z a h a rr a ) Psikologia am aitu nuen urte berean, 1995ean, hasi nintzen O iartzungo O n M anuel L ek u o n a lib u ru teg ian ipuinak ko n tatzen . H elburu n ag u sia h au rren g an irakurtzeko zaletasuna bultzatzea zen. H aurrarengan liburuak irakurtzeko gogoa pizteaz gain, aho literatura sustatzea ere badu oinarritzat. Ipuinaren bitartez, haurraren hainbat gaitasunen garapena bizkortu daiteke: entzum ena, sorm ena, irudim ena, oroim ena, arrêta, sentiberatasuna eta abar. H au r taldearen adina nahiko hom ogeneo izatea kom eni da. H ilabete batean, 4 -6 urteko haurrentzat zuzentzen eta prestatzen nituen saioak. H urrengo hilabetean, 6-8 urte b itarteko h au rrentzat prestatzen eta egiten nituen saioak . E ra h o rretara, beren adin eta adim en m ailarekin ongi datozen ipuinak sailkatu eta prestatzen nituen, beren arrêta eta m otibazioa areagotzeko. U rte franko em an ditut hilero O iartzungo haurrei saioak eskaintzen. Saioen edukiari dagokionez, aldatu egiten dira kasu batean eta bestean. H aur txikiek, 4 -6 urtekoek, ipuin m otzagoak nahiago dituzte, zailtasun gehiago baitituzte luzaroan erne egoteko. Eta beren garapen lorpenak kontuan hartu behar dira asper ez daitezen. T eknika ugariak erabiltzea beharrezkoa da: m arrazkiak, objektuak, ipuin antzer kiak, kartoiz egindako lurreko sua, eskuz eginiko m ural handia, eguzki lorea, ardagaia (kardakaia O iartzunen) eta beste hainbat landare eta produktu natural. A din horretan Ínteres gehien pizten duten ipuinak, sorginekin, m am uekin, anim aliekin, am a bitxiekin eta fantasiekin harrem ana dutenak izaten dira. A ldiz, haur helduagoek, 6- 8 urtekoek, gehiago irauten duten kontakizunak nahia go d itu zte, ad im en a garatu ag o a baitute eta erne egoteko baliabide gehiago dituzte. Interes gehien sortzen dieten ipuinak errealitatearekin lotuta daudenak dira: istorioak, m itoak, eskola, fam ilia, lagunekin zerikusia duten ipuinak... S aioak eg itek o , tek n ik a b at baino gehiago erabili ohi ditut: esk u z eginiko ipuin antzerkia kartoizko oholtza eta guzti, kolore eta itxura ezberdinetako kutxak, pertso naiak, objektuak, artaburua, asm akizunak, abestiak, hitz korapiloak, asm aturiko abesti-dantzak, galderak, panpinak, naturaren gaiak... Saioak abesti-dantzarekin hasi eta bukatu ohi ditut. Era horretan, m usikarekin harrem anetan jarri, erritm oa jarraitu, talde partaidetza, dantza eta elkarreragina bultzatu nahi izaten dut. Ipuinen edukia gurasoengandik jasotako istorio, kontakizun eta pasadizoetan oinarritu daiteke. Ipuin tradizionalak ere jorratzen ditut. Antzerkian ikasitako antzezlanak egokitu eta ipuin bihurtu. On Manuel Lekuonak idatzitako D el Oyarzun antiguo liburutik hartutakoak eta antzerkirako egokituak. Edo Garcia Goldaraz idazle nafarrak idatzitakoak.

Ez naiz hasiko antzerki obren idazleez hitz egiten, bestela antzerki faldearen atale an ageri dena errepikatuko nuke. B eraz, interesa duenak G urutzeko A ntzerki taldea ren lana irakur dezake. Ikasle garaian en tzundako ipuinak ere konta ditzak et, eskolan txikitan idatziak. P restaketa areagotzeko, ipuinei buruz argitaratua dagoen bibliografía aztertzen dut, liburuak hautatu eta saioa prestatu. E sate b aterak o , T tartalo argitaletxeak argitaratutako A n im a lien ipuinak (1994); Joxe A rratib el A tau n dar fraide beneditarraren K ontu Z a h a rra k (1995); E txaniz eta L ucasen Igarkizunak (1986); C ristiani Strichen E l libro de los 101 cuentos: los cuen tos m á s b ello s de toda europa (2001ean F ern an d o S an to sek g az te la n ia ra itzu lia ); C rossleyren Cuentos Populares (1991)... S enarraren am ak jak in zuenean ipuinak kontatzen ibiltzen nintzela, B rabanteko Jenobebaren ipuina eta Lazkao Txikiren liburua oparitu zizkidan. Baina zerrenda ez da hor bukatzen: O rtner G erlinde psikologoak 1996an idatzitako lana. C uentos que ayudan a los niños: historias para vencer el m iedo y otros p ro blem as cotidianos, funtzio terapeutikoa dueña, R afael A ndolzek idatzitako C uentos del P irineo {\9 9 5 )... Z errenda luze bat aterako litzateke denak aipatuko banitu. L ib u ru ak e rd a ra z d a u d e n e a n , eu sk a ra ra itzu ltz en d itu t. U n ib e rtsita te k o ikasle garaian, euskara zientifíkoa ikasi nuen. M iren A zkarete E uskaltzaindiko kidearekin (egun, E usko Jaurlaritzako kide ere bada). O ndoren, unibertsitateko hizkuntza eskakizuna atera nuen N afarroako U nibertsitate Publikoan euskaraz irakasteko. B erezik i aip atu nahi nuke nire an aia Jon G elbentzuk eskola garaian idatzi zuen ipuina: Kotxe baten sentim enduak. A rrakasta handia izan du haurrengan ipuin horrek. Egunen batean, anaiaren baim enarekin, argitaratzeko asm oa dut, nik idatzitako beste ipuinen artean. Jorratzen ditudan gaiak era guztietakoak dira: fantasia, anim aliak, natura eta beste h au r e ta p e rtso n e n g an ak o e rre sp e tu a , g arb ita su n e ta ik ask eta o h itu rak b u ltzatzen dituztenak (adibidez, Jon zikinaren anaia), m aitasunezkoak, beldurrari aurre egiten laguntzen dutenak, haurren parte-hartzea areagotzen dutenak, arreta, jakin-m ina, irekitasuna, interesa, sentsibilitatea bideratzen dutenak... K ontakizuna benetan bizitzea beharrezkoa da entzuleak istorioan sartu ahal izate ko eta beren ongizatea eta atsegina lortu ahal izateko. A nekdota bezala aipatu behar dut kaperan egin nuen saio batean gertatu zitzaidana. Hainbeste m ugim endu egin behar izan nuen kontakizuna transm ititzeko, halako batean “krak” bat entzun nuen. H ara non galtzetako krem ailera hautsi! A zer lotsa igaro nuena! O iartzungo O n M anuel L ekuona liburutegitik N afarroako U nibertsitate Publikora jo n u en . H an irak asle p laza a tera e ta P sik o lo g ia e ta P ed ag o g iak o sailek o irakasle

bihurtu nintzen. P sikologiaren garapena eta hezkuntzak irakaskuntzan duen eragina irakasten aritu naiz Irakasle Eskolan (M agisteritzan) ari ziren ikasleei. Ipuin kontularitzari buruzko ikastaroak egin nituen. 1996. urtean, Bartzelonara joan nintzen. besteen artean ipuinekin zerikusia zuten ikastaro batzuk egitera. Bata, Alexander Hernandez ipuin kontalariak antolaturiko ikastaroa zen, E l cuento y los lenguajes expre sivos. Bestea, Victor Fuenm ayorrek, Jaum e R abassa i Cam echok zuzenduriko Expresión prim itiva, eta Gisele Barretek zuzendurikoa, El genero, el numero y la identidad. O so ikastaro interesgarriak eta aberasgarriak izan ziren. Teknika ezberdinak ikasteaz gain, norbere baitarako ezagupen sakonagoa lortzeko m odua em aten zuten. Ikas taro horiek B a rízelonako erakunde batek antolatu zitu en , L ’escola d ’E xpressio i de P sicom otricitat de L 'In stitu t M unicipal d'E d u ca cio izenekoak. E uskal H errian behin eta berriz aritu naiz ipuinak kontatzen hainbat kultur etxetan: E lgoibar, Pasai A ntxo, Pasai San P edro, Trintxerpe... O ro itzen dut noia jo a n nintzen arratsalde b atez E lgoibarko liburutegira ipuinak k o n tatzera. H au r p ila bat jo a n zen saiora, eta k ontakizuna hasitakoan baziren haur batzuk isiltzen ez zirenak. Z enbait haurrek ez zuten euskara ulertzen, eta, azkenean, haien arretari eutsi ahal izateko, saioa euskaraz eta gazteianiaz egin behar izan nuen. O iartzungo U daleko E uskara S ailak antolaturiko prosa eta poesia lehiaketan ere epaim ahaikide bezala parte hartu dut, haurren idazlan eta olerkiak zuzentzen. K ultur etxeetatik kanpo, euskara irakatsi eta bultzatzeko zenbait ekintzatan hartu dut parte Euskal H erriko euskaltegi eta ikastetxeetan. E sate baterako, Irungo Euskaltegian aritu naiz euskaldun berriei antzerkia egiten erakusten. A ntzerkia erabili dut euskaraz irakasteko tresna baliagarri bezala. Errenteriako C ristóbal G am ón ikastetxean ere aritu naiz lan terapeutiko bat eginez, eta euskara bultzatzeko egitarauan parte hartu dut. A ldi horretan, haur hezkuntzako zenbait haurri ipuinak kontatuz bideratu nituen funtzio nagusi horiek. E gun, nire bi alabei kontatzen dizkiet ipuinak; askotan asm atu egiten ditut. Zaharrenak 4 urte ditu eta txikiak 19 hilabete. T xikia m arrazkiekin jostatzen da, eta zaha rrenari ahozko ipuinak kontatzen dizkiot. Ez duela obera jo an nahi? B a txerritxo txintxoaren ipuina kontatzen diot, non bain atu, afaldu, hortzak garbitu eta pijam a jan tzi eta azkar-azkar jo aten den ohera gure txerritxoa. E ra horretan ikasten eta bam eratzen doa zenbait jokabideren garrantzia eta zenbait ohitura. H aurrak gustuko duen hura erabili behar d a ipuinetan. O so tresna baliagarria izan daiteke ipuina eta ipuin kontakizuna: haurrak errealitatea ulertzeko, eguneroko eginkizunak eta ohiturak bam eratzeko eta horiek egiteko, sentim endu negatiboak bideratzeko, lasaitu ahal izateko...

Hori bai, ez dugu ahaztu behar gure haurrak heztea eskakizun handiko lana dela, eta, aldi berean, pazientzia handikoa ere bai, eta ipuinak askotan errepikatu beharko dizkiegu ohiturak eta jokabideak bam eratzea nahi badugu. H ori bai, beti kutsu liluragarri berri batekin, haurra asper ez dadin!

PSIKOLOGIAKOIKASLE GARAIA ETA IRUÑEKO UNIBERTSITATEKO IRAKASLE GARAIA Ipuinaren zaletasuna bultzatu duen beste ardatza Psikologia karrera izan da. Bertan haurraren garapen psikologikoarekin eta hezkuntzarekin zerikusia zuten gaiak ikasi nituen. Ikasketak euskaraz egin ditut. G urutzeko eskolan hasi, 10 urterekin E lizalde ikastetxera jo , handik Koldo M itxelena institutura batxilergoa egitera eta Euskal H erriko U nibertsitatean sartu nintzen Psikologia lizentziatura ikastera. 1995. urtean Psikologiako karrera am aitu ondoren, M adrilera jo nuen haur eta hel duen nahasketa psikologikoen eta horiei aurre egiteko tratam enduari buruzko m asterra gauzatzeko. N ahasketen defm izioan, ebaluazioan, diagnostikoan eta tratam enduan espezializatu nintzen. P s ik o lo g ia ik a s te a k h a u rra re n m u n d u a u le rtz e n la g u n d u d it, h o rre k d au z k an m ugak ezagutzen, zer teknika erabili behar diren haurrak gauzak bam eratu, ikasi eta gauzatu ditzan. Ipuin kontalaritzan kontuan hartu behar dira ipuinen edukiak edo gaiak. H oriek bat etorri behar dute haurraren ulerm enarekin, garapenarekin eta adinarekin. B estela, zai la izango zaigu haurraren atsegina eta lilura lortzea. Ipuinen b id ez, h aurrak ikasketa ugari lor ditzake. H ala ñola, hezkuntza balioak, taldean ñola egon, ekintzetan ñola parte hartu, besteak ñola errespetatu. A rlo em ozionalean haurrak izan ditzakeen beldurrak bideratzen ere lagun dezake ipuinak. G arbitasun eta antolakuntza gaitasunak ikas ditzake, ona eta txarra bereizten. Beste lagun edo haurrekin harrem anetan jartzen , kom unikatzen, entzuten, elkarreragiten, m otibatzen eta abar. O rokorki esan daiteke, ipuinaren bidez, jokabide, trebetasun, sentim endu eta pentsam endu m odu anitzen irakaskuntza eta ikasketa prozesu bat gertatzen dela haurra rengan. H itz b atea n , h au rraren adim en g a rap en a , b alio m oralak e ta h ez k u n tza bultzatu ditzak een tek n ik a eg oki gisa h ar dezakegu ipuina. G izak iaren garap en orokorrean (kognitiboa, fisikoa, em ozionala, soziala, psikom otriza) beharrezkoa dena. Ipuinek funtzio asko dituzte: heziketa balioak transm ititu, arreta jartzen erakutsi, egoten eta entzuten ere bai.

A dibidez, ipuineko pertsonaia nagusiak esaten die: ''Isilik egon, entzun ikusi eta ik a s ir . F antasia m undua bizitzen, am esten, itxaropena izaten eta abarretan laguntzen du. Ip u in ak h au rraren g arapenerako beh arrezk o ak d ira , m aila so ziale an , p ertso n alean , em ozionalean, eta adim en m ailan ere bai. Z en b ait arazoren aurrean terapeutikoak izan daitezke. B arne tristurak ed o sentim endu ezkorrak senda ditzakete. A dibidez, anaiaren, arrebaren edo ahizparen jaiotzaren aurrean senti dezakeen tristura gainditzen lagundu diezaioke haurrari, edo gurasoen banaketa baten aurrean sortzen diren sentim endu ezkorrak gainditzen. A ip atu b eh ar d u t P sikologiako lizen tziatu ra am aitu tak o an , G ipuzkoako G uraso B anatuen E lkartean (AG IPASE) boluntario sartu nintzela. B anaketa gaia aztertu eta zerb itzu p sik o lo g ik oa m artxan ja rri nuen. A skotan aipatu d u t ipuinak zer g arrantzi duen gurasoek beren haurrei ziurtasuna eta afektua igortzeko. G urasoen banaketaren aurrean, haurrarengan ziurtasun faltaren sentim enduak pitz daitezke. H aurraren zaintzarik gabe geratzen den gurasoa beldur izaten d a haurra ikusiko ez duen, eta kezka ugari sortzen zaizkio haurrari. E goera horren aurrean, nahiz zaila iruditu, ahalegin bat egin behar izaten da hauÂ rrari, harĂŠn adina eta ulerm en m aila errespetatuz, inform azioa em ateko. Ipuina teknik a aproposa izan daiteke kezka eta beldur horiek uxatzeko. B esteren artean , eg o k ia litzateke nah iz aitak , nah iz am ak beren aldetik haurrari ip u in ak k o n tatzea, era ho rretan h au rrak ziu rta su n a e ta afek tu a izaten ja rra i dezan. N ah iz e ta eg o era ald a tu , hau d a , fam ilia b an a tu , lasaitasu n a tran sm ititz en ja rra itu b ehar da. E lk arte horren P sikologia Z erb itzu an , interb entzio terapeutikoa 3 fasetan egiten nuen: banaketa a u rretik (bikote harrem anaren terapia: bikote arazoan oinarriturik). Bikoteak zituen arazoak diagnostikatu, ebaluatu eta tratam endu egitarau egokitua diseinatu ondoren, beren arazoak gainditzen laguntzen nien banaketara irits ez zintezen. B ig arren fasea, ban aketan ze h a r (fam ilia bitartek aritza: non b ik o teak erab ak ia hartu duen eta b an aketa legala, fisikoa eta psikologikoa gauzatzen laguntzen zaien. H au d a , b an ak eta ahal den orek atu en a izan dadin h aurren eskubide e ta ongizateari begira eta gurasoen ongizateari begira; horiei laguntzen zaie erabaki egokiak hartzen, psik o lo g o aren lag u ntzarekin, eta fam ilia bitartekaritzan esp ezializatu a den abokatu neutral batekin). A zkenik, b an aketa ondoren eginiko interbentzioa: bizi b errira egokitzen laguntzea, bizitzaren berregituraketa deritzona. Z erbitzu psikologikoa zuzentzeaz gain, talde terapia eta guraso eskola egituratu, antolatu eta zuzendu nuen, eta fam ilia bitartekaritza sortu genuen abokatuekin batera.

H ori gauzatzeko, prestakuntza sakonagoa eta espezifikoa egin behar izan nuen M adrilen, B ilbon eta G asteizen. H ainbat kasutan erabili ditut kontakizunak gurasoei erakusteko noia kontatu haurrei banaketaren arazoa eta zergatia. G uraso eskolako saioetan, askotariko gaiak jorratzen nituen (banaketaren ondorio足 ak haurren eta helduengan, gaitasun sozialak, erlaxazio teknikak, autokontrola, noia kontatu haurrari banaketarena, noia uxatu haurren sentim endu ezkorrak eta ziurtasunik eza...)Ipuinak teknika terapeutiko baliagarri bezala erabili ditut elkartean egin dudan psikologo lan boluntarioan. Z enbait pertsonaiaren ipuinak aipatzen nizkien egoera uler zezaten. A zken fm ean. gurasoei ah o lk u ak em an eta arazoari aurre egiteko teknikak erak u sten zitzaizkien, baina azken pausoa berek em an behar zuten. 1996. urtean, G uraso eskolaren egitaraua egokitu eta O iartzungo H aurtzaro ikastolan e ta em ak u m e tald ea n aurkeztu nuen. Bi pro iek tu horiek e z ziren au rrera atera O iartzunen. L asarten eta D onostiako zenbait elkartetan proiektu horiek arrakasta izan zuten. D o nostiako P sik o lo g ia eta P edagogia fak u itatean , em akum een elk arteetan , elkarte kulturaletan, M iram on jauregian, G asteizko kongresuan, gatazken erresoluzioei buruz M ad rilen an to latu ziren ja rd u n a ld i b atzu etan , N afarro ak o U n ib ertsitate P ublikoan haur eta nerabeei buruz antolatu zuten V III. kongresuan... Iru 単eko U n ib ertsitate P ublikoan ere behin e ta b erriz azpim arratu dut ipuinaren garrantzia Psikologia eta Pedagogia saileko irakaslea izan naizen garaian. Psikologia足 ren garapena, hau d a, gizakiaren garapena azaltzen nien bizitzaren arlo guztiak kontuan harturik (fisikoa, psikikoa, psikom otriza, soziala, eta hezkuntzarekin zerikusia duten adim en m aila eta beste trebetasunen garapena ere bai). H ezkuntzak gizakiaren g ara p e n e a n e ta irak a sk u n tz an du en e ra g in a irak a ste n aritu n aiz Irak asle E skolan (M agisteritzan) ikasten ari ziren ikasleei. Irak asle E skolan d ip lo m atu ra egin duten ikasleei ere saiatu nahiz transm ititzen ipuinak haurraren garapenean eta ikasketetan zer garrantzi duen. Ipuinen funtzioak zein diren azaldu diet, eta beren etorkizuneko irakasle lancan m aiz erabili beharrekoak direla ikusarazi diet, teknika egokia baita ezagutzak transm ititzeko, batez ere, haur hezkuntzan: ipuinak, kantak, kontakizunak, m arrazkiak eta asm akizunak. H a u rrek in g a rra n tz i h a n d ia d u te la a ip atu d u t, b ain a a ito n a -a m o n e k in ere oso garrantzitsuak dira kontakizunak. Esan beharra daukat O iartzungo U dalak antolatutako oposaketa batzuei aurre eginez, etxez etxeko laguntzaile bezala aritu nintzela lane足 an. O iartzungo hainbat etxe eta baserritatik pasatu nintzen. A itona-am ona asko zeuden gure zain kaleko kontakizun eta pasadizoak aipatzeko.

Kasu horietan ere garrantzitsuak dira kontakizunak, pertsona horien bakardadeari aurre egitek o . A din ho rretan , aitona-am onak k ontakizun, istorio eta pasadizo ugari dituzte, eta entzuleak behar dituzte. O roitzen dut Itziar Z ubizarreta ipuin kontalariaren em analdietan azaltzen zen argitalpenean ñola jartzen zuen O urtetik 99 urte bitarte. Ipuinak, kontakizunak eta pasadizoak adin guztietan dira garrantzitsuak eta beharrezkoak. L aburbilduz, ipuinak eta ipuin kontalaritzak haurrarengan eta helduengan dituzten abantailak laburbiltzen saiatuko naiz: • Euskal H erriko eta Europako literaturan sartzeko eta irakurzaletasuna bideratzeko lehen urratsak dira. • A rreta eta entzum en ohiturak sustatzen ditu. • H ainbat gaitasun indartzen ditu: adim ena, irudim ena, sorm ena, oroim ena, irudi katze sinbolikoa, hitz egiteko erraztasuna edo hitz-jarioa, ahoskatzeko gaitasuna. • Talde lanak eskatzen dituen gaitasunak bideratzen lagun du, saioetan parte h ar tzen, beste haurrekin harrem anetan jartzen , besteei entzuten eta haiek errespetatzen, toierantzian jokatzen... Elem entu ezberdinen arteko asoziazioak eta harrem a n a k la n tz e k o g a ita s u n a b iz k o r tz e n d u . H a u rra r e n p s ik o m o tr iz ita te a , m ugim endua eta erritm oa sustatzen ditu. • M u ndua em o zio n a la baretzen du. B eld u rrari, tristurari eta b akardadeari aurre egiteko baliagarria izan daiteke. • Zenbait arazori aurre egiteko teknika lagungarria izan daiteke. A dibidez, bizitzaren lehenengo urteetan lo egiteko zaütasunak agertzen dira, eta horiei aurre eg i teko balio lezake. H ezkuntza konpetentziak indartzen laguntzen du ipuinak eta ipuin kontakizunak: pentsatzen, kom unikatzen, parte hartzen eta elkarrekin bizitzen ikas daiteke; hainbat jarrera lantzen laguntzen du: irekitasuna, entzute aktiboa, bizikidetza, zintzotasuna, erresp etu a , zu zen tasu n a, m algutasun in telek tu ala...; eu sk ara e ta euskal k u ltu ra eta kanpokoa bam eratzeko eta estim atzeko jarrera sustatzen du, naturarekiko eta ingurum enarekiko erresp etua, garbiketa ohiturak eta norbere gorputza zaintzeko ohiturak. au to -k o n tro la , eran tzu k izu n a , altru ism o a, k o o p erazio a, se n tsib ilitatea , to lera n tz ia , ziurtasuna, atsegina.... E gungo gizartean duintasunez bizitzeko beharrezkoak dira jarrera horiek. B ukatzeko, proiektu bezala daukat, nire alabak gehiago koxkortzen direnean, aipa tu ipuinak, kontakizunak, hitz korapiloak, kantak... liburu batean argitaratzea, lagungarriak izan baitaitezke banaketa kasuetan, eta beste zenbait kasutan ere bai.

Egun nire alabei kontatzen dizkiet ipuinak, eta beren garapenaren eta hezkuntzaren zati garrantzitsu dira. L ilura e ta atsegina bilatzen saiatzen naiz, beren heziketa ahal den egokiena eta osasuntsuena izan dadin. D akigunez, heziketa lan luze horretan entitate eta figura edo eredu askok parte har tzen dug u . H ala ñ o la, gu raso ek , ikastetxeak, irak asleek , pedagogoek, psikologoek, ipuin kontalariek, eskolaz kanpoko ekim en kulturaletako jarduerek (dantza, trikitia, solfeoa, hizkuntzak ikastea...) eta abar. B uru-belarri m urgildu behar dugu denok gure haurrentzat hezkuntza konpetentzia, jarrera eta ikasketa egokiak eta garapen psikologiko osasuntsu bat sustatu nahi badugu. H elburu hori lortzeko, beharrezkoa da ja rre ra edo gaitasun nagusi batzuk edukitzea: elk arrerag in a, erresp etu a, entzuten ja k ite a , inform azioa, haurraren garapenari buruzko ezagupena eta, batez ere, pazientzia, irakatsi ahal izateko. Eta hitzinda-hiízinda, kontakizun hau amaitu egin da! Bolintxo: badakizue, txanlodi bezala íxintxo portata eta zoriontsu izan! Orain ipuin abestia abestuko dugu! Eta bilin-bolonka (txaloak) eta ipuinka-ipuinka (txaloak) G u re gau rk o saio a am aitu d a (tx alo ak ) e ta b ilin -b o lo n k a (tx alo ak ) e ta ipuinkaipuinka (txaloak), m uxu handi batez agurtzen naiz! M u xinda-m uxinda, pasadizo hau ere am aitu egin da; ongi izan!

(Abesti hitz-jokoaren egilea: Emeren Gelbentzu ¡yíendizabal)

A MANUEL LEKUONA UDAL BIBLIOTEKAN IPU IN KONTAKETA EMEREN CELBENZU-ren esKutlk

7 3 .- Pello Añorgarekin elkarrizketa P ello A Ñ O R G A Txaparreko G ariño etxean jaio z e n , 1956. u rte a n ; b erak d io en b e z a la , "G a riñ o , burua hankak baino ariño ” . U rte asko da elkar ezagutzen dugula. N ik ezagu tu nu en sa so ia n , O iartz u n g o H a u rtzaro ik asto lan ira k a sle ze n . N ire iritz ia b e re z ia zen: g az te h u ra begirada galduarekin ibiltzen zen, hausnarketan, eta lotsati sentsazio em aten zidan. G aur berdin pentsatzen dut, baina orain ikusten dut barniz oso osatutako gazte sasoiko hau E uskal H errian ditugun ipuin kontalarietan sonatuenetakoa dugula. E lk a rriz k e ta h o n e ta n , ask o h itz eg in d u g u eta oso zabal herri honekiko bere konprom isoa nondik ñora doan, horregatik bere hizketak em an d it bidea klim ax batzuei lotzeko. B ere pentsam oldea hiru zutabetan banatzen dut: G A Z T E S A S C I A , IK A S T O L A A L D I A eta K O N T A L A R IT Z A A R C A

G A Z T E S A S O IA IKA SK ETAK L ehen m ailako ikasketak herrian egin zituen, eta bigarren m ailakoak E rrenterian, S agrado C orazon ikastetxean. D onostian, b erriz, Irakasle ikasketak am aitu zuen 20 urterekin. P ellok barre egiten du Sagrado C orazonen ibili zela gogoratuta. B aina berak esaten du ipuinak kontatzeko oso bihotz handia behar déla eduki, begiak eta hankak hainbestekoa. BIDAIATZEA A ita ehiztari porrokatua izanik, urterò joaten zen B urgos aidera hilabete pasatzera. H orrek beste kultura batekin eta beste paisaia batekin harrem anetan jarri zuen Pello. H ona bere hitzak: H a n ez zegoen lur beltzik, baina b a i g o rririk, odolaren kolorea beza la ko a . L ur hark beste usain bat zeukan, eta bazirudien beste m undu batera jo a ten ginela hilabetea pasatzera.

ERLIJIO A H ain b at oiartzuarreic b ezala, etxean eta inguruan giro erlijio so sakona bizi izan zuen P ello k ; horren ad ib id e d ira , esa te ra k o , izeb aren su k ald ek o arro sario saioak. H ona zer dioen: Oso misîerioîsua zen denak elkartzen ginenean arrosarioa errezatzera izebaren etxean. Heian zeuden behiak marruka hasiko ziren, muuu!, muuul; astoa, berriz, graska-graska!, erremolaîxa jan eta jan; gu, berriz, artaburuak aletu eta aletu. Bazirudien denbora berean elkartzen ginela munduko izaki guztiak: animaliak, landareak, pertsonak... fam ilia berekoak izango bagina bezala, denak elkarrekin, hantxe, errezatzera, hitz egitera, garai bateko abereak, landareak eta munduko izaki guztiak elkarrekin hitz egitera elkartzen ziren bezala, orduan, garai zahar hartan bezalaxe. Bai, eta esan behar dut hori guztia bizi izan nuela ez ipuin batean, baizik gure izeba ren etxebizitzan. A ze zoria! Gaztetxo zelarik akolito ibili zen. Igandero, elizara joaten zen, eta han pulpitutik mintzatzen zen, m ezan apaizari lagundu, epistola irakurri, eliztarrei oharrak em an eta abar: Gezurra badirudi ere, hitzaren liturgiak berebiziko garrantzia izan zuen nire bizitzan. Horregatik, beharbada, gaur egun ulertzen dut, ulertu ere, ipuinak kontatzerakoan beste liturgia bat eraikitzen dela.

HAURRAK: H onela dio haurren m unduaz: Etxean esaten zidaten perito merkantil ikasi behar nuela, baina nik agudo erantzun nien ezetz. 16 urterekin garbi ikusi nuen haurrentzat lan egin behar nuela. Bokazioa? Ez, ni egoskorra izaki. ¡7 urterekin Oiartzungo Lartaun mendiko taldean sartu eta mendiko ibilaldiak antolatzen hasi ginen haurrentzat: egonaldiak, hitzaldiak, 'e.'spedizio basatiak'. Bai, 'espedizio basatiak'! Zeren, ni ahuntza bezala ibiltzen bainintzen mendian barrena lar tartetik, bide berriak aurkitu nahian. Haiek espedizioak! Haurrak, nolabait, eraman nahi izaten nituen ez bide ezagunetik baizik ezezagunetik. Askotan galtzen ginen, baina hari esker, bidaia guztiak izaten ziren emozio handikoak. Eta niri emozioa gustatzen, eta, batez ere, misterioa sentitzea, haurrei bezala.

NATU RA: Pelloren sasoiko oiartzuar bati zaila egiten zaio naturaren presentziaz ez jabetzea. B erak honela dio: Txikitan ehiztari izateak asko lagundu zidan naturaren benetako dimentsioa esperimentatzeko. Nik, egia esan, hemezortzi urte bitartean, ez bainuen hesterik izan buruan: natura. Esan nahi dut txoriak, basoak, soroak, sagardiak, belardiak... Natura, oro har, jolasleku zen, babesleku, eta, batez ere, oso leku afektiboa. Horregatik ez da batere harritzekoa maitemintzea botanikaz, biologiaz edota paleontologiaz. Gogoratzen naiz noia jo a ten nintzen aste bukaeretan Luis V ierarekin, m ailua eskuan. fo sila k

aurkitzera; mikroskopioa ere erosi eta noia egoten nintzen 'zomorroak' ikertzen; herri ko drogeriara ere joan, eta noia erosten nituen produktu kimikoak esperimentuak egin ahal izateko. Nolabait, natura zen eta da oraindik misterioa esperimentatzeko ipuinliburu bizia.

A R LO S O Z IA L A : 1975. urte inguruan O iartzunen giro soziala pilpilean zegoen, bereziki kulturala: b atetik , Intxixu antzerki m ugim endua zegoen, bestetik Jon O ñatibia eta haren ingu ru an so rtz e n zen g iro m u sik a la , e ta L arta u n K u ltu r T ald ea e re b ai. T alde h o rren barruan hainbat eta hainbat ekintzatan partaide izan zen Pello. Lartaungo taldean mugitzeak kezka soziala piztu zidan, konpromisoa eta erantzu kizuna. Azken batean, herriaren aide lan egitekoa.

E T N O L O G IA . B erak hau dio: Iñaki Arbelaitz ibiltzen zen baserriz baserri datu etnografikoak biltzen eta nik ere harekin hasi behar. Aita Zabalarekin ere ibili nintzen bertso liburuak saltzen plazarik plaza. Esan daiteke orduan hasi nintzela euskararekin maitemintzen, ahozko estilistikaz arduratzen, aspaldiko errituez, mitoez eta mundu zaharrez. Harrigarria egin zitzaidan mundu zahar retan aurkitzea hain mundu berria.

EUSKARA: B este askori b ezala, ahozko eu skara bak arrik ez zitzaio n n ah ik o , eta sakontzen hasi zen: Juan Mari Artola apaizari esker hasi nintzen alfabetatzen euskaraz, Oiartzungo beste gazte asko bezala. Berari esker, ‘euskararekiko kontzientzia’ hartu eta erabaki nuen euskara lantzea. Imanol Mugikak ere, Bogotatik etorri berrian, euskararen semantikan murgilarazi ninduen. Eta hala, poliki-poliki, euskaraz hasi nintzen idaz ten lehen poemak, ipuinak, kronikak, eta abar.

IK A S T O L A A L D IA Irakasle ikasketak 20 urterekin am aitu eta laneko lehen urratsak O iartzungo Haurtzaro ikastolan egin zituen. Pello laster ohartu zen haurren errezeptibitateaz eta adierazpenekiko erakusten zuten grinaz. H orrek laster bultzatu zuen hainbat pauso em atera. B erak a ito rtz e n du “ z u rru n e g i” a u rk itz en z e la , e ta n ah i e ta nahi e z h au rrek in hobeto kom unikatzeko hainbat alderdi landu behar zituela. H asteko, gorputza. Gorputzarekin sen tsib ilizatzea, alegia. U rte batzuk zah arrag o a n aizen ez, P ellori ulertzen diot g o rp u tza o so egitura hertsi batean garatu izana. B ehinik b eh in , gure bizitzako

m ende laurdena eskem a horietan ibiltzeak eram an baikaitu oso m otzak izatera gizarte harrem anetako hainbat alderditan. Gorputz espresioaren inguruan Trintxerpen egin nituen lehen urratsak. Han bazegoen sortu berria zen espresio gunea, eta han sartu nintzen buru-belarri. Niretzat izugarrizko deskubrimendua izan zen gorputzaren atai guztien kontzientzia hartzea. Hain akonplejatuta nengoen! Niretzat izugarrizko errebelazioa izan zen. Nire ‘mutiko zintzo formalaren’ larrua, behinik behin, hantxe erantzi nuen. Zenbat mozorro ez ote nuen garrasika jaurti leku hartan! E tajakina, hain arin sentitu nintzen, eta hainfresko, sekulako ‘adikzioa’ sortu zitzaidan. Banekien zer landu: espresio mundua. Eta halaxe, urte haietan, apuntatu nintzen estatu mailan antolatzen ziren hainbat ikastarotara: Bartzelonan, Madrilen, Guadalajaran... zela jolas dramatikoa, zela plastika, musika, eskulturgintza, mimoa, dantza... Nik, gainera, ikastaro haietan esperimentatzen nuen guztia praktikara eramaten nuen gero Oiartzungo ikastolan... Haiek urteak! Eromen kreatibo ikaragarrizkoak! Gainera, dena egiteko zegoen. Eta gu izan gara, belaunaldi batekoak, iraultza egin behar genuenak, batzuek politikan bezala, guk haurraren heziketan. Guk iraultza egin behar genuen, eta Euskal Herria 'salbatu ’ pedagogia askatzailea bitarteko. Urte haietan zenbat ‘happening' eta ‘performance' egin ote nuen! Oiartzungo Xanixtebanetan ere, asto bat hartu eta haiexek festak! Oiartzungo ikastolan ere zen bat antzerki egin ote genuen, nahiz bakarka, nahiz irakasle kideen konpainian? Eta zenbat txotxongilo emanaldi? Larunbatetan ere, gogoratzen naiz, sortu nuela antzer ki tailerra... eta ikusi egin behar hango saioak! Gogoratzen naiz inauterietan ere noia sortu genuen lehengo desfilea Oiartzunen barrena, Elizalde eskolak eta Haurtzaro ikastolak elkar hartuta... Nola esan, orduan izugarrizko premia neukan espresatzeko. Nolabait, nire mozorroa astindu behar nuen jendearen aurrean, larrua garbitu, katarsia egin, terapia... Momentu hartan horixe behar nuen, baldin eta biziko banintzen. Gauzak hala, esan behar dut Oiartzungo ikastola bihurtu zitzaidala laborategi, eta ospitale, haurrak izan zirelako nire benetako sendagileak, irakasleak, lagunak... Haiei esker sendatu nintzen, haiei esker osatu, eta haiei esker ikasi nuen dena, gero praktikara eramango nuena ipuinak kontatzen hasi nintzenean.

Eta noia hasi zinen kontaketan? Bada, egun batean, zoramen eta mugimendu hartan murgilduta nengoela, gogo ratzen naiz asmatu nuela ipuin bat, eta haurrak gelditu zirela harrituta (harri bihurtuta) magiaren magiaz. Gustua hartu eta jarraitu nuen kontatzen eta kontatzen, eta egun batetik bestera konturatu nintzen ipuinen bitartez haurrak eramaten nituela oso urrutira, Hamelingo xirularia izango banintz bezala. Bai, egia da! Haurrak gelditzen ziren liluraturik, aho zabalik... eta egiten zituzten izugarrizko bidaiak, eserita jarrita, lekutik batere altxatu gabe. Eta, hala, ni ere, poliki-poliki, bidaia haietan barrena barneratzen hasi nintzen. Oteiza ere furian zegoen, eta egun batean bere etxerajoan eta garbi ikusi nuen zer landu: ‘mundu m itologikoa’, ‘elkar entzuteko espazioa', 'haurraren dimentsio arketipikoa’. Eta, ba, maleta beltz zahar bat hartu eta ipuinak

kontatzen hasi nintzen gelaz gela. Gogoratzen naiz ostiralero-ostiralero noia joaten nintzen Ugaldetxora (orduan bi gela zeuden han), eta haurrak, urrutitik bistatu aha la, noia hasten ziren deiadarka: “Pello, Pello, P ello". Huraxe errezibimendua! Ministro bati ere ez lioteke egingo halakorik! Ni gustura, eta eurak ere gustura. Eta, hala, ezarian-ezarian, konturatu gabe, ipuinaren unibertsoan murgildu nintzen. Kanfiantza sumatzen nuen neure buruarengan. Ñola esan, izugarrizko bakea eta, batez ere, kemena, bat-batean, nire demonio guztiekin adiskidetu egin izan banintz bezala.

K O N T A L A R IT Z A A R O A 1980ko ham arkadan giro kulturala indartzen zihoan, frankism oa ahultzen ari zela giroan usaintzen zen, eta han-hem enka euskarazko adierazpen berriak sortzen ziren, zaharrak berpiztu eta m om entuan zeudenak abiadura bizia hartzen jo a n ziren. O iar tzungo Intxixu antzerki taldean dugu adibidea. P ello baratze horretako lore iraunkor b at denez, berari jarraitzea da egokiena. Pozik sentitzen naiz, inoiz baino biziago, inoiz baino osoago, eta ipuinak konta tzen hasten naiz, gelaz gela, batik bat 1983an, ibilbide fantastikoak sortuz- Entzuten hasten naiz, eta ikusten, eta ipuinak lagun, sintesi berri batera iristen naiz: nire mun du guztiak batera daitezke ipuinen unibertsoan. A ze aurkikuntza! Ipuin kontaketari heltzen diodan bakoitzean, mugimendu berean sumatzen ditut harilduak burua, bihotza eta hanka. Eta Hamelingo xirulari modura, haur guztiekin batera, izugarrizko bidaiak egiten hasten naiz. Egia esan, zoratuta nago, erabat joana, eta I986an ikastola utzi eta ipuinak kontatzearen abenturan hasiko naiz Euskal Herrian zehar, ipui nen maleta zahar bezain berria lagun. 'Hadek' laguntzen didate. Nik ez dut ezer egi ten; beraiek dira ene gidariak. Idazten dut: “Geure barnetik kanpora ateratzeko dira ateak, kanpora bidaiatzeko bideak; geure kanpotik barnera sartzeko ateak, barnera bidaiatzeko bideak”. Gaur egun, Atxagak 'Etiopia' liburuan idatzi zuena egia dela ziurta dezaket; alegia: “Poesiaren gailurra ezagutzen duzunean munduaren azken muga ezagutzera abiatuko zara maleta zahar batekin”. Nik, behinik behin, 'Etiopia’ liburuan irakurritakoa hitzez hitz bizi ahal izan nuen, eta benetako maleta zahar bate kin abiatu nintzen Euskal Herrian zehar ipuinak kontatzera. Burua eta bihotza borborka dauzkat. Buruan dauzkat ideia asko. Forma ematen hasi nahi nuke. Ez dakit ñola. Hanka falta zait mugitzea. Talde dinamika beharrezkoa ikusten dut. Eta halaxe, egun batean Eskoriatzako Irakasle Eskolakoekin topo egin nuen Italian (Torinon), hara egindako pedagogia-bidaia batean. Eta eurekin hasi nintzen konpartitzen nire gogoa: 'mundu imajinarioak , ipuin kontaketak, haur literatura, irakurketa-laborategiak... Ez dakit zergatik, baina euren kooperatiba sisteman gustura sentitzen naiz, euren lan egiteko estiloarekin. Eta, hala, bi hilabeteren buruan erabakia hartzen dut: ikastola utziko dut. 1986. urtea da. Plazarik plaza ibiltzeko gogoa daukat. Izugarrizko konfiantza daukat haurrengan. Badakit dena ondojoango dela. Jada, ikastolako laborategia nahi dut esperimentatu plaza librean.

E ta Eskoriatzan zer egin zenuen? Ni, aide batetik, nire gisara hasi nintzen ipuinak kontatzen; eta, beste aldetik, elkarlanean, era kooperatiboan, hainbatproiektu gauzatu ahal izan genuen, Nerea Alzolarekin, batik bat. Garai hartan ezin dugu ahaztu dena egiteko zegoela. Ez zegoen gizartean liburuekiko politikarik, ez aisialdiko politikarik... Haur hibliotekak ez ziren existitzen... Eta fronte asko ireki behar izan genituen. Eta hala, konturatzerako, Eusko Jaurlaritzari eta Gipuzkoako Diputazioari esker, sartu ginen liburu animazioaren politikan: haur bibliotekak sortu, ipuin ordua animatu, irakur gidak plazaratu, kolektiboak indartu, ira kur taldeak, mintegiak, hitzaldiak, aldizkariak, lantegiak, eta abar. Sortu genuen lehen Haur Liburu Aretoa Arrasaten, Durangon, Amurrion; Euskadiko lehen Haur Liburu Aretoa Getxon... Guk. nolabait, hutsetik abiatuta, sortu genuen ipuinekiko eta haur liburuekiko luberria, edota, beste hitzetan esateko, geruza berria.

Eta zuk zer epin zenuen. Pello, zure aldetik? Ñ ola jorratu zenuen iouin kontalaritzaren bidea? Lehen esan dudan bezala, Eskoriatzaz gain, neure aldetik ibili nintzen kontaldiak egiten. Esaterako, 1987188 urtean, Gipuzkoako biblioteka batzuekin elkartu eta sortu genuen lehen Ipuin Ordua biblioteketan: Zarautzen, Azpeitian, Donostian, Getarian, Villabonan, Hernanin... Lehen urte haietan nire lehen inspirazio iturri da Bartzelona: Pep Duran, Merce Escardo...; eta gero Genevieve Patte, Parisko 'Le Joie par les libres ' haur bibliotekako sortzailea, eta Frantzia osoko haur biblioteken aitzindaria. Ondoren, 1988an, ezagutzen dut Parisen Cahterine Zanate ipuin kontalari handia. betirako markatuko ninduena; eta Bruno de la Salle, beste kontalari aitzindaria. Î989an, berriz, parte hartzen dut ‘Hitza Pitz’ Nazioarteko ipuin jaialdian, Hazparnen, Koldo Amestoik gonbidatuta. eta ezagutzen hasi nintzen munduko beste kontalari handiak: Henri Gougaud, Sam Cannarozzi. Abbi Patrix, Mimi Barthélémy... Haiekin batera kontatzea izugarrizko esperientzia izan zen. Hasiera hartan, bada, esan behar dut Frantzian aurkitu nituela erreferentziak. Ikastaro batzuk ere han egin nituen, Chartren, zehazkiago esateko, Annie Kiss-en gidaritzapean; haurren munduan oso ezaguna da. Estatu mailan. berriz, Kataiunian aurkitu nuen pausalekua. Pentsatu behar da orduan ez zegoela batere mugimendurik estatu mailan. Estrella Ortiz ezaguna ere orduantxe hasi zen kontatzen, Ana Garcia Castella nos bezala. Gero ezagutu nuen Tim Bowley, Nafarroan, Etxalarren, eta xamanismoaren kulturaz interesatzen hasi nintzen, eta, oro har, kultura indigenen tradizioaz. Hemen, aldiz, gure inguruan, aipatuko nuke Jokin Mitxelena ilustratzailearekin egin genuen ‘Marripuinak’ sorkuntza, zeina berebiziko apustua izan baitzen. Kontaketa irudiekin lotzea, era sinkronizatuan. aipagarria izan zen. Estetika aldetik izugarrizko lorpena ekarri zuen garai hartan. Nobedade handia izan zen. Aipatu nahi dut baita ere !992an Oiartzungo Kortxea musika taldearekin sortu genuen Intzentsu gorria talde oiartzuarra: Mirari Telletxea. Mari José Telletxea. Pello

Gorrotxategi, Andoni Zugasti eta José Leon Kazahon. Talde hartan egindako lanak ere aipagarriak izan ziren. Talde hartan ez genuen haurrentzat lan egin, baizik helduentzat. Denera bi lan: 'Lurraren memoriaren baltsa’ eta 'Xagu hegalaria’. Orduan ez zuen inork musika hitzarekin lotzen guk lotu genuen bezala. Horiek ere gerora etorri dira. Ikastaroak ere ematen hasi nintzen leku askotan... Baita kolaborazioak eskaintzen ere, hala noia, ospitaleetan, biblioteketan, museoetan, transmisio kanpainetan, euskaltegietan, berritzeguneetan, unibertsitateetan... Gaur arte! Gaur egun Koldo Amestoi, Antton Irusta, Virginia Imaz, José Mari Karrere... eta horiez gain, beste kontalari andana bat ere sortu da, eta esan daiteke ipuin kontalaritzak aurkitu duela bere espazioa gizartean. Eta ez da gutxi! Nork esan zezakeen hori orain delà hogeita bost urte? N ola deitzen da ‘C uentacuentos’ erd ara z... e u s k a ra z ...? Latinoamerikan betidanik erabili izan dute ‘C uentero’ hitza herriko istorioak kontatzen dituena izendatzeko. Baina, ‘Cuentero’-ak desagertzen ari dira. Jada, ipui nak kontatzen dituztenak ez daude heziak ahozko kulturan, idatzizko kulturan baizik. Horregatik, sortzen ari diren ipuin kontalari berriei deitzen zaie ‘Cuentacuentos’, ‘Narradores orales ’ edo 'Narrador oral escénico '. Euskaraz erabili izan dugun hitza ‘ipuin kontalaria'. Dena den, gauzak ez daude oso garbi. Ipuinak idazten dituena ere ez al da ipuin kontalaria? Ez al da hobeto erabiltzea ipuinakahoz kontatzen duenarentzat ‘ahozko ipuin kontalaria’? Edota, ‘ahozko narratzailea’? Ikusi egin beharko da estreinatzen ari garen kultura digital eta telematiko honetan zer bilakatzen den 'ahozko ipuin kontalaria '. Denetik izango baita. Batzuek, esaterako, asko zainduko dute eszena, baina nire kezka ez doa eszenaren estetikarekin lotua, nire planteamendu estetikoa gero eta sinpleagoa delako. Ospitaleetan kontatu ahala ohartu nintzen honetaz: ipuinak kontatzeko momentuan ez nuela espazioaren mende egon behar, baizik kontuan eduki behar nuen gauza bakarra zela aurrean nuen pertsona, eta pertsona horren aurrean gauza bat besterik ez nuela egin behar: ni izan, besterik gabe, eta onena eskaini, gardentasunez. Hórrela hitz eginda, badirudi ipuin kontalariaren rola oso arrunta dela: baina ez. Gaurko kultura efektistaren aurrean, hainbat balio lantzea eskatzen du, esaterako, afektua, ternura età abar. Eta ez da erraza. Adorea eskatzen du, eta, batez ere, umila izatea, norbere burua ezagutzea, konfiantzja ez galtzea... Nik uste dut, ipuin kontalaria izateko, funtsean, ez dela behar besterik, ipuina kontatzeko gogoa izatea baino, orain eta hemen, besterik ez! Hori da misterio guztia. Uste dut oinarrian ez duela beste ezer gehiago behar kontolariak. Beste guztiak hornidurak dira, erabil daitezkeenak, noski, baina ipuinaren izpiritua sekula ito gabe. Hori da bere artea. Oso arte pobrea, egia esan. Baina hain sinplea, ezen oso zail gertatzen baitzaigu gaur egun. Hain konplikatuak gara! L ekuak. heraz. ez al du p rr a n tz irik ? Noski baduela! Baina bere estetikak ez du oinarritu behar bistan, baizik, batez ere, belarrian. Nik nonhaitera joan eta ipuinak kontatu aurretik egiten dudan lehendabiziko gauza da lekuari erreparatzea: la ondo entzungo ote den ipuina, ia isiltasu-

na ona duen, ondo oxigenatua dagoen... Lekua ipuinaren am as lekua ere bai baita, eta, beraz, zaindu beharrekoa. Baina esan nahi dudana da, lekua polita izanagatik, gerta litekeela oso leku zaratatsua, oso leku dispertsoa, eta, tamalez, gerta litekeela ez izatea batere aproposa ipuin kontaldia egin ahal izateko. Izan ere, gaur egun ba al dakizu zer-nolako dispertsioa dagoen bazterretan? Arraioa! Garbi dago kultura dezentratuan bizi garela. Denak mamu batzuk gara, eta hainbat lekutatik pasatu egiten gara, uuu! eta uuu!, batere hankarik gabe,fantasmak bagina bezala, batere entzun gabe. Kontua zera bai ta, dezentratua dagoenak ezin duela entzun. Nik, horregatik, askotan, nire indar gehiena erabiltzen dut haurrak biltzen eta zentratzen, elkar entzuteko espazioa sor dadin. Batzuetan, zoritxarrez, ezinezkoa da. Ez gaude sentsibilizatuak, eta, zoritxarrez, etengabe, aritzen gara espazioaren aurka, espazioa bortxatzen, batere kontura tu gabe. Eta ez bakarrik haurrak, baita helduak ere. Zarata atera eta batere entzun gabe aire! Eta galdera da, heldu batek ez badu entzuten, ñola entzungo du haurrak? Ez badakigu isilik egoten, ñola entzungo dugu elkar? Eta ez ahaztu isiltasuna garrantzitsua dela kontaketan. Zenbat eta handiagoa izan isiltasuna, orduan eta argiago entzungo baita hitza, eta halaber, hitzaren oihartzuna. Aldiz, zarata gehiegi baldin bada, ezer ez, putza, zulo beltz, besterik ez! Beño, kontalari 'heavy '-a ez baldin baza ra, behinik behin, edo punka. E torkizuna ñola ikusten duzu? Joxe A rratibelek aipatzen du ( ‘Kontu Z aharrak’ deritzan liburuan) mundua gehiago aldatu dela azken 20-30 urtean, azken 2.000 urtean baino. Alderdi horretatik begiratuta, batek esan lezake, hainbat ordenagailurekin, eskuko telefonorekin eta abarrekin, etorkizun eskasa duela ipuinak. Baina keba! Ipuinak garai batean konta tzen baldin baziren, funtsean, bizitzari zentzua aurkitzeko izaten zen, besteak beste. Ezin dugu ahaztu mitoak eta elezaharrak sortu zirela bizitzari zentzu bat aurkitzeko, forma emateko ezagutzen ez genuenari, interpretazio bat eskaintzeko, eta abar. Eta gaur egun ere berdin gertatzen da. Adibide bat jarriko dizut. Gaizki gaudenean, eta konpartitu nahi dugunean arazo bat, ez al diogu deitzen lagun bati, eta kafearen aitzakian ez al dizkiogu kontatzen gure kontuak elkarri? Izan ere, denok beharra izaten dugu, egunoroko bizitzan, kontatzeko zerbait. Gure barruko pultsioak askatzeko modua baita kontatzea. Aide horretatik begiratuz gero, esan dezakegu denak garela kontalari, eta berdin izango dela etorkizunean ere, komunikatzeko behar gorria dugulako gizakiok. Egia da komunika gaitezkeela ordenagailuen bitartez, baina komunikazio birtualaz aparte, komunikazio presentziala behar dugu gizakiok, elka rrekin amasa sentitu, elkarren begirada konpartitu, elkarren hitz afektiboa entzun... Gaur egun, gainera, badago mundu mailan izugarrizko mugimendua hitzaren inguruan. Berriro kontatu egiten da eta irakurraldiak antolatu, poetak ateratzen dira kalera poemak errezitatzera, bakarrizketak ugaltzen dira, txiste kontalariek txisteak kontatzen dituzte... Esan daiteke hitzaren errekuperazioa dagoela planeta osoan. Konturatzen gara behar dugula errekuperatu hitz sinplea, bitartekaririk gabea. Konturatzen gara hitza ere garrantzitsua dela, oxigenoa hainbeste. Tresna sofistikatuak behar ditugula bizitzeko, konputagailua, autoa eta laserra, baina baita behar ditugu-

la ere bizitzeko oso gauza sinpleak, ezinbestekoak direnak gure eguneroko bizitzan: airea, lurra, ura... eta konturatzen gara, bat-batean, behar dugula baita isiltasuna ere, eta behar dugula hitza, eta zer esanik ez ipuina, ametsa, eta abar. Aide horretatik begira jarrita, garbi dago datorren zibilizazioak hitzaren beharra ere izango duela. Informatuak agian egon gaitezke multimedien bitartez, baina hitza beharko dugu komunikatzeko gizakiok, pedagogoek, psikologoek, terapeutek eta aba足 rrek erakusten diguten bezala. Eta komunikazio horretan, artea ere beharko da, poe足 sia, literatura, zinea, ipuina eta abar, baldin eta bisio berria izan nahi badugu, eta bizitzari zentzua aurkitu. Mitoen funtzioa ere, azken jinean, horixe baita. Beraz, esan liteke denok behar ditugula mitoak eta ipuinak bizitzeko. Eta ez baditugu, lasai, berehalaxe asmatuko baititugu. Agian, ez supazterrean, baina bai autoan, edota paseoan ari garen bitartean. Edota, agian, kontalari profesional bat ekarriko dugu konta dezan herriko areto polibalente batean, jende mordoskaren aurrean, erabilita kamera digitalak eta pantaila erraldoiak; edota, agian, ekarriko dugu ipuin kontalaria konta dezan intimitate osoan, esaterako, ohetik jaiki ezin duen bati, edota hilzorian dagoenari, hitzaren presentita eskatzen duelako azken konpainia espiritual bezala, azken testamentu gisa.

Testam entua? Bai, arimaren testamentua. Zuk ba al dakizu zenbat testamentu espiritual dagoen ipuinetan? Ez da batere harritzekoa, esaterako, Afrikako zenbat kontalarirengan, senide bati uztea ipuina, azken testamentu eta ondasun gisa, ipuin bakar horretan bildua balego bezala haren bizi-esperientzia osoa.

G aia aldatiiz. Pello, zein ahoiku em ango zenioke ipuinak kontatzen hasi nahi duen bati? Nik kontalari izan nahi duenari esango nioke ipuinak zaintzeko. Noia? Bada, kontatuz. Kontatu dezala behin, eta kontatu dezala bitan, eta hirutan, haria galdu gabe (behin Joxe Arratibelekin bazkaltzen ari nintzela esaten zidan bezala). Ipuinaren haria ez galtzea inportantea delako. Gero esango nioke, ondo dagoela espresioa lantzea, baina nik uste dut arte honetan espresioa bezain garrantzitsua dela norberak bere burua ezagutzea. Norberaren demonioak ezagutzea, norberaren aingeruak... Barre egitea norberaren mamuekin. Gero prest egon behar duela jendearekin dena konpartitzeko (ona eta txarra). Eta umila izan. Konfiantza landu. Arnasa hartu. Umorea zaindu. Haur txikiak bezala liluratzeko gaitasuna ez galdu. Hizkuntza dastatu. Ondo entzun. Bizitzarekin konektatua egon, hots, munduko kreatura guztiekin harremanduta: anaia zuhaitzekin, anaia txoriekin, ama lurrarekin, arreba heriotzarekin...

Eta noia ikusiko zenuke O iartzunen kontalaritzari buruzko eskola? Orain arte makina bat ikastaro eman izan dut, eta zer esanik ez Mondragon Unibertsitatean. Ordea, eskola sortzea, ba ez dakit. Jose Mari Karrere ipuin kontalaria ere saiatu da Errenterian zerbait sortzen, baina ez dakit. Nik lehenago sortuko nuke Oiartzunen ESPRESIOGUNE bat, gune artistiko hat, kulturala, plastikoa, dena bateratua, diziplinartekoa, non landuko den dantza, antzerkia, kantua... eta noski, ipuin kontaketa. Espresio arloan, behinik behin, dena egiteko dago Oiartzunen. Badaude mugimendu batzuk, baina oso dispertsoak. Eta zuzendu beharko da etorkizun hurbilean. Egitura kulturalen falta nabarmena baitago. Eta, gezurra dirudi, gure herrian ez izatea sikiera antzokirik, edota areto polibalenterik.

ANTZERKI BERRIA

ife :jr* t.vjguK t¡ jite À iínUBtrá ^ ß i f •gifcmiMiiii t t N « y í o g t ^ 7 ' M g m t m r > m m é i i t p i ^ vf0 iv ^ 'm m u wi9k0lêf n ém tz/j. ¿y*r»n ^ im a ^ i m M mt. Bi0èi^ÊÜÊM ilklÊjéîta ntiharih^'- h*r>îf*;^t i:ÍÍí¿¡í^ariítpo(j^U'ítíCl ito.«-

,./'s', í.- ^ tíg líá w íj

-•rr^•■ - ^--1i^ ^ R k iÄ J ia a í'AtrJ í¡^

,8 m n 3 S T í^ A ’

0Ht*

8.- ANTZERKI BERRIA A ntzerki berria esatean, kontzeptu zabal hori eta horren m am ia nolatan konprenitzen dudan nahi dut adierazi. A ntzerkia kondairan zehar eta m endez m ende gizadiari lotua dago, eta gizarte aldakuntzetan parte hartu du. E uskal H erriko kondairan arrastoa ederki utzia du, adibidez, goian aipatutako hainbat adierazpen parateatralen bidez. Gu teatro berriaz m intzatzen geranean, nolabait esateko, teatro jakin batez ari gara, honako osagai hauek biltzen dituen teatroaz: testua, taula, m oldaketa, m untatzea eta abar. A ntzerki berria, aipatutako egituran, G rezia zaharrean sortzen da. K risto aurretik 535. urtean T epsis-ek A tenasen tragediako saria irabazi zuela badakigu, eta baita ere badakigu gizon hori kontsideratzen déla lehen antzerki-enpresarioa. Nork ez du entzun Tepsis-en gurdiaren berri? Em aten du gurdi horren egitura itsasontzi baten antzekoa ote zen —D ionisia A tikara eram an zuen itsasontziaren antzekoa—; hala ere, esan genezake, arte bat bere osotasun eta konplexutasunean aurreratzen den m ailan ulertzen déla, eta ez hasierako ezaugarrietan. G reziar antzerkia, beraz, Eskilorekin zehazten da. Euskal H errira etorri eta H egoaldean agertzen zaigun lehen antzerkia G abonetako Iku skizu n a d a , P ed ro I. B arrutiak (1682-1759) id atzitak o a; Ip arrald ean P astoralak d itu g u , e ta ik ertzaile zenbaiten b aitan , X V I. m endean h asten d ira. E ta O iartzunen antzerki berriaz m intzatzeko, 36ko gerra ardatz hartuz m intzatuko gara. Euskal antzerkiaren historian, esan dugun bezala, Antzerki B erria deitzen diogu tes tua, taula, m oldaketa, m untatzea eta abar dituen antzerkiari. B aldintza horiek betetzen dituen euskal teatroak O iartzunen zer leku eta bilakaera izan duen aztertzen badugu, esan behar dugu nahiko laburra izan déla euskal teatro horren historia. Antzerki berriaren barruan, idazlan edo testua da adierazpide eta sostengu nagusietakoa.

8.1,- Gerra aurrea Iñaki A rb elaitzen lana g arrantzitsua izan d a garai horren berri jaso tzek o ; horrez gain, nire aldetik batekin eta bestearekin hitz eginez b ildutakoarekin, honaino iritsi naiz.

1915. URTE INGURUA B enardina A rbelaitzek esan a (saiatu gara ahalik eta gehien errespetatzen hizlariaren ebakera): Gu 1915 urte aldera Ayuntamentuan bizitzen giñan, nere aita Martin Oiartzungo aguazilla zen. Goian kontsejupean gainean teatrua egiten zen; armariyu haundi bat egoten zen han aurrean ezkerretara, orain berriro arte pianua egon ohi den lekuan. Gero armariyu harek gure etxian bukatu zuen. Eszenarioa ere hazegoen ordu ezkeroz, eta aurrez atzera jendearentzat esei aulkiak, lisuak, bost eserleku bakoitzak zituztela eta noia bi sartzen ziren endana aldian, IO lagun genituen endana hakoitzean. Ordurako nahiko jende, zeren 20en bat endana aldi izan ziren garaiak ezagutu nituen, pentsatu 200 lagun egiten zituztela, eta ez da hau brometako gauza. Honek pix ka bat adierazten du garai hartan jendeak zer motako afizioa zeukan teatrurako. Gero banku haiek Learreko konbentura eraman zituzten. Geroztik uste dut eleizara berriro ekarri zituztela banku haiek. Orduko nik gogoan ditudan antzezlariak hauek dira. Anttonio Baraibar; Enrike, Inaxio eta Anttonio Pikabea. Rafael Pikabea ospetsuaren illobak hiruak eta era berian anaiak; Ignazio Pikabea, Rafaelen anaiaren semea. Paskual eta Leontxo Aranburu, biok, Leontxio I936ko gerran afusilatua izan zen. Futbolista ona zen, Oiartzunen izan den onenetakoa, ¡runen Munduko Txapelketa bat jokatu izan zuen (Campeonato del Mundo). Manuel Maineko zaharra... Hauek eta orain gogaratzen ez naizen beste batzuk egiten zituzten orduko antzerkiak. Lehen esan dutan bezela, Learreko konbentua hustu zenean eta praileak aide egin, bankoak bertara eraman zituzten, eta antzerkiak denbora aldi batean, han Learren egi ten ziren. ‘Eun dukat’egin izan da Learren. Learren kaputxinoak izaten ziren, eta haiek joan ondoren teatroak bertako eleiza edo kapillan egiten ziren. 'LA GRAN VIA’(I9I3): Bernardo Oñatihia, Adrian Goenaga, Jose M“Artola, Juan Jose Gorostiaga, Manolo Baraibar, Conchita Pikabea: Luis Gorostiagak eta Josefa Beldarrainek zuzenduta. La gran Via ohiturazko zarzuela bat d a eta honen libretoa Felipe Perez y G onzalezena d a. m usika, berriz. jarri zioten Federico C huecak eta Joaquin Valverdek. Z arzue la honen estrenaldia M adrilgo Felipe antzokian izan zan, 1886. uztailaren 2an. O n M anuei Lekuonak esanak: Lehen aipatutako antz.ezlari denekin konforme nago baino gehiago ere baziren, garai hartakoak. Adrian Goenaga botikarioa (gero jesuíta ospetsua izango zen bere seme bat) “Maxkara ” izenez- Artikutzako orduko administradorearen semea. Baziren beste batzuk orduan nahiz teatrorik egin ez tabladoaren inguruan ibiltzen zirenak. honela aipa genezake Lukiix Lopez Gariñokoa, Dolores Elola bar Maitekoa (lehen Zirkulo deitzen zitzaion tabernakoa), Jose Mari Artola garai hartan mutil gazte eta aberatsa zena (epilektikoa zen eta gaitz honek nahiko lan ematen zion). Gero garai hartan Oiartzunen zenbait pertsonaia garrantzidunak agertu ziren, nik uste pertsona baino gehiago zela, zer kondiziotan zeuden. Bata medikua, ezkongaia,

familiari lotu gabea oraindik eta herrian zerbait egin nahi zuena, bere inguruan bes te zenbait orduko gazte, sekretarioa eta abar. Nik uste herriari zerbitzu bat egiteko hainbat intentilo, berak txolarte eder bat pasiaz apur bat dibertitzearren hasi zirela teatroak egiten. Ez beraz tradizioko langintza bati jarraituaz eta gutxiagorik ere, gaz te denborako bolara edo afizio bezala baizik, entretenigarri bati kontuaz. Erderazko piezak jartzen zituzten eta generalian Donostiatik ekarriak, bertako Juventud inte grista taldeak, Etxaide buruzagi zutela prestatzen zituztenak alegia. ‘La marcha de Cadiz’ bat ni gogoratzen naizenez. Anttonio Baraibarrek età Anttonio Irigoienek (D. Pablon anaia) grazioso eta dotore egiten zuten: “Yo soy la pata, yo soy el pato” zioen kanta, batez ere, osofamatua izaten zuten. Langintza hau dena herriko kargodun jende, mediku, praktikante, sekretario, estudiante eta intelektual jendeak egiten zuen, lehen esan dugun bezela soltero eta familiako konpromisorik gabe zeudelarik, berak ondo pasa eta dibertituaz, era berean neska gazteak berari begira jartzea lortzen zuten garai hartan. Gauza franko egin zuten garain hartan. Gogoratzen naiz behin Laborde etorri zela eta ‘Maitena '-ren trozuak kantatu zituztela. Orduko antzerkia dena entretenigarri tresna izaten zen eta ekintza hau. Ayuntamentuak ondo ikusten zuenez, berak laguntzen zuen.

1920-1925 URTE INGURUAK D. M anuel Lekuonak esandakoen laguntzaz osatu dugu atal hau. Garai hone tan egin zen gauzarik garrantzitsuenetakoa, dudarik gabe, Eun dukat antzerkia izan zen. B ost urte hauetakoa eta agian gerra aurrean egin zen gauza handienetakoa. 1923. urte aidera bukatu zuten Don M anuel Lekuona eta bere anaia M artinek Eun dukat antzerkiaren idazlana. H asiera batean D onostiarako egin zuten, baina gero Oiartzunen antzeztua izan zen, eta izugarrizko barrera onarekin, gai nera. Antzerki honen antzezlariak hauek ziren; Andres Etxeberria (Aitona,) Inazio Zalakain, José Manuel Arbide (Aztia —oso antzezlari ona eta trebea zen—. Kaietana Estankokoaren anaia. Oso graziosua zen eta emakume artean barrera ona zuena. Harek denak “potuan ” sartzen zituen, edo bestela esanda, orduko neska gazte denak bere atzetik burua errex galtzen zuten. Oso gazterik hil zen, agian heriotza hontan parte haundia izan zuen bere etxean (Estankuan alegia) garai hartan ELAJSTV elkargoak egiten zituen bilerak. Garai hartan Andres Etxeberria ELA/STVko lehendakaria zen eta beren bulego gisa Estankoa izaten zuten. José Manuel asko izutzen zen ekintza hauek ikusita eta, denak direla, bihotzeko atake batek jo eta gazterik hil zen denbora osoan oso emakume zale izan ondoren. José Luis Etxebeste. Honek ere egiten zuen antzerkia. Kinkirrinkiñenekoa bera eta hau ere oso txistosoa izatez- Denari txistia ateratzen zion, egun Kruz Bikandi eta horrelako antzeko gizonak egiten duten bezela. Kinkirrinkiñenen baino lehenagotik Romeroneko etxiaren bajoan bizltu zen. Erderazko ‘La cucaracha'kantuparregarria eukeratu zuen eta garai hartan han ibiltzen zen batera eta bestera “Labe zomorro, labe zomorro ezin dula ibilli.!' abestuaz.

'Eun dukat'antzerkian ez zen emakumerik sartzen banaketan {garai hartako usariyuan, antzerkiak emakumerik eskatzen bazuen, jo eta argumentua aldatzen zen eta kitto, hórrela problemarik gabe). ‘Eun dukat'antzerkia herri frankotan antzeztu zen. Oiartzu nen Konsekupeko gaineko solairuan egin ondoren Errenterian ere egin zen. Cipuzkoa mailan ere sariketa bat irabazi zen antzerki honekin. Frantziara ere joan zen Antzerki honekin. Donostiako Kursaal antzokira ere bai. Lehen aipatukutaz aparte, orduko antzezlari bezela, aipatu beharrak ditugu, baita ere Dionixio sakristaua eta Etxetxikiko Anttonio Lekuona, biak hillak. Eta ‘Eun dukat' antzerkiarekin bete zuen oiartzuarrak garai hartako urte aldia. Honek eman zien bederen interesik haundiena. Hontaz aparte gutxi egin zen, noiz edo beste Seminarioak zituen teatro-lanei heltzen zitzaien, eta berak herrian antzeztu. Lehen esan dugu Oiartzunen emakumeak ez zuela antzezten. Donostian bal, 1925. urte aldera emakumeak parte hartzen zuten. Toribio Alzagaren antzerki lanak antzezten dira, eta banaketetan emakumeak ikusten ditugu. ‘Eun dukat’ egin zenian, dekoradore bezela D. Juan Perez Cuadrado etortzen zen, Buen Pastor eleizeko “beneficiado” apaiz zena, sosik kobratu gabe noski. Arte haundia zuen gauza hauetako. Direktore bezela Martin Lekuona eta beste estudiante batzuk egi ten zuten. Antzerkia Oiartzunen egin ondoren, Donostiara ere juan ziren egitera eta han konkurso batean kanpeon gelditu ziren. Nere izebak Maritxuk badakazki gauza gehiago beretazArtzai Pelippe (D. M anuel Lekuonak eta Bernardo Arbelaitzek esanak): Antzerki hau ere garai hartan egin izan zen Oiartzunen. Errenteriarrak antzezten zuten eta teatroaren egillea Errenteriako industri gizon bat izan zen. Elizetxea abizenez. Argumentua xinplea eta Erdi Aroko ipui edo leyendaren hatean oinarrituu segur aski. Bertan artzai bat agertzen zaigu erregearen alabataz enamoraturik, eta bukaeran, artzaia bere ausartasunean amoriyuaz bultzatuta -adinez aurrera joana egon behar zuen-, maitasuna agertzen dio alabari, eta erregeak zigorrik haundiena erabaki zuen beretzat, hau da bizia kentzea, bere gorputza denen aurrean erreaz- Oiartzuarrak ere noizbait egin zuten noski antzerki hau, baina horra hemen betiko arazoa, emakumeak izaki banaketan eta oiartzuar emakumezkoak ezin antz.ez.tu. Testua ezin aldatu nonbait lehen noizbait egin ohi izan bezela eta kanpoko emakumeak ekartzea erabaki zuten, horrelako kasuetan. Oiartzunen lehendabiziz antzeztu zuen emakumea Juli Bergaretxe izan behar du, gaur gure artean bizi dena, Oiartzungo Udalean idazkari urte askotan egon ondoren hil zenaren alarguna. TXAN TO N P1PERRÌ: Banaketa honela zen: Andres Etxeberria (Lazkano), B ílkuu. Antonio Lekuona (Txanton Piperri), Tenorra. Karmentxu Arizmendi (Maritxu), pianoa. Juanita Erauskinek pianoa jotzeaz gain, kantatu ere egiten zuen eta izendatua zen bere 'Jaungoikoa eta Lege Zarra ’kanta. Noizbehinka tenore fam atuak ere etortzen ziren ensaioetara. Honela batzutan Angel Lizarraga ikusten zen Oiartzunen. Beste behin Olaizola bajo izendatua ere etarri zen Oiartzuna. Baita Atxukarro hernaniarra, armonizadorea ere. Hauek denak oso

LETR A

D?TORINO ALZAGA. Ppopnídad df loa autoras par« iodos Itt países, quienes se reservan *1 dapeeho de Bjecucion,f«pp«s8nl9cion, repj>oducci¿nj traducción.Hecho el d«ptótoque marcai« ley.

gustora etortzen ziren Oiartzuna. Gero Arizmendinian afaltzen zuten, eta bakoitza bere etxera. Ez zan nolanahiko giroa izaten ordukoa. 'Eun dukat’pieza herrikoitasunezkoa zen eran, ‘Txanton Piperri’erudizio haundiagoko lana zen, eta arrazoi honengatik bere inguruan, artista eta gizon ospetsu gehiago biltzen zituen gure baillaran ensaio giroaren alorrean. Gero Learretik bankoak eleizara ekarri zien, garai hartan. Partido Nazionalista lanean hasi zen eta Romeroneko etxe azpian Batzoki edo lokal bat antolatu zuten. Partiduko mutil gazteei mendigoizaleak zeritzaioten eta berak jarraitu zuten leku hontan antzerkiak egiten. Gero Batzokia orain berriro arte Zirkuloa bezela ezagutu dugun etxera pasa zen (Zirkuloa izena 1936ko guda ondotik datorkio).

Romeronian emakumeen hatzokia gelditu zen. Emakumeak Partiduko andere militanteak ziren, eta beren lokaletan oraindik antzerkia egiten jarraitu zen. Karlistak ere egiten zituzten antzerkiak. Orain Epelen garajearen gainean, San Juan kaleko etxean, lehenengo pisuan zuten bere bildu lekua. Tradizionalistak antzerki hat egin zuten.

O iartzunen em an ziren antzerki zenbait Learreko kom entuan em an ziren, eta nor baitek honi buruz gehiago jakin nahi badu, esango dugu A ita K aputxinoak egon zire la. O iartzuna etortzearen arrazoia izan zan B aionako kom entutik bidali egin zituztela agintari frantsesek 1903. urtean, eta gure lurraldean han-hem enka kokatu beharra izan zuten: H o n darribian, E rren terian ... K aputxino horiek O iartzundik 1916. urte ingu ruan jo an g o ziren, zeren 1920 inguruan berriro itzultzen hasi baitziren B aiona aldera. (D atu gehiago ikusteko: O iartzungo U dala, Relaciones con las A utoridades E clesiás ticas. Expediente: C onvento de P.P. C apuchinos de Legarrea -C om unicaciones dei P. G uardian y algunos papeles m ás, referentes á la C om unidad establecida en LegarreaSección: E N egociado: 4 Libro N" 4 Expediente: 12). Jon O ñatibiari h u ra hil baino hilabete bat lehenagotik egindako elk arrizk eta ere ekarri dugu hona. 1979. urteko m aiatzaren azken egunetan egina da. E lkarrizketa hau ez zen in o iz p en tsatu a izan arg itaratzek o ; asm o b ak arra zuen: ni baino belaunaldi batzuk aurreragoko baten ahotik jakin nahi nuen O iartzunen zer m otatako antzerkia egin zen eta ñola . (...) Batxiller estudiantea nintzela Bergaran, bakazioetan bereziki Eguarrietakoetan etxera etortzen nintzela, antzerki emankizunak Learren eskeintzen ziren. Antzerki ema naldi haien eragileak D. Pablo eta Martin Zalakain izaten ziren. Eta aipatutako bi per tsonaia hauen bidez ni antzerki mundura sartu nintzen. Nire lehenbiziko antzerkia ‘Eun dukat’ izan zan eta antzerki lan honetan José artzaimutillarena egiten nuen, eta Eguarri guziz hiru alditan aurkezten genuen. Primo de Rivera diktadorearen garaia zan (¡923-1930). Antzerki emanaldiak bi hizkuntzetan izan behar zuten, hau da, bat euskeraz eta bestea gazteleraz. Erderazko antzerkiak Mar tin Zalakainek prestatzen zituen, alde batetik musikalari eta bestetik antzezlari iaiua zelako. Espainian baziren zarzuelak jostailu modura aurkezten zirenak eta honelako zarzuelak antolatu eta euskarazJco antzerkiarekin tartekatuz eskeintzen ziren. Primo de Rivera diktadorearen sasoia amaitu zenean eta errepublikaren etxe-aurrera iritxi ginanean, Batzokien aroa sortzen da. Batzokiak lehen pausoak "Killukupe" gaineko gela batean eman zituen, eta azkar pasa ginen gaur egun Romerotarren etxea bezela ezagutzen dugun etxera. Etxe honetan antzoki txiki hat zegoen eta bertan hiru urtez antzerki asko eskeini genituen. ‘Txanton Piperri' ere gure erara eskeini genuen; zarzuela hontako pertsonaa guziak oiartzuarrak izan ziren. Hiru urte luzez antzerkiak eskeintzen ari nintzen eta ikasketak Zaragozan egiten ari nintzen, uda eta neguetako bakazioetan etortzen nintzanean gehienbat egiten nituen.

Schola Cantorum abesbatzako kideak. D. Pablo eta M. Zalakain erdian zutik. Sasoi honetan Mendiburu antzerki taldea sortu genuen. Hala berean hamabostero batez beste antzerkiak eskeintzen genituen eta hau lan astuna zela ohartu ginen; ikus le eta antzerkilariak aspertu ez zitezen erabaki bat hartu behar eta erabakia hau izan zan; gure lehen pauso bezela elkartu Lezo eta Herrerako batzokiak eta antzerki desberdinak ikasi eta txandakatuz eskeini. Hasi besterik ez genuen egin etafrutuak ego kiak zirela ikusi-eta hasi ginen zabaldu behar genuela beste batzokietara, eta gerra etorri zen eta gure ibilbidea zapuztu egin zen. 'Eun dukat’antzerkia Mendiburu taldeak eskeini behar zuela eta, Lekuonatarrak, hau da. Martin eta Manuel anaiak, berrantolaketatu zuten eta gure ustez lan serio bat eginda abiatzen gera J935. urtean Donostiako Antzerki sariketara. Emanaldi hauek Kurtsalean eskeintzen ziren. Antzerki hau donostian eman behar genuen egunean izugarrizko eguraldi ona egin zuen eta ikusle izango zirenak nahiago izan zuten paseatu antzokira sartu baino, jende gutxi joan zen eta han zirenak nahiko kezkatuak zeuden; aide batetik, dakizuen bezela ‘Eun dukat’antzerkiko partaide guziak gizonezkoak direla eta hori zela-eta baziren esames parregarriak, baina tira, antzerkia aurkezten hasi eta iratzebaileak denok batean atera ezin, eszenarioa txikia zelako, eta banan-banan atera behar izan zuten. Bainan Mendiburu taldeak eskeini zuen gaztetasuna, kantu eta abarrek amaieran ikusleak altxatu zituen eta txalotzeari ekin zioten. Prestatua genuen beste antzer-

kia ‘Karmeleren etorkizuna’ izan zen, hau Dionisio Martiarenak prestatua. Esan behar dut antzerki lan honen egilea Vital Aza zela eta Dionisiok euskeratua izan zala. Epaimahaikoen kezkak uxatu ziren ( “aurrenean oiartzuarrok zer eskeini behar digute, gizonak bakarreko antzerki honetan..!’) baina harriturik gelditu ziren antzer kia ikusi ondoren, eta ez hori bakarrik, azkar antzerkizaleen artean zabaldu zuten "Oiartzungo l^endiburuk eskeinitako ‘Eun dukat' izugarrizko ikuskizuna zela. Aide batetik saria irabazi eta bestetik beste emanaldi bat ematea eskatu ziguten. Izena hartu genuenean han-hemenka antzerkia eskeintzen ibili ginen eta guzti hauen artean oroitzen nahiz Olerki eguna Mondragoien ospatu zela, eta bertan Beramendiri omenaldia eskeini zioten eta han guk ere antzeztu genuen. Beste emanaldia Lekeition izan zen Azkueren omenetan izan zala uste dut, eta egun batzuk geroago gerra hasi eta han bukatu ziren gure ametsak. Ni ikasle joan aurretik oso antzerki gutxi eskeintzen ziren oiartzunen, bakarrik konLsejupeko gainean, eta Irungo talde bat etortzen zen komedi eta zarzuela zenbaitekin.

l^endiburu antzerki aldea. Eun dukat antzerkiko kideak (Argakiak Jose M “. Erauskinek eskainiak). BELAUNIKO: Antonio Lekuona, Jose Dunis, Feliciano Sarasti, Jose Maria Erauskin. ESERITA: Jose Luis Sagarzazu, Valentin Santa Cruz, Jose Manuel Baraibar. Ignazio Zalakain, Juanito Oñatibia. ZUTIK: Martin Gaztelumendi, Jose Maria Aristizabal, Eusebio Iñarra, Jose Manuel Zapirain, Andres Etxeberria, Dionisio Martiarena, Fustiniano Zapirain, Pedro M“ Mitxelena, Lukas Iragorri, Jose Luis Etxebeste.

Eun d u kat antzerkiko banaketa honela izan zen; R am us.- A ndres Etxeberria. Ixteben.- José M"* Erauskin. P etri.- José L uis Sagarzazu A gustin José.- F ehciano Sarasti A ztia.- José M anuel Zapirain. M utikokak.- José D unis eta José M anuel Baraibar. Iratzebaileak.- G ainontzekoak. Piano jotzailea.- M aritxu Erauskin. Z uzendaria.- Juanito O ñatibia.

1 9 3 4 . u r te k o a z k e n hilabetean, o iartzu ar talde b a t E u n d u k a t a n tz e rk ia p r e s ta tz e n h a si z e n . e ta 1 9 3 5 . u rte a re n h a s ie ra n O ia rtz u n g o R o m ero n ek o an tzo k ia n an tzeztu zuten (D o n o stian o sp a tz e n zen II. Euskal A ntzerti Egunerako prestakuntzako em analdia izan zen). L e k u o n a an a ie k h a in bat aidakuntza egin zioten E u n d u kat-'\ ah a l b e z a in e g o k ie n p re s ta tu a eg o teko. A pirilaren 28an O iar tzungo M endiburu antzer k i ta ld e a k le h e n s a r ia ira b a z i z u te n E u n d u k a t a n t z e r k i a r e k i n . 1 9 3 6 an g e rra h asi zen a rte ra in o , h ain b at em an ald i eskaini zituzten.

‘Eun dukat'antzerkiko kideak, zenbait adiskiderekin, Gernikako arbolaren babesean. (Argakiak Jase M “. Erauskinek eskainiak).

B izitzako p asadizo zenbait gure gogoan gelditzen zaizk ig u , eta gero pasarte bakoitzari gogoeta bat eskainiz, bizitzako hainbat eta hainbat gertaeraren iturri izaten dira.

M a r t in Z a l a k a in

Niri ere halako zerbait gertatzen zait O iartzungo Zalakain sendiarekin —ni oroitzen naizen pasartea ezin baino gozoagoa d a — : T xokolatea eta krem azko pastelak. Z enbat e ta zenbat txokolate p uska ez ditugu J a n .... 2 0 0 5 e k o in a ia tz a re n 16an L u is Z a la k a in e k in soiasaldi b at an to latu n u en , b e re z ik i, O iartzu n g o an tzerk iaren g aia lan tze k o , e ta , noia ez , bere aita M artini buruz hitz egiteko ere bai. M artinen izena beti azaltzen baita O iartzungo antzerkietan.

M artin Z alakain E gino O iartzunen ja io zen, 1898. urteko azaroaren 1 In, eta 1957. urteko m artxoaren lOean hil zen. B ere herriko ikasketak utzi eta A ndoaingo sem inariora jo an zen, eta han, m usikarako zaletasuna zuenez, zenbait ikasketa berezi egin zituen. E txean n o rbaitek lana egin behar, e ta bera izan zen sem inarioa utzi eta etxeratu zena —M artinek beste anaia bat bazuen apaiz, R am on, gerora Irunen egongo zena— . M artin etxeratu zen, eta txokolate fabrika eta pastel denda zutenez, ofizio horretara hanka eta buru sartu zen. Donostiako Etxabe pastel dendan egin zituen horretarako ikaske tak (izen handikoa zen denda hori: Proovedor dc la caso. Real izenarekin agertzen zen). B ordazpi etxearen sotoan zuten txokolate eta pastel fabrika. Zalakain sendia lehen solairuan bizi zen. B aina M artin m usikak kilikatzen zuen, eta etxean piano bat zegoenez, haren aurrean jarri eta aitaren begirapean egunero saiotxoren bat egiten zuen, eta baldin eta nota zenbait gaizki ateratzen bazizaizkion, bigarren solairuko zoruan kaxka x -ka x en tzu n g o zen , eta aitak hala esaten zion: “O rain ere hutsen bat egin d u k ” . B igarren pisuan D. H ipolito A zanza O rganista ospetsua bizi zen, eta hark hots horien b id ez ad ierazte n zuen n o taren bat g aizk i jo tz e n b azu en . H orri esk e r, g u re M artin m usikaz jabetzen jo an zen. 1922-23. urte inguruan, O iartzungo bizitzan sartzen da, eta elizan S chola C antorum koroaren sortzaileetako bat izan zen, eta antzerkietako m usika eta jo k atze m oldeetan abilidade handiko gizon gisa agertu zen. A ntzerki em analdietarako, Learre izaten zuten, eta noizbehinka udaletxeko aretoa ere bai. 1931. urtetik aurrera gauzak herrian aldatzen dira: nazionalistek batzokia sortzen dute, eta karlistek berea. A urrenekoek lehen pausoak K illirikupe gaineko areto txiki

batean em aten dituzte, eta karlisten egoitza, berriz, guk ezagutu genuen Z irkulua, gaur egungo K utxa dagoen eraikuntzan zegoen. N ahiz eta bakoitzak bere bideari jarraitu , batzuek eta besteek D onostiako laguntza izaten zuten, eta bi alderdiek topaguneak ere izaten zituzten elizako koroa eta teatroa ere bai. M artinek m usikarako zuen zaletasuna ederki adierazten dute zenbait datuk: Txanton P iperri operaren libretoa etxean zeukan, eta opera horren pasarteak noiznahi jotzen zituen. H ala adierazi digu harén sem eak. Errepublika garain bi urtez alkate izan zen. G erra etorri zenean, batzuk alde batera eta besteak bestera aldendu ziren. G erraren arrastoak galtzen zihoazen m odura, M artinek eta beste zenbaitek berriro Schola Cantorum ko ro a b erpiztu zu ten , eta tald earen ku d eatzaile porrokatuetako bat D . Pablo ¡zan zen, eta gazteei bere laguntza eskaintzen zien m usika ekintzetan. M artinen etxea askotan otxote bat bihurtzen zen. S em e-alaba guziek izan zuten m usikan eta solfeoan bere o sab a R am ón apezarekin treb atzek o au k era, e ta h ó rrela, M artin bera pianoan zegoela, paper banaketa egiten zuen. G erra ostean, oiartzuarrak antzerkia eskaintzen hasten dira: 1944. u rtea n , G arb i-A lai tald ea sortzen da: bere helburua fútbol ek ip o a sortzea ze n , eta ek in tza horrek ekartzen zituen diru galerak nolabait o rd a in tz ek o , antzerki em analdiak eskaintzen zituzten.

Garbi-Alai fútbol ekipoko kideak. Antzerkian ere aritzen ziren.

G erra osteko antzerkiaren berri izateko, harrem anetan egon naiz hainbat gizon eta em akum erekin. Iñaki A rbelaitzen lanetik hartua: 1943-1944 Urte aldi hauetan Oiartzunen Garbi-Alai izeneko elkarte bat indarra hartzen has ten da. Hasiera batean antzerki eta jaialdiak antolatzen dituzte, gerora beste sasoi aldi batean fútbol ekipo bat eduki zuen talde honek. Elkarte honen ekintza asko, bere batzordearen buru izan zen Manuel Maria Juanesek idazten zuen libreto batetik jakin ahal izan ditugu. Bertan aurkituko ditugun bezalaxe (gaztelaniaz idatzia dago liburua) eta ordena berean agertzen ditugu bertako notiziak. Liburua 'Akta liburuak’ deritzaien horietakoa dugu, apaisatua, eta orri batzuk fa lta ditu. Orriak zenbakituak daude letik 200era. Lehenengo orria hutsa dago. 2.,3.,4.,5., eta 6. orriak, bazkide edo sozioen zerrenda dakarte, denetara 60. Gero 8. eta 9. orrietan, berriro bazkide zerrenda berriztatu bat agertzen da. Hemen 25 bazkide agertzen dira. 10.,11. eta 12. orriak hutsak daude. 17. orrian ordaintza edo kuotak agertzen dira zerrendan. 1943. urteko urtarrilekoak dira. 18. orritik 30era hutsa dago. 31. orrian Garbia-Alai taldearen egile eta antzezlariak agertzen dira. Gero 32. orrian berriro hutsa dago, eta ondoren 33. orritik 38ra ondoren jartzen diren datuak dira.

A n tz e z tu ta k o a n tz e rk íe n a fix a k . 1944ko abenduaren 10ean,Aíeza Berriya Barriolaren antzerki lana. Bana keta honela izan zen: On Braulio (Manuel M“ Juanes). Morroia (José Luis Sagarzazu). Julian (Felix Etxeberria). Karnaba (José Mendizabal). Tariña (Angel M“ Juanes). Alkatea (José Manuel Baraibar). Chomin (Angel Gallastegi).

C rim en m isterioso! lana. Egileak: Tom asich eta M artinez N acarino. M usika: Pas cu a, Jaunarena: Banaketa honela izan zen: Alkatea............. José Mendizabal Idazkaria.........Angel Gallastegi Jueza................. Manuel Maria Juanes Aguazila.......... José Luis Sagarzazu Antonio........... José Manuel Baraibar Borrader........... Felix Etxeberria eta Angel M“Juanes Zikina............... Manuel Franco

Antzerki taldeko kideak hauek ziren: 1 Jose Luis Sagarzazu. 2.- Jose Mendizabal. 3.- Ange! Gallastegi. 4.- Jose Manuel Baraibar. 5.- Felix Etxeberria. 6.- Manuel Fran co. 7.- Angel Maria Juanes. 8.- Ignazio Azurmendi. 9.-Manuel Maria Juanes. Ramon Ormazabal (hitz-emailea). Inocencio Irastorza. Antonio Irastorza (pianista). Jose Antonio Irigoien (dekoratzailea). Jose Luis Núñez.

L os M endigos: zarzuela hau oso ikuskizun dram atikoa da, eta oiartzuarrek em an zu tenean bati b aino gehiagori bi begietatik m alkoak isuri zitzaizkion. P asadizo bat kontatu behar dut L uis Z alakainek kontatua: Goian aipatutako zarzuela horren antzezkizunean, ikusleén artean Luis zapateroa zegoen —oiartzuarrok hórrela ezagutzen genuen—, eta familia horrek Zapateroneko dendan lan egiten zuen (gaur egun Euskadiko Kutxa dagoen lekuan zegoen.) Antzerkia eman eta handik hi egunetera pilota bat erostera joan nintzen, eta Luis honek honela esan zidan: "Hi. mutiko. izuearri ondo iokatu zenuten antzerkia, pozik eson ninduan nahiz eta malko sorta bat bota" . Esker ona ageriuz. Luis lapateroak pilota doan eman ?idan. eta aholku txiki bai ere hai: "Zuek horrelako lanak iokatz.en sesi”.

VALLE DE..OYARZUN D o m in g o A lu

10 de

M a rz o

SALON DEL AYUNTAMIENTO

de 1 9 4 6

4 y m*el>a y 6 d * 1« ta rd *

QRAN VELADA TEATRAL organizada por ei Cuadro Artístico de la Schola Cantorum Parroquiai de este Valie. 1 .* 9* pondri w MMan la ebiipeant« obra o6miM BD no acto, «o vaMa«DM, titulada

GABON JA U N A K EDO TO LIADO LIAK REPARTO.-^Praahko, A. IrUrt«.—Oabbo, J. Mendisabal_Aathoni, Pío KaUcui.—Makario, M. Oalarragt.—Pachi, A. LMUooa.—8b«rb«aD0, L. Uiotwlena.—Od Kam6o, J. H. Baraibar.—On 8Mafin, A. BohaTMTla'—Uarí'Kolna.B.OoiooMbM.—Juaolto, L IrigoyeD.—Olbaa, A. M. Joanaa.—Sbealaro, I t ZataealD.»B«(akaa, Uraaga.—Haabaraa,R OnnaxabaL X " L i u rta a la m qd acto, ao proaa j varao, da 1). Joaé Donlnfpiaa Uanraaa, m&aiot da D. IfCM«io Ruaoa Sagaaiiaibal f D. Praoclaco Carraao6a,

LOS

MENDIGOS

REPARTO.—Albarto, U. Juanaa. - Juan, A. M. Joanaa, - Pablo, J. Mandisabal. - Hatgaoto, i. A'. Iricojraii.-papuio. L Zalaoals. - Tolio, O. Apaataguta

VELADA

TEATRAL

por el Cuadro ArKatico d a lo Juvantwd Pprroquíai, qua pondró an aacano 1° El monólogo iKulado

Antzerki jain izan nortz por J. Mendizabal 3.^ La zarzuela en un acto

M ú tic a d e F e lip e A J c in ta r * R E P A R T O h fe lo A ncbea. . - ................. D on SfnA fi . . . . ................. ................. .......... ................. T t b n « H ............. .............. M r a ................... ................. la a s ts c s a H R ia

A. M-* JUANES M. M.* J U A N 6 f. L A IA M M U R J .h B J D O A I A L J. M. tAJUOAJI I L Z A l> C * W M. ZALACAIt^

Em akum eek leku nabarm ena izan zuten O iartzunen antzerki alorrean; bi bidetatik izaten zuten eskaintza: bata M esedeetako m ojek egiten zuen (M erzedariek) eta bestea A cción C atolicak. M ESED EETA K O M OJAK (M ER ZED A RIA K ); m oja kongregazio horrek ikaske ta zenbait em aten zituen O iartzungo herrian, eta ekintza bat antzerkia izaten zen. Jen deak oso gogoan du, adibidez, Las gallinas de la tía M arcela lana. M isioetako hainbat irudi eszeniko ere antolatu zituzten. A C C IO N CATOLICA: m ugim endu honen urrezko sasoia 1948tik 1955 arterainokoa izan zen, antzerkiari dagokionez. G iro horretan parte hartu zuten G anzarain ahizpekin m intzatuz jabetzen da bat zazpi urte horietako em aitzak oso oparoak izan zirela antzerkian. H ona hem en prestatu zituzten antzerkien zerrenda: L o re b a t h i t a n . A n tze rk i h o rre n e g ile a A n to n io A m u n d arain a p a iz a izan zen (1930. urtean idatzi zuen). B ertan m isioetako gertakizunak kontatzen dira. /íw rn an . A ndres A m onarriz d a egilea, eta urtean.

aldizkarian argitaratu zen, 1933.

Txantxetan. E gile ezezaguna. N eskazar. Toribio A \zagak 1924. urtean idatzia. Sorgiñak. J.I. U rangak idatzia eta Euskal Erria aldizkarian argitaratua, 1915. urtean. H oriez g ain, Eun dukat-Qn eszena lirikoak ere eskaini izan zituzten {Iratzebaileak eta abar). A igeru baten ihesia / La fu g a de un ángel. A ntzerki lan hau bi hizkuntzatan em an zuten. La m aldizion d e una madre. L a gitana azucena. Lan boni La G itana A zucena deitzen diote, baina El trovador antzerkiatik dator. A ntzerki honen egilea A ntonio G arcia G utierrez d a, eta X IX . mendearen erdi aldera idatzi zuen libretoa. Libreto horretan oinarriturik, Verdik ere opera bat antolatu zuen. G ertaera Zaragozan gertatzen da: em akum e ijito bat eta kondearen sem ea m aitem indu egiten dira. E l paragüero. A ntzerki horien em analdiak udaletxeko aretoan em aten zituzten, eta zenbait irteera ere egin zituzten: batean E txalarra, bestean A stigarragara... A cción C ato íicak an to latzen zitu en an tzerk i em an ald ien helburu n ag u sietak o a ondo pasatzea izaten zen; ondoren diru zerbait biltzen bazuten, gehienbat hainbat neska gazte D o n o stiak o S anta T eresara gogo ja rd u n e ta ra jo a te k o Izaten ze n , eta dirua gelditzen bazitzaien, Sem inarioarentzat eskaintzen zuten .

Antzerki emanaldi hauetan zuzendari edo laguntzaile Andres Etxeberria izaten zuten. IN D A R B ER R I. 1950-1955 bitartean iraun zuen m ugim endu horrek. K irol aldetik sortu zen, eta helburua fútbol ekipoa prestatzea zuten; G arbi-A lain bezala, hem en ere dirua atera behar, eta antzerki em analdiak prestatzen zituzten. T aldea osatzen zuten, besteren artean, honako hauek: Pedro Labandibar, M anolo Z alakain, Jesus M ari N uñez, Luis Z alakain, Pako Etxeberria B arrios, kx\gé[ E lk a n o ... B atzuek eta besteek erdarazko antzerki lanak em an izana zuten gogoan, eta, behar bada, euskaraz ez zituzten em ango. Lan hauen izenak em an dizkigute talde horretako kide izan zirenek: M edico a p alos, M orirse a Tiempo eta E l detective M alecón. Sasoi h artan , h u tsune asko antzerkiak betetzen zituen. G iro berri bat eto rri zen, ordea, eta giro hark zinem a ekarri zuen. B ergaretxe apaizak igande arratsaldez udaletxeko aretoan eskaintzen zuen, eta hasieran, antzerkia pixka bat baztertu zuen. Ondorioz, urte batzuk pasatu ziren antzerkirik antzeztu gabe.

8 3 .- Lartaun garaia Lartaunen garaian partai de izan ginen gehienak gaur egun bizi gara, eta batzuekin eta besteekin egonez eta iritziak jaso z, ohartu nahiz Iñak i A r b e la itz e k e g in d a k o tx o s te n a k z u h u r ja s o tz e n dituela aro horretako antzer ki eginkizunak, eta horrega tik iru d itu z a it eg o k ia d ela berak idatzitako lantxoa ona e k a r tz e a . B e s ta ld e , e s a n b e h a r d u t Iñ a k i A rb e la itz L a rta u n g o k u ltu ra s a ile a n partaide izan zela, eta antzer ki g a ie ta n b e h a tz a ile e ta aztertzaile aparta; sasoi har tako m ugim endua ondo eza gutzen zuen, eta neurri bere an paperean ere idatzi du:

I962ko urtarrilaren lan, oiartzuar gazte talde bat Astigarretan batzartzen da Fomento Cultural sortu eta kudeatzeko. Adolfo Leibarrek eskainitako argazkia.

1962. urtarrilaren 7an oiartzuar gazte talde bat elkartzen da, eta ordurako 4 urteko bizitza zuen LARTAUN KULTUR JOLAS ETA KIROL ELKARTEAREN barruan (1958ko abenduaren 28an sortu zen Lartaun) FOMENTO CULTURAL deritzan talde berri bat sortzen du.

Une hau benetan garrantziduna dugu Oiartzungo antzerkiaren historia aztertzeko, zeren eta bere aro modernoaren ibilaldia hemendik hasi behar baita ikusten. Nahiz eta gero ikusoko dugun bezala 1962ko negua bitartean antzerkirik egin ez, bere lehenengo helburuetako nat antzerki talde bat sortzean datza, eta sortu ere bere hala egingo dute. Lartaun aldizkarian, 1962ko martxoko 8. zenbakia, 181-182. orrialdeetan, “(•••) T . teatro” aipamena ageri da. Beraz 4 hilabeteko bizitzarekin, taldea ikusten dugu antzerki bidean. Hau oso inportatea da, zeren hauei duten baino meritu apur bat gehiago eman gabe, eta ondo ren etorriko diren talde gero eta gartsuago eta trebeagoei ezertxo ere kendu gabe, hau da; bakoitzari behar duen garrantzia emanez, taldea sortzen den giro eta garaiaren lekuko dela, lehenengo hau apala etaxinplea izanez. organizatua dela ikusten dugu. Bera izango da berriro Oiartzunen antzerkia berpiztuko duerui, eta nahiz eta gero izenez eta izatez aldatu, eta gero LARTAUN bertatik ere atera eta talde berri bat sortuz aurrera jarraitu, guretzat garrantzia duena hau da: 1962. urtetik hona, FOMEN TO CULTURAL taldeak antzerki alorrean eman zituen lehen urratsetatik hona, Oiartzunen ez da teatro hutsunerik izan. 16 urtean, bat joan eta bat etorri, orduz geroztik ezagutu dugu Oiartzunen antzerki talde diziplinatua, arte handiaren gero eta jabegoa, egun Euskadi mailan goi-goienetakoa jakintzan, beharbada, aztertu behar den antzerki inguruan. Berriro FOMENTO CULTURAL-en argitalpenean antzerki taldearen azalpena egiten da. Lartaun aldizkarian, 1963ko urtarrileko zenbakian, 11 .ean, 246-247. orrial deetan honako hau irakur daiteke: En reunión celebrada el 26 de Noviembre..... la sección quedará subdividida en varias secciones..... TEATRO: J M “M arte................... TEATRO: Presentar tres obras: dos obras teatrales en euskera y una en cas tellano.......Hacerse con con una colección de obras teatrales concepto de biblioteca teatral............... Estar al corriente en lo referente al teatro aficiona do con miras a mejorar el plantel local de actores.

Harrezkero Donostiako JARRAI antzerki taldearekin zenbait hartu-eman edukitzen hasten da talde hau. Urte honetan, eta azken egunetan Oiartzunen berehala 1963. hasieran Errenteriako Alameda antzokian, Lartaungo lehen aipatu dugun Fomento Cultural Taldeak ‘Ito edo Ezkondu’idazle ezezagunaren antzerkia antzezten du eta jendearen izugarrizJco harrera onarekin gainera. Banaketa: Zuzendaria.-Manuel Juanes. Botikarioa.- Iñaki Arbelaitz. Morroia.Xabier Lete / Moisés Gonzalez. Loretxu.- Kontxi Lopetegi / Arantxa Lete / Kontxi Gonzalez / Jose Mari Iriarte / Arantxa Zapirain. Dekorazio lanak Letamendia donostiarrak egiten zituen (orduan seminarioan apaizetarako ikasketak egiten zebilen).

Antzerkiak, uäara aldean edo bestela Eguberri inguruan egin behar izaten ziren, bestela eskolak okupatzen baitzuen lokala. Lehen esan dugu dagonekoz Lartaungo Fomento C ultural taldeak badituela Donostiako Jarrai antzerki taldearekin zenbait harreman, baina ‘Ito edo Ezkondu’ lana antzeztu ondoren sendotzen hasten dira benetan lokarri hauek. Garai honetan ez da antzerki talde ugaritasun handirik Euskadin. Donostian bi taldek dihardute, bata laguntza askoren jabe, dena erraza dueña, aberatsa, lokalak dituena, bai ensaioetarako eta bileretarako jende arazorik ez dueña, eta hitz batean problemarik gabe antzerki lana aurrera eramaten dueña. Talde hau ESCUELA DE ARTE Y DECLAMA CION VASCA erakundetik hornitzen da, eta Maria Dolores Agirreren zuzendaritzapean doa. Bere antzerkia euskal klasikoei heldua doa. Ez dute reformismorik nahi, urtean behin Santo Tomasetan beren antzerkia egiten dute eta kitto. Euskal eskolak nahiko antzezlari ematen dizkio, eta gero denborak agertuko duen bezala, hemendik 4 edo 5 urterà desegingo da talde hau, arazorik gabeko komodismoagatik, bide urratzaileen egarririk gabeko talde denei gertatzen zaien bezala. Baina hona hemen 1960 aldera Donostian beste talde gazte bat Inaki Beobideren zuzendaritzapean hasten den antzerkia egiten: JARRAI taldea. Lehen aipatutakoaren zeharo irudi desberdinekoa, pobre eta behartsua, ez lokalik, ez dirurik, ez laguntzarik, ez jenderik... baina izugarrizko borondatearen jabe, lanean gogor hasten dira. Urbieta kaleko Bar Aurrera tabernaren azpian egiten dituzte ensaioak. Bide urratzaileak bilatzen dituzte, euskal klasikoak eta euskal antzerki berriak baztertu gabe, kanpokoen lanak aztertzen hasten dira, atzerriko antzerkilarien laruik euskaratzen hasten dira, banaka edo taldeka eta lan honen jrutua bere hala sumatzen da. Hórrela denbora gutxi barru, antzerkilari ospetsuen lanak (Priesley, Sastre, Casona, Paso..) euskaraz antzeztuak ikusiko ditugu, Donostian jokabide honek nahiko harreman latzak sortzen ditu, Maria Doloresen taldekoen eta Jarrai taldekoen artean, haiek ez baitute onartzen hauen bide berri eta urratzßilea. Oiartzungo Lartaungoek ere urratzailetzat jo rmhi dute beren jokabidea, eta gisa honetan berehala identifikatzen dira JARRAIkoekin. Oiartzundik jendea joango da Donostiako taldera antzerki egitera (lehen esan dugu Jarrain arazá latz bat zela euska raz garbi, lasai eta naturalki, hau da, elkarrizketan ikasi gabeko euskaraz mintzatzen den jendearen falta), eta bueltan Donostiatik Jarraik antzeztutako lanak ekarriko dira Oiartzuna, hauek hemen eta inguruetan antzeztu ditzaten, eta harreman honetan, 1963. udaberri aldera, Lartaun taldeko Iñaki Arbelaitz Jarrai taldean lanean hasten da, eta berehala ‘Arresi latza’( ‘La Muralla’) Calvo Sotelo idazlearen antzerkia agertzen dute Donostiako Antzoki Zaharrean, 1963. apirilaren 14an. Iñaki Arbelaitzek Xabierren papera egin zuen. Ordurako Jarraiko zuzendaria Iñaki Beobide Burgosen kartzelatua da propagandarekin aurkitu zutela eta abar, eta Juanito Arozena oiartzuarra da buru bezala egiten dueña, baina denek denak zuzentzen dituzte, eta honela garai hartako Karmele Esnal, Mirari Mugila, Aristi, Arantxa Gurmendi eta beste gazte animoso haiek, bere izenak dioen bezala, aurrera jarraitzen dute antzerki bat besteen atzetik jen deari eskaintzen. Era berean (garai hartan oso eskasak zirenez euskarazko idazlanak, eta hauetariko bat ‘PAN-PIN’ izerui zuen aldizkaritxo umil bat genuen), aldizkari hau saldu eta ahal zen neurrian herri guzietara zabaltzen saiatzen ziren, eta langintza hone tan ere harreman handiak izan zituzten oiartzuarrekin. I963ko udaran Jarrai beste

antzerki bat prestatzen hasten da, eta banaketa honetan berriro Iñaki Arbelaitz hasten da lanean, baina hasi bezain laster bere ikasketengatik utzi beharrean aurkitzen da, eta bere lekuan beste oiartzuar bat, Fomento Culturaleko antzerki taldeko beste gazte bat, hasten da lanean Jarrai taldearekin, eta hórrela (agarraren 2Iean, Donostiako XX. Euskal Jai Nagusiak festen barruan. San Telmoko Antzokian ‘Udaberriko gau artan lorik ez ’ ( ‘Noche de primavera sin sueño ') antzerkia egiten dute, Enrique Javier Poncelarena. Xabier Letek Marianoren papera egin zuen. Gero Oiartzundik jende gehiago joango da Jarrai taldera: Xabier Lete, Eugenio Arocena, Juan Pablo Harreguy eta abar. L a rta u n ald izk arian 1963ko ap irilek o ze n b ak ian , I2 .e a n , 2 7 1-272. orrialdeetan agertzen d a berriro Fom ento C ultural, eta, noia ez , antzerkiaz m intzatzen da. Comisión de teatro.- Ha representado dos obras en Oyarzun y Renteria con acep table éxito. Proyecta representar otra obra en vasco hacia junio y una en castellano hacia octubre. Se ha empezado a comprar material propio. Ha establecido contacto con el "Jarrai” de San Sebastian y ya dispone de cuatro obras para la creación de una biblioteca teatral. Diru kontuen berri emanez hasten da, eta, lehen esan dugun bezala, antzerki organizatuaren ezaugarri berezi bezala, dagoneko askatasun ekonomikoaren bideak urratzen hasten dira. 5.000pezeta bere mende dituztela dio informe honek. Baina urte horietan antzerki giroa ez da sendotzen antzerkiak jende aurrean ema ten dituztelako bakarrik: gazte horiek beren azterketak egiten hasten dira, eta idazten hasten dira. Ezaugarri hori ere berritzat jo behar dugu Oiartzungo antzerkiaren his torian. Lartaun aldizkarian, 13. zenbakian, 1963. urtekoan, 309. orrialdean, EAZBI izengoiliarekin, Iñaki Arbelaitzek ondoren agen den lan hau argitaratzen du:

Euskal-Antzerkia eta Oiartzun Albiste txiki bat idazteko asmoa sorturik, asi naiz egun auetako batean. Euskal-antzerkia eta Oiartzun, mintzatu eta alkartuaz, egin nai nuke nere lan txiki hau. Benetan bizitzen duanantzako, lan erreza. Bai, erreze benetan. Nolakoak izan dira ba Oiartzun eta euskal-antzerkia alkartu izan dituzten lokerak? Ori esatea, neretzako, senar-emazte batzuen lokerak nolakoak diran esatea izango litzake. injgarren bateri. Alpenikako lana. Zein da malkuzko lude Samiñ onetan senar-emazte batzuen lokerak zer diran ez dakiena? Iñortxo ere ez. Eta aldi berean; nor da gure Euskal enrían jaio eta linkatua dagoena, eta batez ere, Euzkal enri’ko txokorik ederrenetakoan bere sortzea ikusi duana eta galdera ori egiñik, bizkar makur gelditzen dana? Zeiñ? Iñorbco ere ez. Ta ez ori bakarra. Danak dakite, eta Oiartzun gure sustraietaraño sartua degunak dakigu, ziur eta lasa, gure oiartzun-mendi bikaiñ onek duan maitasun bizia, euskal antzerkietarako. Nor ez da gogoratzen gure antziñetako “Eun dukat”, ‘Txanton Piperri”, eta beste asko geiagoko saio eder aietaz? Gure aiton-amonak malkoak begietan dituztela gogoratzen dituzte egun eder aiek; Learren zan antziñetako gure antzoki zarra; eta euskal antzerkia eta Oiartzun beetan maite dituztenak, barruko sus traietaraño tinkatuak euki dituzte orduko oroimen gozoak. Geroztik Oiartzunen, euskal antzerkia gero ta t)erago erortzen joan oi da. Zergatìk? -E z da gogori. Esango dezute. Gezun-a! Ez da ori Euskal antzerki’ko maitasuna ez da galdu; ziur nago, eta nere burua ipiñiko nuke beste iditzien aurka. Oiartzunen euskal antzerkia benetan maitatzen da oraindik, eta ori uste ez dezutenantzako, or dago arrazoi argia: Oiartzunen azkena egin dan antzerkia. Etzan antzerki ederra, iñola ere, pillako antzerki bat. Ori bai; guk alegiñak egin genitun al tzan obekiena argitaratzeko. Zer esan dute ikusieak? Berak daukate itza. Ez guk onetan, baiña len esandakoa gezurra dala uste duanak, galdetu dezake ikusle oe danari: berak esango diote oraindik Oiartzunek, antzerkiari dton maitasunaren gain. Beraz, ikusia dago orandik euskal antzerkia ondo eta gogoz begiratua dagola gure errian. Kendu ditzagun ba alkarte oiek ain lasai egon diran deborak. Orain tteniz ere, Oiartzunek badauka, antzerki taldea; baita ere badago maiatsuna antzerkietako. Zer geiago bear degù ba? Orain badakigu zer egin: lagundu talde orri; gogo aundia daukate, ondo lan egiten dute, eta guk laguntzen badiogu, ziur nago, antziñetako egun eder aiek berriro Oiartzuna etorriko dirala. Asmatuko aldegul

EAZBI

‘Lartaun’aldizkarian, 13. zenbakian, I%3koan, 312. orrialdean, teatroari buruzJio txostena dator.

TEATRO: Está preparando la obra de “Ñor da erruduna” de Muñoz Seca, que se compo ne de once actores, dirigida, como saben ya, por Manolo Juanes. Se proyecta probar una experiencia de Teatro de Camara, que si alguno no sabe lo que es, se explicará oportunamente. Ha habido sugerebcias sobre la representación en Eibar de una obra a cargo de esta sección. Se han empezado a adquirir las primeras obras de la biblioteca teatral, entre ellas las obras completas de M. Mihura. Urte horretako abuztuan, eta Xanixtebanetan, Fomento Culturaleko antzerki talde ak Pedro Muñoz Seca ¡dazlearen Ñor da erruduna antzerkia antzezten du, Angel Egaña jaunak euskaratua. Zuzendaria: Manuel Juanes. Antzezlariak: Moisés González, José Mari Iriarte, Xabier Lete, Kontxi Lopetegi, Kontxi González, M* Jesús Aranburu, Arantxa Lete, Arantxa Zapirain.

'Ñor da erruduna’antzerkiaren irudiak. Antzerki hori urte horretan bertan, udaberrian, Donostiako Antzoki Zaharrean ber tako Jarrai taldeak antzeztu zuen. I963an beste 3 antzerki prestatzen ditu taldeak. Lartaun aldizkarian, 1963ko abenduan, 14. zenbakian, 325, orrialdean, hala agen da: El mes de agosto, con motivo de las fiestas patronales, representó la obra de teatro Ñor da erruduna? original de Pedro Muñoz Seca y traducida al vascuen ce por don Angel Egaña. La representación de una obra de teatro de gran categoría. Originalmente inglesa, de J. B. Priestlly, traducida del castellano al euskera por nuestro paisa no y buen amigo don Julian Lecuona (Juliantxo). Bonita interesantisima obra que esperamos poder representar en las próximas fiestas navideñas. Su titulo Ha llegado un inspector.

Euskerazko Antzerkia dela ta Antzerkia beti ta erri guztietan jendea kutsatu duen gauza izan da. Urteetan zear antzerkiak egite ta itz asko ezarri dizkio gizarteari. Len, egia esan, zinerik etzanean. auxe bakarrik zen erriak ikusi zezakean pixarra. Orregatik ikusten zuana oso barrenean sarturik gelditzen zitzaion. Gaur den egunean, ordea, zinea sartu zaigu bazter guztietan eta zer esanik ez dago, antzerkia gero ta bazterrago utzia izan da. Azkenengo urte auetan ba dirudi berriz xuspertzera dijoala antzerkia ikusteko gogo ori. Idazle berriak ba ditugu ta taldeak zer esanik ez. Ta gu euskaldunon artean ori esan ote dezakegu? Bai... eta ez. Talde berriak sortzen ari dira. Tartean onak ere bai. Ezin esan denak ala diranik. Ta talde oiek bein ere gure artean egin ez dena egin digute gañera. Denak alkartu. Otsaillean Eibar’en billera izan zuten. Billera ontan alkarri laguntzea erabaki zuten euskalantzerkiaren onerako: erri batetik bestera joateko, alkarri antzerkiak pasatzeko... Au dena pixka bat zaitzeko batzorde bat jarri Iñaki Beobide buru dutelarik. Au dena taldeari buruz. Antzerkiari buruz zer? Ditugun antzerki pixarrak gerra-aurrekoak dira. Ea gerra-aurreko antzerki oiek oso “politak” diralarik, ez dira gaur den egunerako bear ditugun antzerkiak. Ez lukete bear beintzat. Dudarik gabe, gerra aurrean bizi ziraneri gustatuko zaizkie, baño gaztediak beste zerbait nai du. Berak bizitzen duan zerbait jarri bear zaio begien aurrean. Orain arte egin dugun antzerkia, geien bat, arloteentzakoa izan da, baño jakintsuentzako antzerkia egiten asi bearrean gaude. Euskalerrian gero ta geiago da ta orrela joango gera aurrera. Ta gero ta jakintsuago datorren jende au ezin dezakegu aztu. Dieri ere jaten eman bearra daukagu. Beste aldetik, gerra ondorenetik orain arte utsune aundia izan degù. Orduan ernetzen ari ziran idazleak zapuztu-ta edo il-ta geratu zitzaizkigun. Ta orain idazlerik ez dugu, antzerki alorrean. Obekiago esan, bai ba ditugu, baño gutxi ta... ez denak onak: Aresti, Labayen, Lartzabal eta abar... Dudarik gabe, orain eratu den antzerki alkarle onek, gazteen artean jakingo du, noski, idazle batzuak ernetzen; oraingo arazoak jarriko dizkiguten antzertilari berriak. Bitartean, beste bide bateri eidu bear diogu: beste izkuntzetatik euskeratzeari. Jakiña, au lan aundia da. Onena ontarako, batek bakarrik egin bearrean, alkartu ta bi edo iru lagunen artean egitea da errexena. Ortarako antzerki alkartearen batzordeak eduki bear lituzke euskeratu litezken antzerkiak aukeratuak. Antzerki onak, jakiña. ez ba-da-ezba-dakuak. Orrelakuak len ere ba ditugu gure artean beste izkuntzetara billa joan gabe. Atzenik zerbait esan liteke antzerkilari profesionaletaz, baño ortaz itz-egiteko oraindik goiz dela iruditzen zait. Eta beste baterako utzi dezadan.

1963. urteko abenduan, Eguberrietan, Fomento Culturaleko antzerki taldeak J. B. Priesley antzerkigilearen Ertzaina etxean antzerkia antzezten du, Julen Lekuonak euskaratua. Zuzendaria; Manuel Juanes. Antzezlariak: Moisés González, Jesús Mari Iriarte, Xabier Lete, Kontxi Lopetegi, Kontxi González, Arantxa Zapirain. 1964. urteko otsailean euskal antzerkian lana egiten duten taldeak Eibarren biltzen dira eta elkargo bat osatzen dute. Oiartzuarrak ez dira mugimendu horretatik aparte gelditzen, eta hona hemen, hau deia-eta Lartaun aldizkariaren 15. zenbakian, 1964ko maiatzekoan, 340 orrialde an, zer irakurtzen dugun. Lana izenpetu gabea dago, baina pentsatzen dugu Xabier Leterena edo Eugenio Arocenarena dela, horiek biek eta Juan Pablo Harreguyk sostengatzen baitzuten gehienbat antzerki lana Oiartzunen. Antzerkia 1964ko Xanixtebanetan antzeztu nahi zen, baina ezin. Aurreko Xanistabanetan eginikoa bezela, aurrez 1963ko abenduan Jarrai taldeak Donostian antzeztu zuen lana dugu, eta ondoren oiartzuarrai utzia izan zen, baina hauek ez ziren iritsi behinere egitera. Lartaun aldizkarian, 15. zenbakian, 1964ko maitzekoan, hau irakurtzen dugu 345. orrialdean. Pensamos seguir representando obras de teatro. Si la suerte nos acompaña el mes de agosto podremos ofrecer una nueva obra. Seguramente, una traduc ción de la obra: “Una noche de primavera, sin sueño" del famoso comediógra fo español, ya fallecido, Enrique Jardiel Poncela. En euskera sería “Udaberriko gau artan, lorik e z" . Lartaun aldizkarian, 1964ko urriko zenbakian, 16.ean, hau irakurtzen dugu 376. orrialdean. Comisión de Teatro. Representante: Javier Lete. La labor de esta comisión consistirá en fomentar las actividades teatrales en nuestro pueblo. La primera actividad, por ahora la mas importante y factible será la de estudiar y preparar la representación de obras de teatro, tal como, por otra parte, se venia haciendo hasta ahora. En concreto, para cuando esto sea publicado habrán comenzado los ensa yos de la obra de teatro “Sei gizon eriotzaruntz " original del dramaturgo espa ñol Alfonso Sastre. Esta obra se pondrá en escena en las próximas navidades. Existe también el proyecto de sesiones de teatro leido, proyecto que si hasta ahora no se ha llevado a cabo es por el escepticismo con que fu e acogido por algunos de nuestros "teatrolaris". Pero confiamos que todo se arreglará dentro de poco. Por último, la sección ha recibido la invitación para asistir a la 2° Asamblea de ta FEDERACION de grupos de TEATRO VASCO. Dicha Asamblea se cele brará el 12 de Octubre.

\ .

1965. urteko urtarrilaren lean eta 2an, Lartaungo Fomento Cultu ral sallaren antzerki taldeak Alfon so S astre id a z le a re n S ei gizo n heriotzaruntz (Escuadra hacia la muerte) antzerkia egiten du. Hara zer dioen Iñaki Arbelaitzen txostenak: 1964. urteko abuztuaz geroztik ez da Oiartzunen antzerkirik egin, eta orduko hori jendeak gago biziz espero zuen. Lartaun aldizkarian, 1965. urte ko ap irilek o zenbakian, 17.ean, 399-400 orrialdeetan, hau irakur daiteke.' F O M EN TO C U L TU R A L. Representante Eugenio Arocena Teatro.- Pondrá en escena dos obras de teatro, una el dia de Año N uevo, y la segunda durante las fiestas patronales. Los titulos de las obras “Sei gizon Eriotzaruntz ” tra ducida del original de Alfonso Sas tre “Escuadra hacia la m uerte” la segunda “Casa de muñecas" original del dramaturgo noruego: Enric Ibsen. Es también casi seguro que se darán sesiones de teatro leído y están en proyecto las obras: “Beste mundukoak eta zoro bat” original de Gabriel Aresti Seguróla, la traducción de la obra danesa “La pala bra” original de Kaj Munk. 1966. urteko urtarrilaren lean, hau da, Urteberri egunarekin, Oiartzunen Lartaungo Fomento Culturalek Justizia Txistulari bihurtu zen Arestiren antzerkia antzezten du Lartaun aldizkarian, 1966ko otsaiieko zenbakian, IS.ean, 422 orrialdean, hau ikusten dugu: Dentro de las actividades previstas para los proximos meses, figura como de las mas importantes la repreentación en San Sebastian de la obra de teatro “Justizia Txistulari bihurtu zen” original de Gabriel Aresti Seguróla, y ya que que se represen tó en Oyarzun el pasado dia 1 de Enero. La fecha de representación queda adiciona da al tiempo que el autor tarde en corregir el tercer acto de dicha obra.

Urtarrilarean lean, 2an eta 6an Don Manuel Lekuonari eskainitako omenaldiaren barruan, Lartaungo Fomento Cultural taldeak Eun dukat antzerkia eman zuen. 1967. urteko Lartaun aldizkariaren 20. zenbakian, 447. ornan, lan hori aipatzen da:

COMISION DE TEATRO - Esta comisión, con objeto de solemnizar y colaborar en los actos familiares que se celebraron para conmemorar “las bodas de oro sacerdotales ” de D. Manuel Lecuona preclaro hijo del Valle y Socio de Honor de nuestra Sociedad, en una primera participación al homenaje popular que posteriormente organizará “la Sociedad", puso en escena la obra original del mismo en colaboración con su difunto hermano. Reverendo don Martin (q.e.p.d) la obra drámatica Eun dukat de la que dieron cinco representaciones durante los día proximos a su aniversario que correspondía al 25 de Diciembre. Esta obra que en tiempos de su primera interpretación (entendemos que Jue el año 1935) se ganó el favor del público, sigue manteniendo el interés de los oyarzuarras como se deduce de la afluencia de publico que, sobre todo en las tres últimas sesiones, llenaron el local. La interpretación rayó a gran altura (Hubo mucho empeño en sacar la obra con dignidad) y el publico salió gratamente complacido: Autores oyarzuarras y actores y público también ¡Oyarzun tiene garra! Lartaun garaiaren azken urteen berri ere Iñaki Arbelaitzen txostenari jarraiki emango dugu: 1969. urte horretan Lartaungo antzerki taldeak lan bat antzeztu zuen. Garai horretako taldea mentalizazio berri baten jabe egiten da. Antzerki langintzaren arduradun bezala, Eugenio Arocena, Jean Paul Harreguy, Jon Iñarra eta Xabier Lete gogor hasten dirá euskal antzerkian bide berriak urratzen. 1970. urtean, Lartaungo antzerki taldeak, Ibargainen bertsolari jaialdi bat anto latu nahi du, eta horretarako, Lartaungo Batzordeari galdegiten dio baimenak eska ditzan. Denbora zailak eta latzak dirá. Gobernadoreak galarazia duen bertsolarien bat ekarri nahi dute. Batzordeak ez du bere gain hartzen ardura. Bilera gogor samar bat eduki ondoren, Lartaungo antzerki taldea poliki-poliki alderatzen da, bere jaialdia antolatzen du, bestelako laguntzak bilatzen ditu, lan gogorra egiten dute, eta poliki-poliki, talde umezurtz izatetik, Euska Herri osoan argi handiarekin diharduen duen taldea izatera iristen da. Eta hortik denbora gutxira, Intxixu izeneko antzerki talde bat agertzen da Oiartzunen.

8.4.- INTXIXU ANTZERKI TALDEA N ah iz eta In tx ix u ren aroan L artaun izenarekin lehen p ausoak em an , L artaunen zuzendaritzarekin izandako eztabaidaren ondoren, argi zeukan taldeak bere kasako ab iad u ra hartu b eh ar zuela. L artaunen histo ria antzerki lana em atekotan ziren , eta hainbat paper, propaganda eta abar eginak zituztenez ordurako, antzerki horretan ez zuten izenik aldatu.

In tx ix u re n u rte z u rte z k o ib ile ra 1969. u r te a 1969. urteko m artxoan, taldearen lehen antzerkia em an zuen: L artaunen historia, Piarres L arzabalek idatzia.

P. Larzabal

P ierres L arzabal aipatu dug u n ez, esan dezag u n zerbait g eh iag o . A sko h itz egin d aitek e hari b u ru z, b ain a lehenik esan nahi nuke gizatasunezko bizitza eram an zuela. D a k i足 zuen bezala, gizatasun ch o rea herri xeheak em aten du, egunerokoan norbere jo k aera frogatu ondoren. O hore hori oso gutxik lortzen dute.

1967. urtean, E uskal H erria horitzen zihoan: salbuespen legeak ugaritu egin ziren, B urgosko epaiketa... antzerkiak ez du giro egokirik aurkitzen, antzerkilariek kalean aurkitzen duten zapalkuntza egoeraren aurka antzezten dute, eta taldeek antzeztu nahi d u ten b ak o itzean , zen tsu rak eskura dituen baliabide guziak erab iltzen ditu asm oak deuseztatzeko. H o rrain o iristen d a P ierres L arzab a le k H eg o ald ek o an tzerk i m ug im en d u arek in izan zuen loturaren lehen garaia, eta bigarren aroan sartu aurretik, zera esan behar dut: L arzabalen H egoaldeko ibilerak m uga-gizonaren antzekoak ziren, begi askoren zaie bih u rtu b aitziren P ierresen ibilerak, E spainiako P oliziarentzat, bereziki. L arzabalen aurka jo tzen ez ziren ausartzen, lortu zuen ospea eta, bereziki, F rantziako erresistentzian egindako adiskideak m edio zirela. H ori h坦rrela izanik, frankistei neurri zorro足 tzak hartzea zail egiten zitzaien; hala ere, urtez urte jazarp en a gehiagotzen jo an zen. D ena dela, jazarp en horren arrazoia ez ziren haren antzerki lanak, baizik eta, antzerkia hitarte zela, beste ekintza askoren bultzatzaile izatea; adibidez, E uskadi Irratiko berri asko eta asko berak jasotzen zituen. G u re P iarres abertzale m u g im endu g u ztietan sartu a zeg o en , e ta ad ib id e b ezala, O iartzungo zenbait kasu agertuko ditut. O iartzungo M enditxeberri baserriko barrikoteetan, E stanko ostatuko afarietan eta abarretan, Iparraldeko eta H egoaldeko zenbait b iltz en z ire n . B ilk u ra h o rie ta k o a n im a tz a ile P ie rre s b e rb e ra izan ohi ze n . E uskal H erriko egoera jo rratzen zuten, eta Piarresek berri horiek bereganatu eta idatzi egiten zitu en , eta g ero E uskadi Irratitik em aten zituen edo aldizkari euskaldunetan kaleratzen. E sp ain iar ag intariei e z zien o n ik egiten frankism oaren ek in tza desegokiak lau haizeetara zabaltzeak, eta bazekiten ondo asko irrati eta idatzien berri gehienek P ie足 rres L arzabalen itzala zutela. B igarren aro an , P iarresen etorrerak m urriztu egin ziren, eta arrazoi sakonek eragin d ak o ek in tze k b ak arrik erak artzen zu ten , P ie rre sen tzat m uga ig aro tz ea gero eta astunago egin baitzen. 1968. urte arte E ugenio A rocenak ez zuen Pierresekin adiskidetasun handirik izan, behin B aionan antzerki hitzaldi batean m ahaikide izanak ginen, besterik ez. G araiko

idatzi bat hona dakart, irakurleak jakiteko Piarresekin nolako harrem anak izan ziren gure lehen lana eskatu genionean: 1968. otsailaren 28an (Juan Pablo Harreguy)-rekin moto zahar batean hezurretaraino sartzen zan hotzarekin Sokoarantz abiatzen gara eta gure topalekua Sokoako eliza izanik. Eliz aurrean itxaron genion gure apaizari eta bere elizkizuna amaitu zuenean gugana bildu zen eta aurkezpenak egin ondoren bere etxera eraman gintuen -jakin bagenekien bere laguntzak zertaraino irixten ziren-. Etxeko gelan hirurok eserita jarri eta bi hitzetan adierazi genion zer nahi genuen bai eta azkar erabaki ere. Honela esan zigun: “Zaharra berritu baino naiago dut berria egin ” Baina guk ere bageneukan kezka, eta hau adierazi genion: asmoa ona izan arren ez genekien taularatzeko behar adina kemen izango genuen. Garai hartan jeruie askorik ez baitzebilen gure inguruan, erantzuna honela eman zigun: “Ez dio axolarik nahiz eta ez taularatu". Erantzun honek bizkarreko zama pixka bat arindu zigun eta gaia zer motatakoa izango zen ere erabaki genuen: Oiartzungo herriari lotutako historio bati eta zer egokiago Lartauni buruzko kondaira, eta gaia honi buruz ahal genuen material gehiena eramateko eta hurrengo igandean berriro bilduko ginela. Martxoaren 2an berriro Sokoarantz abiatzen gara. Hamabietan genuen elkartzeko ordua eta ordubete lehenagotik Oiartzundik motorrean goaz. Oraingoan etxean zegoen gure zain eta izugarri poztu gintuen berak Lekuonaren lanen artean Lartauni buruzko zerbait aurkitu baitzuen. Antzerkiaren zati handi bat egina zuen, eta hamabots egun barru bukatuko zuela lana. Esan eta egin: hogei egun barru Estanko bezela ezagutzen dugun ostatuan izan genuen afaritxoan 'Lartaunen historia’aurke^u zigun, baina egun hartan ez zan dena poztekoa izan. Nirekin atzera eta aurrera ibilitako laguna Espainiako agintaritzan bahitu baitzuten eta afarian aulki bat hutsik geratu zen. Piarres bera ere oso minbera geldi tu zen. Nire burua bakarrik ikusi eta laguntza eske adiskide on baten atea jo nuen, ni antzerki mundura hurbildu ninduen lagunarengana. Beraren eskutik antzerkian lehen urratsak egin nituen. Lagun hori Xabier Lete izan zen, eta pixka bat geroago beste adis kide on baten laguntzaren beharrean aurkitu nintzen; hau Juanito ¡ñarra izan zen. 1569kQ apirilean Eugenio Arocenak idatzitako txostenetik. 1968. urtea am aitzeko, antzerki obra prestatua zuten Intxixukoek, baina 1969. urte o sca pasatu beharra izan zuten E spainiako G obem uaren baim enaren zain; A rrazoia? Piarres L arzabalek idatzitako lana zela, beste obrak antzezteko baim ena lau hilabetetan lortzen baitzen. H erriko alkateak honela esan ohi zuen: ArççenQ. leatrv hori il€£aia denez eero. ezin duzue kaleratu.

B e stald e, zah arren eg o itzan an tzerk i en tseg u a k eg iten zire la rik , b ertak o sero ra batek zera esaten zuen: Arocena. e? ezazula amur eman, zuek baimena lor dezazuen nik egunero errezatzen dut.

1970. u r te a 1970. urtean baim en a bereganatu, obra plazaratu eta izugarrizko arrak asta lortu zuten. U rtean zehar L artaunen historia ham arren bat aldiz antzeztu zen. M ila pertsonak baino gehiagok ikusi ondoren Zarautzen antzeztear zeudela, gobem adore zibilaren agindu zorrotza jaso zuten: Piarres Larzabalen antzerkirik gehiago ez antzezteko non eta talde guzia kartzelatzea nahi ez bazuten. U rte b etez b u ru h au ste asko ekarri zitu en L a rta u n en h isto ria tau laratzea k , bain a inguruak laguntza handia em an zien traba guztiak gainditzeko. L aguntza horien arte an , batek hunkitu zuen gehien arduraduna: O iartzu n en E stan k o a b e z a la ezagutzen zen o statu an (P ierresek ondo ezagutzen zuen, aste bukaerako afariak hem en egiten baitzituen) behin batez afaltzera gonbidatu zuten. Fierres eta ostalariak urtebetez itxaron behar izan zuten kontu hura kobratzeko, ez baitzuten antzerki baim enik lortzen eta taldearen ekonom ia hutsean baitzegoen. G ertatuak gertatu L artaunen historia lanarekin izandako esperientzia taldearentzat erabat interesgarria izan zen, beraz, aginduak agindu, berriro Pierresengana jo zuten, e ta beste o b ra b at id aztek o eskatu zio ten , baim en ak A ro cen aren izenean esk atu k o zirela esanez. G ure Pierres beti prêts zegoenez,v4ra/ar izeneko antzerkia idatzi zuen, eta ondoren beste bat, O rria 778. O raindik begi aurrean dago Piarresen irudia: gorputz txikia eta bizia zuen gizona. B ere sudur txikiaren gainean betaurreko lodiak zeram atzan eta txapel beltz batek buru xuria estaitzen zion. Paperez betetako m ahai batean libretoa irekiz eserlekutik altxatu eta o b raren p ertso n a ia g u ztiak an tzezten ik u stea, ñ o la iru d ik atzen zitu en ahots eta im intzioz, benetan ikusgarriak ziren gizon haren dohainak. N ahiz eta L artaunen historia lana em an ahal izateko baim en eskaerak 1969. urte ko abenduko d ata izan, hori ez zen guztiz eg ia, hainbat aldiz egindako galdeketaren azken erantzuna baizik. Eskakizun paperak galdu zirela esan ziguten, eta berriro eskaerako paperak bete eta Inform ación y Turismo-Xdi berriz bidali genituen. A zpiko egunkariaren zatian agertzen da non izan zen em analdia eta zer arraskata eduki zuen. E gu n a o tsa ila re n 2 1 a izan zen. N ah iz e ta O iartz u n g o p ilo ta le k u a o ih a le k in itx i, h aize h o tzak au rk itu zuen z irrik itu rik ese rita zeuden ik u sleen zangoei e ta g ainontzekoei g ozotasuna kentzeko, baina em analdiaren poztasunak hotzak uxatu zituen.

Lartaunen historia-ven gaia honako hau da: Kantabriarrek erromatarrekin izandako borroken berri ematen da. Lartaun euskaldunen buruzagiak eta Romulo erromatarren buruzagiak ehun bana soldadu hartu eta borroka egiten dute Emion. Euskaldunak lizar-makilez ari ziren borrokan eta ezin zituzten zulatu erromatarren burdinazko jantziak. Lartaun konturatu zen non zuten babesik gabeko gunea, eta orduan esan omen zuen esaldi sonatu hura: “Sabeletik, mutilak, sabeletik” . Lartaunen historia-rtn egitura noia an to latu a izan zen azaitzeko, sasoi h arta n idatzitako lantxoa ekarriko dut: Xabier Lete eta nik erabaki genuen Lartaunen historia pastoral modura aurkezteko ez genuela behar adina jokalari, eta bobe izango zela pastorala oinarri harturik egi tura berrietan eskaintzea. Estetika aldetik dena aldatua dago. Horregatik, Piarresek Hemanin berak idatzitako antzerkia ikusi zuenean, honela zioen: Hau ez da nire antz£rkia. Garai hartan erabilitako zuzendari-libretoan agertzen diren zenbait apunte interes garri iruditzen zaizkit azaltzea (1970ean Eugenio Arocenak idatzia da):

JOKA LA RIAK: Satan

Jose A. Goikoetxea

Kalonjea

Iziar Isasa

Ijito

Patxi Olaziregi

Kalonjea

Manolo Intxauspe

Lartaun

Gregorio Zapirain

Otso

Jesus Zapirain

Arbaso

Eugenio Arocena

Urtxula

Lurdes Urkia

Augusta

Luisita Unsain

M UTILAR: Jose Urkia, Kepa Larrañaga, Manuel Ansa, Pako Oria, Juan Mari Zabaleku, Xabin Mugika, Juakin Izagirre; Andoni Cetaria, Enrike Lekuona, Iñaki Pikabea, Manuel Barrenetxea, Jose Larraia, Mikel Aristizabal. Mutilek osatu behar dute: 6 gudari kantabriar, 6 gudari erromatar, zaharren taideko 4 kide eta 5 espetxeratu edo meatzari. Kantuen d o in u a........................... Xabier Lete Argi jokoa ....................................Juanito Iñarra Zuzendaria....................................Eugenio Arocena

JANTZIAK: G udarĂ k an tab riarra k : oinetan espartinak, galtza urdinak eta jertse itxia. Jertse guzÂ tiak kolore desberdinetakoak. L artaun: oinetan espartinak, galtza urdinak eta jertse itxiak, kolore desberdinez eginak. G u d ari e rro m a ta rra k : oinetan zapatak, galtza marroiak eta anorak itxiak; jantzi guziak kolorez berdinekoak. Romulo: erromatar gudarien jantzi berdina; anoraka izango da kolorez desberdina. A ingerua: soin xuria goitik beherainokoa beste ezertxo ere gabe. Ijito: gaizki jantzia egongo da. Txaketa zaharra, zikina eta hautsia, galtzak ere antzekoak. Satan: esmokin edo gaban luze batekin, alkandora xuria; elegante jantzia egongo da. K alonjea: apaiz sotana eta zapata beltzak. Ot$o: gudari kantabriarren antzera jantzia egongo da; jertsea izango du kolorez desÂ berdina. Lartaunen koloreekin ez du nahastu behar. E spetxeratuak edo m eatzariak: kantabriarren jantzi berbera erabiliko dute. A rbaso: alkandora xuria, galtza urdinak eta espartinak. Z ah a r taidea: alkandora xuria, galtza urdinak eta espartinak. U rtx u la e ta A ugusta: bi neskatxek gaur egungo jantzia eramango dute, ez oso modemoa eta ez antzinakoa ere. A R G IJO K O A R E N EGITURA: I eta II. eszena: taula ilunpean dagoela urrutira txalaparta doinua entzungo da, eta ikusleek hainbat eta ozenago entzun ahala, gehiago argituko da taula. Taula oso argitsu ez dagonean baina pertsonaiak ikusteko adina argi dagoela, Lartaun lehenik eta ondoren gudariak sartzen dira. Argiak gorri ilun batean egongo dira, eta elkamzketak bastean, argiak piztuko dira. I l l , IV, V, VI, V II, V III, IX. eszenak: eszena hauek argi normalarekin jokatuko dira. X. eszena: kalonjearen eszena honetan argiak ere txepela behar du, guda honetan kalonjeak zer-nolako txepeltasuna agertzen duen adierazteko. XI, X II, X III. eszena: eszena hauek argi normalarekin jokatuko dira. XIV. eszena: eszena honetan Lartaun, Arbaso eta zaharren taidea aurkitzen dira. Aurreneko argiak normal egongo dira, baina Arbasok zaharren taldeari eskatzen dionean Euskal Herriari azken agurra kantuz eman diezaioten, argiak neurri batean apaltzen dira. XIV eta XV. eszenak: bi eszena hauen erdian antzezlariek atsedena hartuko dute, eta ekintza modura une horretan abeslari edo bertsolari batek (edozein izan daiteke) bere kantuak edo bertsoak eskainiko ditu, eta argia pixka bat motelduko da.

XV. eszena: eszena honetan argiak normal egongo dira. XVI. eszena: eszena honetan erromatarrek bahitutakoak agertzen dira. Eszena guzia jokatu arte argiak berdin egongo dira, gorri ilun bat orlegiarekin nahastua, giro neketsu eta egonezina adierazteko. XVII. X V III, XIX, eta XX. eszenak: eszena hauetan ez da argi-jokorik egongo, nor足 mal piztuak egon behar dute. XXI eta XXII. eszena: eszena honetako guda hasi baino lehenago, bi buruzagiak bata besteari irainka ariko dira; momento honetan, argiek pixka bat ilun-gorriantzean egon behar dute. Buruzagiek hizketa amaitzean, herriko jendea sartuko da, eta dantza bat eskainiko dute. Gomendagarria litzateke argiak lurretik gidatzea pertsonaia hauei atzealdean itzal handiak agertzeko. XXIII. eszena: eszena honetan argiak normal egongo dira. XXIV. eszena: eszena honetan, bigarren guda gertatzen da, eta argiak aurreneko gudan bezala egongo dira, baina kolore desberdinez, gerra Erroman dela adierazi behar baita. XXV. eszena: eszena honen hasieran argiak normal egongo dira. Antzezlariak azken peredikuko bertsoak kantatzen ari direla, argiak itzaltzen joango dira, eta hala berean txalaparta hotsa entzungo da. Argi guztiak itzali eta antzezlari guztiak taulara aterako dira. Azken peredikuaren azken bertsoa antzezlari guztiek batera kantatu. TAULA Taula apaingarririk gabe egongo da. Irudian ikusten den bezala, bi ate daude. Pastoraletan bezala kantabriarrek aide batetik eta erromatarrek bestelik egin ditzalen sartuirteerak. 1970. urteko m artxoaren hasieran L artaunen historia K ontzejupean taularatu zen, eta ondoren, E rrenterian, U m ietan, A rrasaten, O rion, U surbilen, B ertizko Jauregian, H e m a n in eta e rrep ik ap e n a O iartzu n en . Z arau zk o em an a ld ia bertan beh era gelditu zen, aurrez esandako arrazoiengatik.. S asoi hartan , ETAk A lem aniako kontsula bahitu zuen, eta P iarresek bitartekotza egin zuelako aitzak iarek in , E spainiako G o b em u ak P ierres L arzabalen o b ra guztiak Index-ean sartu zituen denak deuseztatzeko asm oz. Intxixu taldeak eg inkizuna ugari izan zituen 70-80 h am arkadan, eta ekintzetako bat bertsolarien Jaialdiak antolatzea zen. Lehen jaiald ian , antzerki laldeko kideek lan asko egin zuten lehen aldiz Ibargain ikuskizun areto bihurtzeko. E san beharra dago O iartzunen ez zegoela toki ego k irik ikuskizunak esk a in tz ek o , e ta N ikolas A rbidek aukera em an zuen Ibargaingo lorategia antzoki irekia bihurtzeko, eta ez zen aukera galdu.

A fixak adierazten duen bezala, urte horretako ekainean Intxixuk bertsolari jaialdia antolatzen du Ibargainen.

OCTUBKE

Urrillar'an 2S'o

Junio

2 5

IGANDEA

D O M IN G O

Gotzeko U'lan

A la a 11

6'a

IGANOU Goizako n'ton

OIARTS^

tJN’GO

IB A R - G A I N ’EN

lln tx ix u ^B

V 4 j •*k i

DOMINGO H Moftara

O I A R T Z U N ’ GO I B A R G A I N ’ EN A U R K E Z L E : X A B IE R LETE

B6RTSOLARIAK

m m n ÀZPÌU Jk^A

lù P À U & ì

B E R T S O L A R I A K : X ALBAD O R

U Z T A P ID E

LA SA RTE

A G IR R E

M IT X E U N A

GO RRO TXAnO I

M A T T IN

LAZKAO

T X IK I

G A U A R T Z A IL E ; J U A N M A R I U K U O N A

INTXIXU ta ld e a k e ra tu a QUSTOLA TA LARTAUNGO AN TZO KISALLAK EUTDA

KAJA LABORAL POPULARRAREN LAGUNTZAREKIN

C a ja L a b o r a l P o p u lo rr a rs n L a g u n (z o r« k in

1971. urteko uztailean Piarres L arzabalek A ra /a r izeneko pastoral antzeko antzer ki bat idatzi eta libretoa eskaintzen dio Intxixu taldeari. O iartzungo ja ia k direla eta, ospakizun horren inguruan A ntonio Valverde jau nari om enaldi bat egiten dio Intxixu taldeak. Valverde jau n a betidanik O iartzungo h errian oso lotua egon zen, bai m argolaritzan, bai idazlanetan eta, ñola ez, eguneroko bizitzan. O spakizuna ekintza hauek osatzen zuten: 1

A buztuaren le a n m eza nagusia eta, ondoren, berak sortutako m argoen erakusketaren irekitzea. H erriko txistulariekin eta on M anuel Lekuonaren hitzaurrearekin.

2.- A buztuaren 7an, E z dok am airuren ikuskizuna. 3.

-A b u ztu aren lO ean, O iartzungo b ertso laritz a e ta kopla zaharrak. Juan M ari L ekuonaren zuzendaritzapean, oiartzuarrek eskainia.

4.- A buztuaren 14an, Xanti A izam aren hitzaldia, O iartzungo pertsonaia esanguratsuenen inguruan, eta erakusketaren itxiera.

1972. u rte a A ralar antzerkia em ateko baim enak lortzen dira, eta horrek bidea em aten du Intxixuk prestaketarekin jarraitzeko. Intxixu antzerki taldearen antzerki ekintzetara ikusleak erakartzearren, M ikel Forkada donostiar antzerki kudeatzaileari Intxixuk bere nahia azaldu zion eta hark, ikusirik taldearen lehen urratsek pastoralgintzarekin lotura estua zutela, Pastoraletako deabruan oinarritutako irudia diseinatu zuen. In tx ix u k , arazo ak g ain d itu z, p au so b at au rrera em an zuen e ta ab u ztu aren 5ean lehen aldiz O iartzungo Ibargainen A ralar antzerkia taularatu zuen. BANAKETA O b la p o : F ra ila : T a o doelo

Qoni:

B lo ln tfi:

KonilanM: M ik a l A r k a n ja lu a ' L Ib a rta rlo ; M ik e l-a n la in d a rla k :

E NRIKE LEKU O N A M ANO LO

IN TX A II8P R

L U IS ZA P IR A IN O R EOOR IO ZA P IR A IN M IR A R I IN A X I

B IK A N D I IZ A

J U A N A N T O N IR AZU STA M AN O LO ANSA J06U

ZA P IR A IN

KEPA LA R R A N A O A D a n n a rla k *

X A B IN U U X IK A G A B R IE L O O n iO Z O L A

S o rg in e k '

M A N O L I ARRUTI M .- K A R M E N G O N ZALES M .‘ A N O E L tS U AH T IK O R E N A

KOROA Jaaua M .* A naa L u rd M

ABALAR

J o x a L aon M itx a la n a

P A S T U R A L ta n k e ra |o A N T Z E R K tA I N T X I X U

ta ld e a k

Landabes

C ataban S a ín

K a rm a n BarrIdJ J o x a n U o ik o a tx a a

Jnaua M • M aku a o

A n o Ifia b a l

S o ln u )o tx a ll« a :

LU LI A N S A

A rr u d

A rg I Jokua;

V U N IN A K H A

M u x ik a .

X A B Ib H LETE

/ U 2«ndar>.

a g e rtu a

M a n u a l B a rra n a tx a a A ra n tx a Z a p lrs ln

EU O C N IO A R O Z E N A

rrau ,- 6«1.1-OM* • 1« ! « i n « Itu iU

Goian, Mikel Forkadak ¡ntxixurentzat egindako irudia ageri da. Eskuinekoak zentsuraren eragina erakusten du. Argi geratzen da ñola ezahatzen zituzten begiko ez zituzten pasarteak.

t r w l l t o A fr ito t lk , « u n

I k P ÍfU « iU a « i t l n t f U .

t« « ii h r i * - i

9« i *

1973. urteko apirii eta m aiatzean antzerki sariketa ospatu zen Tolosan, eta Euskal H erriko antzerki talde am ateurrek parte hartu zuten. H am ahiru lan aurkeztu ziren, eta lehia gogorrean, Intxixu taldea izan zen irabazle. 1973. urteko ekainean, U ztapide bertsolariari om enaldia eskani zion Intxixuk.

O li

I . IV

U u r IM r c n alií d lo g u « u t il. H o r r t s i l 'h u rta o ta b « 2a l« , aurM n «r«, Iku SÉ rr«« i l S I t hain tu z a n , b a rta o la n a n hanta taW ja tor b a t araiu nahtrik g a to t. Ja la ld i b a l « g iii n ahi g a n u k a : M rta o la tc tia rl «uru< b a lllt a n dltugun aa<no«iiln l« la l i i a n a t ; a t a , aratza llla g u ila n » r a b a k ii, g u r t a r tN n 6121 <lan U zta p id a rl « ilia iA ia , gaiA ara...

Harri m aillako kultura, b a r ta o liilb a ta n b arru tlan , b a ita a la rla k «>af Ik, a n itu la a k a r a o s o c a n d u g u E ta b artao larltzaran a r a g ita h u ta ai ap a rta k o la iald i b a t e t a a la lt a a n , k an iarlak b a ia la b a n a o - ia la a k a ra ditu gu g o g o a ''. L a k u a t a g it o b a r a i » b a la ta n . g a la k |a r rl a la a a lo a a g lia k o m olda av k ara rk o a ta n . han Ita n g o g a r a n o t b a lw r d u g u ad uk i b an atako »aiaiai b id a : b atta o larlak a g ia ik o a o rU a llla d ira la , e ta a n l< u l*a k a > a n o la p a lt a g la z x o a g llla . a ip l- g lr o b itl b a i a i la g u r t ia n du tala. E r a h e n u n , b a n a o la rl ata a n tiu la a h d an ak Ita n d a z a g v n t a r ag in , w Ik aa a la nun g o la , g u r a kultu ra harrik ow ran u rta o ro k o lo ratza a la ag ark atan .

E ta au rtan D ila p id a n a a k a ln tia n d lo g u g u r a |alaldla. K a n iu i « rl t a la m utulu t llia lg u n tz o rla. N ah it a n u u la a n u a t. n ah it a r a u a llla a n tt a t, a u r la n g o b a iU o la il a g u n a an d u g u n g a u ia tlk n ab arm a n a n a M an u alak uatan du an h u la u n a a da. H u laun a h aun dia. B alA an g u r a u a t hain m ln s a n la dan a a k a t ia h o ri, a h a l du g un ñaun ia n h o rn lh i n ah i g a n u k a. H u tau n aa b a ta , g u r a a a k v d a g o n b Ida b ak arra an ; b arla o la rla n fam ih artak o g it a - la g a a n : O la rtiu n In guru g a u d a n b artao *2 alaa k U ttap ld ari o rran ald l lu ta u b a t a g in g o d log u , barak hain g o g o t a ik u a rt ta n tu a n b artao lari a g u n a an .

P o ig a r r la la lg u b a n a o la r ltia m a lta i u t a n g u i la r l g u r a a im o a n barri a m a la a . E ia zlhu r g a u d a ian d aa k a r a g u r a aa m o a n a r ab aran a r a r l i u n g o d u ala.

UTTÄPIDEN OMENEZ E K A IN A R E N

0 - 1» - a n 1073 O I A R T 2 U N - « o I B A R 6 A I N - « n

1973. abenduaren lOean, Intxixuk baim en eskaria egin zuen A lzateko Jaun antzer ki iana taularatzeko asm otan, baina hurrengo egunetan ezezko erantzuna jaso zuen. 1973. u rtek o azken h iru h iia b e te e ta n A ra la r ta u la ra tz e a ri u tzi z io te n , h o g e ita ham arren bat herritan em an eta ham arren bat m ila ikusle izan ondoren.

1974. u rte a Piarres L arzabalek beste antzerki bat ere idatzi zuen Intxixurentzat, Orria 778 ize narekin. U rte horretako lehen sei hiiabeteak antzerki lan hori prestatzen jardun zuen taldeak, eta lan h o rretan , P iarres L arzabalen aurreneko ideian o in arritu rik , antzerki berri bat osatu zen. Piarresen antzerkia sakondu eta zabaltzeko sortu zen A ltabizkarko kantua an tzezlana. E u g en io A rocenak eratua. Irakurlea ohartzeko, esango dugu lan bera izendatzeko bi izen erabiltzen zirela: ofizialki O rria 778, baim enak lan horrentzat eskatu baitziren, eta gainontzekoan, A ltabizkarko kantua.

B aim enak ahal bezain azkar bereganatzeko, estreinaldi eguna m artxoaren 8a jarri zuten. O ndorengo afixetan ikus daiteke hori. A in g eru Irig arai ad isk id e e ta lag u n tza ile p araeg a b eak e sk a in ita k o laguntzaren adierazgarria da honako eskutitza. A N G E L

IR IG A R A Y

E > p * c ia llt t a

SA N S E B A S T IA N ^ E ﾂｫ n a o t a , 11

....... ... ..................... d e 19ﾃ点__

1974.

urteko abuztuaren 3an Intxixuk abeslari jaiald ia antolatu zuen. A beslarien

izenak afixan ikus daitezke. Intxixu antzerki taldeak N estor B asterretxearen Intxixu eskulturaren irudia erabiltzen du, Forkadak hasieran egindako irudia galdu gabe.

1975. u rte a O rria 778 edo A ltabizkarko kantua berrogeita ham abi aldiz-edo antzeztu zen, 47 herritan, besteren artean lau hiriburuetan, baita Z aragozano Ikastetxe N agusian ere. B atez beste 450 ikusle izatera iritsi zen. 1975. urteko udazkena arte Orria 778 antzerÂ ki lanarekin jarraitu zuen Intxixuk, beste berri bati ekin artean. 1976. u r te a Intxixuren lan berria A ntzerkia d eusetik izatera d a, e ta urte horretako m aiatzaren 7an bidali zuten baim ena M adrildik. H ona hem en antzezlan horren eskuprogram a. 1976. u rtek o abenduaren 2 1 ean, S anto T om as eg u n ez, D onostian estrein atu zen antzerkia. H or d aude estreinaldiko eskuprogram a eta afixa. â&#x20AC;&#x2DC;GARAIAâ&#x20AC;&#x2122;aldizkaria, 18. zenbakia, 1976. urteko abenduaren SOetik I977ko urtarrilaren 6a artekoa.

ntzerkiä

ANTZERKtA

Jeus ere

D E U S E R E EZ i Z A T E T I K . IZATERA

Idazleak:

Eugenio A io z e n a eta X a b ie i Late.

A n tz e z la ria k : Jueza: E. Lekuona P isksla: M . Intxsusp e T x ir r ita ; P. O laziregi

ez izatetik

Defensorea: J. Izagirre D. T ib u rz io : J .L . M ichelena Según. Kapataza: J .l. M akutso Sendagilea: Y . Bergaretxe Neskazarra: M .A . A r r u ti' Alafaa: P. M akutso P ra n ts e s tx . V y . Bergaretxe S aiburu ’

^ l ^ i z a t e r a

A ita : K . A rbide A m a: M. A r r u ti A rre b a : P. M akutso

..I J k

An aia: A . M u x ik s Tabernaria: IVI. B ik a n d i Langile tx a rra : S. G alardi A jr r in a z p ik o A ts u a : K. A z y rm e n d i A la rgu na: M . A r r u ti

L L w .- - ^

D. M o ra lz io : S. G alardi Sasi berrizalea: A . M u x ik a

K o n ta la ria : Eugenio A io zena S o in u la tia k : B ixe n Beltran eta L o li Ansa A rg ia k : J. A n to n Irazusta Angel M arco

♦ ■ ♦ m O

Felipe Lizarraga Laguntzaileak

♦

M ikel Nabaskues Juan José D o rro n s o ro M ik d Lizarza

Z U Z E N D A R IA : Eugenio Arozena

••••

In tx ix u k u rte h asieran A n tzerkia deuseztik izatera liburuxka argitaratzen d u , eta em analdietan saltzen du. 1977. urte am aieran, hogeita zortziren bat aldiz eskaini o n d o r e n , deuseÂ tik izatera plazaratzeari utzi zion Intxixuk; 11.000 ikusle inguru izan zituen. 1977. urteko udazkenean Intxixuko kideak hasiak ziren beste antzerki berri baten u rra tsa k eg ite n ; b e rriro ere g iro ja k in b a t a rd a tz h artu z a b iatu z ire n . G a in e ra, a n tze rk ia so rtze k o la g u n g a rri, h izlari e sa n g u ratsu en h itzald i so rta b at antolatu zuten: H onako hau izan zen gaia: Gerla K arlistak X IX . m endean. 1977. urteko abenduaren 2 0 an ,T eo U riarte. 1978. urteko urtarrilaren 5ean, E m ilio L opez A dĂĄn. 1978. urteko urtarrilaren 16an,T elesforo M onzon O laso. 1978. urteko otsailean, Idoia Estornes L asa. H ilabete berean, A hozkotasunaz hitzaldia em an zuen X abier Letek.

Xabier Lete eta Eugenio Arocena, hitzaldia ematen.

1978. urteko abuztuaren 14an M adrildik K arlisiadaren kronika antzezteko baim e na em an zuten, betiere entsegu orokorraren esperoan. 1978. urteko D onostiako Euskal Jaietan K arlistadaren kronika lana estreinatu zen, irailaren 8an, A ntzoki Z aharrean. Telesforo M onzon jaunaren hitzaldia nondik ñora zihoan ohartzeko baliagarria da aurkezpena ikustea.

A r r a t s a ld e h o n e ta n , T e le s f o r o Monzon O la so guregana u r b ild u da* £h}rznjkalarl b e z a la au rk scp en a k n e r e tz a k o so b r a daxide, z e r e n , E u sk ad i o s a t z e n dugunok e d e r k i e z a g u t z e n d u gu , e t a n o r b a it e k e z b a d a k i ñ o r fian e t s a l a k e d e r k i a d ie r a z ik o d i o t e , le k u k o , h o r d a g o , B sp a ñ la k o a g i n t a r i e k h a r tu d u te n a z k e n e r a b a k la t S a iñ a n a l f e r r l k , g u re a i t ó n a s h a r r a r i b iz k a r r e e t a a z a l a e t s a l - e k a l t z a k z a i l d u d i o t e , b a in a n b a r r u h o r r e t a n a r b a s o e n e s p i r i » tu a e t a g a z t e t a s u n a r e n blhotM ^ d a ra m a zk i. B ain an g iz o n hon ek badu b e s t e a i d e b a t , e t a momentu h o n e ta n e z i n dugu a i p a t u gabe u t z i t Monson O la so a n t z e r k i l a r i , I f a r - S u s k a d it i hau iz a n d a b e s t e z e n b a it z u e k in g e r l a on d oren e x isk a l t e a t r o a r i b u ltz a d a wnan d io n a . Iix t z i z u t a l d e a k a n t s e r k i - o a i s u b e z a l a , O ia r tz u n e r a e t o r t z e k o e s k a r i a e g i n z i o n "Branzuna b e g ia n a u r r e a n duzue**» Gaurko i k a s g a i a hau iz a n g o d a t E rbe¿ tu e n h i s t o r i a l , ¿ r a z o h au e z da b e l a u n a ld i h o n ta k o a , nabarmen^ g e r l a k a r l i ¿ t e t a t i k e ld u z a ig u ^ e t a h i a t o r i h o n e ta n H onzoiv-ek h i r u ep ok a d e s b e r d in b i z i t u d itU } Umeetan a z k e n k a r lia t a d a n o n d o r io a k , Q a a teta n 26go g e r l a e t a a d in e a n gaurko g i r o a . T e le s f o r o k aundu honetem badu a p o s t u b a t e g it i a , e u s k a ld u n d en ok e t a b e r e z i k i g a z te a k k o n tu a n edxaki b e h a r du gun ai S u s k a l H is t ¿ r ia k o g u r d ia k e t a T e le s f o r o k d u te n l a s t e r k e t a . O raidañ o T e le s f o r o gurdia^^ r e n a u r r e t i k d i j o a , g iz o n hon en pau su ak B u sk al H is t o r i a k b e r e g a n a ta e n d u , p au su mol‘a hau ek

b u r r u k a la r ia k em aten d i t u z t e , h o r r e g a t i k , O iartzxin go -

h e r r l euslcald u n ak e t a I n t z l z u e m t z e s l a r i t a l d e a k , e s k a r i hau e g i t e n d u t Im za ro a n j a r r a l t z e k o o r a in b e z a in b u r r u k a la r l.

í . A rozena

1978. urriaren 31n E ugenio A rocenak K arlistadaren kronika-rekin B ilbon B itor G a rita o n a n d ia sa ria irab a zten du (X a b ie r L ete k p a rta id e tz a h a n d ia izan zuen lan horretan).

Karlistadaren kronika lanean erabilitako eskuprogram a eta afixa, partaideen izenekin.

BANAKETA K A R L I9 T A V

LPC KALAK

KifHna!....... Jmqiìdlastm *

td h t r ^ l ............... » SetwMiàB O elBfdJ 1 Í ..................

N k ^ L u ft t

K m fiH u ì . ..............

M ìa o I d lo b U M p « ¿

UmìiU» J . . . ........

L u rdftl M H lilC M Ì

X .......

JM é U M it a lc p * '

Ü A rv f 5» • • • • • I » . i> I p M d o M ttkW M I*

Imù% H .* M a ktiu o (

U h t r d i ................. ^U M A . J r u iiJ tt

Kmhiu4~......... KoroAairvwndl *' iCarítua i ............ ....

M/ütf...............

JoMuinfn#fw M.» MtkiMo

U b tf9 l ì ................. A n o U A L e g e A u n i i Uberai 4 ..................

M > Aq«bI«i A r m i i«'

f # n w * VII........... SabiK iàA Q àiétói tm kri

................

Gtmérat SéfM U > . .

M i M a k u tw M .* A n f « ^ A n v tl

A lk a tfé ..................

EaiìQU» UheODB l ’

Fom

C MfiniP AroevA*

CfrtffoiftaUM__

Nlcotfs Lm*

I i« k u n A m o U tM (Ì

C iM m /

A r M i u L f llo fb a ft

.........

f r e U i i w ............

.....................

E t ^ D id Arae«n«

Gmm)/M/.... II. MikuxM

t U f f t w t ................

L urdM M Ju tta H i

,4 ^ rM ..................... .. I I . M ititeltftà

/fr r rtw J . . . . . . . .

K o ro A iu fv im d i

HffrtimS....... Jot^ulAluMiü

......... Enri^wUAuon*

J K n rtrr...................

M .* A n gttM A n t ì

Etp0rlwro^.............. J . L M afcutw S e b ie iiio O e U r *

^ I

Àkm^ùté. txhwh....

L a ti A n i* l iu ln ie A d n K u H c i

IdM BKorM» A Ì jp c * O e « a ft ^

Mcute

Balla«

IMàtU

mcàr^A£ljdlàl^.V-dtirJM

i N Tx i xU

^uao|0 OoffCMueo OfOWfmSi.. JáMoB........

llukì Ar»k

m r M . ...........................

X ib H r U t*

M km kcé.. Z u ^ m d trt .....................

A n ie l M tr k o F y » n le A m i M

1979. u rte a U rte horretako udazkenean K arlistadaren kronika antzerkiaren herriz herriko ibilbideari am aiera em an zion tald eak . A n tzerki lan hori b erro g eita b o st ald iz eskaini zuten gutxi gorabehera Euskal H errian, eta, gutxienez, 16.000 ikusle izan zituen. Antzerki em analdiekin tartekatuz, lan berezi baten osaketan laguntzaile handia bihur tu zen Intxixu: euskara ikasteko m etodo berri bati ahotsa ipintzea. M etodo horren antolatzaileak Intxixuko kideetan aurkitu baitzuten ahozkotasun egokiena.

1980. u rte a A ntzerki esp ontan eo a dei genezakeenean oinarri h artu z, Intxixu tald ea antzerki berri bat prestatzen ari zen.

B aina Intxixuk ian hori buruan izan arren, lehenagotik beste antzerki bat prestatu nahi izan zuen. Beste hainbat ekintzaren m odura, ordea, hori ere ezin izan zen aurrera eram an. Ikus E ugenio A rocenak A ntonio M aria Labaien jaunari bidalitako eskutitza. U rte h o rre ta n , In tx ix u ta ld e a k In e xa d e G a xen a n tz e rk ia o sa tz e n du; an tzerk i honen nondik norakoak ondoko idazkian agertzen dira. Inexa de G axen antzezlana em ateko baim enak 1980. urtean lortu ziren. In e xa d e G a x en a n tz e rk ia re n e s tre in a ld ia D o n o stia k o S an T elm on izan ze n , 1980ko uztailaren 1 In eta 12an. E streinaldi-aurrea edo, askotan esaten den m odura, entsegu orokorra U rantzu pilotalekuan izan zen, ekainaren 29an, Irungo festak zirela eta. Inexa de G axen antzerki obran erabilitako eskuprogram a da horko hori.

INTXITXU TALDEA

INEXA... BANAKETA A n tM s la ria k : JOSU MAKUTSO IZASKUN AMLfTXATEGI MARGARI AMORITZA PILI MAKUTSO JOXE M ARI KARRERE M .‘ ANGELES ARRUTI E U 6 E M 0 AROCENA Jantziafc: IÑAKI ARZAK L ap um ia lleah: ANGEL MARCO lO OlA ESTORNES ANTXON ARAM flURU AflAN TZA URRETABIZKAIA

Mucik« originala: ANTXON VALVERDE Z u n n d a ri: EUGENIO AROCENA

O ia rtz u n e n , 1980ko a b u z tu a re n 3an e sk a in i z u ten In e xa d e G a x en a n tz e rk ia , X anixtebanetan. Intxixu antzerki taldearen adarrak zabaltzen zihoazen, eta horren adierazgarri da eskutitz hau.

casa de las américas 3R A . Y G , € l V E D A D O , L A H A B 4 N A , C U B A

C iu d a d d e l a H a b a n a , 1 6 de d ic ie m b r e "Año d e l S e g u n d o C o n g r e s o "

de 1 9 8 0

R « fj

T l-3 9 2

S r .E u g e n io A ro cen a D i r e e i o r gru p er XlWXIXn e s A lb is t u r r e n e £S A lz ib a r O ia x i z u n G ip xik oa P a ^ s V a a o o £ s p a íla E s t im a d o a m ig o : R íc ie n t e m e n t e r e c i b í s u c a r t a , «n l a c u á l s o l i c i t a una s u s o z i p o i ó n de l a r e v i s t a C o n j u n t o . B I p r o c e d i m i e n t o p a ra s u a c r lb ir a e a l a s p u b lla a c lo n e s cu b an as no ea e l — da d i r i g i x a a a l a G aaa d a lA * A » í i l o a a , . j í r g a n i « a o . q t t e n o t i e n e e s a a t r i b u c i ó n . S i n e m b a r g o , to m a n d o e n c u e n t a l a i m p o r t a n c i a da i n i c i a r un i n t e r c a m b i o c u l t u r a l c o n — e l P a ía V a s c o , d e l c u á l heiaoa e a t a d o d e a - v i n c u l a d o s h a * t a h o y , hem os a c o r d a d o » c o n n u e s t r o D p t o . de S e l e c c i ó n , Cande y D i s t r i b u c i ó n , que l e s e a e n v i a d a r e g u la r m e n t e a q u e lla r e v i s t a . P ara i n i c i a r e l I n te r c a m b io , l e r e m it i IB09 i n i c i a l m e n t e l o a n u a a r o s m ás r e c i e n t e s p u b l i c a d o s . Con m is m e j o r e s d e s e o s p o r e l p o s i t i v o a e n te .

Mepu»! Tla^ích DjjrCotor:

£ a tin o a m e r ic a n o

d e s a r r o llo

d«l -

1981. u r te a 1981. urtean han-hem enka beste zenbait em analdi eskaini zituen Intxixuk; batez beste, hogeiren bat antzezkizun. B aina taldea beste antzerki bati begira jarririk zego en. A ntzerki lan hori Iparragirre izenaz izango zen ezagutua. E usko Jaurlaritzaren eskakizunari erantzuna em anez, Intxixu taldeak ardura handiz ekin zion Iparragirre gizon m undutar eta abeslari ospetsuari buruzko antzezlana p re sta tz e a ri, eta h ain b at em an aid i esk a in tz ek o k o n p ro m iso a h artu zuen. H ala ere, Intxixuk E usko Jaurlaritzari em andako erantzunak hainbat baldintza zituen. Iparragirre antzerki lanaren aurkezpena lehen aldiz U rretxun izan zen, 1981. urteko uztailaren 30ean. Irailaren 11 n eta 12an D onostiako V ictoria E ugenia A ntzokian izan zen estreinaldi ofíziala. U rte horretako lehen sei hiiabeteetan antzerki hori herriz herri ibili zen, eta, batez Ireste, hogeita ham ar em analdi egin zituen.

IPARRAGIRRE. AMA ZORRO INTXIXl Afn^ESURI TALDMK ANTZESTUA

hKitelrK«Ma)n. «iktMl

......

Im lU H tm

......

tàmlAm

AiUmU.................. num

lU T U

M -J r n m i r w iiji* liM b

ím Im A Im

.. ..

F o a iU lB lin iia ia tm .. teira fM * to lt e i iurjkw W hi / ■ (N i

<k«>i

nUTu

■ U 1U

iw He

b ü iB i É w h e m , . rM É B M i

S uaC nt««.

M bdM

üMi

:z.

e w i hue

Hwagkifa..........

WlM* miM miné

f'mOKéam OOMOAIOZDU

E m analdiek uzten zuten tarteetan, beste a n tz e rk i b a te n b ila h a s i ze n ta id e a , e ta b u ru h au ste ze n b aiten o n d o re n , E uripides e n E m a k u m e e n A s a n b la d a d e i t u r i k o a n tz e rk i lan ari e k ite k o a d o re a izan zuen Intxixuk. Pentsam endu horietan ari zirela, beste eskaintza b at izan zuten A ram aio eta A rrasatetik , Ig n azio M aria B arrutia M ond r a g o ik o e s k r ib a u r e n j a i o t z a r e n 4 0 0 . urteurrena zela eta, hark idatzitako antzerk ia a n tz e z te a : G a b o n e ta k o I k u s k iz u n a . A zken apustu honi baiezkoa esan eta E uri pides berriro G rezia aldean utzi zuten. H ó rrela, Intxixu G abonetako Ikuskizu na antzerkia prestatzen hasi zen, eta estrei n ald ia 1982. urteko abenduaren IBan izan

GABONETAKO IKUSKIZUNA Pedfo Ignacio de Bamitia y Basagoitia (1682-1759)

zen, A rrasaten. BANAKETA

G r a z i o e o a ............................... li^aki Makuso .GABONETAKO IKUSKIZUNA- pentsa Uteke beödanilc ju r e herrietan eta urtez urte egin den Gabon azalpen soila delà.

T x a t o ........................................ Joxe M.* Carrero

Bainan idazlan honetaz arduratu garenok, aurkitu ditugu beste zenbait elementu landu zitez keenak. G arai hartako biztanleen bizitza azaltzen digu bertan Barrutiak eta hauek pertsonai bihurturik eskaintzen Txarles Tripazabal, Mari Gabon... hezur eta mamizko benetako gizon eta emakume datezke. Eta horregatik, esaten denaz areago esan gabe utzia ere landu dugu, idaziana, ustez, aberastuz.

San J o s é ....................................Marian A m iti

Beraz, INTXIXU taldeak gaur aurkezten dizuen a ez d a errepikatu lan soil bat. obra esatea: ikerketa lan bat da. Testoa bere garaikoa da, garai hartako Arras a t ^ o euskalkiz idatzia. eta batzu-batzueri zail irudituko zaie ulertzeko. Ikuserraza egiten saiatu gara, hortaz, eta gorputz mugimendua e ta eszenen dinamikotasuna landu ditugu, Karlos Panera zuzendari dugula.

B irjin a ........................................ Izaskun Amotxategi

M inistroa....................................XaWer Ubilos T i a n b o l i n ............................... J e w M.‘ Carrere M.' G a b o n ............................... Izaskun Amotxategi D e a b r u a k :................................Joeu Makuso Jo ie M.‘ Carrere Xabier UbUos Jasone Mujika Marian A m iti A rtzaiak:....................................Josu Makuso Xabier Ubitos Jasone Mujika Joxe M.‘ Carrere Marian A m iti A in g e ru a k ;................................Jasone Mujika Izaskun Amotxategi Josu Makuso Herriko j e n d e a ; .......................Jasone Mujika Marian Arruti

U rte h o rretak o u ztail in guruan em an ald iak bertan b eh e ra utzi b eh a r izan ziren antzezlari batek (José M ari C arrerek) soldadutza egitera jo an beharra izan zuelako. B itartean, hainbat em analdi egin zituzten, eta ikusle aldetik arrakasta ezin hobea lortu zuten.

1985. u rte a U rte h o r r e ta n a n tz e r k i b e rria p restatzen d u te, Pedro eta K a p ita in a (itz u lp e n b a t d a ). E g ile a M ario B en ed e tti da, eta itzulpena A lberdi, M .rena. I n t x i x u k , la n h o r r e k i n , o r a in a r te r a i n o k o u r r a ts a k ahaztu gabe, bide berria jo rra tzen du. E streinaldia !985eko m a ia tz a r e n 2 3 a n iz a n z e n , D onostiako A ntzoki Z ah arre an. Ik u sleen artean arrak a sta o n a iz a n z u e n . L a n h o rr e n sarrera m o d u an , h ara D aniel Landartek zer dioen:

Daniel Landart oiartzuarrontzat adiskide handia izan da.

«(...) E ta g e r o ... g a u ilu n a í “ I n tx ix u ” g e ld itz e n d a . L o k a r tz e n d a . B e ld u r b a t e k h a r tz e n g a itu : p a s t o r a le a n e t a m a s k c u -a d e ta n ik e r tu , ik a si u r r a t s a k e r r e s p e t a tu z , g u r e e u s k a l a n t z e r k i a g a u r k o tu d u e n ta ld e s e n d o h o ri b e h in b e tik o z hil o t e z a ig u ? E ta " I n tx ix u ” b a r r u b a r r u t ik o n d o e z a g u t z e n d u t e n bi g a z te s u h a r r e k it x e n d u a b e r r iz h a r tu k o d u te . H a u e k d itu g u : J o s u M a k u s o e t a J o x e M a r i C o rr e re b a t a b e s t e a b e z a in a n tz e z le tr e b e a k . U r n ie ta n e s k a in i z ig u te la r ik M a r io B e n e d e ttik id a tz i « P ed ro e ta Kapitaina>», g o r p u tz o s o a n i k a r a s a m in b a t s e n titu g e n u e n . U rru ti g e r ta t u ix to r io b a t e n b id e z g u r e z o r ig a itz e z k o H e rri m a lte h o n e k b iz itz e n —p a ir a tz e n ! — d u e n s u f r im e n d u a b e g ie n a u r r e r a e m a n a b a it z itz a ig u n . A n tz e r k i z a ila , s e g u r , h a s te tik b u r u . Z a lla e t a b o r titz a ... b a k a r r i z k e ta iu z e lu z e e k ín . B a in a , h a la e r e , h a in b e s te g o g o e te n o n d o tik , b u k a t z e a n , itx a r o p e n b a t n a b a r i d a , I t x a r o p e n tip i b e z a in b e r e z ia . E ta g u k itx a r o p e n tip i h o rr i, g u r e i n d a r g u z tia z io tu b e h a r d u g u , g u r e e t a b e s te in o n g o H e r r i t a r g iz o n e m a z t e e k e z d e z a t e n —e z d e z a g u n — id e o lo g ia b a t d e fe n d a tz e a g a tik to rtu ra r e n g a rra tz a e z a g u t. E z to r t u r a r i k , e z e t a b e s te e d o z e in m o e t a t a k o z a p a l k u n t z a b ih irik ! I t x a r o p e n h o r r e k in , n o r k e d o z e r k g e ld le r a z g u , g u r e s a ile a n ? B ita r te a n , s e g i a u r r e r a . «In tx ix u » . S egi, a m o d io z k o p in d a r a r tis tik o a k b e r d u r a t u z , d e n a g a r e t a su!*

D an iel L a n d a rt

intxixu

inn «¿nagaMXtnak:

X Á ^ J A ; ^ A a c io A /x>« t i ( u ^ o

Laintfua T / iij v iv w t

con una

íA N T Z m K l

t ^ q iU / v i A o i a

¿XI¿oJOlV(: nmitviileamia

TqALDE üA

LamuV!¿€y otnju MnphtMa ^ e o fA a fío A

m i^A : PtdMy ¿i Qaf^an ¿€ A * X Á X ¿ jO Jf 9 Í A /1 * C O n ^ tiw tO jí. ^ U f i J v i l U . O H Í ih u Á u f ík

^•¿41

h t^ u tv dA,¡kieUU<, %la tJoMAtfUA dtféfíííU ti^ dui

aLioA4f\ ^x%a

dtf9n¿4Áuk»diáL 0¿É9fi Wm. 4Í^AÍ90Am/wU*a, ¿nkuAA*AÍaAt^ Ka*dAO,

A¿A4

4^« 6 * # » m * U a

d tfw U U u ^ dt^

A ¿t« « ¿ ¿ « « « l «<X4d/

bt4CÚÁ ' htdOAAjÁ ut^Mo nauit,

^U ^lfíO K ^

AÍA< a ¿ id A M

«¿Sáa/

mWi^ »íúÁfUv<lLfkÍ^AÍ4,

tiOi MAjjtaA^KiA ¿ € ( 9 r d ltv fl^

éÍK4á.

^1/({u\ü^iAv^i

nÁAM éd.¿*A i €iiéa, áf¿ ÁJUm n/U f,

/i¿t€ úMÍm fo /d u ^ da, <i¿M « ^ | Í 4 ^aJJiiko dof 6m ú /%¿At c¿ta*v% ¿Aounéfi da fxilX. ^ Aa €*IÍ

pifUgUñkf ^áJdJ» ¿U td Ko^A/jímAf ÍAÍ%At4^ ¿AM A H¿AA « ¿ / « « « I tiu m

¿t/fwi¿¿<«nW

dut.

Pedro eta kaPitana

m i 5,5jB7

nt,

3!/IX¡W

796Í .

b e n e t l e t t i

u A ita n M u iu ;en . OoduiJÁ hona b td t-

« ( U ^ moniaia p A t^ a iu ¿ U u ^ Ho*Xa¡( apa»Át ¡¡tnl>a¿i

............................. ^46 ¡’huí (auient KASÜIA3MA........................................ ..

^ 4 ! t i^ cu M

1(XJ}Z!)A 1 .......................

F tL ip t M iia tlta a

k o n (.tA .tn i¡ia t i a ih o á ia n e m a n ¿ L tu fu aup > tia n ,

í^ o a -

io ltÁ a n tia b a ^ 3/t/X3X ll*tn kÍ4 Í0 A ¿ a n g tiu u ¡¡tnliali ani¡f*AkL fo » m

2 , .................. ............................ Ft/waníía fliÍK tien a

p a ia iea in a J. Jxmdu ¿ b ^ , h a ia ñ o la ( o í i o f a l a , a ^ t o L u -

“

3 ................................................. OnmüiiÁa AfpiJtof

itju ia k , h o JM o m k... O iu iín ^ kíM itian in L v ip u tia ^ io a Inndu núkL i j a n <lufu

/UÁtÁünkia

.................

7 ¿ m m L M fjA H

AiiivUfa fíU xc ltn a ZüZfJilÜ/KIA..............................................

/omoé ^amaiua

HonAtioAoho f u f í i a *paAía ía u LLÍu | a¿yu fiaaUo B t n ^ d t U t - n t n " ftd * o y (J l ( a p i i a n *.

t>aha*Aik i/U tA -

p M ia jio o A tn ^ a íik h a * iu d u )u t i h u OAÍta/í; b a iía e t e a p i í f t n ¿ U u tn f¿¡Oi b a ia /ita k ko n iu a n hoA Íu ¡i U u fu , i ¿ p tA Íto n a io A tn a n i i k t ü jia -b iM ih , ttn íim tn d u a k , fo u to io a k

J I Z m W L l A ........................................... Snnki A litA d l

...

¿ iu JkU H tu ú k o i ^ M p t ^ í H Á </lC 040 h u A h ila i k í u í

d u ^ oi*a kan; ido\ÍÁ.fiMa¡ioa A tn iiiw ü Á ftn h a ii a ld itia n .

ugjmmiifn An^tÁ<jiLf HtlL ) (jiubil $ n a h i ffiaoiéo

' ¿iac^AU.«« OifiaK(ixtbtíit

} , ü tn ^o a

fiiL Macuto

8¿IÍ(Pff73 u<tiyiKiia M a <U n a h lf t i a a¡k*n. btdtA aifL uAt€ ka u tia n <UttA*Áan h ^ t i btÁoA j^ian. a ifja , m U -

^ k i n / lí ix t lt n a

iXkovt^aÍÁÁ. 3<Íí í i Áa btgaJjo Áú a ^ b a i a du. B tÁ t úa^

" "'iWíZftí'"’ /ÓiiMfl

J^ Ja a ^ u M í^ U M M iít^ a a i^

jc Jía -

tia n nabaKi. d t p k t q a dutn p o tia o u m koKL Ani f u k i io n hantian aaAna í t A t j í AoiU « * ( da^ia d t -

fo/iefu. K a ftle ti. i m t i a n t t p t M n i f i a badauka t i a LibuAu b a it, ta n b iid u d U u hoieiako ¡¡enbait.

Intxixu antzerki taldeak Pedro eta Kapítaina lanean erahilitako eskuprograma.

1985. urtean Pedro eta K apitaina antzerki lanarekin egindako em analdiak:. M aiatzaren 23an, D o n o stia n ........................... A zarearen 15ean, O ndarroan M aiatzaren 24an, U m ie ta n ..............................A zarearen 29an, Errenterian U ztailaren lOean, L a z k a o n ..............................A benduaren 4 an, Pasai A ntxon U ztailaren 24an, H o n d a rrib ia n .......................A benduaren 5ean, G etxon A buztuaren 3an, O ia rtz u n e n ........................... A benduaren 13an, Azpeitian A zarearen 8an, Iru 単 e a n .....................................A benduaren 20an, Lekeition

1986. u rte a n . O tsailaren le a n , D o n o stia n ..............................M aiatzaren 16an, Durangon O tsailaren 2 le a n . D e b a n .................................. M aiatzaren 23an, Legazpin M artxoaren 15ean, B e rg a ra..............................Ekainaren 8an A ram aion M artxoaren 2 le a n , B arakaldon .................... Ekainaren 13an, Santurtzin (bertan behara gelditua) A pirilaren U n G asteizen ................................ E kainaren 19an, D urangon A pirilaren 20an, D o n o stia n ..............................U ztailaren 5ean, G etarian (bertan behera gelditua) M aiatzaren lOean, E lg o ib a rre n .......................Irailaren 26an, A ndoainen M aiatzaren 15ean, B e a s a in e n ......................... Irailaren 28an, Zaldibian

B u k a e ra : E d en erk pentsatu behar du Intxixu antzerki taidea, beste antzerki talde asko beza足 la, 1940-1980 aldi h orrek ekarri zuen giroan sortu zela. N ahiz eta are hori gainditu, oraindik hainbat eta hainbat arazo gure herri honek ezin gainditu ditu, eta antzerkiak badu zer egina herri nahastu honetan.

9. AUZOAK ETA EUSKAL ANTZERKIA

)

MacOdiirMi '“’ '"■■ sV:, ' r •

- A t i á í t i » » |jh L 'Ó « l* t* a i

8 » A rw w íp » -

^-.K.'/^r^^iguin»'atwti.B^rta-ifct«»

— -..wBariMiDM iimiÍmvíU'm

V'.¿í4 j 1

M4pUw<BM lO !^ ^ l@ Í£ (M b fq ^ -

■" '" í

20rtÄ. DcmiXirtaji ,'k ^ -

««LU S-

-■’í ^

. . . . . . . Ira ü s rc n 26^ ^ *CÍSÍ5lW_-*.át" ...

-i L

...

i^--v

" ''"

9.- AUZOAK ETA EUSKAL ANTZERKIA 9.1.- Gurutzeko Antzerki Taldea A itzin a G u ru tze auzoko antzerki tald e ak historia dauka. 1980. urtean hasi ginen auzoko jaietarako prestatuta ko a n tz e rk i o b ra k in te rp re ta tz e n . 1 9 8 0 . u rte a n h a s i e ta 2 0 0 0 . u rte arte, 20 urte iuzez aritu gara G uru tzeko g azteak eta helduak an tzer kiaren inguruan. A n tz e rk ia g u ru tz e ta r g a z te e n tr a n ts iz io g a r a ia iz a n d e la e s a n d e z a k e g u . H o ts, h a u rre ta tik h a si, n e ra b e g a ra ira irits i, h o ri p a sa tu e ta , z e n b a it k a s u ta n , h e id u ta s u n g a r a ir a a ile g a tu a r te a r itu g a ra hainbat auzokide antzezle lanetan.

E. Gelbentzu eta M. Maritxalar.

A n tzerkiak gazte bakoitzaren garapena noia gertatu den ikusi d u , haurretan hasi antzezlanean eta heldutasuna arte. G u ru tz ek o a n tz e rk ia ek im en n ag u si e ta g a rra n tz itsu a izan d a 20 u rte h au etan . A u zo tar g eh ien ak zain geu n d en ab u ztu aren 2 8a, San A g u stin e g u n a , iristek o . San A gustin aldera egiten baitira G urutzeko jaiak , eta aurreko edo ondorengo larunbataren zain egoten ginen. Z erg atik laru n b ata?, pen tsatu k o d u zue. B a egun ho rretan tau laratzen genuelako udan zehar entseatzen eta lantzen genuen antzerki obra. A uzotarren arteko hurbiltasun eta elkartasun oinarria izan da antzerkia. A din guztietako auzotarrak bildu ditu: hau•rak, gazteak, nagusiak, aitona-am onak...

S arrera H itzaurrean aipatu dugun bezala, G urutzeko antzerki taldeak 1980. urtean taularatu zuen bere lehenengo obra, N obia b a t behar dugu lana, hain zuzen ere. B ildum a honetan, obra bakoitzaren deskripzioa egiten saiatuko gara. A ntzerkiaren inguruan gertaturiko anekdota, pasadizo edo kontakizunak biltzen ahaleginduko gara. A n tzerkiz an tzerk i, p arte hartu duten pertso n aiak . lanaren nondik norakoa eta fase bakoitzean bizi izandako inpresioak kontatuko dizkizuegu. L an a era ho n etan egituratuko dugu. L ehenik eta b eh in , antzerkiaren sorrera eta bilak aera azalduko dugu. A tal honetan antzerkia egitearen arrazoia aztertuko dugu; ñola sortu zen antzerkia egitearen ideia. O ndoren, lanaren m am ian sartuko gara, urte bakoitzean egin ditugun obren deskripzioa eginez. A z k en ik , an tze zlee n g o g o e ta k , p asa d iz o ak e ta k o n tak izu n a k azald u k o d itu g u , antzerki bakoitzak bultzatu dituen bertsoak aztertu eta ondorioak aipatuko ditugu. B eraz, lanari gogoz ekingo diogu. S o rb u ru a D uela urte franko egiten genituen m endiko ibilaldiak zirela eta, bertatik ernetako hazia dugu G urutzeko A ntzerki Taldea. G arai hartan gurutzetarrok inguruko paraje eta p aisaia z d isfru tatz e ald ek o za le tasu n ak b u ltzatu ta, m en d i-irteerak eg iten genituen ig andero. Irteera h o rietako b atean, bazkal ondorengo atseden eta solas giroan, San A gustin jaiak gertu genituela eta, ekintza berriren bat antolatu genezakeela pentsatu genuen. B este ideia batzuen artean, erdi txantxetan edo, halako zerbait proposatu zuen gutako b atek ; “Z ergatik ez diagu auzoarentzako antzerki bat prestatzen?” . Ideia apro posa iruditu zitzaigun; gainera, gurekin batera bagenituen Intxixu antzerki taldean ibilitako hainbat kide, eta haiek behar genuen laguntza eskainiko zigutela adierazi zigu ten. Ilusio handiz ekin genion lanari. G urutzeko eskolan hasi ginen elkarrizketak eta lehen bilerak egiten. A urreneko pauso gisa, lehenengo aldia zenez, gai aldetik atsegina eta konplikazio handirik gabeko obra bat bilatzea izan genuen helburu. X abier G ereñoren 7 teatro lan lib u ru x k atik au k e ratu tak o a , N o b ia b a t b e h a r dugu izenburukoa an tze ztea erabaki genuen arratsalde batez lagun koadrilan. Entsegu aldiak G urutzeko eskolako gela batean eram aten genituen aurrera, ekainaren bukaeran hasi eta em analdiaren eguna bitarte. H orretarako, astean bitan elkartzen g in en , ilun ab arretan , gure lehenengo antzez obra izango zena landu eta jo rratzek o . Ezin ahaz daitezke egun horietan bizi izandako esperientziaK eta gure arteko giroa! Pausoz pauso jarraituz, egunak joan egunak eto rri, iritsi zitzaigun, bada, em analdiko eguna. H aiek ziren, haiek, urduritasun etaestu tasu n uneak! 1980. urteko San A gus tin egunean, arratsaldeko zortzi eta erditan, prest zegoen eszenatokia eta prest zeuden

antzezleak ere. A uzokide ugari bildu zen ekitaldira, eta bukatutakoan, gogoz txalotu zuten. Jendeari gustatu, nonbait, eta berriz egiteko kontuak aipatu zizkiguten. Lortutako arrakastak bultza gintuen hurrengo urtean jarraitzera. Ib ilb id e a H órrela anim atu ginen, bada, eta aurrera egin genuen hurrengo urteetan ere. Festetako egitarauaren barruan, auzo-antzerkia ekitaldi nagusia bilakatu zen auzotar askorentzat. San A gustin jaietan larunbat gaueko ohiko ekitaldia izan d a urteetan. E ntseguak, aurretik esan dugun m oduan, hasiera batean eskolako gela batean egi ten genituen, eta B izardia Elkartean azken urteetan. Ilunabarreko 20:00ak aldera bil tzen ginen denak uda partean, oporraldiarekin bat eginez. E kaineko azken egunetan hasi, eta abuztuaren bukaera bitartean jo eta ke aritzen ginen antzerki obra prestatzen. Tartean hutsegite gutxi batzuk izan baditugu ere, era askotako lanak taularatu ditugu 20 urte hauetan. H orien artean, X abier G ereñoren beste lau obra tx ik i, um orezkoak denak: - N o r da errudun? (1986) - Restaurantea ( 1987) - Petronila zerhitzaria (1989) - D on Inozentzio em azte bila (1989) Idazle klasiko baten lana antzeztera ere ausartu izan gara, Shakespearen The taming o f the sherw kom edia, hain zuzen. X abier Galardik itzuli eta egokitu zuen guretzat. - L e h e n basatia eta orain hezitua (1982) H ala e re , g eure artean sortu e ta id atzitak o obrak izan d ira bai ik u sleen tza t, bai antzezleontzat gogokoenak. Tankera horretakoak ditugu: - Lartaun eta errom atarrak (1981) - H arri hihur ~ Santa K ruz apaiza (1990) - A skostiko neskam ia ( 1991 ) - A rkaleko gaztelua ( 1992) - A n tto n eta A nttoni. P ikoketako bilera {\99'Ì) ~ A rtazuriketa (1994) - Sagardoaren zirrarak {\9 9 S ) ~ M aitasuna eta gorrotoa ( 1996) - P rudentzio San Sebastian. Soinu (1999) - K ataxuloko lam ia (2000)

G a ia k H asiera batean, lehen aipatu dugun m oduan, jadanik idatzita zegoenari erreparatu genion. H au tatutako lanek bazuten haien artean ezaugarri bertsu bat: alde batetik, ob ra xum eak ziren, eg uneroko herri hizkera erraza erabiltzen zutenak; eta bestetik, um ore kutsuarekin kontatutako gertakari xelebreek osatzen zuten obraren haria. Esperientziaz jabetu ahaia, poliki-poliki, antzerki obrak gure artean sortzeari heldu genion. G idoi kontuetara etorriz, Euskal H erriko eta O iartzun inguruko historiarekin, o h itu ra zah ar e ta u sad io ek in , ain tzin ak o k o n d airek in e ta m ito lo g iarek in izan dute lotura jasotako gaiek: H is to ria g a ia k . B orroka aldietan jazo tak o p asarteak islatzen d ira obra horietan: eu sk ald u n en eta erro m atarren arteko eraso ald iak , k arlisten eta lib eralen arteko gudak, euskaldunen eta F rantziako arm adaren arteko liskarrak... Lartaun eta erro足 m atarrak, Santa K ruz apaiza, Arkaleko gaztelua eta M aitasuna eta gorrotoa ditu足 gu gisa horretakoak. E u s k a l o h itu r a e ta a u z o la n a k o in a rr i d itu z te n a k . B aserri giroko eta herri jaietako g ertak izu n eta p asadizoek osatzen d u te, b ereizik i, o b ra hauen m am ia. G arai b atean , b aserrik o lanak egiteko auzo k id eak talde lanetan elkartzen om en ziren. A rtazuriketa eta sagardo garaian, esate baterako, baserrietako auzokideak lanerako elk artzen ziren , eta han giroa e ta harrem anak sortzen ziren: m aitasun istorioak, ap u stu ak , h aserreak , kontakizun u n eak, bilerak, dantza saioak eta abar irudikatu izan d itu g u . H o rrelak o ak dira P ikoketako b ilera, A rta zu rik eta e ta Sagardoaren zirrarak. A in tz in a k o k o n d a ira e ta m ito lo g ia re n g a in e k o a k . Andrearriagako A m a (AndreH arri), A rkaleko gaztelua, A skostiko alaba eta K araxuloko lam ia. H erriko kondai足 rekin eta m ito lo g iarekin zerik u sia duten istorioak islatzen d itu zte lau antzezlan horiek. A m o d io k o n tu a k ere agertu izan dira. Tartean kokatzen ditugu fam ilien arteko gorrotoak, debekaturiko m aitasun istorioak, neska eta m util gazteen artekoak... Bi alaben ezkontza, P ikoketako bilera eta M aitasuna eta gorrotoa dira, besteak beste, horrelako gaiak erakutsi dizkigutenak. B atzuek zein besteek, istorio horiek gehienek badute eikarren artean ezaugarri ber足 tsu bat: um ore-izpiritua eta izpirltu barre-eragilea, entzulearengan hurbiltasuna eta atsegina bilatzen duena.

P e rts o n a ia k B atzuk benetakoak dira, herriko historiaren aldi bateko parte izan direnak: Lartaun buruzagia, Santa K rutz apaiza, O n Pelix sendagilea, Prudentzio San Sebastian Soinu... B este b atzu k , o rd ea, g ure errealitaterek in zerik u sia izan d u ten pertsonaiak ditugu,

b en etak o ak ala asm atuak; P reoxe Z urrupa sagardo zale xu h u rra , Joxe soinu-jolea, Pottoko neskazale alproja, M añula sendabelarrekin lanean aritzen zen sorgina, Prantxiska eta M arinaxi neskazaharrak... E ta horiekin batera, izan ditugu izaki m itologikoak, intxixuak eta lam iak.

D o k u m e n ta z io la n a Era askotarikoak izan dira gaiak jorratzeko erabili izan ditugun inform azio-iturriak. -

Lartaun eta errom atarrak idazteko, Intxixu antzerki taldeak lehenik gai horri buruz egindako lanean oinarritu ginen.

A ndrearriagako A m a edo H arri bihur prestatzeko, berriz, M anuel Lekuonaren D el O yarzun antiguo liburuan jaso tak o pasarte bat izan genuen abiapuntu. On M anuei bera ekarri genuen G urutzera pasadizo horien berri zuzenean jasotzearren. M intzaldia izugarria izan zen, benetan aberasgarria.

Santa K ruz apaiza obra delakoari, Juan O lazabaJek eta N ikolas O rm aetxea Orixe~k haien lib uruetan id atzitak o zen b ait g ertaera ja so , eu sk aratu eta antzerki itxura em an genion.

H asiera batean, antzerkiek bizpahiru lagunen artean sortutako gidoia izaten zuten. B akoitzak atal bat egiten zuen, gero denak batu, irakurri eta gustukoa bagenuen, bada aurrera! G eurera m oldatzen eta egokitzen hasten ginen. A zk en u rte e ta k o lan d en a k N ik o las U rd a n p ille ta k id atzi d itu . G a ia k lan tze k o garaian, hiru inform azio-iturri nagusi erabili ohi ditu: -

Euskal H erriko historian buruzko dokum entu idatziak.

O iartzungo hainbat pertsona adituren esanak eta aholkuak: O n M anuel L ekuo na, Iñaki A rbelaitz, Joxe M anuel Lekuona...

A h o z a h o k o k o n tak izu n a k ; N ik o la se k b erak um e e ta g az te g a ra ia n b iz i e ta entzundako istorioak.

A n tzezleak Hogei urteko bidaia honetan parte hartu duten lagunak asko eta asko izan dira, belau naidi bat bestearen atzetik. Urte guztiak ez dira berdinak izan partaide kopuruari dago kionez. A zken urteetan, auzokideak ez diren neska-m utilen lankidetza izan dugu. B ilakaera handia gertatu da tarte horretan, antzezleetako batzuek luzaroan jarraitu arren, gehienak aldatzen jo an baitira.

• G u ru tz e k o a n tz e rk ia re n s o rb u ru a n honako seikotea ageri zaigu: A gurtzane A ristizabal Joxe G abriel A ristizabal M ikel Arratibel Fatim a M aritxalar M argari M aritxalar M ikel M itxelena •

1980-1985

A u zo tar g eh iag o jo a n zen ig o tzen , p ix k an ak a -p ix k an a k a, an tzerk iaren gurdira; antzezle gazteak ziren, aurrekoen anai-arrebak: X abier A ristizabal O latz Arratibel X abino Arratibel Sebastian Galardi Inm akulada C aldos F élix C aldos •

1987-1992

B elaunaldi berriak sartu ziren. H orietako gehienak G urutzeko dantza taldeko eta pilota eskolako kideak: E dum e A ristizabal Joxe M ari B engoetxea E lurtza Etxebeste Ibón Etxebeste

Im anol Etxebeste A na G aldos losu G aldos E m eren G elbentzu IĂąaki G elbentzu Ion G elbentzu Joseba G elbentzu Eli M aritxalar â&#x20AC;˘

1993-1997

A ntzerki taldeak gorpuzkera zabalagoa hartu zuen eta auzokide gehiago txertatu ziren, horietako batzuk, aurrekoen lagunak. Ani B engoetxea E sther G aldos E dum e G elbentzu N ekane G elbentzu A sier L ekuona Joseba L ekuona A rroxa Lizaso E stitxu Lizaso U dane M adariaga M ikel M artiarena X abier M artiarena â&#x20AC;˘

1999-2000

A m aiera ald era, auzokoak ez diren hainbat kide izan genituen gurekin. H oriekin balera, gure sem e-alabek ere parte hartu zuten azkeneko antzerkian. A m aia Bergara R uben Elizetxea U gaitz U begun U m eak: A in tzan e A d o , Inaxio A ro z en a, N erea A z u rm en d i, Iraitz G a la rd i, A ne Intxauspe eta Iraia M ugika. Egia esan, gutxi izan dira G urutzen antzerki taldetik pasatu gabeko gazteak.

L a g u n tz a ile a k A uzo k o e ta au zoarekin lotura duen je n d e ugari izan dugu b id aia lagun ibilbide em ankor honetan. Z eregin batean nahiz bestean, eskaini diguten laguntzari esker gau zatu ahal izan da gure lana. H oriekin denekin gogoratu nahian, hona hem en aipam en labur bat: -

O holtza gainean gurekin izan ditugunak: Tom axi A ristizabal, Joxe Inazio A ro zen a, M ikel E zk u rra, K ontxi G a la rd i, Isabel G ald o s, A m aia G elb en tzu , Jose Inazio G elbentzu, Faustino K azabon, X abier Lardi eta Josune M itxelena.

G urekin b atera em analdietan izan dira: G urutzeko dantza taldea; bertsolariak, Joxe M ari Z abala Bainketa eta Joxe Juan O iartzabal Gurdia-, txistulariak, A itor A rozena eta A gustin M endizabal; txalaparta-jotzaileak, Joxe Leon K azabon eta Pello Añorga.

O holtza eta dekoratua eraikitzen: A rabolazatarrak eta M anuel Etxebeste Xaldin. Jantziak eta dekoratua osatzeko behar genituenak josten: M ilagros Korta.

Ikus-entzunezko baliabideekin: N ikolas L asa A ltzi, Eugenio G elbentzu eta Joxe Luis Pikabea.

Bi an tzerk itan aholkulari: antzerki m unduan eskarm entu handiko pertsonak: O latz B eobide aktorea eta Joxe M ari K arrere ipuin kontalaria.

D okum entazio eta inform azioa eskura jarri digutenak: O B IEko arduradunak eta O iartzu n g o Iñaki A rb e laitz, Joxe M anuel L ek u o n a , M ikel E zk u rra, E ugenio G elbentzu, X abier G alardi...

A ntzeztutako obren ariean, Artazuriketa bideoan hartu eta ekoiztu zenez, aipatu behar dugu M ikel M endizabalen parte-hartze eta laguntza ere.

B ukatzeko, zera adierazi nahi dugu, G urutzeko A ntzerki Taldearen lana elkarlana izan dela, batik bat. A uzolana, azken fm ean, auzoko jen d e gehienak m odu batera edo bestera parte hartu duelako ekim en honetan. B alio handia em an diogu taldeari. Testuaren m oldaketa, antzezleen paper banake ta, jan tzi eta d ek o razio lan ak , m aterial b ilk eta, hartu beharreko erab ak iak ... g uztia egin dugu denon artean. G u ru tz e A n tz e rk i T a ld e a re n b o líg rafo e z k u tu a , N ikolas U rd a n p ille ta N ikolas U rdanpilleta, gurutzetarra sortzez eta bizitzez, A rkale-B erri baserrian jaio zen, 1947. urtean. Berak dioenez, 11 edo 12 urte arte auzoko herri eskolan ibili zen, eta 18 urte arte baserrian aritu zen lanean. A zkenik, baserria utzi eta industriagintzan hasi zen gazterik. G aur egun bertan jarraitzen du lanean, m untatzaile edo akoplam endu lanak eginez.

L agunarteko gizona. L ana denean lana, eta parranda denean um orea eta irribarrea aise erak u sten d ak iena. N atu razalea, gure baso e ta m endietako arbolak, anim aliak, perretxikoak... gutxik bezala ezagutzen dituen horietakoa. H errigintzan ere aritutakoa dugu. 83-87 legealdian zinegotzi izan zen. B este zenbaitekin batera, N ikolas izan dugu “baso politikaren” sortzaileetako bat. B ain a afizio e ta zeregin horiez gain, badu isilean gordetako beste zaletasun bat, herriarekin zerikusia duten istorioak idaztea, alegia. Z aletasun horren jatorriari buruz galdetu, eta O n M anuel L ekuonarekin izan zituen elkarrizketa batzuen ondorioz sortua dela esan digu.

'Lartaun eta Erromatarrak’antzezkizuna.

N ik o lasi, n ah iz e ta b erak dioen b ez ala, “e sk o la g u tx ik o g izo n a iz a n '’, antzerki lan ak id azte a g u statze n zaio . L an h o rie ta ra k o e rra z ta su n a d u e la ad ierazi izan du; jarrerak , elkarrizketak eta hainbat pasadizo bururatzeko eta bat-batean prestatzeko gai dela aitortu digu. Z aletasun horren harira, G urutzeko jaietan taularatu diren antzerki obretako hitz eta esaldi xelebre asko N ikolasi bururatutakoak izan dira. “U rte hasieratik N ikolaseneko ganbaran lehortzen jarria k egoten ziren, eta uda iristen zenerako, ederki zoritu eta um otzen ziren” . U rteroko festetarako antzerkia erronka bihurtzen zen beretzat.

Idatzitako obretan azaltzen diren hainbat pertsonaia ezagutu om en ditu: Prudentzio San Sebastian Soinu, esate baterako. H onela deskribatzen digu N ikolasek: â&#x20AC;&#x153;Ni gaztegaztea nintzela, zortzi edo ham ar bat urte nituenean, lehengo ospitale zaharrean bizi zen; gizon ttiki-ttiki bat zen, beti blusa beltz batekin jan tzia eta ile zuri-zuriarekinâ&#x20AC;? . A zken urteetan lan gehiena em an zion arloa testua balizko antzezle kopuruari egok itzea izan zen. H itzaldi m otzak eta txandakakoak prestatu behar izan zituen, buruz ikasteko lana erraztearren eta istorioaren zam a gehiena, pertsonaia baten gainean erori beharrean, denon artean banatzeko. N ik o lasek aito rtzen du satisfazlo handiak em an d izk io la an tzerk iak , zaletasuna garatzeaz gain, auzoko gazteak proiektu baten inguruan biltzea eta elkarrekin disfrutatzea izan baitu arrazoi nagusia antzerki obrak idazteko garaian. Sekulako giroa egoÂ ten zela esan digu, eta pozik sentitzen dela garai hartan auzoko gazteen artean zegoen hutsunea betetzen lagundu zuelako.

'Arkaleko gaztelua ' lanean parte hartu zutenak.

A N T Z E R K I O B R E N F IT X A T E K N IK O A Antzerki Obra

Egilea

Antzez Data

Lan Mota

Ekitaldiak Aktoreak

Nobia bat behar dugu

X. Cereño

1980

Komedia

Lartaun eta Erromatarrak

Gurutzeko A. Taldea

1981

Drama

1982

Komedia

Lehen basatia eta orain hezitua. W. Shakespeare Harri bihur. Andrearriagako Ama

Gurutzeko A. Taldea

1983

Drama

Ñor da erruduna?

X. Gereño

1986

Komedia

Restaurantea

X. Gereño

1987

Komedia

Petronila zerhitzaria

X. Gereño

1989

Komedia

Don Inozentzio emazte bila

X. Gereño

1989

Komedia

Santa Kruz apaiza

Gurutzeko A. Taldea

1990

Drama

Askostiko neskamia

Gurutzeko A. Taldea

1991

Komedia

Arkaleko gaztelua

Gurutzeko A. Taldea

1992

Komedia

Antíon eta An(toni. Pikoketako bilera

Gurutzeko A. Taldea

1993

Komedia

Artazuriketa Gurutzeko

A. Taldea

1994

Komedia

Sagardoaren zirrarak

Gurutzeko A. Taldea

1995

Komedia

Maitasuna eta Gorrotoa

Garzia Goldaraz

1997

Drama

III

Nobia hat behar dugu

X. Gereño

1997

Komedia

Prudentzio San sebastian ‘Soinu'

Gurutzeko A. Taldea

1999

Komedia

Kataxuloko Lamia.

Gurutzeko A. Taldea

2000

Komedia

3.- A N T Z E R K I O B R E N T E S T U IN G U R U A E guraldia, eszenatokia, lan taldea, atrezzoa eta m ateriala Esan behar dugu antzerki obra guztiak eszenatokiak biltzen dituela, nolabait: udarako abuztuko gauetako zeruak. H asierako obrak G urutzeko eskola aurrean egin ziren. Kalean antzezterakoan, berebiziko garrantzia izan du eguraldiak. Urte hauetan guz tietan, eguraldia dela m edio, ez dugu bertan behera utzi behar izan gure em analdia. G ehienetan, eguraldia gure aide izan dugu. Z enbaitetan gertatu izan zaigu egunean zehar eu ria egitea eta em analdi garaian ateri egotea. M aitasuna eta G orrotoa antzezlanean, bukaera aldera euria hasi zuen eta blai egind a bukatu genuen. H ala ere, gure ikusle fm ek tinko iraun zuten antzezlana am aitu arte.

1982. urtetik aurrera, G urutzeko pilotalekua egin ondoren, lau izan dira frontisean egin d iren obrak: Ă&#x2018; o r d a erru d u n ? , R esta u ra n tea , D on In o ze n tzio em azie bila eta Petronila. G ainerako guztiak pilotalekuaren atzeko aldean egin dira. E ra guztietako eszenatokiak izan ditugu, gehienak euskal ohitura eta bizim oduarekin zerikusia dutenak: baserriko sukaldea, ganbara, sagardotegiak, m endia, leizezuloa, jatetx ea, gudalekua... E rabili ditugun atzeko oihalak bi gai nagusitan oinarritzen dira: bata, baserri edo etxeekin zerikusia duena: baserriko 2 leiho, zakuzko pareta eta abar. B estea, naturarekin zerikusia duena: m endiko zuhaitzak, m etak, A rkaleko m endiak eta ardiak, m endiÂ ko zuhaitzak eta A iako H arria.... P araje h o riek m ain d iree ta n m arraztu e ta m argotu izan d itu g u . H o riek antzerki batzuetan atzeko oihalaren funtzioa betetzen zuten, eta besteetan, oihal nagusi ziren. T resnak eta jan tziak ere ugariak izan d ira, gehienak inguruko baserrietatik ekarriak eta guk eginak. Ez genuen aurrekontu handirik gauzak erosten aritzeko. H orrek gure sorm ena areagotu du. A ntzezleez gain, dekoratzaile, zuzendari, jan tzig ile, tresnagile izan gara (egurrezko aulkiak, kartoizko sua, ezpatak, zaldia, errom atar koroa, atzeko oihalak...). Esate bdXQXsko, A skostiko neskam ia lanean, hiru atal nagusitzen dira. L ehenengoan, atzeko oihala bi leiho eta lorontziak m arrazturik zeuzkan m aindirea zen. A skostiko baserriko sukaldea agertzen d a, m ahaia, aulkiak, m antela, garai bateko galtzontzilo luzeak zintzilik, txim inia, txarroa... B igarren atala m endian gertatzen d a, egur bila joaten diren garaikoa d a, eta lam ia bere ile luze naturala urrezko orraziarekin orrazten ari da. L am ia enbor eder eta polit baten gainean dago eserita. A tzeko oihala zuhaitzen m arrazkiz osatutako m aindirea da. H irugarren zatia baserriko sukaldean eta neskam earen logelan kokatzen da. O holtza gainean beste altuera batean jarri zuten logela. B atetik bestera 3 eskailera edo koxka pasatuz igo eta jaisten zen. Logelan ohe handi bat zegoen. arrosario handi batekin, aulki eta burdinazko orinal herdoitu batekin. A rtazuriketa lanean, berriz, atzeko oihala, hasiera batean, Arkale m endikoa erabili genuen bi baserritar fam ilien arteko elkarrizketa gauzatzeko. M endian barrena zihoazen, Oiartzungo bidetik, eta topo egiten dute. O ndoren, baserriko ganbaran kokaturiko eszenatokia zetorren, eta zakuz osatu genuen atzeko oihala. Bertan garatzen da antzezlanaren istorio nagusia, lana, dantza, dibertsioa, apustua, ezkontza bandea eta abar. Sagardoaren Zirrara-n berriz, lehenengo pasadizoa Aldako baserriko ukuiluan gerÂ tatzen da. Bertan ikusten da Ăąola ari diren am a eta alaben artean belar lehorrak garbitzeko lanean, bere arrastelu, salabardua eta erratzekin. A tzeko oihala zakua eta 3 egurrezko upel dira.

B igarrena Sastarreneko bidean gertatzen da; bertan agertzen dira sagardo m ozkorraren ondorioak: puzkerrak, em aztearen haserrea, buruari ezin eutsia... A tzeko oihala zuhaitzez osaturikoa da. A zken atala Sastarrene baserriko ukuiluan gertatzen da. U kuilua txukundu ondo ren, upelak, m ahaiak eta txarroak prestatzen dira, sagardozaleei ongietorria em an eta jaiald ia hasteko. H iru upel daude, b elar lehorra eta atzeko oihala zakua dugu. M aitasuna eta Gorrotoa lanean, berriz, zaku telaz eginiko atzeko oihala erabiltzen dugu. Jesusen bihotza, kandelak eta aspaldiko kobrezko eltze handi bat zintzilikaturik , egur batzuk inguruan dituelarik.

O N D O R IO A K H itzaurrean esan bezala, auzo honek duela 26 urte ekin zion antzezteari, eta 2000. urtean eskaini zuen azkeneko em analdia. Ibilbide horretan, geldialdiren bat edo beste egin bada ere, ia urterò, auzoko jaiekin batera, antzerki taldeak taularatu izan du obra ren bat. “E stetik a k o stu n b rista-h isto rik o az” baliatzen den teatroa b ezala d eskribatu dute b atzuek. B este b atzuek, aldiz, honela definitu dute: “S inpletasunean oinarritzen den teatro a d a, trad izio a du en a abiapuntu, e ta elem entu kom ikoen b id ez, jen d ea ri barre eragitea bilatzen duena” . Iritziak iritzi, guk, taldekoak izan garenok, euskara eta euskal kulturaren inguruan ekarpen txiki bat egin nahi izan dugu; antzerki obren bidez, gure herriko historia, kon takizun eta ohiturak gogora ekarri... Aldi berean, gazte jen d ea elkartzea, gure arteko harrem anak sendotzea eta guraso, aitona-am ona eta bizilagunei une atsegin b at pasatzeko aukera eskaintzea izan dugu xede. G uztion ahotan egoten zen antzerki eguna: -

“B ai, X uxuneko Joxem aik nahiko paper xelebria om en dik!” .

“T xularraren eta Txipi berriko M anoliren alabak ere aterako om en dituk!” .

“H i. G u rutz-B ideko Jen aro eta Juliren sem e-alabak ere ateratzen om en dituk, Jon eta Joxeba” .

“ B ai, e ta, g ain era, haien alab a E m eren itsas lam iaz ateratzen om en d u k , ilea orrazten!” .

“B ai, eta A rkaleko E dum e zerbitzaria izando om en duk!” .

“ X aldinen eta T xipiberriko M aixabelen sem e-alabek ere ba om en ditek paperen bat” .

“A ze farrak egin behar ditugunak” .

“K azabondarrak, G aldostarrak, P elutarrak, Pelutxikitarrak, Pikoketakoak, Araboiazatarrak, Irisotarrak...” .

“B ai, eta o b ra bi fam iliaren arteko gorrotoaz izango om en d a” . '''Artazuriketa antzezlana interpretatuko om en dute. G ogoratzen al dun gaztetan arto zuritzen aritzen ginen garaiak. B agenitinan gure sekretuak, Praxku gustatzen eta hark ez begiratzen...” .

H orrelako elkarrizketa eta gogoeta asko izan dira. G ure aitona-am onek bere gazte garaiak berriz bizitzeko aukera izaten zuten guk antzeztutako zenbait obrak ikusirik. Hura zen, hura, gurutzetarren artean sortzen zen giro atsegina eta berezia, liluragarria. A itona-am onak, gurasoak, anai-arrebak, osaba-izebak, lagunak... elkartzen ziren G urutzeko Plazan eta pilotalekuan ikuskizunaren zain. Hori baino fenom eno handiagorik ez dugu ezagutu G urutze auzoan. H asiera batean, G urutzeko eskola aurrean egiten zen antzerkia, gero, 1989an, pilo talek u a egin eta handik aurrera pilotalekuan taularatzen ziren obrak. E ntseguak ere h asiera b atean eskolan egiten ziren , eta d en b o rarek in , G urutzeko elkartean egitera pasatu ziren. G urutzeko auzoko biztanleak elkartzen zituen fenom eno garrantzitsu bat izan da G urutze auzoko antzerki taldea. H a u rre ta tik hasi e ta ez k o n d u arte eg o ten g in en a n tz e rk ia e g ite n . Z e n b a itz u e k ezkondu ondoren ere egin dute obraren bat. P asad izo e ta an e k d o ta ugari izan d itu g u , nah iz e rre p re se n ta z io g a ra ia n , nahiz entsegu garaian ere. “Gurutzeko antzerki taldea osatu duten gazte, haur eta heldu guztiei eskainia. Hala noia, gure ondotik jo a n diren guztiei nahiz gazte eta zaharrei eskainia. Sentim endu eta p entsam endu onak p izten haititu, elkartasunaren eta um orearen garaia izan baitzen Gurutzeko eta O iartzungo zenbait biztanlerentzat, pozez eta alaitasunez beteriko unea. Arazoez ahaztu eta fa n ta sia eta pasadizo positihoetan m urgiltzeko unea ” .

9.2.- Iturriotzen antzerkia. Karla Lekuonaren tana

Karla Lekuona

N ire ezaguerak eta zaharren adierazpenak aintzakoz hartuta, esan behar dut Iturriotzek betidanik izan duela xarm a bere zi bat hainbat ekintzatan, eta hori nire belaunaldikoek ezagutu dugu. X arm a hori nolabait argitzeko, entzum enez eta ikusm enez aurreko belaunaldietatik jaso eta gure egiteak iraunarazi du belaunaldiz belaunaldi. Idatzi honen egileak hórrela ezagutu du, behintzat.

Sorm enezko ekintza horiek auzoko festetan eratzen ziren, eta gazteek hainbat eta hainbat ekintza sortuz auzokoei eskaintzen zizkieten bereziki, eta festetara inguratzen ziren guztiei; m odu horretan, belaunaldien arteko lehia sorm enezko ikuskizunen desberditasunetara m ugatzen zen â&#x20AC;&#x201D;halako edo urte jakineko ikuskizuna ederragoa zen, edo urte honetakoak hausten zituen m arkak...â&#x20AC;&#x201D; . M odu batean nahiz bestean, auzokideen arteko giro batu bat lortzen zen. H au guztia idazten ari naizela, begietara tristura etortzen zait, orain m ende laurdenera begiratu eta ikusten dut sorm enaren iturria agortu zaigula, sorm en iturria behar bezala aitzurtu, bidea g a rb itu ... ez dugulako. G ure ondorengo gazte auzokideek beste bide batzuk hartu zituzten, eta kanpoko intxaurrak une jakin bateko poza em an arren, luzarora tristura ekartzen du, gure Iturriotz honetara ekarri duen bezala. M alkoak xukatu eta goazen berriro antzerkiaren edo antzezkideen bidezidorretik, lan honen arrazoia hori baita: Iturriozko auzoan eskaini izan diren antzerkien berri em atea. N ire oroitzapenak eram aten nau G arm enditarrengana (Lukas, H iginio, A ntonio eta gainontzeko anaiak); auzoan ez ziren haiek bakarrik, beste hainbat eta hainbat auzokiÂ de ere kontuan hartu behar d ira, R obustiano Zarrakakoa, A ngel M ilintxokoa, Justiniano R om anenckoa eta abar. A ipatutako horien inguruan biltzen ziren gainontzekoak. Sasoi hartan egindako parodia Ijitoen hatciioa izan zen, eta ikuskizun horrek, esaten den bezala, m arkatua utzi ninduen: jak in zuen alaitasun giroa auzo guztira zabaltzen aipatu ditudan guztien partaidetzarekin.

Garmenditarrak, txistulariekin: ixistuiari lehena Jose Mendizabal; bigarrena Jose Arozena eta atabalaria Santos Arozena.

A uzo festak zirela e ta, parodiak antolatzen zituzten, eta gu ere bide beretik hasi g in en h a sie ra n , eta azken u rtee tan an tze rk iak tau laratzen g en itu en . P aro d ien gaia m om entuko gizarte gaiak izaten ziren. G ogoratzen ditudan parodiak hauek dira: E u s kal Show , Lutxa libre. B oxeoa, Karrera Z iklista, B ihotz trasplantea. Diru bilketa eg i teko, prozesioa antolatzen genuen. Parodia horien adibiderako agertuko dut Karrera Z iklista. A u rrcn tko , auzoari birak a zik lista k ja rtz e n g en itu en , b izik letak b ak o itza k nahi zuen b ezalax e an to latu ak , b etiere ikusleei irria sortzeko. Z iklistak horretan zebiltzala, bat erori eta ahal bezain azkar erietxera eram aten genuen; horretarako, klinika prestatua genuen, gela bat igeltsu zaku eta hainbat tresneriarekin, zerra, m ailuak, alikateak, tenazak eta abar. Zauritutako txirrindularia kirofanoko m ahai berezi batera eram an eta ondoren tresna harrigarri haiekin hasten dira zaurituari tripa ireki eta handik ateratzen gurpil kubiertak, trapu zaharrak, behi hesteak eta abar; ondoren berriro josi eta beste m ahai batera era m an eta han igeltso zakuekin dena estaltzen dute, eta am aitzean, txirrindularia hanken gainean etxeratzen da, ebakuntza harrigarriaren ondoren. Boxeoa: C asius Clay boxeatzaile beltza bere onenean zegoela, hari buruzko paro d ia egin genuen. Bi boxeolari berezi aurkitu eta beltzez jantzi eta m argotu genituen. B ata Joxe Kruz guardaren sem ea bezala ezagutzen zena, eta bestea A m uliko m utilzah a rra , hau ih arra e ta 60 k ilo etara iritsiko e z zena. Jen d e artean lau ed o bost lagun zabaldu eta han hasi ginen txistu eta oihuka boxeolarien aurka. Jendea pixka bat haserretu zenean, K arla ateratzen da esm okin beltzez jan tzia, eta orduan ikusleak isiltzen dira. K arla han h asten d a ja n tz ia k k en tzen , isiltasu n e an , au rren a tx ak eta , bigarren alkandora eta barruko kam iseta zaharra eta zuloz betea, ondoren prakak kentzen ditu eta galtzo n tzilo etan geratzen da. H oriek ere izan zitezkeen aldrebesenak. Ikusleengandik zurrum urruak entzuten dira —“baina K arlak zer egiten du modu eskax horre ta n ” — , b o x eo larien au rk a h asten d a isk an b ila sortzen batekin e ta b estea rek in , eta hórrela ari dela, guarda azaltzen da ringera; Z arraka zen guarda, eta K arla oholtzatik botatzen du. E kintza horiei errealism oa em an behar eta, pentsa zenbat em an zion: ringetik K arla hain bortizki bota zuen, hortza ere hautsi zion. E u ska l S h o w - 2i antolatu genuenean, abeslaria E skolako P epita gen u en , oso ondo abesten zuelako, eta gaineko partaideak m om entuko Beatlesak ziren. M agia egiten ere m ago b at ja rri g en u e n , a b ilid a d e ik ara g arria k zitu en : tx iste ra tik ateratze n zituen untxia, g u ard asela, eta beste gauza askoren artean ardaxka bat ere bai. H orretarako p restatu gen itu en taularen azpian m agoak atera b eh ar zituen g u ztiak , eta solairuan egindako zulo batetik em aten genizkion. Parodiez gain, gure belaunaldiak taularatu zituen bi antzerki ere aipatu beharra daude. Bata M enditarren larriyak zen. Antzerki hori 1919. urtean idatzi zuen Am onarrizek. B este antzerkia Iturriotzen girotua zegocn, Suantxa izenarekin. Lan hori antolatzeko ardura gehienbat G otzon Isasa eta neronek izan genuen. T estua galdua ed o etxe zokoren batean egongo da, baina m om entuan ez dugu eskuan.

O iartzu n g o h errian asko kantatutako b ertso ak dira S u antxarenak. B ertso horiek sona handia hartu zuten. 1972ko abuztuaren lOean Ibargainen festa handia ospatu zen A ntonio Vaiverde Ayalde-XQn om enez {Intxixu taldeak antolatu zuen), eta Oiartzungo bertsolaritza eta kopla zaharrak ekitaldia zuzendu zuen Juan M ari Lekuonak. B ertan neronek kantatu nituen Suantxaren bertsoak:

A izazu Suantxa,

H au da kom eria

zer m odu daukazu?

nere Jangoikua!

P obre bañan alegre

A rratoi bat da hem en

zer esain degù?

ni añekua.

Soka bat ekatzu,

H orren alkantzua

lotu behar zaitugu

ahuntza añekua.

bañan ez izutu.

ez du indar gaixtua.

A gintzen digutena

O gi osuarekin

ein beharko degu.

noiznahi dijua.

Jaunak, esazute

Ham abi urtetan

zer dan m otibua.

—ai zenbat gauetan! —

ni preso eram ateko,

negarrez egondu naiz

sokaz lotua.

kartzela jonetan:

G uk degu kargua

grilluak hanketan

zu eram atekua

zorriak m antetan,

behar dan lekuá.

jan hotza bestetan

H an aginduko dute

E zer gutxi ziok

gainerakua.

zortzi sosetan.

Joan b ehar degu, goazen. geren biajian bañan luzatu gabe gaituk etxian. N orbaitek tranpian galdu nau m endian; bañan bitartian ez da libertaderik geure artian.

Kantu hori Juan M ariren eskutik publiko egin bazen ere, 1974. urtean hiru abeslari oiartzuarrek, A. Valverdek (oiartzuartzat hartzen dugu), Julen Lekuonak eta X abier Letek disko bat plazaratu zuten, eta han A ntton Valverdek kantatzen ditu Suantxaren b ertso ak . Antzerki horren ardatza honela zen: Suantxa baserria Iturriotzen goi aldera dago, A ldurako bidean, eta Suantxa pertsonaiaren izena h o rtik eto rrik o zen. Iturriozko auzoan gizon arrunta ze n , bain a egun batez, erru handirik gabe, 12 urterako sartu zuten kartzelan. A ntzerki horren tram a honela prestatu genuen: Negu hotz bateko edozein egun elurtsu zen, eta auzo guztia zuritua zegoen. Iluna足 bar aldera, Suantxa, beste egun askotan bezala, D ispatene ostatuan zegoen. A uzokide tratante edo tratulari bat sartzen d a ostatura. Tratulari horrek eguerdi aldera behi bat saldu eta diru m ordoa zuen (garai haietan eskuan diru asko erabiltzen zen); nonbait, tratu ona egin zuen eta m uturra berotua zeukan. Egoera horretan zebilela, ordainketa bakoitzean diru m ordo bat kolkotik ateraz harroxko pagatzen zuen. H andik gauza onik ez zetorrela eta, Suantxa ostatutik irten eta etxera joaten da. O statu an bazeu d en beste hainbat pertsona, tartean m ikelete bat ere bai. O statua ixtear zegoela, ostatua hustuz doa eta tratularia besteak bezala irteten d a, kalean aide batera eta bestera balantzaka zihoala; atzetik, gizon batek kolpe handi bat egurrakin jo eta tratu laria ren g o rp u tza zerraldo erortzen d a, e ta kolpean hiitzen da. H iltzaileak diru a ken d u , o d o lez eskuak zikundu eta pausoak S uantxa baserrira zuzentzen ditu. Han baserriko atean atzapar arrastoak utzi eta ihesi joaten da. H urrengo egunean, m ikeleteak odol arrastoak Suantxaren atean ikusirik, kartzelatu egiten dute. Kartzelan urtea jo an eta urtea etorri, bakardade hark gizonarcn planta okerragotzera daram a. B aina bada gizon bat urrikaltzen d ena, hiltzailea, haren erruz baitzegoen Suantxa egoera hartan. H iltzailea M ikeletea da. M ikelete horrek, hiltzera zihoala, egia aitortzen du; alegia, tratularia berak hil zuela eta ez Suantxak. Pertsonaia batzuk hauek ziren, beste batzuen artean: X uantxa ....................................................................Karla Lekuona A la rg u n a ....................................................................K arm ele Lekuona T ratularia ..................................................................G otzon Isasa T orturatzailea .......................................................... A ntonio Otam endi M ikeletea ................................................................. Ignazio G ara単o Barrenderoa .............................................................M ikel A rruabarrena

B ukatzeko, esan nahi nuke huts handiak egina izango naizela, eta auzotarrak hau irak u rtzerak o an ez n uke nahi h aserretzea. O n dorengo gazteek guk egindako urrats sinpleak gaindituko dituztela eta ondorengo antzerkiak ere auzoko pertsonaietan oinarrituak izango diren esperantzetan. Adio.

San Ignazio egunez diru eskean ihiltzeko iturrioztarrek auzoz auzo egiten zuten prozesioa.

lÄ N flsm io a fa rtiiib S la * W i i à e l M w * ï i d t * Hellmi W M Ü d M M M ririi bertM ttk.

>.OfbA

im ^ójpujú

r 'ì -V

“ ^ ^ Î « u n t e «tk) R L '/ r I

« ji d

K uuM ».

■l .

: ••

^ '■ . 'V î i '. '■ , p

EUSKAL ANTZERKIA IKASTETXEETAN

;^'."w;vrr,; ^..-a

- íc? Vii.•>,■

'.ja

Oí iá K a a s T K A

10.- EUSKAL ANTZERKIA IKASTETXEETAN 10.1.- Haurtzaro ikastola O iartzungo ikastola ikastola denetik, antzerkiak beti izan du leku berezia bertako ibilbidean. A hozko kom unikazio koiokiala eta interpretazioa lantzeko ez dago bide egokiagorik. H asiera-h asiera haietan, 1970 inguruan, Ibargain izan zen ikastolako antzezleku kuttuna. O raindik gogoan ditugu jardin eder haietako zuhaitz azpiko entseguak. G ero ago, 1980ko bueltan, H aurtzaroko G ela N agusia hartu zuten ikastolako antzezle gaz teek beren probaleku lanetarako. 1990eko ham arkadaren erdi aldetik aurrera, berriz, ikastolako ikasgelak bilakatu dira ikasieen antzoki. H orren guztiaren xehetasunak doaz jarraian , historia luze horretako zenbait protagonistaren hitzetan. A n tz e rk ia re n h a s ie ra H a u r tz a r o ik a sto la n L ide M artiarenak kontatu digunari jarraik i osatu dugu lehen atal hau. L ide H aur tzaro ikastolako ikasle ohia eta irakaslea da: “A ntzerkia dela eta, saltsa izugarria dut buruan. E ugenio A rocenaren saioak dauzkat go g o an , eta baita Juanito O ñatibiarenak ere. B iak ditut nahiko nahastuta buruan bueltaka. E ta buruari eraginez, hiru bat irteera datozkit gogora. B ata A tauna, eta hem en, nire ustez, d an tza egin genuen. B igarrena, San Juan suaren ingurukoa, D onibane dantza eta ab estia. O rduko hartan oholtzak su hartu zu e n , gainera. B arandiarani egindako o m en ald i b a t z e la u ste d u t. E ta h iru g a rre n a , U su rb ila . H em en a n tz e rk ia eg in ote genuen ustea dut, egun-pasa egin genuen eta etxeetara eram an gintuzten bazkaltzera... oroitza horiek ditut biziago. Ibargaingo antzerkiak, nire ustez, bi izan ziren. H ango bizipenak hain dira fantasiosoak! B eti antzerki! M undu berezi batean bageunde bezala oroitzen ditut. L ekua ere aproposa zen horretarako, parkea, igerilekua... E kainean egiten ziren em analdiak guraso eta gonbidatuen aurrean.

Ibargaingo antzerkia akelarre bati buruzkoa zen. Sorgin am arena M aite A rbidek egiten zuen, ondoren bost-sei sorgin ginen. Ni Petra nintzela garbi dut, “ Petra, ipurdian bost letra” esaten baitzidan sorgin am ak. Soineko beltz bat nuen eta adabakiak ñola jo si genituen gogoratzen dut. Lanperna oskolez egindako koilara neram an. Beste sorginak, nire ustez, Sorkunde L ekuona eta Susana O stolaiz ziren. A gian X ole M itxe lena bestea. A ztia ere bagenuen, G arroko Joxe. G ogoan d u t M aitek ñola akerra atera b eh ar izaten zuen o h o ltzara. A ker horrek, itxurazkoa noski, gurpilak zituen hanketan. Eszenatoki ertzean batzuek akerrari hel tzen zioten segituan sar ez zedin, era horretan tiraka ateratzen zutelako itxurak egiten zituzten. Joxeren pertsonaia oso saltarina zen, dantza eta brinko asko egiten zituen. G ogoan dut harekin izandako elkarrizketa bat oholtzan. A ztia sartu eta inor ez balego bezala hasten d a hizketan... - E! G u zer gaituk, txori kaka edo zer? - B arkatu, ez zintuztedan ikusten.

A ntzerkiarekin bertsoa, kopla ere landu genuen. Sorgin am arenak hauek ziren: SO R G IN A M A NAUZUE Z A H A R R A ETA O K ER R A H ER R IA N JA R R I NAUTE A K E L A R R E K O ER R EG IN A

A K ER ZA H A R HAU B EH A R DA ADORATU EG ITEN EZ DUEN ARI B EH A R DA A STIN D U

Aztiarenak: JER O N IM O ARTX IN TX A A ZTI FAMATUE M U N D U G U Z T IA N ....

¡970. urtean, ‘Tarlalo ’antzerkiaren emanaldia, Ibargainen.

E n ts e g u a k la ru n b a te ta n e g ite n g e n itu e la k o a n n a g o . B e id u r p ix k a b a t iz a te n gen u en ; E u g en io zo rro tza izaten zen, e ta h aserreald iak e ta b ronkak m aiz jaso tz e n gen itu en . B ere b eg irad a b erezia zela -eta beste bati ari ze la uste izan e ta , o n d o ren , gogorragoa jaso izan dut. Pasai D o nibanen ere ibiliak g ara, bain a hem en abesti an tzeztu ak egin genituela uste dut. EH IZTA R I BAT K O N EJU B ILA D A B IL, KO N EJU A H O R DAGO GORDETA H A LA K O BATEAN EH IZTA R IA K TIRO K O N EJU A K A ZK A R -A ZK A R ZU LO TIK ZU LO G iro aldetik oso oroitzapen politak eta alaiak ditut, beti zerbaitetan aritzen ginen, ez nintzen garai hartan aspertu. Ikasi genuenera baino gehiago nire oroitzak doaz irtenaldi, ibilaldi... ekintzetara” .

L a r u n b a te ta n a n tz e rk i ta ile r r a . (1979-1984) Jolas dram atikoak egiten ziren, antzerkitxoak eszenifikatu, eta txotxongilo saioak. H ona izenburu batzuk: P allaio harregarriak, M arzianoak loían daude, M anikom ioa, T xinako errege to n tea , O ihalaren a b e n tu ra k ... N o rm alean , ikastolako h au rren tzat antzezten zen. N oizean behin, beste ikastoletara ere eram an izan genuen obraren bat. E saterako, O ihalaren abenturak (H ondarrabira, D o n o stiara...), baina norm alean ikas tolan bertan egiten ziren antzezpenak, bertako ikasleen aurrean. N orentzat: 6 urtetik aurrerakoentzat. A rduraduna: Pello A ñorga L arunbatetan, era jarraitu an , taldean gehien iraun zuena A itziber A rnaiz izan zen. (Gaur egun Aitziber Oiartzungo Udaleko euskara teknikaria da). Hona bere oroitzapenak: “A sko zor diot nik Haurtzaroan hain garrantzitsua izan zen garai hari. 6 eta 10 urte artean aritu nintzela uste dut, eta oso gogoan ditut larunbat goiz haiek. Ikastolako gimnasioan biltzen ginen haur m ordoxka bat (Karlos, M oira, Jon, Larraitz, E n ek o ...). Pellok gaia em an eta denon artean istorioa asm atu eta antzezten genuen. B azen oso kuttuna genuen elem entu bat: m aindire berdea. Ikastolako txokoren batean egongo da oraindik hainbeste funtzio izan zituen oihal luze hura (6 urterekin. behintzat, oso luzea iruditzen zitzaidan niri). Geroztik ikusi izan dut nik. Hondarribian antolatutako Ikastolen Egunean haur talde baten jolasetako soka, fam ilia osoa estaltzeko m aindirea... A m a, aita eta beste guztiak sem e-alabak izaten ginen, dozena bat edo. (Barkatu, ni ez, ni beti izaten nintzen

istorioaren kontalaria). Hurrengo urtean, berriz, Donostiara joan ginen gure kontakizunekin, kapitalera. Han gure m aindirea mendi bilakatu zen. Asko ikasi eta jaso nuen nik gim nasio hartan Pellorekin: jendaurrean aritzeko beldurrik ez izaten, im ajinazioa lantzen, m ikrofonoekiko halako tiradizo b a t... Baina, batez ere, saio haiek euskaldun oso izateko aukera ezin hobea eskaini zidaten. Gurasoen erabaki kontzientea izan baitzen alabei, eus karaz aritu ahal izateko, euskara hobetzeko eta maitatzeko espazioak eskaintzea” . H ainbat gurasoren laguntza ere aipagarria izan zen. Esaterako, A itziber A rnaizen am a, edozein esk u lan etarako beti prest agertzen zena. E dota G arikoitz San Joseren aita, zeinek txotxongiloak antzezteko eszenatoki osoa m untatu baitzigun. Ira k a s le e n a n tz e z p e n a k . (1979-1986) Urtaro jakinetan, eta festa egun bereziekin lotuz (Olentzero, inauteriak, udaberria, ikasturte am aiera...), antzezpenak egiten zituzten irakasleek, gehienbat txotxongilo saioak. N orentzat: H aur hezkuntzako haurrentzat. Aipagarrienak: Udaberria, G loboa, Barbantxo eta N on dago Olentzero. Irakasleak: Ixiar Lekuona, K arm eie Etxebeste, Inaxio R etegi, M iren G arb izu ... A rduraduna: Pello Añorga E u s k a r a re n “ e r re fo r tz u a n ” (1984-1986) E uskararekin zailtasunak zituzten haurrekin sortu zen gela berezia. Helburua: eus kara indartzea. M etodologia horretan, espresio bide batzuk erabili ziren: ipuin konta ketak, txotxongiloak eta jolas dram atikoak. N orentzat: 7-9 urtekoentzat Arduraduna: Pello A ñorga

A n tz e rk i ta ld e a (1985-1986) 1985ean ikastolak parte hartu zuen K attalingorri izeneko proiektuan, Euskadiko A ntzerti Z erb itzu aren H au r e ta G azte A ntzerki S ailak b u ltzatu ta. P ro iek tu a E usko Jaurlaritzaren K ultura S ailak eratuta zegoen, eta A rabako, B izkaiko eta G ipuzkoako foni aldundiek babestuta. Bi lan plazaratu ziren: M orbock d oktor alem anaren kasua eta Pasota baten errom antzea. A zken lan horrek izugarrizko arrakasta lortu zuen. N orentzat: G oiko Z ikloko gaztetxoentzat A rduraduna: Pello A ñorga

H ona orduko antzezle batzuen oroitzapenak, E dum e V iñasenak eta A sier G aztelum endirenak, hain justu: “ Ik a sto lan , 1985. urtearen b u eltan , tailerrak an to latzen hasi ziren: k az etaritza , zum itza, eskulanak... eta tartean antzerkia. G elako lagunak nahiko teatreroak baginen lehendik ere, eta probatzea pentsatu genuen. Pello A ñorga zen tailerreko buru, eta ber tan hasi ginen. H asiera batean, ariketak eta teknikak ikasi genituen, baina gure helbu rua antzezlan bat taularatzea zen. P ellok m ota desberdinetako antzezlanak proposatu zizkigun, eta guk erabaki genuen zein genuen gustukoen: P asota baten errom antzea. A n tzezlan k lasik o x am arra zen: fam ilia aberats batek o alabaren eta kaleko pa so ta baten artek o erro m antzean o in arritzen zen antzezlana. H orien inguruan pertso n aia gehiago zeuden: etxeko neskam ea, gurasoak, anaiak, frantseseko irakaslea, fam iliako lagunak eta abar. Tram a guztia etxeko saloian igarotzen zen. O bra 2 zatitan banatua zegoen, atsedenaldi batekin. A hal genuen m oduan eta im ajinazio dezenterekin, dekoratu k o altzariak e ta g o rtin ak eta abarrak lortu g en itu en . O ro itzap en ak zo rag arriak dira: o stiral arratsald ee tan genuen ta ile rra , e ta en tseg u a k ere b a i, ik asto lak o G ela N ag u sian . A itortu b eh ar dugu P ello A ñorgak p az ien tzia izugarria izan zuela gurekinÜÜ. Kontuan izan 13 urterekin, lanerako eta ikasteko gogoa asterò aldatzen zela, are gehiago 10 neska-m utilen artean! ! G idoiak Pellok egin zituen. baina denon parteh a rtz e a re k in , a ld a k e ta k e g in g e n itu e n e ta a z k e n e a n d e n o n g u stu k o fo rm a em an genion.

Pello Añorga, Dramatizazio tailerrean, Ikastolaren 25. urteurrenean.

L au ekitaldi egin genituen: bi ikastolan (bat ikastolakoentzat eta bestea E lizalde ik astetx ek o en tzat), bat P asaiako lizeokoentzat, D onibaneko an tzo k ian , e ta ekitaldi g arran tzitsu en a , M ad alen so ro n , fokoz in g u ratu ta. 8. m ailako ikasb id aiarak o dirua ñola atera p en tsatzen hasi eta M adalensoron ekitaldi b at egitea bururatu zitzaigun. A rrakasta izugarria izan genuen. Pentsatu, M adalensoro bete egin zen! U dalaren alde tik lag u n tza asko izan genuen baim ena lortzeko, eta kartelak A urrezki K utxak egin zizkigun. H erria karíelez jo si genuen!!! H aiek ziren urduritasunak, gortinen atzetik M adalensoro betea zegoela ikusi genuenean!! G urasoak ez ezik , herriko jen d e asko ere etorri zen. A rrakasta handia izan genuen, eta gerora ere, herrian bazen antzerkiaz gogoratzen zenikü! Parte hartu genuenak (agerraldien arabera): P e tr o n ila ............................................................ A sier G aztelum endi Jatx andre .......................................................... Laraitz Sanzberro P e l e ...................................................................... Joseba ¿?? R a im o n ...............................................................Ram ón Calvo Isaure....................................................................A ndone Arrieta H e n rie tte ............................................................ Edum e Viñas M ic k e l................................................................. A itor M arin Panpali ...............................................................Ixiar Iñarra F erdinand .......................................................... A itor U rdanpilleta A trezzoa .............................................................Itziar Irigoien. Z o ritx arrez, behin ik asto la buk aíuta, taldeak ez zuen ja rra ip e n ik izan. Taldeko batzuk ikastetxe berrietan antzerki talderen batean aritu ziren, baina besterik gabe. PELLO AÑO RG A

1996tik a u r r e r a 1996-97 ikasturtetik aurrera urterò izan du H aurtzaro ikastolak antzerki talderen bat A N D O N ! K O R T A antzerki topaketetan. Beraz, aurten, X. aldia denez, ham argarren aldiz. H am arkada horrek bi fase izan ditu ikastolari dagokionez: 1. fasean, sei urtez, D BH 2. m ailako ikasleak ziren protagonista, eta E uskara ikasgaiaren harnean A n tz e rk ia izeneko unitale didaktikoaren lanketaren ondorioa izaten zen nagusiki ikastolaren erakustaldia.

•

A zk en lau u rte o ta n , a ld iz , D B H 1. m ailak o ak d ira a n tze ziea k . E ta h o riek in a n tz e r k i t a ile r r e a n lantzen dugu in terp retazio a. A ntzerki tailerra hautazkoa denez, lau hilabetez landu dezakegu talde bakoitzarekin obraren bat, eta, gaine ra, taldeak ttikiak izanik, lanketa hobea eta egokiagoa egin dezakegu.

A n d o n i K o rta antzerki topaketak E rrenterian izaten dira, udaberri aldera, E rr e n te r ia h iria k u ltu r g u n e a aretoan, eta inguruko ikastetxeetako antzezle gazteek har tzen dute parte. G u re o b ra k , azk en aldi h o n etan , E u sk o J a u rla ritz a k a rg ita ra tz e n du en E s k o la a n tzerkia izeneko liburuxkatik hartzen ditugu, ikasleek idatzitako lanak direlako eta gaztetxoentzat nahiko egokiak. E rrenteriako em analdiaz gain, ikastolan bertan ere eskaintzen dugu erakustaldiren bat Lehen H ezkuntzako ikasle gaztetxoentzat. Joan den ikasturtean, eta lehenengo aldiz, gurasoek hala eskatuta, Errenterian aur keztu genuen obratxoa, A zer fa m ilia . Iturriozko eta U galdetxoko festetan ere eskaini g enuen, eta bietan oso arrakastatsua izan zen gure em analdia. E gia esan, oso polita izan zen, ikastolako paretak gaindituta, gure antzerkitxoa herriraino eram atea. Ikastolan ikasturtearekin batera urterò sortzen diren antzerki talde hauek ez dute jarraipenik izaten, ikastolan ez dagoelako antzerkia lantzeko estraeskolarrik, eta herri m ailan ere, tam alez, ez dagoelako antzerki talderik. A N T T O N K A Z A B O N : Ikastolako antzerki irakaslea

ANTZF.RKIA HAURTZARO IK A STO LA N H a u rtzaro ik asto latik d eitu n in d u ten , b erta n a u rrez an tze rk i lanen b at eg in eta eskola orduz kanpo jarraipena em an nahian. T aldearekin arik eta batzuk eg in , eta beraiek adierazi nahi zuten zerbait idazteko eskatu nien. H ainbat gai atera zituzten: ikastola kritikatzen zuten, gurasoak ere bai, parrandako ordutegi m ugak, lagun harrem anak. H urrengo urtean antzeko egoera izan zen, eta beste taldetxo bat izan nuen. A urreko urtekoek utzitako lana erakutsi nien, eta antzezteko form a em aten hasi ginen: erdi antzerki, erdi kontaketan egokitu genuen, eta kurtso bukaerako festan erakutsi zuten. Bi urtetan esperientzia polita bizi genuen, baina m otza. A gian eszenatoki batean lana erakusteko nahiko eskarm entu gabe ziren oraindik. G e ro ag o D B H le n , o rd u z b arn e, au k e rak o g aieta n sartu zu ten a n tz e rk ia . U rte horretan A nartz Z uazua eta biok zuzendu genuen lana. A ho eta gorputz espresioa tre batzeko zenbait lan egin ondoren, egokitutako ipuin pare bat prestatu genituen Niessenen aurkezteko, Errenterian.

H urrengo urtean antzeko lan bat egin genuen, baina horretan Antton K azabon izan nuen lankide. K urtso horretan ere egin genituen erakusketa pare bat ikastolatik kanpo, eta ikastolan bertan ere erakutsi genien ikasle txikiagoei. E sperientzia ona izan zen orduan bizi izandakoa, zalantzarik gabe. Hori ja so nuen ikasleengandik ikusitakoaz, behintzat. D ena den, ez nuen inoiz antzerkiko ikastaro bat, antzerki lan bat erakusteko helburuarekin hartu, baizik eta ikasleen adierazpen gaitasuna aberasten laguntzearren, gorputzez eta ahoz, eta beren sorm ena lantzeko helburuarekin. Ez dut uste lan inportanterik erakutsi genuenik, baina balio izan zuten lotsa batzuk alboratzeko, zenbait lagun integratzeko lan-proiektu balean, hitz egiterakoan ahoskera edo erritm oa bilarazteko, lagunen aurrean m ugitzeko edo egoten ikasteko... gure helburuak betetzeko bidean.

M O N TX O IM AZ

10.2.- ElĂzalde Ikastetxea A N T Z E R K IA E L IZ A L D E IK A S T E T X E A N , H IR U A G E R R A L D IT A N

AĂtzinsolasa (Pregoilaria oĂhuka, aide batetik bestera) O iartzuarrok zein kanpotarrok, ongi etorri gure artera! H iru agerralditan ezagutuko duzue eskola honetako aktoreen kantera! T xiki-txikitatik hasi eta Ăąola irteten den kalera! D en-denentzako lekua dago, sinistu egia bera: antzerki lana ja io zelako gizakiekin batera!

(Lasaiago, xuxurlaka, Ăkusleei begira, m akurtuta) O so jantzi zoragarriak izaten dira m ozorroak, gure nortasun ezkutu horien isildutako orroak. U rrezko hariz jo sten ditugu adabakitxo zoroak, zuek zarete m iragarrizko oihalaren lekukoak.

(Kantuz eta dantzan) Zapi ezberdin, zuntz barregarri, hari m uturtxo ezgauzak, jo storratz kam uts, kateorratzak, artile pusketa latzak. Zulo, urratu ta tarratadak izan ohi d ira garratzak, eszenatokiaren gainean sortzen zaizkigun zalantzak. N ahiz eta inoiz hasi entzuten ikusle eroen arrantzak, ez d ira isildu sekula santan gure aktore aratzak. (Jauzi handia eginez, began, aide egiten du)

1 -A gerraldia: A N T Z E R K IA H A U R H E Z K U N T Z A N (Oihala irekitzen denean, oholtza 3/5 urte bitarteko uez gainezka dago. Ofí‘- eko ahots b at m intzatzen da) H aur H ezkuntzan, hizkuntza lantzeko eta gozatzeko baliabide bezala erabili izan d a antzerkia. H elburua, aide batetik, haurrek esapide jakin batzuk bam eratzea d a eta, bestetik, haur erdaldunei euskara kom unikatzeko tresna baliagarria dela erakustea. (Andereño bakoitzak bere urne taldea biltzen du) L anean h astek o , ipuin klasikoren bat lantzen da: H iru T xerrikum eak, B rem engo M u sika ria k, Sa g u txo P in p irin a ... A ukera eg itek o o rd u an , h au r k o purua hartzen da kontuan. Ipuinak, gainera, behin eta berriro errepikatzen den esapideren bat behar du (Umeak andereñoaren au rrean esertzen dira) G idoia idatzi ondoren, um eei narrazio m oduan kontatu eta pertsonaiak azaldu aha la, zer esango duten zehazten zaie. A bestiren bat tarteka daiteke, gainera. (Taldetxo bakoitzak bere abestia kantatzen d u , denek aldi berean) H aurrei azaltzen zaie ipuina antzerki m odura prestatuko dutela. B ertan denek hartuko dute p arte, eta entsegua egin ondoren, gonbidapenak prestatu, m ozorrotu eta bes teak gelara antzerkia ikustera gonbidatuko dituztela esaten zaie. A ntzerkia lantzeko, hitzez hitz irakurtzen dira elkarrizketatxoak eta, ondoren, azalduko diren pertsonaiez hitz egiten da: ekintzetan parte hartzen duten pertsonaiak, per tsonaia nagusia zein den, gehien eta gutxien parte hartzen dutenak, bakarka edo taldetxoetan m oldatu beharra... H urrengo pausoa haur bakoitzak zein pertsonaia duen gogoko esatea izaten da. H aur bakoitzari bere lekua aurkitzen laguntzea oso garrantzitsua da. (Umeek besoak altxatzen dituzte, p arte h artu nahian) E ntseguetan hasi aurretik, gela espazializatu beharra dago: hem en etxea, hor baserria, han basoa... (Irudipenezko iekuak ezartzen dituzte) Pertsonaia bakoitza bere lekuan kokatu ondoren, antzerkia berrirakurri eta norbe raren txan d a iristerak o an , ikasteko d itu zten esald i sin p le e ta argiak errep ik arazten zaizkie.

(Umeen ahotsak, loturarik gabeko esaldiak entzun daitezke) A zkeneko pausoa eguna eta ordua aukeratzea, gonbidapenak prestatzea eta horiek banatzea izaten da. E g u n a iristen d en ean , gela an to latu , m o zo rro tu (etxetik e k a rritak o n ah iz gelan prestatutako m ozorro eta kareta edo m argoekin) eta estreinaldia egiten da. (Urne taldeek agur egiten diote ikusleriari) H aurrek asko disfrutatu izan dute beti, oso gustura aritu dira, benetan inplikatuz. (B inaka, n o rb era bere andereñoaren atzetik, nahiz eskuin nahiz ezkerretik, pixkanaka eszenatokia hustuz doaz)

2. A gerraldia: A N T Z E R K IA L E H E N H E Z K U N T Z A N (A ktoreak 6/12 u rte bitarteko ikasleak) (Off-eko beste ahots batek hitz egiten duen b itartea n , eszenatokian sei ume daude. Lehen Hezkuntzako maila bakoitzeko bat.Txikienetik handienera edo handienetik txikie* nera daude ilaran, ikusleei bizkarra emanez. G orputz osoa islatzen duen ispilu bana dute aurrean. Ikusleek aktoreen atzealdea zuzenean ikusteaz gain, aurrealdeak ere ikusten dizkiete Islari esker. Aktoreak ez dira m intzatzen. Keinuak egiten dizkiote bere buruari.) A ntzerkiak heziketaren barruan leku berezia du. G ure bizitza pertsonaia utzi eta bes te baten sentim enduetan, nahietan... bam eratzen gara, pertsonaia baten papera hartu eta bere gorputzean eta arim an sartuz. Ekintza honek gure kideak hobeto ulertzen lagunduko digu. Tristurak, penak, beldurrak, pozak... bizi egiten ditugu eta, teorian, behintzat, haurrek hórrela jasotzen dute, atsegin dute. A riketa jolasgarria eta atsegina bihurtzen da. (Off-eko ahotsak hizketan ja rra itu k o du. A ktoreek, euren ispiluak ah aztu ta, binaka elkarri begira ja r r i eta h arrem ana adieraziko dute bitartean) Era berean, antzerkiak bizitzarako estrategiak eskuratzen laguntzen die ikasleei, bes teak ulertzeko m odu bat eskaintzen du, eta egoera txar batetik noia atera daitekeen ere irakats diezaieke. Lagunen artean paper guztiak ikusi eta baloratu egiten dituzte, desber dina den bat ulertzen irakasten die, epaitu gabe eta ekintza kom un batean parte hartuz. Lehen H ezkuntzan, A rte H ezkuntza gaiaren bam ean lantzen da, eta leku garrantzi tsua em aten zaio. L eh en m ailatik hasi e ta seigarren m aila b itarte, u rtero -u rtero , ikasleek adinaren äraberako antzezlanak eginez jorratzen dute arlo hau. L ehen Z iklokoak ipuin klasikoen ingum an m urgiltzen d ira, eta handienek, berriz, gaztetxoei gehiago gustatzen zaizkien parodiak edo abentura antzerkiak egiten dituzte.

(Ahotsak bere azalpenarekin jarraitu k o du. Zerrendatuko dituen belburuak irak u rri abala, aktoreak ikusleei begira ja rrik o d ira banaka, lurrean eserita) A din tarte honetan orokorrak diren helburuak aipatuko ditugu: •

B akoitzak bere burua onartzea eta aintzat hartzea autoestim ua garatuz.

•

A ntzerkiaren bidez jolas egitea, inhibizioak, lotsak, jen d e aurrean jartzeak sor tzen dituen arazoez jabetzea eta poiiki-poliki ahal den neurrian trebatzea.

•

K einuen e ta m u g im enduen bid ez nahi d itu g u n m ezuak helarazi eta gaitasun horiek sakontzea kom unikazio egoera bat sortuz.

•

Jo lasea n g o z a tz e a , b e ste e k in h arrem an a k iz a te k o , e ta a is ia ld ia a n to la tz e k o baliabidetzat erabiltzen badakitela adieraztea.

•

Jolasean, elkarlanean trebatzea.

•

H izkuntzaren kalitatea zein ahozko erregistroak hobetzea eta erdarakadak zuzentzea.

(Ahotsak jarraitzen duen bitartean, sei ikasleak zutitzen hasiko d ira. E lkarri eskutik h artu ta , eszenatokiaren ertzera jo k e dute, ag u r antzera. Ahotsak bukatu arte jarraitu k o dute ikusleria agurtzen) L ana ikusleen aurrean antzeztea, hau da, funtzionaltasuna garrantzizkoa da ikasleentzat. E dozein lanen aurrean hori hórrela bada ere, antzerkian punta-puntako beharra da; ikasleek asko estim atzen duten elem entua. B erentzat oso m otibagarria da plazaratzea, hau d a, ikusleen aurrean antzeztea, txalo zaparrada jaso tzea, eta eskolan hori oso erraza da. A ulkiak beti beteak egoten dira, ikusle pila izaten dute, eta kritika zorrotza baina beti positiboa jasotzen dute. Ikastetxeko beste ikasleak eta gurasoak edo ahaideak dira, ikusle apartak eginki zun hori ondo betetzeko. (...bitartean behera doa olhala) A tse d e n a ld ia (G aur egun, DBHko 1. eta 2. m ailetan ez d a antzerkia propio lantzen. H orregatik era baki da o ra in , eta ez lehentxoago, atseden h artz ea. B erehala au rk itu k o duzuen urtez urteko antzezle zerrenda luzean, hala ere, badago 1996/1998 urte bitartean DBH 1. eta 2. m ailako lanik. O rdutik a u rre ra , aldiz, DBHko 3. eta 4. m ailetako curriculum ean soilik jasotako arlo a d a. B eraz, bi urteko etena ezinbestekoa da. B itarte horretan inor ez aspertzea nahiko genuke. H o rreg atik , lehenbailehen jo ara zik o dugu tx irrin a , zain ditugun nerabeak u rd u ri ez jartzeko). (Jo beza txirrinak!)

3. agerraldia: A N T Z E R K IA D B H n “G uztioi, bihotz-bihotzez, m ila esker. Zuen lana, taldelana, ahalegina, gogoa, nahigabea direlako em aitza honen m eritu; denon artean noraino hel gaitezkeen ikasi dugu lako ” .

1 996-1997 (D B H 1) F E R N A N D O A M E Z K E T A R R A : O rkatz B erebide, Jon B run, Laila E ddahm ani, Itziar E gues, G arikoitz E steban, Ekhi G aztelum endi, N ekane G on zalez, Julen Irastorza, Kontxi L egorburu, X abier M anterola, M aialen M endibil, Jone M uñoz. A m ets O iarbide, Eva Saiz, Iraitz Sarasola, M"“A ngeles Tello, Im anol Varela. 1997-1998 (D B H 2) T X A P U C IT Y K O A T R A K O A : O rkatz B erebide, Jon B run, Laila E ddahm ani, Itziar E gues, G arikoitz E steban, Ekhi G aztelum endi, N ekane G onzalez, Ju le n Ira s to rz a . K o n tx i L e g o rb u ru , X a b ie r M a n te ro la , M a ia le n M e n d ib il, Jo n e M uñoz, A m ets O iarbide, Eva S aiz, Iraitz S arasola, M"" A ngeles Tello, Im anol Varela. 19 9 7 -1 9 9 8 (D B H 3) H E R R IK O B A T Z A R R A , E U S K A R A R E N ÏN D A R R A : Iban A bal, M ikel A ju ria, M ikel A zkona, Yam y B asasoro, Ig o r B errocal, N aiara C abrera, N u ria C o llad o , K erm an E scu d ero , R aquel E zponda, Jon G elb en tzu , L iliana Iñarra, Lorena Lasurtegi, lurgi L izaso, G arbiñe L ujanbio, Jesús M ari Lujanbio, Eli M itxele na, A ritz N azabal, Ane O iarzun, N agore P erez, M onica San Fulgencio, Idurre Santesteban, Leyre Telletxea, M aitane U rrestarazu, Jon A nder Vega, A m aia Villar. 1 9 9 8 -1 9 9 9 (D B H 3) G A Z T A R IK O N E N A K ,A R A N T Z A Z U K O A K x A m aia A din, O rkatz B erebide. Igor B errocal, Jon B run. L aila E ddahm ani, Itziar E gues, G arikoitz E steb an , Ekhi G aztelum endi. N ekane G onzalez, Julen Irastorza, K ontxi L egorburu, X ab ier M an tero la . Jo n e M uñoz, A m ets O iarb id e , E va S aiz, Iraitz S araso la, M aria A ngeles Tello, Im anol Varela, A m aia Villar.

1998-1999 (D B H 4) G A Z T E A K M IN T Z O : Iban A bal, M ikei A juria, M ikel A zkona, Yamy B asasoro, N aiara C abrera, A lexander C astiñeyra, N uria C ollado, K erm an E scu d ero, R aquel E zponda, Jon G elbentzu, U gaitz Ibarguen, L iliana Iñarra, O skar L asa, lurgi L izaso , G arbine L ujanbio, Jesús M ari L ujanbio, Eli M itxelena, A ritz N azabal, A ne O iarzun, N agore Perez, M onika San Fulgencio, Idurre Santesteban, L eyre Telletxea, M aitane U rrestarazu. 1999-2000 (D B H 3) G U R E H E R R IK O IK A -M IK A K : D idaka A m utxastegi, O rkatz B erebide, E lena G alparsoro, Im anol G oikoetxea, M aite H uegun, Ibón Labaien, N aia ra M itxelena, E nara M itxelena, G orka M itxelena, A rrate P agadizabal, O skitz P ires, lo su P olanco, U nai Vega, Lidia Zapirain. 2000-2001 (D B H 3) A R R A T S A L D E X E L E B R E B A T M A D A L E N S O R O P IL O T A L E K U A N i S an d ra A g u ad o , lasn aia A rru ti, M aría B alzo la, G o rk a C ab re ra, B eatriz C o rd o b és, X ab ier E steb an , Iñigo G o ñ i, Iker Inziarte, A nder Iriarte, G o rk a L apazaranJM aider L asa, A nder L izaso, E neko Lusar, M iran M artiarena, Ikem e M iguel, A lañe M itxelena, Iraitz O lasagasti, U rritz O laziregi, A inara P ires, E ndika Saenz, A ngel S aiz, A itzol Silicio, Iñigo U rzelaieta, Javiertxo V alverde, N agore B ikandi. 20 0 1 -2 0 0 2 (D B H 3) G A Z T E A K M IN T Z O x Javi A din, M aialen B engoetxea, B eñat G onzalez, A inhoa Jauregi, Estitxu Juanes, N ekane Juanes, A itor L opez, Iraitz O driozela, M onika S anies, N erea Sagastum e. 2 0 0 1 -2 0 0 2 (D B H 4) S O L A S A L D I E R O - B U R U T A Z I O T X O R O : la sn a ia A rru ti, M aria B alzo la, G o rk a C ab rera, B eatriz C o rd o b és, Iñigo G o ñ i, Iker In ziarte, A nder Iriarte, G orka Lapazaran, Eneko Lusar, U rritz O laziregi, Iraitz O lasagasti, A itzol S ili cio, Jabiertxo Valverde.

2002-2003 (D B H 3) M A T X IN O K O H E R R IT A R R A K : M alen A girre, N ivea Basasoro, O ier B erebide, M aite Irastorza, losu M itxelena, K arm ele M itxelena, Julen M itxe lena, Jokin M endikute, O laia M uñoz, A nder O iartzun, G orka O lasagasti, Sara Outeiral, A sier P agadizabal, Itziar Pagadizabal.

2002-2003 ikasturtea. D BH 3. mailakoak, ‘M atxinoko H erritarrak’antzezlanean.

2002-2003 (D B H 4) L O T S A -G A B E : Javi A din, M aialen B engoetxea, G orka C abrera, N aiara D om ingo, Sara E zponda, A inhoa Jauregi, Estitxu Juanes, A itor L opez, Ikem e M iguel, A lañe M itxelena, Iraitz O driozola, N agore Santos. 2003-2004 (D B H 3) G A L D U A K : June A m utxastegi, Paul A rrillaga, A m aia B urgos, M arin a C o rra le s, N a ia ra C a rc ia , A im etz G o n z alez, A ndoni Itu rrio tz , Ju len L usar, A rantzazu M artiarena, M aria O driozola. A intzane R ezóla, G arzi Zabalza. 2003-2004 ( D B H 3) Z E R O -Z E R O : M addi A rbide, A ritz G araiar, Irati Iriarte, Oneski L ekuona, M ikel M anterola, Sara O uteiral, Im anol Santos. 2 0 0 3 -2 0 0 4 ( D B H 4) S E I: M alen A g irre, N ivea B asaso ro , O ie r B e re b id e , N a ia ra D om ingo, K arm ele M itxelena, O laia M uñoz. 2004-2005 ( D B H 4) G U , G U T A R R A K E T A B E S T E A K : A m aia B urgos, N aiara G ar cia, Irati Iriarte, O neski L ekuona, A rantzazu M artiarena, B eñat M endikute, H aizea M itxelena, M aria O driozola, A nder O iartzun, Im anol Santos.

20 0 4 -2 0 0 5 (D B H 4) K O M lJN IK @ Z IO A JCOM: June A m utxastegi, M addi A rbide, Paul A rrillaga, A ritz G araiar, A im etz G onzalez, A ndoni Iturriotz, Julen Lusar, M ikel M anterola, Sara O uteiral, A sier P agadizabal, Iñaki Silicio, G arazi Zabalza. (E szenatokia ezin beltzago eta beldurgarriago dago. B at-batean, n eu rri guztietako ízarrez betetzen hasten d a , polikí baina etengabe. Ikusleen arteko ahots ezezagun bat hizketan hasiko d a bitartean) A hots ezezaguna: H izkuntza gaitasun kom unikatibo gorena da. H ala ulertzen dugu Euskararen Norm alk u n tz a P ro iek tu an p a rte h a rtz e n d u g u n o k , b ain a ed o z ein h iz k u n tz a h itz k ate antzua litzateke “beste zerbait” ez balego. A hots gorabeherak edo keinu egoki bat sorm en edo estetikarako balio handiko tresnak dira. E szenatokia hutsik badago ere, beteta dago. Ikusleen begiradez beteta, adibidez. A urrean dauden izar horiek guztiek, euren orbitei zintzo jarraituz, elkarrekin talkarik egin gabe egin dute aurrera. B egira zein ondo m oldatzen diren ñir-ñir eginez, partaidetza eta lankidetza erakutsiz. Ikusi zein oreka onean m ugitzen diren oztoporik gabe, norberaren m ugak ezinbestez onartuz. Z enbat gauza adieraz ditzake izar batek hizke tan jak in gabe! (B at-batean, ikusleen artetik norbait ígo da oholtzara eta bertsotan basi)

B e rts o la ría : E li M ltx e le n a J a u re g i A ntzerkiaz pentsatzen jarrita irrifarra zait atera ibili izanak baikara gu sarri eroen antzera azken orduan ikasten zuen bakoitzak bere papera entsaiotan ere bagenitun m ila duda ta galdera baina m om entu onak ekarri zituen gure artera.

B adago antzerkiari buruz zer esan ta zer kontatu baina kontatzen hasi ezkero ezingo nuke bukatu nahiz zeinen ondo pasatzen genun ezingo dudan ahaztu garrantzitsuena nahiko nuke gaurko honetan aipatu sortzen zen taldelan ta elkarlanak egin zuten destakatu.

(Izarrek eszenatokian jarraitzen dute, jauzika bezala bertsoek alaituta. E lkarri buUzadatxoak ematen dizkiote. Badago lu rrera erortzen denik, baina berehala itzuliko da lehen足 go lekura. Izar-iheskor koadrila b at eszenatokia utzi eta ikusleen o i n e n artetik ausartzen da lasterketan. Foko itsugarri batek izar hezkaitzak ilun uzten ditu. A rtizarra da, denetan distiratsuena. Itsasargi baten m oduan argituko du, Interm itenteki, izartxoek euren orbita berreskuratu arte. H orren bitartean, ikusleen arteko lehengo ahots b e r a k jarraitu k o du) G ab iltzan m ailetan, antzerkia dram atizazio bihurtzen da; aukerako gai, gam era. D ram atizazioa antzerkia baino kontzeptu zabalagoa da; antzerkia, aldiz, dram atizazio aren a lo r b a t. D ra m ariza zio are n h e lb u ru a an tzerk i b atea n g au z atzen b ad a ere , antzerkiak dram atizazioa zer den ulertzen laguntzen du. D ram atizazioa, azken batean, adierazpen eta kom unikazio prozesu luzea da, non ikasle bakoitzari bere burua zein ondokoena ere onartzen irakatsiko zaion, bere gizar足 te eta kultur ingurua ulertzen lagunduko zaion bitartean. A lderdi horiek guztiak oso garrantzitsuak dira ikasle horiek nerabeak direla kon足 tuan h artu rik . F isikoki nah iz psikologikoki aldaketa handiak ja sa n beharko dituzte gaztetxook; o n d o rioz, dram atizazioaren hainbat ezkutuko helburu oso lagungarriak dira bizitzan aurrera egiteko. (A rtizarra desagertuko da. Eszenatokiko izartxoek pasillo moduko bide beltza irekiko dute. B ertatik, gaztetxo ilehori b at etorriko da jen d au rrera)

B a k a r riz k e ta : O n e sk i L e k u o n a H asiera b atean alferkeriagatik aukeratutako arloa gustu k o en etak o a bilakatu zen den b o ra au rrera Joan zen h einean. A ntzerki m unduan b arneratzeko h ain b at ariketa egin genituen hasieran, eta jarraian etorri ziren gidoiaren sorrera, entseguak...

A zkenean etorri ziren egindako lan guztia taularatzeko egunak. L ehen au k era E rrenterian eduki gen u en , A ndoni K orta T opaketetan, hain zuzen ere. G oizetik u.rduritasuna bor-bor zebilen antzerki taldekoen odolean, eta orduak hurbiidu ahala egoera okertzen zihoan. O holtza gainean geundenean argia itzalirik zego足 en, eta oihala itxirik. O ihala irekitzen hasterakoan beldurrak ginen denak, baina lasaitasuna zabaldu zen antzezlana aurrera zihoan bitartean. Lehen antzezpena egin ondoren, hurrengoak askoz iasaiago egin genituen. Jarraian Lezoko Gezala Auditorim ean eta Berako M ugaz Gain antzerki jardunaldietan izan ginen. H u rren g o urtean ere gidoi b erria prestatu e ta berriz azaldu ginen A ndoni K orta Topaketetan, eta aldi horretan lasaitasuna nabaria zen, jad a ez baikenuen lehen aldia. (G aztetxo ilehoria eszenatokiaren albo b atera joango da; b ita rte a n , beste gaztetxo bat abiatu da bIdean b arren a. M otots luzea du. Hizketan hasiko zaie ikusleei)

B a k a rriz k e ta : M a ria O d rio z o la Bi urtez egon nintzen E lizalde B H Iko dram atizazio tailerrean. L ehenengo aldian, ez nuen batere ondo pasatu, nire papera zela-eta, agian. B ig a rre n e a n , a ld iz , e sp e rie n tz ia e ra b a t d e s b e rd in a izan zen: in te re sg a rria eta dibertigarria. Ni azkenarekin geratzen naiz. Taldean lan egiten ikasi eta lotsa kentzea, edo disim ulatzea lortu dudaiako. A zken finean, antzerkiaz disfrutatu nuelako. (Gaztetxo horrek ere, dagoeneko badatorrenarl utziko dio lekua. Oso ile iluna du)

B a k a rriz k e ta : A ra n tz a z u M a r tia r e n a Bi antzerkiren jab e izan naiz. Bi antzerki, bi m undu ezberdin, bata besteariko oso ezberdinak, baina antzerki guztiek bezala, biek helm uga berdina, antzerkia antzeztea. Lehena, lehen aldia, urduritasuna, kezka; antzerkiaren izenburua bezala, G alduak. B igarrena, ahaztezina, lasaia, egindako lan guztiaren frutu ustelezina. H onekin ikasi dut antzerki bat ezin d ela em analdi b ak ar batekin e p a itu , horren atzean izugarrizko lana baitago. A ntzerkia zuhaitzaren udazkeneko lorea baita; lehe足 nik, em aldu egin behar du; ondoren, hazi, eta hazitakoan heldu, gero hiltzeko. Zerbait ikasi badut hori izan da. Hori irakatsi didate, besteak beste, antzerkiaz eta bere ibilbideaz gozatzen erakutsi didatenek. (H iru g arren gaztetxoa au rrek o biengana inguratuko d a. L au g arren a azalduko da oholtzan. Ile luze eta k ix kurra du )

B a k a rriz k e ta : E le n a G a lp a rs o ro Eskolan bizi izandako antzerki-esperientzia era lausotuan datorkit burura; izan ere, urte m ordoxka igaro da ordutik. D ram atizazio a d eitze n genuen irak a sg aitik sentitzen nuen lotsa d a lanbrotasun horretan argien antzem aten dudana. B atetik, gelan lantzen genituen ariketak genituen, lotsa gainditu eta dram atizaziohastapenak bereganatzeko helburuarekin. H aietan nire txanda noiz pasatuko zain egoten nintzen, estutasun pertsonal hura bukatzeko desioan. B estetik , taldean prestatu eta ondoren je n d e aurrean antzezten genuen antzerkia lantzen genuen. H am ahiru urte izango nituen garai h a rta n ... eta ni nire eginbeharra ahalik eta ongien egiteko grinaz banenbilen ere, horretan ere antzezteko orduan senti tzen nuen lotsa izugarria gogoratzen dut. D ena den, dudan oroitzapen ona eta goxoa eta irakasgai hartan ikasitakoa (espe rientzia guztietatik ikasten baita) beti eram ango dut gogoan. (H orrek bukatutakoan, izarrek egindako pasabidea desagertuko da. L au neskek eszenatokiaren txoko b at aukeratuko dute esertzeko, oihalaren au rrean , zerbaiten zain. Iz a rra k , u rd u ri antza, hasiko d ira m ugitzen, zalantza handiekin. A rtiza rra ren zantzurik ez dago. B osgarren gaztetxo b at azalduko d a oholtzan. He gaztain argia du. L u rre an erorita dagoen izar b at jaso eta kideen a rte ra itzuliko du, E zarri eta berehala, jira k a hasiko d ira guztiak; erabakigarri. Ip a r izarra galduta, noia abiatu inora? Izarrek , neska inguratuz, galaxien itxurak hartuko dituzte etengabe)

B a k a rriz k e ta : K a rm e le M itx elen a E R R E Z E T A P E R F E K T U A R E N O IN A R R IA Begiak zabaldu orduko ohartu nintzen egunaren berezitasunaz. Sabaira begiratu eta bertako zu ritasu n ak au rp eg ia ku tsatu zidan. Z u rb il, nahigabeko u rd u ritasu n b atez , zutitu eta m antso hurbildu nintzen sukaldeko ate ondora. A m ak irribarre b at eskaini zidan eta “gaur d a egun handia” esan zidan ezpainak zabal m antenduz. H ala zen, kur tso hasieran inoiz iritsiko ez zela zirudien egun hura heldu zen azkenean. E zer gutxi gosaldu nuen. am ak jatera behartutako M arbu D orada pare bat eta horiek bustitzeko ia cdalontzi erd ia zikintzera ere heltzen ez zen esne pixarra. B ezperatik egongelan beharrezko arro p ek in eta gauzekin prestatu ta nuen m otxila bizkarreratu eta nire pertsonaiaren hitzak idatzita zituen orria eskuan nuela ziurtatuta irten nintzen eskolarantz. M ila b id e r errep ik atu nuen testua. Inoiz b ain o g eh iag o tan . O rriari geldi eusten saiatzen nintzen behin eta berriz alferrikako lana zela frogatu arren. A urreko eguneko entseguaz oroitu nintzen, hain gaizki irten zitzaigun entsegu hartaz. Irakaslea ziur ez

zela ni baino lasaiago egongo, eia eskolara ailegatu bezain laster baieztatu ahal izan nuen nire teoria. Taldeko besteak ere urduri zeuden antzezlana zela eta. B azirudien denok p resaka ibiitzeko jaik iak g ineia egun hartan. B eharrezko gauzak, arropak eta antzezieak autobusean sartuta, irrikaz abiatu ginen. E m aitza b ih u rtze ra zihoan lanaren au rrek a riak o roitu nahi izan nituen bidaian zehar. Lehen egunetan egiten genituen joko haiekin hasi nintzen, gorputza lantzea hel足 buru zutenekin eta inork ulertzen ez zituenekin. Barrua askatzeko, ingurua ezagutze足 ko, besteekin egoki kom unikatzeko, adierazi nahi genuena bakarrik adierazteko eta, denok ezetz esan arren, barru-barruan itsatsita generam an lotsa baztertzeko. A lferrikakoak iruditzen zitzaizkigun guztiak, funtsik gabeak, loturarik gabeak gure proiektuarekin. Ezjakinak gu. A ntzezlanaz kezkatzen, larritzen hasi ginen denboraldira jo nuen gero nire pentsaketetan. B igarren hiruhilekora gerturatzen ariko ginen eta artean ez genekien handik denbora g utxira antzeztuko genuen lanari buruz ezer. O rduan hasi ginen dram atizazioa lantzen genuen seiok zentzu pixka bat hartzen proiektuari. G auza txikiak sortzen hasi ginen, bakarrik ezer ez ziren testuak, keinuak, m ugim enduak, ab e stia k .. .Txikikeriok elkartu genituen, lotu edo josi hobeto esanda, eta azkenean altxor handi bat irten zitzaigun, zeinetan gu ginen beronen protagonista bakarrak. Han ez zegoen erregerik, ez am o narik, ez eskalerik; gu geu ginen, norberak bere burua antzeztuko zuen, edo azaldu besteengana.

2005-2006. ikasturtea. DBH 3. mailakoen dramatizazio jokoak. 172

A utobusa geld itzeak esnatu ninduen iraganaren besoetatik. G auza guztiak hartu e ta au rrek o m ila e n tse g u a k b a in o h o b e to e to rri zitz a ig u n u rre z k o e n ts e g u a eg in genuen. U rduritasunak handiagotzen ari ziren eszenatoki kolore beltzeko haren gaine足 an. G ure antzezlana azkena zen, beraz, beste guztiekin nahi baino gutxiago gozatuta igo ginen gora. Irakasleak m ucha m ierda, m ucha m ierda xuxurlatzen zigun albo batetik. G uk ere, gure esp eran tzak zerbaitetan p au satzearren ed o , berdina errep ik atzen genuen gure artean. A ntzezten hasi ginen eta sabelaldeko kilim ak eta behatzen dardarak desagertuz jo a n ziren p ix k an a. H ala hobe. E skolako d ra m a tiz azio gelan an tzezten ari banintz b ezala sentitu nintzen. G ustura. B eteta. P ozik nengoen. A gian horregatik konturatu nintzen une h o rretan, kurtso osoko lanaren em aitzak m arrazten ari nintzelarik, jo k o haiek ez zirela jo k o soilak. U stez alferrikakoa zen hura zela antzerkiaren gorputza, besteak jan tziak bakarrik zirela, apaintzeko tresnak. A ntzerkia zerbait gehiago zela. N ola esango nuke, antzezte hutsetik haratago dagoen zerbait, beste m undu bat, gozatzek o , h u n k itzek o , g o zaraztek o e ra b a t, jo s鱈a ilu b a t, a ltx o r p reziatu h o rietak o b at, berezia, handia, elkarlana. H ori d a , elk arlan a. H ori d a an tzerk iaren g akoa, sek retu a, errez eta perfektuaren oinarria, elkarlana. Hori d a lehen egunetik erakutsi nahi izan zeniguna. N ik ere ikasi nuelako, 単ire eskerrik beroenak zuri. (B akarrizketa bukatu da, A ntzerkian p arte h a rtu duten guztiak oholtzara atera, izar ba単a h artu eta han sekula ezer gertatu izan ez balitz bezala uzten dute: argi eta garbi)

Oihala

BinpROBni

Í *■ t o j t o r bj^rtüfUei» > rib a a i m m à i m m k t H ä j ^ ^ o | e w e lw e w N *

íü á ^ lí 1^

h m | la g i,1 ^ m hfcisiyi tz elñ»^ie«i|(id^ '

É lii

iiiiiiiiiiiir

r r ffntootrfit, M P“V!^ ttlT&r<

m * m .................

___ f»-7- ^ KT^ I

EUSKAL ANTZERKIAREN ARRAGOA

■C-'

■^>-

;» á>í,>5

•%' >v

11.- EUSKAL ANTZERKIAREN ARRAGOA SARRERA A sko eta asko ez dira beharbada nirekin bat etorriko, baina esan gabe ez naiz geldituko. E uskal antzerkiaren pizkundea oraindik ez dago osatua, baina inork zenbait urrats egin baditu bide horretan, oiartzuarren bi antzerki lan aipa ditzakegu: bata Eun dukat, O n M anuel L ekuonarena, eta bestea, Txirritaren astolasterra, X abier Leterena, In txixu tald earek in prestatu a. Bi an tzerk iak giro eta eg itu ra zaharretan oinarrituak daude, aurrenekoa eszenifikatutako kondaira bat da, pertsonaia eta egitura berezietan. O iartzuarrek m iresten dugun antzerki lana da. Txirritaren astolasterra, berriz, aurrekoa bezala, egitura zaharrean egina da, Luzaideko karroxetan oinarritua.

11.1.- Manuel Lekuonaren antzerkia A ndoainen 1988. urteko otsailaren San E. A rocenak eskainitako hitzaldi-errepresentazioa. A rgitaratu gabeko testutik hartutako zatiekin osatuko dugu atal hau:

O N M A N U E L E T A E U S K A L A N T Z E R T IA O n M anuelek euskal antzerkiari eskainitako antzerki eta ikerketak gerora sor daiteÂ keen antzerki bide posibleak ireki dizkigu. Euskal antzerkiari zabaitasun bikaina em an dio. O n M anuelek antzerki obra hauek idatzi zituen: lesu A urraren B izitza, ikastetxe askotan antzeztutako haur antzerkitxoa; Eun D ukat bere anaia M artinekin idatzitakoa eta oiartzuarrontzat antzerki klasiko bat; Z igor opera; Xanete Esneketari (Um etxoentzat^ dantzadun Sainetetxoa)', hainbat ipuin dram atizatu; Am eriketako osaba gipuzkeratu egin zuen; eta, azkenik. Azienda Publikoa idatzi om en zuen (gaur egun obra horren tesÂ tua galdua dago). B eharbada, zenbait antzerki egilerentzat hau guztia ez da aski, baina O n M anuel egile eta ikertzaile bezala hartzen badugu, bere antzerkiari buruzko lanak euskal antzerkiaren etorkizunerako ezinbesteko urrats bilakatzen dira. O n M an u elek antzerki k ondaira bitan b an atzen zu e n , bata antzerki idatzian eta bestea ah ozko an tze rk ian . L eh en en g o a, testu a id atzia d ag o en ean dela u lertzen da. H Ăł rre la , eu sk al a n tz e rk ia re n k o n d a ira 200 u rte ta k o , g eh ie n e z 3 0 0 ek o a litz a te k e .

L ehen pastoral testua X V II. m endekoa, eta antzerki berrienak, B arrutiaren Gabonetako Ikuskizuna eta Peñaflorida kondearen E l borracho burlado, X V III.ekoak. H ala ere, euskal antzerkia testu idatzia ezagutzen ez den garaietaraino doa, eta horrek kobazuloetako garaira garam atza. L ekuona jaunak antzezkizunak kobazuloetan aurkitzen ditu, baita lur gaineko dan tza eta inauterietan ere: m askaradak, Lanz-eko inauteriak eta abar. D okum entalisten baitan, X V eta X V I. m endeetatik atzera gure kondairak hutsune handiak ditu, baina horrek ez du adierazi nahi ezer gutxi zegoenik. O n M anuelek bere ikerketetan ederki asko sortzen du era bereziko dokum entalism oa, eta antzerkiari dagokionez, prim eran sailkatzen ditu garaiak. G ure ikerlari ospetsua bi kulturaz baliatzen da; greko-latindarraz eta euskaldunaz. Bien arteko konparaketak eginez, sailkapena hau litzateke: E p ita la m io a k

T o b e ra k

L upercoak

M ozorroak

G reziarren eta latindarren antzerkia

X uberoako pastoralak

E skem atxoan, hiru arotako kulturak nahasten ziren: artzaintza, nekazaritza eta o!etakoa. G u re lanak aip atzerak o an , ez dugu adieraziko bakoitza zein arori dagokion, batez ere ez luzatzearren. D enon baim enaz, disgresio labur bat egin nahi nuke. Z enbaitetan, kanpoan entzun behar da etxekoa nolakoa den jakiteko. H onekin zera adierazi nahi dut: 1982. urtean, pastoralari buruzko zenbait elkarrizketa prestatu ziren D onostian; han zegoen L ekuo na ospetsua tinko. B ere hitzak antzerkilariek bi belarriz entzuten zituzten. Partaideen artean zeuden B oadella, Sanchis S inisterra, Salvat, H elder C osta eta abar. A zken hori portugaldarra zen, eta honela esan zidan: “A paiz sinpatikoa. A ntrerkia rer den badaki. eta esaten a ri d enak xinplea badirudi ere, sakontasun handiko m ezua d a ra m a ". A ntzeko inpresioa hartu zuten gainerako antzerkilariek. G ure antzerkilariek ez dute askotan sin isten , eta ezagutu ere ez sinisteko adina, horregatik zenbatetan esan ote zidan: “E u genio, arholek ez diete uzten basoa ikusten". Ez nuke nahasketarik sortu nahi, baina festa giroa eram atea gustatuko litzaidake; noski. beti jo k o baldintza jakinen barruan. L ekuona jaunak asko aipatu ditu lan ondo rioak {A hozko L iteratura lanean, Ume ka n ta k atalean, 35. orrialdean; A rtaxuriketa atala Idaz-lan G uztiak lanean). B egira, bada, zer dion haren idazlan batek: ¡llundu ezkero etxerik-etxe auzoak biltzen hait ziren etxeko goiko ganharan, Artaxuriketan, izenak dion bezela Artaburuari txurikina kentzeko lanetarako; bañan baita lino-lanetarako ere, liño lan-ondoren, ardatzean, goruetan aria iruteko eta gero liñoaritz Eudegian miesa ta izara ederrak eiotzeko.

Benetako "Beliak" "Soireak" bai ziran Artaxuriketa aiek; beste aldetako “soirea k” baño Lan geiagorakoak ezik, bañan noia nai zala, Beti ere jolaserako txolartetxoak eratzen zituzten bilkura alaiak; dantza pixka egiten bait zan, eta baita teatro zerbait ere -oso elementala ezik, Entremes itxurako pantomimak...

Berriro lehenengoa itzuliz. Aipatutako bi kulturen kidetasuna dela eta, greko-latindarra eta euskalduna, pasarte bat ekarri dut hona (“La psicologia vasca a la luz de la poe sia popular” , in Idaz-lan guztiak: 1 . Ahozko Litratura, 574. or, K ardaberaz Bildum a 22, 1978, Tolosa, Libreria Tecnica de Dufusión). Antes de pasar adelante, esta singularísima coincidencia, de dos pueblos geográ ficamente tan distante, como el vasco del extremo occidente europeo, y la Grecia del extremo oriente europeo, que, sin embargo tienen, el uno una terminología (strophe, antistrophe) y el otro una práctica de avanzar y retroceder, coincidentes, esta singu larísima coincidencia, decimos, plantea un problema etnologico, que pide una expli cación. Para nosotros la explicación es, no la de un trasiego cultural de Grecia a nuestro País o viceversa, sino la de una comunidad de cultura entre ambos pueblos: cultura, naturalmente prehistórica, cultura del estadio prehistórico pastoril. El pastor de Gre cia y el pastor del Pirineo Vasco, como un elemento cultural común, practicaban el mismo modo de teatro, teatro de tipo oral, cuyos elementos —declamación cantada y danzada— les eran comunes. Para nosotros no hay otra explicación: una perfecta comunidad cultural prehistó rica, entre el oriente v el occidente europeo. Naturalmente esta comunidad cultural europea prehistórica, es anterior a las divisiones -irreductibles divisiones- estatales de la Historia de Europa. D udarik ez dago, E uropako antzerkiaren zainak aurkitu nahi dituenak, kultura greziarrean eta latin d arrean m urgildu b eh a r d u e la , e ta h o rretaz O n M anuelek zerb ait b azek ien . G u re herri honetan askotan entzuten d a oraindik: “ E uskal H erriak ez du antzerki tradiziorik” ; horrelako eta bestelako esam esak erabiltzen dituzte politikariek, teatro lari erd ald u n ek eta baita zenbait eusk ald u n ek ere, e ta nah iz e ta azken fincan ezjakintasuna besterik ez izan, herrian nahasketa gehiago sortzen dute. E skerrak On M anuelek bide erosoak ipini dituen; gainera, antzerkia m aite duanarentzat bide horiek jarraitzea ez d a zail gertatzen. Artzain eta nekazarientzat gertaera garrantzitsuena eta pozgarriena uzta bilduz soto eta ganbarak hom ituak edukitzea izan da, orduan bakarrik ahazten baita soroez, pentzeez, baratzeez eta abarrez. eta adiskideekin zenbait ospakizun egiteko m oduan da. Ospakizun horiek gaur egun lan ondorioak bezala ezagutzen ditugu, eta gaur arteraino iraun duen bakarra artazuriketa da, nik dakidala, behintzat. Lan ondorio horiek zirikitzaile eta mugarik gabekoak ziren, aparteko dibertim enduak. G aldera da: ez ote dira gure sukalde, soto, ezkaratz eta ganbarak antzezkizunez, dantzaz eta kantuz alaitu?

A urrera jarraitu z, gure m aisuarentzat antzerkiak hiru zutabe hauek izan behar ditu: P oesia, M usika eta D antza. H ark antzerkia A rte E d er D inam ikoa konsideratzen du, aintzinako greziar eta latindarrek bezala. A rtazuriketan antzezten ziren parodiak edo errandoak zelem in edo zelem on izenez ezagutzen ziren. Horien gai gustagarriena Ezkontzako kontratua edo Ezkontza aldrebesa izaten zen, eta hori zela m edio, astakeriak esateari askatasun osoa em aten zitzaion. G ure herrian, fartsak baserri barrutik kanpo ere, leku askotan aurkitzen dira: G ala足 rrotsak, K arroxak, Toberak, A stolasterrak, Z enzerradak, Txintxerri hotsak eta abar. A rtazuriketen giroan jarraitu z, abesti ezagun bat ekarriko dugu. L ekuona jau n ak zioenez, garai hartan abesti hau em akum eak tentatzeko kantatu ohi zuten. K ukuak kantatzen du M ayatzian kuku, kuku, kuku A ndreak badituzte M illa m atrikula, kuku, kuku O yean etzaten dira G axorik daudela: Estem oungo txulutik Sentitzen dutela... kuku, kuku E ta zergatik? Kuku K ari単enagatik B izirik ez al aiz jaikiko S u-em anda baizik K u k u ,k u k u .

B aserrietako sukaldeek hitz egiten balekite, zer ez ligukete kontatuko. K ondairan zehar, gure aitona-am onak negu parteetan beheko suaren ondoan, txinpartek katuaren bizk ar gainetik saltatzen zuten bitartean, bilobak inguruan zitu ztela, kontatzen edo kantatzen. H ango suspentsea ez zuen su-txinpartaren hotsak baizik hausten. G aubeilak esanahi zabala badu ere, gehienetan gauetako ospakizuna izaten zen; adibidez, gorpuaren ondoan gaua pasatzea, eliz barruko ospakizunak (horren lekuko A rantzazun San Ignaziok egindakoak ditugu). B estalde, A/鱈av Torrea kantua badirudi gaubeila barruan sartzen dela, eta horren teatrotasuna On M anuelek aztertu zuen. O n M anuel L ekuonaren hainbat idatzi aholkatu nahi ditut antzerki m undura m ur足 gildu nahi duenarentzat; aparteko ikasgaia izango zaio, eta horregatik, zenbait lan non aurkitu ditzakeen adieraziko dut (O iartzungo M anuel L ekuona Udal B ibliotekan aurki daitezke lan horiek guztiak):

1.- AOZKO LITERATURA. 1. L- Ahozko Literatura ..................................................................................... 1 Orr. 1.2.- Urne K antak..............................................................................................29 1 . 3 Bertsolaritza..............................................................................................73 1.4.- Bertsolaria Testamentu Zaharrean.......................................................117 1.5.- La psicología vasca a la luz de la poesía popular............................... 569 1.6.- Paralelo entre la Pastoral suletina y el teatro Griego .......................599 2.- EUSKO ETNOGRAFIA. 2.1.- Iñauteriak.................................................................................................. 91 Orr. 2.2.- Tecnica teatral de las Pastorales Suletinas.......................................... 151

“

2.3.- Gabon-Misterioak ................................................................................. 161

“

2.4.- Olentzero. ta Olentzero kantak..............................................................187

“

9.- LITERATURA SORKARI 9.1.- Ume K antak..............................................................................................13

Orr.

9.2.- lesu Aurraren Bizitza (Eresidun aur-poematxoa, bost kantetan)........41

Orr

9.3.- Santa Clararen kanta zahar bat eta humorismoa ............................... 255

Orr

10.- GABON ETA ELIZ KANTAK 10.1.- Gabon kanta bilduma (itzaldia)................................................................7 Orr. 10.2.- Kopla zaharrak..........................................................................................13

Orr

10.3.- Marijesiak.................................................................................................. 19

Orr

10.4.- Azkoitiko Gabon sa ria k .......................................................................... 29

Orr

10.5.- Artzai kantak ............................................................................................49

Orr

10.6.- Gemikako gabon kantak (1764)..............................................................59

Orr

10.7.- Eun dukat (Eresidun antzerkia)........................................................... 253

Orr

10.8.- Zigor ( Euskal Opera) .............................................................................29

Orr

10.11.- Xanete Esneketari (Umetxoentzatko dantzadun Sainetetxoa)..........399 11 ■- AZKEN URRATSAK 111.- Ahozko Literatura EuvSkalerrian................................................................7 Orr. 11.2.- Gure bertsoen m etrik a.............................................................................29

Orr

11.3.- Bertsolarien pentsamen-ritmoa I eta II...................................................53

Orr

11-4.- Barrutiaren teatroa (Apain olerkia) ....................................................... 75

Orr

11-5.- Barrutiaren metrika ................................................................................. 80

Orr

11.6.- Pastoralak (Galdera bat)...........................................................................90

Orr

M ende honetan, gerra arteraino euskal antzerkiak, antzezkizun ikuspegitik, badu une berezi bat; 1915. urtekoa, gutxi gorabehera. Honi buruz O n M anuelek zera esan zidan “B eg ira. E u g en io, garai hartan antzerki m ota berdinak ikustera kondenaturik geunden. barre-antzerkia edo m elodram ak: beraz. niretzat halako ustekabea izan zen 1915. urtean Loretti antzerkia antzezten ikustea. K atalina Elizegiren antzerki hau historiko-epikoa baitzen” . Hitz horiek badute bere balioa, antzerkiak kezkatzen zuen behatzaile batenak baitira. Jarrai d ezagun au rrera. E uskal an tzerk iaren m ugak zabaltzen doaz bultzatzaile paregabe b errien eskutik; hau d a, Toribio A lzaga, A belino B arrióla, B ittor G aritaonaindia, A ntonio M aria Labaien eia abarren laguntzaz. 1935. urtean, D onostiako K urtsaal antzokian antzezkizun batek izugarrizko arra kasta sortu zuen. Em analdi horri buruz, Euzkadi aldizkarian A itzol ospetsuak lantxo bat argitaratu zuen. Lan hori erdaraz dago, dena dela hem en irakurtzea garrantzitsua iruditzen zaidanez, laburtu egingo dizuet: Para llegar a la celebración del Dia del Teatro Euskaldun se recorre un largo camino de preparación. En efecto, preceden a esa jornada un certamen de obras tea trales y, mas tarde, un concurso de Cuadros Dramáticos Euskaldunes. Es el mismo concurso de Cuadros Dramáticos el que puede ser la causa genera dora de nuevas obras teatrales. Un Cuadro artistico, inteligente y activo puede hallar él mismo una obra original, pues no faltan aficionados que guardan, mas o menos recatadamente, obras teatrales en euskera aun desconocidas. Es lo que ha hecho el Cuadro Artistico de Oyartzun, ‘Mendiburu ' con sumo acier to. Realmente, la representación de 'Eun dukat’por los oyartzuarras ha sido el acon tecimiento teatral de e.sta temporada invernal. Dejemos a un lado la labor de los acto res, que no es discreto examinar ahora, para hacer una pequeña critica de la misma obra, que tan extraordinariamente agrado al publico. 'Eun dukat' es una obra, en pri mer lugar, originalisima, y que imprime al Teatro Va.sco un nuevo cauce. Es el folklo re vasco trasladado a las tablas con suma discreción y encanto. Una página viva arrancada al pueblo, esencialmente euskaldun, no contaminado con prácticas y constumbres exóticos. El asunto, la trama, los tipos, el lenguaje y la poeséa, porque hay no poco de caudal poético en 'Eun dukat', todo es de quilates de oro de ley en cuanto a su matiz euskaldun. No basta escribir en euskera para hacer teatro vasco. Es preci so, ademas, interpretar los asuntos raciales, enfocándolos tal como la psicologia eus kaldun lo requiere. 'Eun dukat’ es original, folklórica y psicológicamente euskaldun. Añadamos a esto las cualidades genéricas que una pieza teatral debe de tener, como son el inters, la unidad de la obra teatral, la descripción adecuadas de los tipos, la movilidad de escena, etc., que están bien logradas en esta comedia. Un cuento y el retazo de una poesia popular han servido a los hermanos Lekuona de Oyartzun, para hacer filigrana escénica.

Hay en ‘Eun dukat’ salpicadas en varios monólogos, una agradable poesía dies tramente administrada. Ello eleva el valor de la comedia enriqueciéndolo notable mente. Este primer ensayo, que lo conceptuó como uno de los mayores aciertos que ha registrado el teatro vasco, debe de animar a los literatos hermanos Lekuona a inte resarse grandemente por nuestro arte dramático euskaldun. B ai, nork ez ote du entzun L ekuona anaiek, M anuel eta M artinek —gerra garaian fusilatu z u te n — id atzitako E un d u ka t an tzezlan e d e r horren kan tu rik . Z o ritx arrez, g au r egungo antzerkilariek ez dute obra hori ezagutzen, eta, nire ustez, obra horrek gure euskal antzerki klasikoetan egon behar luke. A ntzezkizun m ota asko adierazten duen obra dugu eta, gainera, gaiari gaurkotasuna em an diezaiokegu. B estald e. o so in tere sg a rritza t jo tz e n dut Juan M ari L ekuonak E un d u k a t lanari buruz zioena, deskripzio egokia egin baitzuen gaiari buruz: “A rgum entuaren korapiloa herri ipuin bat dnpii. K ontaeraren esanahia ^U7tia nai dabenak. auztia saltz.en dau atsotitza d a” . M am i h o ri k o n taerara eram atek o , A zk u ek b i p ertso n a ia aipatzen ditu: itsua eta eskribaua, edota itsua eta sastrea, L ekuonaren kasuan. M enditar itsuak kaleko iloba iruzurtzen du. G ure asm oa ez d a azterketak egiten hastea, bereizgarri den zerbait azpim arratzea baizik. E ta zera esan nahi genuke: saiatze jak in g arria gertatzen dela m usika aldetik, pasarte nagusietan zarzuelaren eitea hartzen baitu, garai hartako koro ederrez baliatuta. D en b o raren irau n a ld ia egun b atek o a da; hau d a, go izean hasi e ta ilu n ab arrean am aitu. O bra bi ekitaldiz osaturik dago: goizekoan auzia planteatzen da. eta arratsaldean, korapiloari askabidea em aten zaio. G ertakizuna O iartzunen kokatzen da, eta zirrara pozgarri bat sortzen zaio bati zen bait leku ezagun aipatzen direnean. H ala ere, oiartzuarrentzat E un D ukat-ek badu bes te esanahi berezia. Ni baino zaharrago den jen d ea k askotan ikusia du Eun d u k a t-tn zati batzuk ostatuetan errepresentatzen, bereziki R am us itsuaren kantuak eta iratzebaileen kantu alaia. Ni neu ere oroitzen naiz ñola gaztetxo nintzela talde batek Eun dukat-QTi zatiak antzezten zituen. L ehenengo, taldeak iratzebaileen kantua abestu eta bitartean ertz batetik erratzaren kirtena eta kapelaren zorrotza sudurraren parera ekatria zeram ala, R am us zaharra irudikatzen zuen. G irotzen ari gara E un dukat hango eta hem engo goraipatzeekin. H ala ere, esan den guzia ez da alferrikakoa. N iretzat E un dukat altxorrez beteriko kutxa zahar bat da, eta gaurko antzerkilarion eginkizunetariko bat etxeko altxorrak aurkitzea da, eta ez atzerrikoak ezinbestekoak direla pentsatzea. Lekuan urrea badago, lekutasuna galtzerakoan urrea hauts bihur daiteke. H onako hau m aiz ikusten ari gara herri honetako antzer k iarek in . B eti lelo berbera: B a al d a e g ile rik ? B a al dag o an tze rk i o b ra eg o k irik ? Euskal nntzerkiak e z du tradiziorik. H orregatik gertatzen dira beti kanpoko intxaurrak

beterik eta etxekoak hutsik. Ezjakintasunaren frutua da hori eta, zoritxarrez, frutu hori zabalduegia dago gure herri honetan. B ain a, hel diezaiogun berriro eskuartean dugun altxorrari eta ager ditzagun bere berezitasunak. Honetarako erabiliko ditudan gai gehienak On M anuelen ikerketan oinarriturik daude, bere lan asko Eun dukat antzerkian islatzen direla iruditzen zait eta. Lehen esan bezala, Eun dukat-en argumentuaren korapiloa herri ipuin bat da, Guztia nai dabenak guztia galtzen du. eta korapilo horren mam ia edo gatazka honela azaltzen da: G atazka: H iria = M endia H onela esaten dio R am us zaharrak bere iloba Petriri: “ A bai: ik ez d u k m aite m en dia... Erriak ostu ziken biotza. G izagaixoa...”. B este zati b atean, R am usek bere iloba Ixtebeni hau esaten dio bere anaia Petriri buruz: " ...aldakuntza ederra egin dik gizagaixoak. le e s eßin ziken m enditik eta ^aiztakeria besterik ez dit ikasi errian " . G atazka hori girotzeko, bi alderdi erabiltzen ditu: Industria = A rtzaintza-N ekazaritza A zkenean, gatazka giroa honela geratuko litzateke: H iria

M endia

Industria

A rtzaintza-N ekazaritza

H asieran giroa ederki planteatzen da. Iratzebaileen koroan kantuaren erritm o biribilketa arina da eta gizarte berritzearen adierazgarri: nekazaritzakoaren adierazgarri, igitaiarekin risti eta rasta. H urrengo agerraldian, R am us zaharra erdi itsuturik ager tzen da. B ere kantuaren doinu apalak hiru bertso em aten ditu, lehenengoa: A R G IA RI; bigarrena: L O R EA R I eta hirugarrena U M E A R E N IR R IA R L Iratzebaileen eta R am us zaharraren giro ezberdinak bereizteko, O n M anuelek tek nika bat erakusten digu: ... Artzaia, bere izatez, nekazari eta industrizalea baño lirikoa. Artzaia, mendimendiko portuetan beti zeruko izarretara begira bizi da. Nekazaria esku goldean, beti iurrera begira. Artzaia emeslaria da, nekazaria zerebralagoa. Artzaia lirikoa, nekaza ria dialektiku arrazoizale... (“B ertsolaritza” , in Idaz'lan guztiak: 1 .A h o zko Litratura,S5. or, K ardaberaz Bildu m a 2 2 ,1 9 7 8 , Tolosa, Librería Tecnica de Dufusión). Eun dukat-Qn hasieran, bi giro ezberdinen deskripzioa honela ikusten dut: N ekazaria beti lurrera begira

- IR A TZEB A ILEA .

A rtzaina am eslari

- A R G IA , L O R E A , U M EA R EN IRRIA

BI A G E R R A LD IEN A K ZIO A G atazka giro horretan aro arteko arazoa nabaritzen d a, hots, nekazaritzaren suspertze-indartzea eta artzaintzareri am aiera. B atzuk indartsu, besteak zahartuak. G iro-akzio bori hobeto uler dezazuen, gizonaren etsairik gogorrena lur grabitazioan dagoela argitu b ehar da. B izitzaren am aieran, lurrak erantsi egiten gaitu. G azte eta sasoidun garen bitartean lurrari irri eginez eta oinak arin ditugularik ihesi goaz, urteen zam ak eta grabitazioak okertzen gaituen arte; m enperatuak geratzen gara lurrak bere sabelera eram aten gaitun arte. E uskal H errik o k u ltu ra g azte da, e ta hori ed o z ein ad ierazp en etan ikus d aitek e , bereziki euskal dantzetan. D antza horien pauso eta ibilerak arinak dira; m ugim endu bakoitzak lurretik zerura jo a n nahia agertzen du. M ugim endu horien lagungarri edo eragingarri, gure natura gertatzen d a, itsasoa, m endiak, urtearoak eta abar. O n M anuelek ere halako zerbait prestatu zuen. Iratzebaileak sasoidun m ugim endu arinekoak. R am us, b estalde, agure zahar okertua. Ira tz e b a ile e n k o ro a ri b u ru z zein g e rta e ra b itx ia k au rk itu d itu d a n a z a ld u nahi d izu et, b aina O n M anuelek bere lanarekiko zuen arrêta eta aten tzio a ondo ezagutu ondoren, aldaketa hori nahita sartu zuela pentsatzen dut. 1935. urteko urrilar-garagarrilleko A ntzerti-n E un dukat argitaratu zen, eta bertan iratzebaileen koroari buruz ho n ela dio I. ekitaldiko agerraldian: iratzebaileak: goiz oldea, barrengo aldetik irrintziak. K ardaberazek O n M anuelen lan g u ztiak 12 tom otan argitaratu ditu; lO.ean E un du kat inprim aturik dago, eta aldaketa txiki bat du, lehen aipaturiko ekitaldi eta age rraldian; iratzebaileak: goiz aldea da, barrengo aldetik, ibilUan datozela. E un dukat-en bertsio horretan koroari m ugim endua em aten dio; ibilian datozela. Puntu h orrek, niretzat, garrantzi handia d u , G rezia zaharreko koruen antzera jartzen baitu. E ta horren arrazoia hem en aurkitzen dut: 1976. urtean ospatu zen Tolosako A besbatza L ehiaketako pregoia O n M anuel-ek snian zuen, eta bere zati batean hau entzun ahal izan zen: Como quiera que sea, la terminología técnica de la música, y aun de la poesia, está tomada en buena parte de la Danza. Observación esta, que, en este momento nos interesa extraordinariamente, ya que estamos en un concurso de Coros y precisamen te el nombre del Coro (Choros, pronunciado “Joros" del Griego) está tomado del Arte de la Danza... La voz "Choros”, en efecto, primitivamente se aplicaba al grupo de Teatro Griego, cuya función, si bien también “cantante”, originariamente, “etimo lógicamente” era “danzante”. Chorous-agein del Griego y Chorus-ducere del latín, significaban eso: “Danzar”. En resumen: que el nombre mismo que en este momento tanto nos interesa del “Coro”, es un préstamo hecho al Arte de la Música por el Arte de la Danza.

Ahora bien: ¿qué danza era la danza a la que se refiere el nombre que acabamos de citar: Choros? ¿Cómo danzaba el coro Griego en el Proscenio, delante de Escena de los Actores del Teatro? Desde luego que seria una danza, si bien solemne, sin embargo sencilla, no tan complicada como la que hoy llamamos “Ballet"; seria, más bien, un paso de danza que subrayaba simplemente ¡a letra cantada. Para nuestro caso, y con los elementos comparativos con que contamos, podría mos reducir a dos los movimientos coreográficos posibles de aquella elemental core ografía. Iratzebaileek, ibilian, erritm oa em aten diote koroari, eta are gehiago igitaiarekin eg iten d itu zten m u g im en d u ek in . G au r egun O n M anuelen ag in d u ak ja rra itu z Eun dukat antzeztuko balitz, koruak koreografia lana beharko luke. N iretzat On M anuelek aldaketa horrekin Pastoraletako Strophe eta A ntistrophe-en kutsua eransten dio. B ad ag o E u n d u k a t-e n esa n a h i h a n d ik o b e ste p e rtso n a ia b erezi b a t, J e ro n tx io A n txintxar azti fa m a tu e... Pertsonaia horrek N EK A ZA R ITZA eta A R TZA N TZA aroaren m ugaketa areagotzen du. Euskal antzinako sinesm enaren oinarri da R am us zaha rrak gizon horretan sinisten duelarik, nahiz eta Jaungoikoan ere sinistu, baina bere subkontzienteak aztiaren konjuru eta errituetan sinistera bultzatzen du. R am usí ehun dukat lapurtzen dizkiotenean, bere lehenbiziko lana aztiari deitzea da, bere konjuruez lapurra aurki dezan. H ala ere, aztia giro berezian kokatzen du. A ztia I. ekitaldiko 10. agerraldian bere doinu b erezia k an tatu z agertzen da. E szenan ez dago bak arrik , aurreko eszenan bi m utiko zeuden, eta aztia ikusi eta ezkutatu egiten dira. H alaber, Jerontxiok ikusi egi ten ditu. M utikoak ikaraturik ihesi doaz, bertan iratzebaileentzat gosari-otarrea uzten dutela. Jerontxioren poza: “G oseak am orrao bearrean natxeoan da, auxe loterie” . O iartzunen esango genukeen bezala, m alizi gabeko um e handia, eta On M anuelek kutsu hori bere au rk ezpeneko kantuan em aten d io , bere kantuak h au r jo lask etaren antza hartzen baitu. B aditu E un d u k a t-tk oso g arrantzitsu diren beste k onnotazio batzu k . A dibidez, pertsonaiak aurkezten ditu: iratzebaileak, Ram us zaharra, Petri iloba lapurra, Ixteben iloba ona (apaizgaia) eta abar. Brecht antzerki idazle ospetsua urrutiratzearen teoria fam atuagatik ezagutzen da, eta hem en ere, em aten dira halako zenbait konnotazio. B estalde, Lekuonaren antzerkia bertsoekin parekatzen badugu, alderantzizkoa gertatzen da. B ertsoan, azken puntuari begira doa bertso osoa. B aina Eun dukat antzerkian alderantziz egiten da, hasieran au rk ezten d a , e ta o n d o re n , jo k o a em aten da. A dibidez: iratzeb aileen nekazari giroa. R am usek lehen bertsoetan aurkezten du bere burua. Petri lapurtzera doa... eta ondoren jo k o a dator.

O IA R T Z U N E N , ‘E U N D U K A T ’ T A U L A R A T U T A K O D A TA R. 1925-30 artean, lehen aldiz, Learren taularatzen da. 1934. urte inguruan, L ekuona anaiek antzerkia berrantolatzen dute. 1934ko abenduan, M endiburu antzerki taldeak antzerkia prestatzeari ekiten dio. 1935eko m artxo inguruan R om eronea deritzan etxeko antzokian estreinatzen da. 1935eko ap irila re n 2 8 an , D o n o stian , IL E u sk o A n tze rti E g u n a o sp ak izu n e tan , O iartzungo M endiburu antzerki taldeak lehen saria irabazten du E un dukat antzer ki lanarekin. 1 9 3 5-36 a rte a n u n e o p a ro a k izan z itu z te n o ia rtz u a rre k , e ta e m a n a ld ia k h an hem enka eskaini zituzten. 1948-50 artean G arbi Alai antzerki taldeak Juan M ari Lekuonaren zuzendaritzape an taularatzen du. 1966. urteko Eguberrietan L artaun A ntzerki Taldeak eskaintzen du. 2006ko irailaren 23 eta 24an O iartzungo H aurtzaro ikastolako ikasieek giro berri batean eskainiko dute Eun dukat.

11.2.- ‘TXIRRITAREN ASTOLASTERRA’-REN NONDIK NORAKOAK T xirritaren astolasterra-ren testua sortzeko X ab ier L eteri laguntza eskatu nion, baina m uga b atzuk ere jarri genizkion: L uzaideko karroxetan oinarritua behar zuela ahal bezainbat, hango pertsonaiak errespetatuz. Jakina d a K arroxak, eta A stolasterra ere bai. Tobera bezala ere ezagutzen direla gaur egun. H iru izen horiek N afarroa oso an erabiltzen dira (B axenabarre bam e). H oriek guztiak X aribarien fam iliakoak direla esaten zaigu, baina ikuspegi teatral batetik ezin konpara daitezke. K arrikako antzerki m ota horien sustraía non dagoen jakitea ez da xam urra. Erdi A roan Erdialdeko E uropan egiten zen antzerki m ota dela esatea arinkeria izan daiteke; usainik ez zaio falta, baina kutsu herrikoi partikular bat dutenez g ero, nahasketa sor liteke. Lehen esan dugun bezala, L uzaiden bi izenak (K arroxa eta A stolasterra) erabiltzen dituzte. K arroxa eta A stolasterrak g au r egungo antzerki jo k o an ederki ezar daitezke, bai beren eszen a, esp azioa, denbora, egitura... E rabiltzen dituzten gaiak herri-gizarteko gertakizun bitxi eta kritikagarriei buruzkoak izan ohi dira: herriko gertaera eskandaluzkoak, neska-m utilen arteko aldrebeskeriak eta fam iliako lotsakizunezko gertaerak.

A ntolaketak herriko enparantzetan egin ohi dituzte. H orretarako, gehienetan taula bat prestatzen dute, eta ikuslea agerkizunaren giroan hobeki sar dadin, funtsezko gertakizunen datu e ta xehetasunak errealism o handiz em aten d itu zte. E gituraz ez dira b eti b e rd in -b e rd in a k , z e n b ait h e rrix k a ta n a ld a k e ta k izan ohi z itu z te n . A d ib id e z , L uzaiden K arroxak antolatzean, jokalari pertsonaia batzuk beti berdinak izan ohi dira, eta hori beste zenbait tokitan ez zen eta ez da gertatzen. Ikus L u zaideko zen b ait p ertso n a ia o h iturazkoen izenak: ju jia , g re fierra, kridia, apeza, bereterrak, kurriera, bertsolaria. H oriez gain, pertsonaiak kasu bakoitzean aldaÂ tzen ziren, gertakizunaren arabera, bai errudunak, berdin testiguak... A ldiz B aztango astolasterretan ez zuten hainbesterainoko estrukturaziorik erabilÂ tzen eta erresp etatzen . A ski izaten zuten bi jo k a la ri p laza ratz ea, aurretik antolatua zeg o elarik , k asu a x u rituz, e ta xuritzeko m odu berezian solasa eta m im ika erabiliz. L uzaidetik B aztanerako desberditasun horrek ez du batere aberastasun handiagorik ekartzen, m oldea aldatzen d a, baina m am ia errespetatuz; eta egiturari dagokion askaÂ tasun handi bat dago, zer espresio dinam ika sortu nahi den, hari m oldatuz. F artsa horietako pertsonaiak gizonezkoak izaten ziren; eta zein zirikatu nahi zuten, erreduna aldrebeskeriaz jo sia irudikatu ohi zuten. E zagutzen dugun lehen karroxa X IX . m endearen erdikoa dugu, P reottuari egina (P re o ttu a baserri baten izen a d a). E m azteak ez zuen zabaldu nahi m etetan zegoen belarra eta gizonak zabaldu egin zuen, em aztearen gogoaren kontra, eta, zoritxarrez, h aizeak b elarra eram an . E m azteak hori ik u sirik , arrastelu arek in gizo n a jo tz e n du. E m aztea h an d ia om en zen eta senarra txikia. K arroxa prestatu zen egunean em azte hori han jen d e artean om en zegoen, eta honela om en zioen: E z hukan, ez, hola! H ola baino fierro jo n ika n arrastaluarekin!. 1912. urtean em azte bat guardia zibil batekin haserretzen da eta erratzarekin bizÂ k a rre a n jo tz e n d u . K a rro x a e g u n a ig a n d e a a u k e ra tu zu te n . Ig an d e h arta n m ezak 06:00etan, 07:30ean eta 10:00etan ziren. G oizeko 09:00ak aldera Luzaidetik konparÂ tsa ateratzen d a A m egi aldera: B o la n ta k : beti bezala jan tziak , herriko dantzariak. Z a ld iz k o a k : klase askotan jan tziak . B at dena m orez, lehengo jen d eetak o kapela bitxi batekin. M ask a k : nolanahi jantziak. Z a p u r ra k : betiko arropak (lau pertsonaia; galtza xuriak, gerrikoa gorria eta aizkora handi bat eskuan. B a so ja u n e ta em aztea: jantzi ederrekin. M u sik o ak

J u jia : ju eza eta akusatzailea. G re fie rra : sekretarioa. K rid ia : defendatzailea. A peza B e re te rra k : akolitoak. K u rr ie ra : korreoa zaldiz. B e rts o la ria Pertsonaiak guardia zibila eta em aztea ziren kasu horretan, biak gizonezkoak. E guardiko m eza ondoren A rnegetik itzuHa eginik, hor om en ziren xuxen plazan; bolantak plazan dantzatu, eta karroxa ere han zegoen bi errudunekin, horiek oso serio. B azkaldu eta gero, arratsaldez berriro plazara d o a taidea, karroxan guardia zibila eta atzetik erratzarekin em aztea. K arroxa h orrek, batez beste, lau ordu inguru iraun zuen, I5:30etik 20:00etara. Luzaiden azken karroxa 1930. urtean antolatu zuten. Esaten denez, eta hori izan zen karroxaren m otibazioa, bi ahizpa etxean plantxan ari om en ziren, eta mutil bat inguraturik â&#x20AC;&#x201D;etxean sarrera izan behar zuenâ&#x20AC;&#x201D; , hasten om en zaio ahizpa gazteari gerritik heldu eta m arruskatzen; baina bi nesken artean m utila lurreratzen dute, eta zaharrenak, plantxa eskuan harturik, ipurm asailera eram aten dio, eta ipurim asaila erre. L uzaideko gazteriak, gertakizun horretaz jab etu rik , azkar m untatu zuen karroxa. A ntolaketa horrek ez zuen giro onik sortu herrian, prestatzen ari zirela elkarrenganako diferentziak sortu zirelako; bestetik, eta fam ilien artean sortuko zuen haserreagatik, zenbaitek ez zuen laguntzarik eskaini nahi izan. Z enbait jen d e N afarroako gobernadorearengana esam esekin ere jo an zen. Eta gobernadorea antolaketaren aurka jarri zen. G obem adoreak ez zuen baim enik em an Luzaideko kaleetan karroxa egiteko, baiÂ na luzaidarrak ohartuz politikazko m ugak eta herri m ugak ez direla berdin, azkar eraÂ baki zuten hurrengo igandez karroxa A m egin m untatzea (Luzaidetik hiru kilom etrotara dagoen herria da h au , N afarroa B eherean), eta han bildu ziren luzaidar gehienak. A gintariek, karroxa A m egin m untatu zelako haserrez beterik, itzultzerakoan jendeari niultak ezarri zizkioten. K arroxek eta A stolasterrek duten aide interesgarria, eta beharbada garrantzitsuena, m om entuko erantzunari dagokiona da. Antzerki m ota honek gure egoeran indar eta efikazia h an d ia eduki lezake; herri baten kontrako in ju stizia, baztertze eta zapalketek nierezi luteke erantzun publiko bat, auzi gisan, teatro m ota honetan gertatzen denez. Injustizia kolektiboari eta beste hainbeste problem ari ezin erantzunak isilarazten bagaitu, badugu gure herri teatro zaharrean m ila arazo publikoki planteatzeko m olderik.

Antzerki estilo hau, gainera, m undu osoan berriro hedatuz eta zabalduaz doa, zuzentasunaren aldeko kale antzerki gisan. Eta iritzi hau ez da harrokeriatzat hartu behar. G ure herri kulturak baditu berezitasunak, baditu m olde partikularrak, eta horietaz baliatzen jak in egin behar. Txirritari buruz prestaturiko astolasterrarekin horixe lortu nahi izan d u g u . E z dugu uste g aiaren e ta eg itu raren arte k o d eso rek arik gertatzen d en ik . T xirritaren nortasunari buruz abiatuz, bere argi-ilun guztiekin, era jostagarri batean gogoeta garrantzitsu batzuetara irits gintezke. K ontradikzioak nabarm enduz, aide on eta txarrak aipatuz, fartsak duen indar kritikoa ahalik eta gehien azpim arratuz. E ta h贸rrela, lanaren am aiera bezala Txirritaren astolasterra deiturikoa doakizue (tes颅 tua bere garaian idatzi bezala aurkeztuko dugu).

'Txirritaren astolasterra'jokatzen: akusatzailea, jueza eia Txirrita.

T X IR R IT A ASTOLASTERRA Jo se M a n u el L ujanbio, TXIR R ITA , b ertso la ria ri eginikiko hauzi p u b liko a , astolaster, tobera, karroxa edo asto-lasterketa deitu litekena, E uskal H erriko herri teatro足 aren usadio zaharrak edozein eratara deitzea zilegitzen duanezA intzin solas edo prediku bat, eta bi ekitaldi nagusitan banatua.

PER T SO N A .TE A K : JU E ZA edo JU JIA . SEKRETA RIOA. FISK A LA . ABOKA TU D EFEN TSO R EA . t a b e r n a r ia a p a iz a

(D efentsorearen testigu nagusia).

(Fiskalaren testigu nagusia).

K U R R IER A edo M EZU LA R IA . t x ir r it a

IE S T IG U A K : TX IRR ITA REN AITA, A M A , A N A IA , eta A R R EBA . N ESK A Z A R , ATSO eta A LA R G U N A K . H A R G IN

k a pa ta za

(Langile purrukatua).

H A R G IN L A N C IL E SO ILLA (Txirritaren gisako alferra). SEN D A G ILLE ZA H A R BAT. D o n M O RA LTZIO G A R B IZ A L E G I (Euskaldun garbizale m oralista bat): TX IRR ITA REN BERTSO LAGU NAK: SA IB U R U . T ELLEI T X IK I, PELLO ERROTA, etabar:

SARRERA ETA AITZIN PREDIKUA (B a d a ka rte T xirrita p ertso n a je g u ztien erdian, txaranga ba tekin , eta da n tza riz inguraturik, atzekaldetik aurreraruntz etorriz. Eszenara igotzen dira eta denak atzean ja rtze n , lerroan, jen d e a ri begira, dantzariek dantza bukatzen duten artean. Txirrita denen erdian dute. D antza bukatzean Jueza aurreratuko da, eta honela esango du.) JU EZ A .-

Jaun-andreok, zahar eta gazte, neska eta m uti), zuzen eta oker, antzu eta um etsu, elizkoi eta m undutiar, ankabakar, m aingu, bizardun, langille, alfer, d irudun, behartsu, kaletar eta baserritar, eder eta itsusi, tratante, kom ertziante, botikario, albaitero, ofizinista, kontratista eta gaiñuntzeko jendillaje ix tim atu a... B ehar larri baiña ukaezin batek biltzen gaitu gaur hem en, gaueko ordu egoki eta presku hontan, eginkizun garrantzitsu baten kunplitzera! Hau ez d a k ap ritx o edo arin k eria b at, g izartearen bakeak ag in tzen digun obligazioaren erantzuna baizik. G uk osatzen dugun hau. H istoriaren T ribunala d a, jen d e zuhurrak, eta Tribunal honek epaitu behar duena (B ehatzez zorrotz seinalatuz) Jose M anuel L u jan b io izen d eitu ra z, e ta izen o rd e b ez ela T x irrita deitzen zioten horreko alproja haundi hori!...

TX IRR ITA .- H uum m m m m ! JU E ZA .-

(Ja rra itu z) M u n d u an b izitu zen b itartean h o r ibili zen alfe rk eri eta litx a rre rian , lanean kolpe hau n d irik jo g ab e , gutxi irabazi eta gastatu z ...

TX IRR ITA .- Etziok errez! JU E ZA .-

(G ero eta beroago ja r r a itu z )... B azterrak nahasten, upel eta barrikak ustutzen, neskazarrak m axeatzen, alargunak engañatzen, larrosa garbi gazte eta liraiñak m arruskatu eta on d atzen ...

TXIRRITA .- Hau erotu ahal d a edo!... J U E Z A .-...

B ere mingain luze horrekin jende zintzoaren aurka m alm etitzen; elizatik urruti, tabernatik hurbillegi (bi edo hiru egun igual handik batere atera g äb e)... guraso zaharren lotsa eta em eakizun, gazteen eskandalo... Eta m utiltzar purrukatu, berekoikeria ziztrin horri am ur em anaz ez baizuen fam elia bat sortu nahi izan, euskal fam elia kristau eta txukun b a t...

TX IRR ITA .- Hain euskaldun, hain kristau eta hain txukun etziren fam eliak ere eza gutu nituen nik dexente...

JU E ZA .-

(O so aserre.) Ixo, ixo, gizon trakets eta aldrebesa; egon isilik eta Tribu nal hau ez n ahastu...

TXIRRITA .- To! JU EZA

Z ure arrazoi e ta sasi-arrazo i lo tsagabe hoiekin b azterrik ez nahastu! H auzitara deitua izan zera, eta egokiera apal eta dam utasun fíña agertzea kom eni zaizu. E san zenezakeen hitz bakoitza zure kontra erabilia izan litekenik ez ahaztu!

TX IRR ITA .- O rduan banua e tx e ra ... JU EZA .-

E z , e z , ez e ta iñ o laz ere! Z u k n ik e s a n ta k o a b a k a r b a k a rrik eg in g o d e z u ... Jaun-andreok, lotsagabe honi ez kasorik egin. H orren bihurrik eriak ez e n tz u n ... H ala ere , b ad ak ig u gizon hau m unduan b izi zen artean b atzu e k oso g o g o k o z u te la , e ta g a u r ere; ez in sin e ts, bain an hórrela da. Tam algarria benetan! E ta hoiek Tribunal honek okerbidetik hartu duela esan dezaten, jarri dizkiogu T xirrita zahar horri bere defentsoreak ere; ez asko m erezi zuelako, baiñan, tira...H au z i hau izan dedi lla eg u z k ia b e z a in a rg itsu , g o izek o in tza b ez ain p re sk u , e ta g o b ara legortzen jarri berria bezain garbi! Jaun-andreok. H auzia bastera doa!

Apaiza, akusatzailea, jueza eta Txirrita.

LEHEN EKITALDEA (Txarangak jo tzen duen bitartean denak beren tokietan jarriko dira. Jueza atzean, erdian ja rritako m ahai batean, Sekretarioa bere eskubi aldera beste m ahai batean due la; h onek gelditu gabe idatziko du, m intzalariei ezin ja rra itu z bezela, eta noizpeinka pañuelo haundi batekin izerdia txukatuko du, eta gero m ukiak kenduko. K urriera edo K urrierak Juezaren ezkerrean egongo dira, eta atzeraxeago, haren aginduak betetzeko prest. Fiskala eta Apaiza jendearen ezker aldean egongo dira, zeharka edo diagonal antzean jarriak. Apaiza Fiskalaren testigurik onena da, eta beti taula gainean egoten da. D efentsorea eta Tabernaria berriz jendearen eskubi aldean egongo dira, Txirrita erdian dutela; Tabernaria Defentsorearen testigurik onena izango da. B i Bertsolariak, aurre-aurrean, silla banatan eserita egongo dira, bakoitza bazter batean, eta bertsoak kantatzerakoan zutik jarriko dira. Pertsonaje gutziak, mintzatzerakoan, beren tokietatik m ugi litezke, eta hori aldiz oso esajeratu egingo dute. Txirrita bakarrik ez da m ugituko; edo, hobeki esan, agintzen zaionean bakarrik m ugituko da. Gaiñerako pertsonaje eta testiguak sartzen direnean. bakoitzari doakion eran portatu k o d ira ... Pertsonaje guziak beren tokietan asentatu direlarik, Txaranga isildu egiten da, eta hauzia hasi baino lehen bi Bert.solariek bertute eta akatsak xelebreki aipatuz.) JU E ZA .-

Fiskal jau n letradu ospetsua hasi bedi ak u sa tz en ...

FISK A LA .-

(Tente ja rtze n da eta izugarrizko p a p e r p illa b a t ateratzen du.) Jaunandreok, zahar eta gazte, senar eta em azte, hauzi hontara bildu zeraten jen te on eta leialak ...

TX IRR ITA .- Hori lehen ere entzun diu! JU E ZA .-

(O so a serre a ltx a tu z.) E rresp etatu g ero F isk al ja u n a re n m intzaldia! B estela!... (Fiskalari.) Jarrai, jarrai!

FISK A LA .-

G auza asko esan genezake gizon horren bizitzaz; gauza txar asko, jakiña. B aiña den ak batera ezin esa n , e ta b an a n -b an a hasi beharko: Z er espero liteke, esate-baterako, baserrian lanik egin nahi ez duen m aiorazgo gazte batetaz? Z er espero liteke etxean lanean lagundu beharrean o statuz bizitzera noranai aide egiten zuen pertsonaz? L otsa eta arrêta pixka bat izan balu ez zuen horrelakorik egingo! Kontuan hartu gaiñera gizon horren etxean senide asko zela, eta ia guztiak bera baiño gaztegoa k ” . E z ahal zuen g izo n h o rrek sen id e g az te h aieta z a rd u ra rik izan behar? Ez ahal zituen ba bereak?

DEFENTSOREA.-i'ywiZön zuzenduz-iisiundi..

JU EZ A .-

M intza bedi D efentsore jauna!

DEFENTSOREA.-fTAr/rn'to belarrira mintzatzen ari zö/oJLehenilc, gizon honek esaten didanez, eta arrazoi osoa du, senideak ez zituen bereak, aitarenak baizik: Eta horretaz gaifiera, lanik egiten ez bazuen zertaz ez zegoelako zen. M alkar batzutatik belar pixka bat eta sorotik ìau arbi-buru biltzeko laguntza b eh ar ahal zuen b a bere aitak? G isetx arra zelako aserratzen zen hura sem earekin, ez baizuen onartzen hau bertsolari bezela piazetan ibiltzea. FISK A LA .-

L enbizi aipatu duzun arra z o i b a l d a r h o r r i e z d io t e r a n tz u n e r e e g i n g o ... B ig a rre n a ri b u ru z , z e ra esan lite k e , a ita sem earen alferkeriaz aserratzen zela, e z b e r ts o la r i iz a te a g a tik . B ertsolaritzaren aitzakiare kin parrandan ibiltzen baizen, bi edo hiru egun igual e t x e r a a z a ld u g a b e . E ta b itartean, aita lanean, ukullua ezin g o b e m a tu z ...

T x i r r i t a .- E z ah a i z u e n b e re a h u ra ere? PISK A LA .-

B ai. eta zu ere berea zifiun.

T x i r r i t a .- B ai, horixe! L ana eginerazteko bai behintzat. JU E ZA .-

Z aude zu ixilik. eta zerbait esan b eh a r baduzu D efen tsore jau n a m intza bedi. Jueza.

D E F E N T S O R E A .- G ure T xirrita honek ez dugu esango ianerako halako am orrazio haundia zuenik, baiña alferra zenik ere ezin liteke esan. M aiorazgo iza nik aitari ez ziola laguntzen? Aide batetik hobe. Etxe hartan zen senide pillarekin, Txirrita baserrian geldituz gero beste guzitiek aide egin behar ko zuten. A ldiz, baserrirako afiziorik ez zuelako beste lanbide batzutara m o ld atu ze n , e ta b ase rria an a ia b aten tzat ederki aski utzi zuen libre. H orra hor jaun-andreok, jokabide ed er eta jatorra. G izaleak ez ahal du hori txalotuko? H órrela ba, nahiz eta am orrazio batzuk noizpeinka pasa, gizon honen aitak ez zeukan kondutaz kejatzeko arrazoirik.

FISK A LA .-

Hori berari entzutea askoz hobe litz a k e ... Juez ja u n a , T xirritaren aita honera ekartzera eskatzen dut, berak eta sem eak gauzak esplika ditza ten.

JU E ZA .-

O nartzen da Fiskalaren eskaria! (K urrierari.) E kar hitzazu gizon horren aita eta am a. (K urriera badoa; norm alki ezkuta Uteke, edo dantzatuz, edo korrika.)

TX IRR ITA .- A ita e ta am a h o n era? G izaraju ak ! (B e rtso la riek b ertso hana hotako dute, Txirritak gurasoekin izaten zituen istilluak aipatuz- H oiek bukatzerako badator kurriera Txirritaren gurasoekin.) JU E ZA .-

G uraso m aiteok, Fiskalaren galderei erantzun, m esedez.

FISK A LA .-

Eskerrikasko. H or duzue zuen sem ea,T ribunalaren aurrean. Berak bere b u ru a z u ritu n ah i d u , b aiñ an b ad a g o z e r e s a n ik ... E z ik aratu zu e k , guraso zaharrok, eta esan gauzak argi eta garbi. H orretarako bildu gera gu hem en gertatutako guzia argi eta garbi jartzeko.

AITA.-

E z da horrekin errez izango gauzak g arb itz en ...

FISK A L A .-

Zergatik hori?

AITA.-

G arai batean behintzat gezur asko esaten zuelako. B aserritik ihes egite ko aitzakia galanki billatzen zuen beiñepein.

TX IRR ITA .- E z beza horrelakorik esan, aita! AITA.-

Z er nahi dek ba esa te a? F am elia haztek o hire lag u n tza h au n d irik ez g en ian izan ; b ertso tan a ritz e a g u sta tz e n z itz a io n h o rri, k o m eria n te baten gisan batetik bestera...

TX IRR ITA .- N ahiago ahal zuen etxekoen kontura jan az bizitzea? AITA.-

E txekoen kontura janaz ez, etxekoei jan a em aten nahi nian nik.

TX IR R ITA .- N eronentzat biltzen galanki kostatzen zizaidan b a ... AITA.-

B ai, eta horregatik etortzen hintzen m aiz etxera, goizean ed o , besteak lanean ari giñuzen bitartean, am a zaharrari gosaria kentzera.

A M A .-

K entzera ez, B autista, esk a tz era ...

AITA.-

E skatzera bai, seguru; ez behintzat em atera!

A M A .-

Ez ahal genuen ba gure sem e?...

D EFEN T SO R EA .- H orra hor. Juez jau n a, am aren bihotz zabala! H ortan behar genuke hartu ejenplu g u ztio k , gizon honen aide onak begiratzeko, txarrei hainbeste begiratu gabe.

JU EZA .-

H auzi b atean, onak eta txarrak denak hartu behar dira k o n tu a n ... Jarrai, Fiskal jau n a, jarrai guraso zahar hoiei galdezka.

FISK A LA .-

G urasoei behar zaien errespetuen hutsik egiten ahal zuen?... H itz zakarrak e d o ...

A M A .-

E z, ez, horrelakorik ez. O ngi goxua zen hizketan gure Joxe M anuel !

AITA.-

Jakiña! C osaria em an ezkero ni ere izango nitzake!

t x ir r it a

.- E tzidan beti em aten, gero!

FISK A LA .-

E z, e? E ta zer zela kausa? (Txirrita isilik.) Esan zazu, esan zazu zerga tik ez zizun zure am ak gosaririk em aten.

TX IRR ITA K .- Hori nik ez dakit; berak jakingo du. AITA.-

N ik ere bazekiat. N ik debekatzen niolako etzion em aten! H ori bakarra behar genuen, etxetik kanpora aste osoa pasa, eta gero bueltakoan gosaria e m a te a ...

A M A .-

B aiña, B a u tista ...

D EFEN T SO R EA .- E san ,etx o k o an d re, e s a n ,e z ikaratu. am a

E gia d a, bai, egun puska bat parrandan pasa ondoren gosari billa ager tzen zela; b aiñ a beti ek artzen zidan erreg aliren bat: erro zk illak edo, Santa Jenobebaren bizitza e d o ...

K am isa zikiña e d o ...

FISK A LA .-

K am isa zikiña, beraz!

a it a

t x ir r it a

.- Etxetik kanpora ibiü ondoren garbia ezingo nuen ba ek arri...

PISK A L A .-

B eraz, gizon horrrek lenbizi etxea abandonatzen zuen, eta gero gosaria eta kam isa garbiaren billa agertu. L otsagarria benetan!

E )E FE N T S0R E A .- Z ikiñarekin ezingo zen b a ibili. H ori bai lotsagarria izan zitekela. Ikusten dugu garbi gure T xirritaren aitak bere sem ea gogor xam ar hartzen zuela. (T xirritaren aitari.) Z uk sem ea bigun hartu izan bazen uen, hau zuzenduko zen agian. G urasoak sem eak zaindu eta zuzentzeko d aude, goxo goxo zaindu g a iñ e ra ... A rbol gazteari gorako bidean lehun lehun lagundu behar zaio, gogorkeriarik g a b e ... a it a

Hori etzen pagua, adiskide; hori akaziya zen, akaziya.

T x i r r i t a .- Bai eta beorrek ere nahiko aitzakiya... JU EZA .-

Ixo, ixo; ez orain hem en bertsotan hasi! H orixe bakarra behar g en u k e ... Jarrai, jarrai aurrera!

FISK A LA .-

A m aren b ih o tza biguña izan ohi da, eta ez dugu hori g aizki hartuko. B aiña kontatu dizkigu horren aitak gauza batzuk, eta arrebek ere konta tu dizkigute, eta hori guztia hem en agertzea nahiko genuke. A dibidez, h a la k o g o iz b a te a n T x irrita b a s e rrik o su k a ld e a n g e rta tu ta k o z e ra h u ra ... Juez jau n a, em an bezaio baim ena Txirritari honera erdira etorrita kontu zahar haietaz jardutzeko.

JU E Z A .-

Z oaz erdira, T xirrita, eta Fiskalak esan bezala jo k a. E ta zu ere bai, etxek o an d re. E ta zu k (K u rriera ri) e k a rri h o n u n tz a g izo n h o rren arreb a zaharrena.

(K urriera badoa lasterka. M usika bat entzuten da, txistu edo xirula, eta argia itzaltzen d a . B e rr iz p iz te a n , Txirrita baserriko sukaldean gaude. T xirritaren am a han ari da etxeko lanetan, eta halako batean sem ea sartzen da.) TX IR R ITA .- Eup! A M A .-

H em en ahal haiz, m otel? E ta eup egiñaz? B ots egun etxetik kanpora, eta eup egiñaz? G ozua zegok aita, harek konponduko hau.

TX IRR ITA .- Ez dauka la n ik ... A M A .-

H ago isilik, lotsagabea. (Txirrita isilik.) H ire ibillerak ez dituk kristabarenak. Z er esan behar ditek hire senideek? Eta hauzoak, zer esan behar dik?

TX IRR ITA .- N ahi dutena esan d e z a te la ... A M A .-

Hori dek! Hi beti h iretik ... Jakin ahal litekek nun ibili haizen?

T X IRR ITA .- B ertsotara deitu ninduten. A M A .-

N ora?

T X IRR ITA .- Ereñozura. A M A .-

Eta E reñozura joan-etorria egiteko bots egun behar ahal dituk? (T xirri ta isilik.) G u re aita zenak bots eg u n ean P an p lo n ara jo a n -e to rria ere egingo zikan.

TX IRR ITA .- A rraioa! B ai ta nik ere, bidean tabernarik ez balitz. A M A .-

H ago isilik, isilik hago, oraintxe em eatzen ari nauk ta ...S e m e zaharrena, eta horrelakoa atera behar. A i, Jesus!

TXIRRITA .- H a ra am a, e g ia esa n , e rrita b aiñ o n ah iag o nuke b a nik g o sari p ix k a b a t... Bart arratsa ezkero hutsik nago t a ... A M A .-

Hori gaiñera, gosaria behar duela. Jeeesus, Jeeesus!

TX IR R ITA .- T ori, am a, h ar bitza. (Erroskilla xorro bat eta h im p ezeta em aten d iz kio.) H utsik etorri naizela esan ez dezan. E ta orain em an bezait gosaria, plakiak nago ta. A

Erroski l l ak eta hiru pezta !

TX IRR ITA .- G utxi ahal da? A M A .-

(O raindik aserre paperean, baiña pixka bat biguntzen hacia.) A i, Jeeesus! H ik ekartzeko ez dek gutxi, e z ... Eseri hadi, eta aterako diat gosari p ixka bat; baiña gero aitari lagundu behar diok. (T xirritak eroarena egiten du.) A itu ahal dek? L otsagarria dek baserri hontako egoera, aita zaharra lanean eta m aiorazkua p arran d a n ... A itu ahal dek?

T X IR R IT A .- B a i, b a i... G osaltzean jo an g o n atzaio . (G osaria ateratzen dio, eta han ari da hortzik eta hagiñik gelditu gabe. H ortan, arreba zaharrena sartzen da sukaldera.) A R R EBA .-

(Burlaka.) K aixo, H e rm an o ...

tx ir r ita .-

Huuum !

A R R EBA .-

H uuum ? Z ekorra ahal haiz edo? (Am ari) O rain ere eroriko zen hau nunb aitetik ...

t x ir r it a

.- Erori e z , herm ana; b o ta , b o ta .

A RREBA .t x ir r it a

N undik bota haute? .- E reñozuko ostatutik.

A R R EBA .-

Z orretan utziak izango hituken t a ...

A M A .-

Hiru pezta ekarri dizkin beh in tzat...

A RREBA .-

A rrayia! H ori dek portuna!

t x ir r it a

.- Etzion gaizki gehiago duna!

A R R EBA .-

H onek oraindik ostatuan dagoela uste du.

T x i r r i t a .- G ustora egongo nindunan orain ere. am a

AM A .t x ir r it a

A M A .t x ir r it a

B ai, lanean baiño g u sto rag o ... O a, oa, gauza bat eskatu behar d io t... E skatu? .- Bai. E ta zer dek hori? .- G ero esango diot.

A M A .-

O a, o a azk ar, e ta gero hitzegingo diagu. (B adoa T xirrita, eta eszena inguruko itzaletan zehar buelta oso b a t em ango du, m antxo. Sartu aterak adierazteko sistim a hori erabili liteke batzutan.)

A R R EBA .- Ez dago hori ardi beltz makala! A M A .-

G obem atuko duen artzaia fa k a ...

A R R EBA .- K ostako zaio, zein baita ere. AM A .-

A i,Jeeeesus!

(Arreba ere kanpora doa. Bereala, Txirrita sartzen da eta honako bertso hau bota足 tzen du.) TX IRR ITA .- G ure etxean aserre daude jau n ak , ez dago atsegin, udaberria badator eta pentsatuko det zer egin: aitzurra eta pala hartuta N aparroara tellegin, A berastuko ez banaiz ere begin bistatik aldegin. A M A .-

B ai単a zer diok, m otel?

TX IR R ITA .- A itak aurrean biali nauela. A M A .-

Z erbait esango hioken t a ...

TX IRR ITA .- Ez eta ezertxo ere. A M A .-

Esaiok ba, esaiok!

TX IRR ITA .- Z er esan behar diot ba? A M A .-

D am utua hagoela, eta hem endik aurrera zuzenduko haizala.

TXIRRITA." N ik horretarako ez det balio. A M A .-

Jauna, jauna! Hau e g o e ra ... E ta orain zer egin behar dek?

T X IR R IT A A ld e g in . AM A .t x ir r it a

AM A .-

N ora ordea? .- N o n b a itera... Ez hestutu, ez naiz urrutira joango. (Erdi-negarrez.) Hau egoera, Joxe M anuel!

T X IRR ITA .- O kerrago litzake perlesia. AM A .-

H ago isilik , eta jo a n hadi nahi dekan tokira. A ldegin zak b iñipin aita agertu baiño lehen.

TXIRRITA .- B anoa b a ... (Ataritik.) L ehengo gauza hura eskatu behar det, am a. A

Ze r dek hori ?

T X IR R IT A .- D uro bat behar d e t, am a. A M A .-

D u ro b at b eh ar d ekala? L o tsag arri alena! A m ari duro b at ostu behar ahal diok?

t x ir r it a

.- Ostu e z ,e s k a tu ...

A M A .-

H obe huan, orduan, lehengo hiru pezetak gordetzea.

t x ir r it a

.- B ai, baiñan hiru pezetakin ez nuen ezer egiten ordea.

A M A .-

Ez; hórrela segitzen badek ez dek hik hirurehunekin ere askorik egingo. A i, Joxe M anuel, m artxa hontan zer egin behar dek zahartzian?

t x ir r it a

.- Z akurra aurretik eta zaku zahar bat a tz ia n ...

A M A .-

Isildu hadi, lo tsag ab e a... To, ta h o a hem endik!

t x ir r it a am a

.- E skerrikasko, ama! O rdainduko dizkiot.

B ai; seguro izango dek h o ri...

(Badoa Txirrita, eta A m a erdi-negarrez gelditzen da. Arreba sartzen da.) a r r e b a .-

Z er d u , am a?

a m a .-

Jun den hire a n a ia ...

arreba

E lizara, seguro a sk o ... E z beza negarrik eg in , am a. E to rrik o d a , b ai, hori, egun asko baiño lehen berriz ere gosari eske.

{Argia itzaltzen hasten da. A m a eta arreba erretiratzen dira. A zken argia itzali baino lehen Txirrita agertzen da, eta honako bertso hau kantatzen du.) t x ir r it a

.- B art arratsean etorri nintzan gaur atera naiz etxetik, aita eta am a errietan da zakurra zaunkaz atzetik, ni etxerako ona ez izan, gauzak itxura bazetik, gure Jainkoak libra nazala kom eni ez den gaitzetik.

(Argia arrunt itzaltzen da, eta arrena p iztea n Tribunalekoak zeuden tokietan daude, bai eta Txirrita ere.) FISK A LA .-

Ikusi eta entzun duzute guzia. Ikusi duzute etxetik kanpora zer nolako ibillerak ohi zituen, gorputza eta anim aren kahetan. Entzun duzute am a g aix u a ñ o la to riatzen zu e n , haren bihotz big u ñ az b a liatu z, errukirik gabe. E ta, batez ere, ikusi duzute m aiorazko gazteak ñola despreziatzen zitu en lana e ta b aserria, aitaren bih o tzean ase rrea e ta tristu ra sartuz. A itaren bihotzean ham ar arruako ezpata sartuz! O raindik gehiago behar ahal dugu Txirritaren m alezi haietaz jabetzeko? Ez! Ikusi eta entzuna nahikoa g e n u k e ... B aiña badugu oraindik beste testigu bat, Txirritaren ajolagabekeri eta baldarkeriaz testim onio izuga rria em ango d ig u n a ... Don Tiburtzio apaiza, apaiz on eta zuzena, igan d e o ro z Z am albiden m eza em aten zu e n a, eta inguru h aietak o ardiak m aitetsuki gobem atzen zitu en a ... E sango ahal liguke, on Tiburtzio, berorrek egun hartan ikusi eta entzu na? A tera, atera erdira, m esed e z...

D O N TIB U R T Z IO .- G auza asko esan nezake nik ardi galdu hortaz, konpesiyokuak ap arte... TX IRR ITA .- Eeeeh! H oiek ez ahal dira ba sekretu? D O N TIB U R TZIO .- K onpesiyokuak aparte esan dut, T x irrita ... TX IRRITA .- B ai, hala beharko du, gutxitan harrapatzen ninduen beorrek konpesatzenta. D O N TIB U R TZIO .- O raintxe esan dezu egia, denen aurrean. Gutxi ez, gutxiegi! Hain gutxi e re ... B aiña hori aparte utzita, honen ibillerak etziran denak esatekuak. H ala ere, egun hartakoa neurriz kanpokoa izan z e n ... Han nengoen ni, T xirrita baserrian... TX IRRITA .- H a m aik etak u aeg iten ... JU E ZA .-

Z aude ixilik. lotsagabea! (M ahaiari kolpe haundi b a t em anaz-) Jarrai, apaiz jau n a, jarrai, m esedez.

D O N TIB U R TZIO .- Han nengoen ni, T xirritan, ham aiketatua egiten, eta hor sartzen da e tx era Jo x e M anuel h au , e ta nik am ari h o n ela g ald etu : H au ahal duzue harako bertsolari hura? A M A .-

B ai, bai. hau degù. Hau nor izan bazan, etxean egon behar zuen. Orain ez dakit nundik nora ibiltzen d e n ...

D O N T IB U R TZIO - E ta hori entzuntakoan bai ahal dakizue lotsagabe horrek zer egin zuen? B ertso b at k a n ta tu ... (T xirritari.) K an ta zak, kan ta zak harako egun hartako hura ! TX IRR ITA .- (Tente ja rtze n da, eta honela kantatzen du.) Ni etxerako negon m ere tokam enduz aitarekin portatu banitz pulam entuz orain Irunen nago ja n eta ostatuz, despatxatuko naute ez banabil kontuz. FISK A L A .-

B elarririk duenak entzun du! H orra zenbat lotsagabekeria eta zer nola ko zabarkeria eta zer nolako zabarkeria! D ena esana dago!

D E F E N T S O R E A .- K ontuz, kontuz! D e n a ez; gu ere hem en g a u d e ... E gia d a , b ai, g izo n h o rri itx u rak k o n tra ja rtz e n z a iz k io la ; b a iñ a b a rru ra b eg iratu behar da, gauza eta gertakizunen barru-barrura. E ta zer ikusten dugu? L eh en esan detan b ezela, anaiari b ase rria uzten dion m aiorazko b at. A skok esan ahal lezake horrelakorik? E z ahal ziren b a lehen eta orain ere, m aiorazko gehienak baserria eta lurrak eskuratzeko am orratuz ibil tzen? H orra hor, alderantziz, gure T x irrita, anbiziorik gabeko gizona, eta gezurrezko itxurarik egiten etzuena. Ez zitzaion asko kostako honi bere aita en g añ atu eta zu rik a tzea , b ase rriaren ja b e eg iñ az gero bapo b izitzek o ... B aiña ez; nahiago izan zion anaia bati utzi. A lferra zela gure T x irrita hau? H ortaz eztabaida latzak izango ditugu gaurko hauzi hontan, hori baita gehienek gure gizonari m uturrera botatzen diotena, A i, langillearen eta alferraren arteko diferentzia m urritza! B adirudi, hem en entzunak bide, T xirrita bakarrik zela alfer eta gaiñuntzeko m aiorazko guztiak langile p u rru k atu ... H orregatik hustuko dira, noski, baserriak, gaur eg u n ... FISK A LA .-

H orrek ez du gure asunto honekin ezer ikustekorik.

D E FE N TSO R E A .- B ai, jau n a, badu! L angillearen am orrua lanean ikusi behar da, eta ez hitz eta zurikerian. E z d a aski baserriaren jab e egin arte lan pixka bat egitea, gero lenbizi agertzen den erosleari lurrak saltze k o ... T xirritak baserrian etorkizunik ikusten ez bazuen, berea ahal zuen erm a? H onek nahiago izan zuen beste bide batetik joan.

AITA.-

Aski zuen hasieratik esatea, ni am orrazi g a b e ...

FISK A LA .-

H orren bideak, tabernakoak geliienetan.

D EFEN T SO R EA .- B aliteke. B aiña ez beti. Eta taberna aipatu dezunez, hem en degù guk ere testigu bikain bat, gezurra badirudi ere. H em en dugu T xirrita ren hainbeste gauza dakien B onatxoko tabernaria. D on Tiburtziok bere ak esan d iz k ig u , ongi esa n ak no sk i b aiñ a bere a ld etik esan ak ; esan d e z a iz k ig u la o ra in T x irrita re n a ld e k o a k ta b e rn a ri p re stu h o n e k ... A ltxa, gizon, Juezaren baim enarekin, eta nere galderei eran tzu n ... Juez ja u n a ... JU E ZA .-

A te ra d e d illa ... B a iñ a b a z te rra k n a h a s tu g a b e . O rd e n a n a h i deg ù hem en, ordena!

D E FE N T SO R E A .- (Tabernariari.) E san, gizon, zer m oduz portatzen zen Txirrita? TA B ER N A R IA .- Portatu? N erekin ongi. Horren jan beharra eta horren edan beharra! L itro pare batekin etzuen horrek ezertarak o ... G izon seriyua gure T xi rrita: bai eta m ozkortzen zenean ere. FISK A L A .-

A skotan m ozkortzen ahal zen?

TA B ER N A R IA .- E z ,e z ! Bai zera! A stean hirutan e d o ... TX IR R ITA .- H ago ixillik, motel! TA B ER N A R IA .-B aiña bai gizon prestua eta em an k o rra... Lehen esan den egun har tako dirua ere nere etxean gastatu zuen horrek, ardi zaharra ja n a z ... D EFE N TSO R EA .- Egia ahal da lagunak m aiz konbidatzen zituela? TA B ER N A R IA .- B ai, bai; berdin zaio gero apuntian uzten bazuen e re ... FISK A LA .- M aiz uzten ahal zituen apuntian? TA B ER N A R IA .- B este errem ediorik etzaukanean utzi b eh ark o ... Sakeleko zuloa bai h o rrek zabala! H ura em ana! H u ra eto rriy a! H ura itotia! Itotiak ezik ja rio a ere esan liteke bazela h u ra ... B aiña m utiko polita zen T xirrita, lag u n a rte ra k o g o x u a ... E ta e z u ste fa m e lia re k in hem en e sa n den bezain oker portatzen zenik ere. Hau m util kozkorra zela, ham abosten bat urte edo, bigarren karlistadan Errenteria defenditzeko fam eli bakoitzetik boluntario bat eskatu zuen autoridadeak, eta han jo a n zen Joxe M anuel, aitaren ordez, “ borri h iltzea baiño ni hiltzea hobe izango da, eta banoa” esanaz. D E raN T S O R E A .- (Altari.) Egia ahal da hori? AITA.-

B ai, hori egia da.

D EFEN T SO R EA .- H orra hor jokabide ederra! H orra hor sem e gazteek erakutsi behar luteken gurasoenganako m aitasunaren isp illu a ... B aiña jarrai, tabem ari prestua, jarrai T xirritaren birtute guziak esa n az... B ai ahal zuen honek aparteko besterik? TABERN A RIA .- Izango etzuen ba! U m oria, honen um oria! G oiz hartan honek anaiari egin ziona e re ... Igandea zen, eta han zegoen hau gure tabem an, eta h or sartzen da anaia gaztea eta esaten d io ... (Txirritaren a nai bat sartzen da eszenara, eta honela dio Txirritari.) A N A IA .-

K aix o , herm ano. M ezetara n iak , eta o tia p ronto utzi d iat azpitarako; baiña jo beharra zegok. Jo zak hik ni m ezetatik etorri b itartean ... E gin go ahal dek?

t x ir r it a

.- B a i ,m otel! H o a la s a i...

A N A IA .t x ir r it a

Jo zak gero, bestela aita aserratuko zaidak ta! .- H oa lasai, m otel, hoa lasai, joko diu t a ...

T a b e r n a r i a . - E ta jo an zen anaia elizara (A naia atera hedi), eta ordu bete barru ban agertzen d a bueltan (Anaia berriro sartu bedi). a n a ia

t x ir r it a

D agoeneko hem en ahal hago? Jo ahal dek otia? .- E z, motel! D esapiyo galantak egin zizkiot, baiñan berak etzidaken ezer erantzuten, eta ez nauk jo tzera atreb itu ...

T a b e r n a r i a .- Hau zen m utilla, hau! a n a ia

H orrelako galanki egiten zidan horrek n e ri...

FISK A L A .-

B ai, e?

D EFEN T SO R EA .- B aiña borondate txarrik gabe, um orearen um orez. U m orea jartzea ez ahal da ba gizonak m undu hontan egin lezaken obra m iserikordiarik ed e rre n a? Ez m ak ala ere! H o rreg atik esaten d izu et n ik gizon honek estatua bat m erezi lukela, zillarrezko estatua haundi bat. FISK A LA .-

B ai; presidiyoko atian.

T x i r r i t a .- Sartuko hukek galanki nerekin batían. JU EZA .-

Ix o , ixo! N ahiko disparate entzun d e g ù ... (Fiskalari eta defentsoreari.) B este galderarik ez badezute, erretira bitez honera deituak izan diren jaun testigu hauek, eta atseden pixka bat har d e z a g u n ...

F IS K A L A K .-N ik ez dut oraingoz ezer gehiago. M ilesker, guraso m aiteak; m üesker, anaia prestua; m ilesker, bihotzeko Don Tiburtzio.

D E FEN T SO R E A .- Ni ere ez naiz oraingoz gehiago luzetuko. M ilesker, guraso maiteak; m ile esker anaia prestua m ilesker tabem ari bihotzekoa. JU E ZA .-

Tribunal hau egin beharrak egitera doa!

(A rgiak itzaltzen dira. B a t bakarrik gelditzen da pizturik, erdi-erdian; Txirrita ja rtzen da azpian, eta honako bertso hauek kantatzen ditu.)

TXIRRITA .M undu honetan dijuan m artxa etzait askorik gustatzen, bihar bezela portatzen ba単a errezago da juzgatzen; pobriarentzat am enazua, kopeta dute beztutzen, serm oi ederrak aditu arren ez dira asko estutzen, lapur txikiyak preso sartuta berak m illoiak ostutzen.

Lapur txikiyak kastigatzeko nunai badago kartzela, kupira gabe em aten zaio denbora askoko itzala, esanaz egindako okerrak hantxen pagatu ditzala; haundiak libre ikusten dira pasiuan dabiltzala, ez projim ua m aite bagenu gure burua bezela.

G ure tartian gauza bat dago izugarri itsusiya ; begietako bista ona ta iñork ezin ikusiya; juezak aide daukazkienak irabazten du hauziya, eta orduan egingo dio berak nahi duen guziya; haundi gaxtuak nahi duen arte txiki onaren biziya.

(B ertsoak kantatu ondoren argiak p iztu dira, eta Tribunalekoak eta testiguak eszenan bertan geratu dira, atseden hartuz eta zatotik edaten. B ita r te a n , T x a ra n g a k m u sika bat jo tz e n du, eta d a n tza rie k z e r b a i t d a n tz a d e z a k e t e , je n d e a d i b e r t i t z e k o . B e r t s o l a r i e k ere zatotik edaten dute. H o la k o b a te a n , J u e z a k tx iflo b a t jo tz e n d u , tra fiko ko g u a rd iek bezela, atsedena bukatu dela adief'a zteko . D a n tz a r ia k e ta m u sik a seko g e ld itz e n d ira , b a i eta g a iñuntzeko pertso n a jeak ere. A rgia b a t-b a tea n itza ltzen da. B erriz p iztea n , d a ntzari eta musikoak erretiratu dira, eta Tribuna lekoak beren tokietan daude, ge Idi geldirik ordea, eta hórrela egongo dira bertsolariek beste bina bertso kantatu a rte. B ertso hoietan, Txiffita k iza n ta ko o fizio eta z m in tza tuko d ira , b a i eta em a ku m e kontuetaz ere. B ertso la riek bukatzen hauziak jarraitzen du).

t '

r .LM

Txirrita eta ama.

BIGARREN EKITALDIA Jueza.-

Egin beharralc eginondoren, eta Nafarroalco ardoaren laguntzaz, hona gu hem en ju s tiz ia egiteko p rêts. A rdoak g aizto ak g aizta k erira bultzatzen d itu , e ta zu z en ak z u z e n ta su n e ra . G u zu z e n a k g era n e z g e ro , ez d ag o gehiago ezer esan b e h a rrik ... Fiskal jau n a, segi aurrera !

FISK A LA .- Txirritaren okerbideak saiatzen jarraitzeko, testigu berri batzuen prem ian aurkitzen naiz. JU E ZA .-

Zuk esan.

FISK A LA .- T xirritak hainbestetan m axeatutako andre zahar eta gazteak, alargun eta neskazarrak hem en agertzea nahi nuke. N ahai nuke Txirritaren lantegiko lagun bat agertzea ere. D akigunez, T xirrita hargingintzan aritu zen urte askoan, eta badugu horren alfer ibillerak kontatuko dizkigun langile trebe eta prestu bat. Toki hontara agerrerazteko baim ena nahi n u k e ... JU E ZA .-

N ahi dituzun denak ekarrerazteko baim ena dezu.

D E FE N T SO R E A .- H orrek nahi dituenarekin ez da nahikoa. G uk ere norbait beharko dugu. JU EZA .-

Esan ba zuk ere. Esan azkar!

D E F E N T S O R E A .- T x irritaren langille g u ztiak ez ziren hain langille purrukatuak. B azituen bere m odukoak ere, kontratista diruzale hoien interesera hain errez m oldatzen etzirenak. H oietako bat deitu nahi nuke. JU E ZA .-

Z eorrek kontuak atera. H orren gisako alferren testigutzak ez dizu onik e g in g o ... Zein gehiago behar duzu?

D E FE N TSO R E A .- Txirritaren bertso-lagunak behar ditut: Pello E rrota, Tellei-Txiki, S aiburu... JU E ZA .- B ertsolariak? Erotu egin ahal gera? B atekin ez ahal dugu nahikoa? D E FE N T SO R E A .- B ertsolariak behar ditut. JU EZA .-

H or konpon. Nahi dezuna egizu. B aiña ez dezatela Tribunal santu honen au rrean b ertso rik k antatu! (K u rriera ri.) E k arri, ek a rri h o n u n tza ja u n hauek eskatutako guzti hoiek.

(Txarangak jo tzen du, eta K urriera badoa billa, eta guztiak ekartzen ditu. B atzuk f i s kalaren atzeko aulki batean esertzen dira, eta besteak D efentsorearen atzean.) FISK A LA .- T xirrita jaunaren defentsa egin digutenek, baserrian etzela ongi m olda tzen esan digute. Zertan m oldatzen zen ba ongi? Baserri batean edo bes tean m orroi bezela egon ondoren, hargin sartu z e n ... Jaso ote du gizon

horrek bere bizi guztian pareta zuzenik? N ik ez dut uste. B atean langille txarra denak, bestean ere hala izan b e h a r... B ai単a hona hem en T xirrita足 ren ib illerak ongi zek izk ien lan g ille z in tz o a ... E to rri, gizo n , Juezaren baim enarekin. JU E ZA .-

Zoaz! (Langille ona ateratzen da.)

TX IRR ITA .- A rraioa, Sekundino K apataza! B ejo n d eik ela... N agusiaren ipurtzolotik ibiliko haiz orain ere? JU E Z A .-

Ix o , ix o , kanpora botatzea nahi ez badezu !

TX IRR ITA .- H orrekin barruan baino nahiago nuke nik bakarrik kan p o an ... L A N G IL LE ON A .- Kejatu egingo h a iz ... FISK A LA .- E saiguzu, gizon; zer nolako hargi単a zen T xirrita? L A N G ILL E ON A .- B estek lana egin ezkero, ona. D EFEN T SO R EA .- E ta hori zergatik? L A N G IL LE O N A .- ( G isatxarra eta m altzurra da.) Berari galde zaiozu. D E FE N TSO R E A .- Zu izan zera testigu bezela deitua, eta zeorrek esan behar dezu. l a n g i l l e o n a . - H ori etzen ez ona ez eta txarra (Aserre m intzatzen da.) G ogoak em aten zionean bakarrik lana egiten zuela. TX IRR ITA .- H iri em atean ez nian egingo. L a n g i l l e o n a . - B ai, jauna! H ala egin behar huen. Ni ninduken han kapataza, eta nagusiak neri eskatzen zizkidaken k o n tu ak ... (Fiskalari.) H au parranda baten o n doren eto rtzen zenean etzu e n latig u ak ere ianian ja rrik o . E ta b era b ak a rrik izan b alitz, hutsa. K apaz zen bero zu en ean , b ero egiten zuelako; hotz zegoenean, hotz zegoelako; sagardoa zenean, sagardotegira; N aparroatik ardo bokoiak bajatzean, tabem ara haiek probatzera. Eta lanari, izorrai! FISK A L A .- Iruditzen zitzaigun, b ai, etzuela horrek gauza haundirik egingo. D E FE N TSO R E A .- E ta lanik egiten ez bazuen, zergatik hartzen zuten b a lanean? La n g il l e

ona

.- E rm kiz.

D E FEN T SO R E A .- E rrukiz bakarrik? La n g il l e

ona

.- B ai, e rm k iz ... eta bertsoak ez jartzearren.

FISK A LA .- Nori jartzen zizkion bertsoak?

L A N C IL E ONA.- Edozeiñi! H orixe zen nere onetik ateratzen ninduena, gizon horrek bertsorako zuen etorriya. Egun guztian bertsotan aritzen etzen ba? Z er gatik etzuen horrek isil-islik lana egin behar? D EFEN T SO R EA .- Lanean kantatzea ez da p e k a tu ... F IS K A L A .- E z d a pekatu, baiñ a ez d a egoki ere; langileak lanari eskeini behar dio bere arrêta guztia; lanari eskeini besoa eta burua, gorputza eta arim a. TXIRRITA .- N agusia aberasteko. L A N G IL LE ONA.- Ez ahal ziteken hori ongi ordaintzen? TXIRRITA .- H ire borondatez ez beintzat. L A N G ILL E O N A .- Hik asko m erezi ta ... Esker txarreko lotsagabe bat besterik etzen hau. B ertsoak atera zizkidan honek neri, eta nagusiari ere bertsoak atera z iz k io n ... Eta lagunei ere bertsoak atera zizkien. A izkatu zuen honek bat b aiño gehiago bere b ertso alu h o ie k in ... A kordatzen ahal zaik harako andaluz hari zer egin hioken?... B agenuen guk obra batean hargin anda luz bat, hasi berria, eta honek batean bertso bat bota zion, eta hura enteratu zenean honek zer esan zuen han jo an zen dem oniñuek hartuta U tre ra ald eraiño... TXIRRITA .- Igualeko hobeto zegok h a n ... L A N G ILL E ON A .- Eta gu izurrotuak, hargiñik gabe! H orrelako fetxoriya asko egiten zigun gero h o n e k ... E z pentsa bat edo bi bakarrik. FISK A LA .- E ta noia zen ba bertso lotsagarri hura? Ea, ea, kanta dezala, Juezaren bai m en arekin... D E FEN T SO R E A .- Ez du honek bere buruaren kaltetan ezer kantatu b eh arrik ... Juez ja u n a , testim oniyo bakarretik ez dugu ibili behar, kapataz horrek diona egia den ala ez jak itek o , badugu guk ere testigua, eta horrek ere zerbait esan beharko lu k e... JU E ZA .-

Esan dezala ba!

D E F E N T S O R E A .- A tera gizon. (L angille txarrari) Entzun dituzu (K apataza gatik) gizon horren akusaziyuak. Z er da andaluzaren asunto hortaz? L A N G IL L E T X A R R A .- Z er izango zen ba! Etzuela hargiñaren itxurik e re ... E z eta itxurik ere, ordea. LA N G IL LE ON A .- G ezurra, gezurra! L A N G IL LE T X A R R A .- E z dek gezurra ! JU E ZA .-

Ixo, ixo! B ulla gutxi hem en, eta segi aurrera!

D EFEN T SO R EA .- Jarrai, gizon, hizketan. L A N G IL L E T X A R R A .- E saten ari n in tzen b ez ela, han ari zen goiz batean hargin andaluza bezperan altxatako paretari b e g ira ... oker xam arra egiña izaki, eta ezin zuzendu. E ta halako batean pasatzen da hori, eta kantatzen d io ... (Txirritari) K anta za k , kanta zak harako h u ra ... D EFEN T SO R EA .- Tira; kanta zazu ba. (Txirritak kantatzen du) t x ir r it a

.H aiziak biali du handikan honuntza, geroztik hem en dabil gure andaluza, hargin ona zela ta zakurraren putza, bera eroriko dek, ez akiok bultza.

La n g il l e

ona

.- ikusten? H orrelakoekin kalte izugarriak egiten zizkigun horrek.

Izugarriak ordea! L a n g i l e T X A R R A .- Aski huen hargin ona hartzea. La n g il l e

o n a .- B ai, hi b ez elak u a... E z pentsa gero hau beste horren diferentea zenik. B iok berdiñak. A lferrak, eta beti okasiyua billatzen ibiltzen zire

nak. L a n g i l l e TX A R R A .- (Bestearengatik) Ez honi kasorik egin. Hau eram ango zuen k ristabik etzen inguruan. H au nagusia bera baño gogorragoa zen gero. B erdin egingo zuen intza edo berdin horm a, honek lanera behartuko gind u en ... H am aika aldiz jardunak gera lanean atzaparrak hotzez ubelduta I La n g i l l e

ona

.- A tzaparrak bakarrik ez, bai eta m uturra ere, ardoz.

L a n g i l l e T X A R R A .- H ago isillik,U kitsa! Zerbaiten beharra g en ik en ... E z pentsa o rd ea T x irrita b erek asa iñorekin m etittu k o zen ik , e? H au zen m utilla, hau! Z irikatzaille guztien kontra honek hitza beti p ro n to ... G oiz hartan Errenteriko m ediku zaharrari esan zion bezela. H an ari zen T xirrita hau hargintzan, eta hor pasatzen d a azpitik m ediku za h a rra ...

(Txirrita here tokitik kanpora aterako da, eta erdian jarriko, hargintzan ari balitz bezela. B azter batetik E rrenteriko sendagille zaharra sartzen da, eta irrifar m altzur batekin Txirritari begira gelditzen).

SEN D A G ILEA .- Ongi ari haiz, Txirrita! H argiñen okerrak igehseruak tapatuko dizkit ta ... TXIRRITA .- B ai, jau n a, gureak igeltseruak tapatzen ditu, ta beorrenak enterradoriak. FISK A LA .- Sendagile zaharrari hori esan! Lotsagarria benetan! TXIRRITA .- Z er nahi du b a ... Aski zuen hark bere bidetik isil-isilik joatea. L A N G IL L E O N A .- H onek h o rrelak o ak asko ordea! D en b o ra p u sk a b atean lanera jo an gabe ¡bili ondoren agertzen zaigu behin, eta hor bialtzen det nagusiaren g an a, h arek au rrean bialiko zu elak o an ; baiñ a h u ra erru k itu . Eta honek galdetzen d io ... TX IRR ITA .- N eretzat lanik bai ahal da? L A N G IL LE O N A .- (N agusiaren papera egiñaz). B ai, T xirrita, bazeok. TXIRRITA .- Ai , arraiua, ez nian beste beldurrik! FISK A LA .- H orrekin aski dugu. Ikusten dugu garbi asko T xirrita hau langille txarra zela. L angile onak arrêta osoa jarri behar du; ez du lanera faltatu behar; ez du desapiyo eta hitz txarrik bota behar; nagusi eta kapatazaren aginduak kinkik atera gabe bete behar ditu, eta larunbateko jornala fam elira eram an. Hori guztia egiten ez duenak, m undu hontan kartzela eta beste an in p ern u a m erezi d itu , T x irrita a lfe r h o rrek b e z e la ... N o ra lijo ak e m undua denak horren gisakoak balira? TXIRRITA .- N I bezela balira, ez dakit; baiña beorrek agindu bezela balira, kanposantura xuxen xuxen! JU E ZA .-

Ixo, ixo! Errespetatu Fiskal jauna!

D E F E N T S O R E A .- L anaren neurria eta m odua poliki begiratu behar lirake, jau n ak . T x irritak etzu en ag ian lan asko eg in g o , baiñ a honen b ertso ek ez ahal zuten ba lagunen bihotzik pozten? G auza estim agarria, benetan. Ez naiz hasiko giro alegre batek zenbat on egin lezaken esaten... E ta lanaren m oduari buruz, gure testigu ja to r honek badu arrazoirik pranko. B esterentzat lanean ari denak bai ahal du ba bere osasuna arriskatzeko o b lig azio rik ? B ai ahal du bere b izitza e ta nortasuna osoki horretan jartzek o arrazoi sakonik? Ez! L ana, entzule m aiteok, eta dotrina zaharrak honela dio, karga bat da; eta karga hori oraindik kargosuago egingo duen bitartekorik ez d a sekulan faltatzen. (K apatazari begira) Z enbat langille elbarrituak, gaixotuak, akituak; nagusiak zukua atera dienean “hor konpon” esanaz bazter batera b o te a k ... H ori g u ztia hórrela izanik, eta guzti hu ra aldatzeko gauza asko ta asko aldatu beharko zela kontuan h artu z, ez ahal zuen ongi egiten T xirritak

bazter bidetik joanaz? A lferraren bidea, askotan, bazter-bidea izan liteke. N ik gure Txirritaren kasua horrelaxen ikusten dut, eta lotsarik gabe adie razten. B azter-bideak ez dira errege-bideak bezain txukun eta itxuratsuak izaten, baiñan aldiz bai beh arrezk o ak ... FISK A LA .- E saldi bitxiak, Tribunal baten aurrean esanak izateko! JU EZA .-

E sald i m are ag arriak ! (F iska la eta D e fe n tso re a ri b eg ira tu z) B ai ahal dezute zuek testigu hoiei beste ezer galdetzekorik?

FISK A LA .- Ez! D EFE N TSO R EA .- Ez! JU EZA .- E rretira bitez bada beren tokietara! (Erretiratzen diren bitartean, T xarangak jo tze n du. F iskalak eta D efentsoreak p a p e rak begiratzen dituzte; Juezak izerdia legortzen du. T'xarangak bukatzean, b ertso la ria k a ltxa tzen dira, eta T xirritaren m utilzartasunaz bertso bana edo bina kantatuko dute. H oiek bukatzean, hauziak jarraitzen du) JU EZA .- (Berriro lehengo txifloa jo a z) H auziak aurrera jarrai dezala! F i s k a l a .- A kusazio asko eta asko egin genezaioke gizon horri. B aiña bada bat bere ziki, eta gehiegi ez luzatzearren, orain egin behar dioguna. Txirrita horrek em akum eei zien gaizki ikusia atera nahi dut orain begien bistara. Zenbat bertso trakets egin zuen horrek em akum e gaixoen kontura ez dago esaterik e re ... G izon jator batek bere garai egokian ezkondu egin behar du ; hori da gizo n tasunak eskatzen duena. B aiña horrek etzuen andrerik hartu nahi izan. Berekoikeriak agindu zion hortan e re ... Gizon alferrak ez du loturarik nahi, ez du nahi fam elia bat sortu. N ahiago izan ohi du bere bakardade m ixerablean bizi. Eta bakardade horrek sortzen dion am orruak eragiñik, ez du okasiorik galtzen em akum eak m axeatzeko. G uk baiño hobeki esango dute hori hem en dauden em azte hauek. A tera bitez, Juezaren baim enare kin, eta erantzun bezaiote gure g ald erei... (Atso eta n esk a za rra k erdira doaz, m a rm a rizo ka . A largun b eltz ba tek a la b a g azte kolore-txartu bat eskutik daram a. D enak Txirritari oihuka hasten zaizkio) AURR i ñ a Z PIK O ATSUA.- U rde zikiña! Saltsero gezurtiya! N ESK A ZA R BAT.- M ingain luze nazkagarria! N ESK A ZA R BL- Inbirioso lotsagarriya! A LA R G U N A .- T ranposua, ez besteren tranposua! N ere alabaren lorea horrek ondatu zuen! D em oniñuek eram ango ahal h a u te ,Txirrita!

D E F E N T S O R E A .- B aketu g aitezen , andre m aiteak , baketu g a ite z e n ... B ullaka ez dugu ezer konponduko ta. Z er da K argua? A LA R G U N A .- K argua? D ena kargua! Don Tiburtziok ere ederki daki gure historia ren b e rri... H orrek nere alabari esposatzeko eskaria egin zion, eta gero atzera bota! FISK A LA .- (Txirritari) E gia ahal da em akum e honek diona? TXIRRITA .- B ai, egia da. FISK A LA .- E ta hórrela portatzeko zer arrazoi izan zenuen? E z ahal zen neska hori zurekin ongi konpontzen? Esan! TX IRR ITA .- E z giñan gaizki m oldatzen... FISK A LA .- Eta zer arrrazoi izan zenuen ba hori hórrela baztertzeko? TXIRRITA .- M ixeriya. A L A R G U N A .- E ntzun ahal dezute? M ixerabliak giñela esan ez du ba? H ago ixilik, zorritsu nazkagarria, guk bageniken ta T xirritan zenutenaren doble eta g eh iag o ... T X IRR ITA .- Jakiña! FISK A LA .- Z e rd io z u ? TXIRRITA .- E m akum e horrek arrazoi d u ela... FISK A LA .- O rduan? Lehen aipatu dezun m ixeriya hori norena zen ba? TX IRR ITA .- N eronena... A LA R G U N A .- E ta esatea atrebitu? D E F E N T S O R E A .- G auza hoiek aurrez esatea hobe izaten d a, etxekoandre, atzetik baiño. F IS K A L A .- E a, konta zazue argi eta garbi gauza noia gertatu ze n ... D E FE N TSO R E A .- (Txirritari) K onta, Txirrita. (Argia itzaltzen da, eta urrena piztean, Alarguna eta A laba Txirritaren zai ja rrita d a u de. A rgiak sukaldeko eszenan bezela, erdi aldea bakarrik argiten du) A LA R G U N A .- O rain etorriko den hori! A LA B A .-

B ai, am a.

A LA R G U N A .- E z akion gero m arruskatzen u tz i... A LA B A .-

B ego isillik, am a.

ALARGU NA-- B ai, ni egongo naun ixilik, eta geratuko haizenan pardel ederra gaiñe an denala. ALABA.-

B eorrek ez atial du b a hori nahi?

A L A R G U N A .- H ago isilik, lo tsag ab e a... G auza hoiek esposatzeko bezperan b ak a rrik, aitu ahal den ? ALABA.-

U tz nazazu pakean !

A L A R G U N A .- E m angoñat gero belarrondoko bat! (T xirritaren abotsa entzuten da urrutira, kantari heldu dela). H ara, heldu den hori. E utsi akion, neska, eu tsi, b aserri hontan gizon baten b eh arra diñagu ta ... H ori ez den oso langille am orratua, baiña izeba ta bien artean behin esposatu ezkero amarratuko diñagu. (Txirrita kantari heldu da) t x ir r it a

.N ik andregaya nerekin daukat, ez dizut erakutsiko, gurutzepean hartu nahi nuke nere denbora guziko; hau m antentzeko hainbeste diru ez dedala irabaziko, izeba zarra aserre ziok, noski etzidak utziko.

A L A R G U N A .-.- H eldu d en , heldu d e n ... (Izeba ere a tera tzen da, eta b ien a rtean honela diote) Eutsi neska! Eutsi!! t x ir r it a

N e s k a .-

Eup! O abon, Joxe M anuel...

T x i r r i t a .- Gau giro ed e rra ... n esk a

t x ir r it a

B a i... E d e rk i,e d e rk i...

N e s k a .- Joango ahal gere harako bide hortan gora pasiatzera? t x ir r it a

.- B ai, neregatik g u sto ra... B aiña nahiago nuke geroago. G auza bat esan behar d izut lenbizi.

n esk a

E san Joxe M a n u e l...

TXIRRITA .- (Txapelari eskuetan bueltak em anaz) A itu ahal dezu heldu nintzala kan tatu detan bertsua? N E SK A .-

B ai, zerbait aitu d e ...

TX IRR ITA .- Ba, horixe esan nahi nizun. N E SK A .-

Zer?...

TXIRRITA .- B a, hara neska, bi gaizki bizitzea baiño bat gaizki bizitzea hobe dela, eta ez gerala ezkonduko. N ESK A .-

(Erdi-negarrez) Eta hori esatera etorri ahal zera?

TXIRRITA .- B a i... Sentitzen diñat, neska, baiña hobe den hórrela. N erekin ez hintzanan zoriontsu biziko. N ESK A .-

(M alkoak legortzen) N ahi dezun bezela...

T X IR R IT A .- E ta o rain , hori esan ondoren, ez dezu harako bide hortatik p asiatzera jo an nahiko? N ESK A .-

Ez, orain e z ...

TXIRRITA .- J a k iñ a ... Tira, neska ongi izan. A terako zain beste bat ni baiño hobea. (N eska negarrez gelditzen da, eta Txirrita badoa. Jendearen aurrera etorri, eta bertso triste bat kantatzen du m aitasunaz. Berriro argia p izten da, eta Txirrita bere tokian dago) A L A R G U N A .- Ikusi d ez u te ... H am aika negar egin zuen nere alabak. Ni D on Tiburtziori joan nitzaion, bitartekotza eskatzearren, baiña alferrik izan zen guz tia. D O N TIBU R TZIO .- A lferrik! G uztiz alferrik! Ez horrek am ur em an nahi! Ez horrek E lizam a Santaren agindutara m akurtu n a h i... T X IR R IT A .- B eo rri n e sk a h o rtaz am ak e ta izeb a k esan z izk io ten a k g e z u r hutsak ziren ... D O N TIB U R TZIO .- N ik ez dakit, nik ez d a k it... t x ir r it a

.- E z badaki, zertan ari d a b a hem en?

A LA R G U N A .- Entzuten dezute apaizari ere noia m intzatzen zaion! Esaten ez det ba nik hori etem idade guztirako kondenatua dagoeia? A U R R IÑ A ZPIK O ATSUA.- Hori debru bera baiño okerrago da, ordea! H orrek nitaz esan zitu en ak ... U rde zikiña!

D EFEN T SO R EA .- K ontuz m ingain horrekin, señ o ra... TXIRRITA .- H orri señoratako asko falta za io ... N E S K A Z A R BAT.- H iri gizonetarako hainbeste! H am aika bertso ja rri zuen horrek gure k o n tra... Eta zergatik? N ESK A ZA R B I.- G u señorita fm -fiñak izaki. G uk gure kategoriko gizona nahi, eta ez honen gisako zarpatsu bat. N E SK A Z A R BAT.- Eta horrek m in em aten. N E SK A Z A R B I.- H am aikaren atzetik ibili zen hori, baiña ezertarako kapaz izan e z ... T X IR R ITA .- A urriñazpiko atsuak etzuen hori esaten. Inguruan betetzen ziren neska guztiak neri erantsi nahi izaten zizkidan. A U R R IÑ A ZPIK O ATSUA.- B ai, hala uste izaten n ia n ... B aiña hik ez huen horretara ko ere b a liy o ... (Trihunalekoei) Hau zikirua zen, jau n ak , zikirua! JU EZA .-

(D agoen erdi-lozorrotik aterata) K ontuz, andre, m ingain horrekin! Hau tribunal bat da, eta apaiz jau n a ere aurrean dezu.

D o n T IB U R TZIO .- Jainkoak barka d ez aio la... TXIRRITA .- H orri b ai, eta neri ez. D o n T IB U R T Z IO .- Z uk lenbizi konfesatu egin behar d ez u , konfesatu! E m akum e gaixo hoiek beren pekatuak elizan garbitzen dituzte, otoitz itzaltsu an ... a u r r iñ a z p ik o

ATSUA.- Ez horri horrelakorik esan, don Tiburtzio, horrek gauza

hoiei farre egiten zien ta. H orrek neregatik kantatu zituenak aditu beste rik ez d a g o ... H or atzean dagoen Saiburu horrek ederki dakizki T xirri tak jarri zizkidan bertsoak; hoiek biak lengusuak ziren. FISK A LA .- E gia ahal da, jau n a, gizon horrek andre horri jarritako bertsuak dakizkitzula? SA IBU RU .- (Z utik ;<3m » B a i , jauna. FISK A LA .- K anta itzazu b a Tribunal honen aurrean. L egeak hórrela eskatzen dizu. D E FE N T SO R E A .- G aldera b at egin nahi nioke lenbizi S aib u ru ri... D irelako bertso hoiek T xirritak zergatik jarri zituen esango ahal zeniguke? SA IBU RU .- A tso horrek T xirrita hi! egin zelako notizia zabaldu zuen Errenterian, eta honek bertsuak jarri zizk io n ... D EFEN T SO R EA .- Eta ñola ziren bertso hoiek? K antatu pare bat e d o ...

SAIBURU.Txirrita hil dela sortu om endu A urriñazpiko atsuak, pena galanta hartuko zuten senide ta gurasuak; ai zer negarrak nere koñata eta illoba gaxuak! Bizi naizela jakin dezaten jartzera nua bertsuak.

Zeruban dauden santu eta santak daude triste ta seriyo gure hazuan bizi den atso sorgin bat dela m eriyo; baldin Jainkuak salbaziyorik horri em aten badiyo hum ildade ta errezatziak askorik ez du baliyo. D O N T IB U R T Z IO .-H erejiya haundia d a hori! G izona txim utik d ato rrela esatearen pareko! N oia esan liteke errezuak ez duela balio?N ola sartu liteke gizo n a, izaki eskas eta m ixerablea, Jain k o berari kargu hartzera? Jainkoak bekatu guztiak barka lezazke, bai eta A urriñazpiko atsuarenak ere, batez ere n erek in k o n fe satzen d e n e a n ... B a iñ a h o rre ta ra k o k o n fe satu egin b eh ar... H orretarako elizatik um il-um il ibili behar, eta ez T xirrita zahar hori bezela, ardi galdu errebelatuaren gisan. “M isericordia D ivina no in taberna, sed in E clesia etèrna” . ATSO; A L A R G U N eta N ESK A ZA R R EK .- Am en! (Aitaren egiten dute) D EFE N T SO R E A .- Jaun-andreak, don Tiburtzio ixtim atua, lagun F iskala, Jueza ja u na, beldur naiz gauzak bere onetik ateratzen ez ote geran ari. G ure T xi rrita honen bizkarraren gaiñera m unduko pekatu eta kulpa guztiak bota nahirik ari zerate, eta zait bidezko iruditzen; horregatik hartu nuen bere defentsa. Eta orain denetan kulparik gogorrena bota nai zenioteke, hereje zaharraren kargua hartuz. Izugarria benetan! Nik ez dakit hau elizara asko joaten zen ala ez, eta ez det uste hori berak ezik beste iñork ziur esan lezakeen ik ... Baiña badakit Jainko ahalguztiduna eta erlijio santuari buruz zer

nolako bertso ederrak behin baiño gehiagotan ja rri z itu e n ... H or dugu Prantzes-Txikia, Txirritarekin sesio eta disputan m illa bider jarduna; baiña hala ere ez det uste egia aitortzera ukatuko zaigunik... Zatoz, gizon, Jueza ren baim enarekin! (Badoa erdira Prantzes-Txikia) Behin T xirritak m un duaren sorrerari buruz izugarrizko bertsuak jarri zituela entzuna dugu, eta zuk bai om en dakizkitzula esan digute. Egia ahal da hori? P R A N T Z E S -T X IK IA .- B ai, egia da. D EFEN T SO R EA .- K antatuko ahal zenizkiguke batzuk? H órrela zure lagunari m esede haundi bat egingo zenioke. FR A N T ZE S-T X IK IA .- H orri m esede egitea ez zait ba oso atseg in ... Trapu ederra zen hori, alajainkua! Beti bera nahi izaten zuen gaillen, beti berak arrazoi... B aiña, tira ... E rlijiyua tartean denez gero, ezingo gera ukatu. E z nuke ba n a h ik o T x irrita z a h ar h o ri p laza ren erd ia n h ereje b aten g isan k izk ali dezaten. D EFEN TSO R EA .- M illa esker, ja u n a ... K anta b a, m esedez, bertso hiek. (Badoa Prantzes-Txikia erdira eta aurrera, eta honela kantatzen ditu.) PR A N TZES-TX IK IA .D enbora, leku, zeru ta lurrak izar ta ilargi, eguzkiyak, kristaba, haizia, anim aliyak, ur gezak eta gaziyak, A ita E tem uak sei egunean egin zituan guziyak; m erezi du ta em an zaizkagun eskerrak eta graziyak.

A ita E tem uak A dan ta E ba egin zituen aurrena, lendabiziko gizasem ia, em akum ia urrena; baratza frutaz bete-betian sartu zituen barrena, baiñan etzuten ondo kunplitu em an zitzaien ordena.

Ailegatu zan A dan ta Ebari fruta hortatik jatia, etzan posible m undu hontatik iñor zerura joatia; hoiek kunplitu etzutelako Jaunaren borondatia itxi ziguten guziyentzako zabalik zegon atia.

Lau m illa urtian egondu ziran zeruko atiak itxita, zenbait anim a triste bazegon linbo beltzera jetxita, betiko hala beharko zala beren artian etsita; zori onian egin ziyeten Salbadoriak bixita. (Erretiratzen da Prantzes-Txikia.) D E FE N T SO R E A .- Entzun dituzute zer nolako bertso ederrak! B aiña ez d a guztia hor tan b u k a tz e n ... B ertso batzuk ja rtz e a lan e rrez a litek e, ag ian , ez baitu ezertara konprom etitzen; baiña Txirritak bazekien aurrez-aurre aurpegia em aten ere, gure Tabem ari prestuak esplikatuko digun e ra n ... TA B ER N A R IA .- B ai, b a i... Egun batean, gizon bat han ari zen gure tabem an, Jainkorik etzela esan ta esan. E ta T xirrita isil-isilik. B este harek desapiyua n ahi zu en, ed o je n d e a bere alde ja rtz e a , eta T x irritari begiratzen zion; b aiñ a hau ix ilik ... B aiñan halako b atean, harén esanak aditzen aspertu zenean, hor botatzen dio b ertsu a ... T X IRR ITA .- (H onela kantatzen du) M undu guziaz agintzen digu gure Jaungoiko bakarrak, hark egin zitun zem eta lur, hodeiak eta izarrak, L ur hutsetikan gorputz ta arim a, kristauen m am i-ezurrak,

entendim entu eta juiziyo, m em oriya ta indarrak, zuri zer pena em aten dizun haren m ende egon beharrak!

t a b e r n a r ia

.- Sinista gero aguro isildu zela bestea!

D EFEN T SO R EA .- H orra hor fede sutsu baten adierazpena! H orra hor benetako gizon baten neurriya! D O N TIB U R TZIO .- B ai, bai! H ori hórrela izan zenik ez degù ukatuko! B aiña kristau guziek dakizutenez, fedea ez d a aski. O brak behar dira, obrak! Jainkoak ere O brak behar ditu, eta hitz hutsak, ez bertso pare b a t... A nim aren salbaziyua fede soillaren baitan fidatzia, Lutero deabruzko haren bide berb e re tik a b ia tz e a litz a k e ... K o n tu z , b e ra z , k rista u m aiteak ! Jain k o a k o b rak nahi d itu , obrak! E ta E lizam ak zer esa n ik ez! M ez ak , o to itzak , konpesiyuak, sakram entuak, errosariyo eta n o b en a k ... FISK A LA .- A rrazoi du don Tiburtziok! DON TIB U R TZIO .- E lizam a d a kristauen fedearen adm inistradorea, eta adm inistrazio horretatik kanpora dabillena, estafodera bat da, eta Jainkoak inpem uko zulora botako du ! f i s k a l a . - B ai, ja u n a , h o rrelax e da! O so ongi m intzatu zaigu don T ib u rtzio . E ta h o rrek in , hem en esan b eh a r zen geh ien a eta agertu b eh ar zen gehiena esana eta agertua d a g o ... H ala ere, bona hem en Tribunal hontam agertzea nahiko nuken azken testig u a... Don M oraltzio G arbizalegi ja u n a ... (B azter batera begiratuz keinu bat egiten du) S ar zaitez, Juezaren baim e n arek in ... Juez ja u n a ... (Jueza erdi lotan dago, eta zer esan den ez dakiela hasten da) JU EZA .f is k a l a

E ... zer? A , bai,! Lutero! Sartu dedilla Lutero! .- E z, jau n a, Lutero e z ... B eorren baim enarekin don M oraltzio G arbizalegi presentatzea nahi n u k e...

JU E ZA .-

A , b a i, bai! B erdin zaio. E tor bedi don M orantzio, don B en an tzio , edo delako h o ri... A zkar, azkar!

(Fiskalaren keiñu batez, don M oraltzio sartzen da; ongi ja n tzita ko euskaldun garbizalearen prototipo bat da.) f is k a l a

.- H ona hem en don M oraltzio, herritar txukun eta prestua, euskal gorputz, anim a eta hizkuntzaren zikinkeria, aldrebeskeria eta nabarm enkeriak sis-

m ografo baten gisan som atzen d itu en a... G u horrelalco gizonekin nora nai jo an gindezke. H orregatik deitu dugu Tribunal liontara, bere m intzaera goxo eta garbi eta bere iritzi zorrotz eta prudenteaz Txirritari buruz pentsatzen duena ager dezaigun. Esan don M oraltzio, arretaz gauzkatzu. D O N M ORALTZIO.- Jaun-andere, Epaile jaun ospetsu, on Tiburtzio agurgarria... Ez natzaizue ni honera iñoren kaltetan etorri, egia zuzenaren mutil leial baten gisan baizik. Nere bizitza zer den badakizue: Txadona eta Sendia, lantegia eta lagunekiko txolartea, eta astean behin edo, ostatu jato r batean halako hitz-aspertu kristautsu b a t... Gure aita zenak (Goian bego) asko ixtimatzen zuen Txirrita; nik ez hainbeste. G u ta gutarrak beste garai batekoak izaki, badakizue, gogo goi-am asdunak gure m intzaira orbanik gabearen hegoak dizdiratsu jan tzi zituen garai haietakoak. Eta am ur em aten ez dugulako, setatsuak deitzen gaituzte. Baiña egiak setatsu behar du izan, eta egia osoak osoki setatsu... Ez gera gu Txirrita horren aurka joango, azken azkene an hori ere euskaldun baizen; baiña, horra, ez zaigu atsegin, eta hori zerga tik e s ta li? Ja n a ri fiñ a ri o h itu z a io n a k , ja k i k o ip e tsu e ta la rririk ezin atsegiñez irents, horra... Eta txirrita hori nabarm en eta, xoritxarrez, lizun ere bai zenbait aldiz. Badakit nere iritzia ez dela askoren iritzi, baiña antziñako k ristau-aroko ziñopak ere gutxi ziren h asieran , baiña eg ia berena zen ez g ero , ez ziren iñoiz ik aratzen , e ta azkenik ludi o so a bereganatu zuten. N ik ere berdin izan nahi nuke, garbitasunaren ziñopa, sari bezela heriotza em ango badidate ere. H ona ni hem en, garbitasunaren ziñopa. D O N T IB U R TZIO .- H itz ederrak, benetan! H itz eder eta goi-arnasdunak! D E F E N T S O R E A .- H itz ed e rra k , ag ian . H itza je n e ro m erkea d a , hala ere, e ta hitz hoiek T xirritari buruz gaza askorik argitu ez digutelakoan n a g o ... B er tsolari bat ezin liteke, m intzairan eta esam oldetan, don M oraltziok nahi duen bezain txukun eta garbia izan. B ertsolariak herri soillaren hizkera e ra b iltz e n d u , e ta herri h o rre n g riñ a e ta id u rip e n e z ja n tz irik d a g o ... H erria b era ez ahal d a nahasia e ta, sarritan , nabarm enena? T xirritaren gizalegea itxuren barnetikoa da, Euskal Herri zaharrak bere bizi-m oldetan beti agertu ohi duen giza iege gordin baiña egiazkoa. T xirrita beti zen g o rd iñ a, b aiñ a beti zen g izale g etsu , g izaleg earen lehen b a id in tza nor beraren herriaren ezaugarri eta bizi-m oldeen ganako errespetua eskatzean b a ta tz a ... E ta h o ri g u tx ik e g in du E u sk al H e rri h o n ta n T x irrita k bezain gartsuki. (Ikusleen artetik abots bat altxatzen da, eta honela esaten du) S A S I-B E R R I Z A L E P E D A N T E BAT.- A rrazoi du D efen tso re ja u n a k . Ni ez nago batere ados G arbizalegi jaunarekin. Populo oprim ituaren perspektibatik, Txirritaren bertsogintza arras posibo eta liberatzailea aurkitzen dut. Tabu

s u p ra e stru k tu ra la k b atetik e ta k o n d izio n am en d u n eg atib o ak b estetik konbatitzen zituelako, T xirrita populuaren portaboz izatera heldu da. JEN D E A R TETIK A BO TS BAT.- “A ltavoz” esan ahal du? SA SI-B E R R IZ A LE PED A N TE BAT.- G u, berrizaleok, ez gintezke euskera garbiaren ald ek o izan , euskera m antxatuaren aldeko baizik . E uskera m antxatua, o p tik a re b u lu z io n ario e ta p o p u lar-k u ltu ral b ate tik , fu tu ro k o ex p resio posible eta positibo bakar bezela konsideratzen baitugu. P oderearen eskem ak desinflatuz, eta o ligarkia reakzionarioaren m anio bra kulturalista desenm askaratuz, euskera popular eta progresista batetara a k z e d itu nahi g e n u k e , g u re p o p u lu are n esp iritu k re a tz a ile a k bere expresio-bide singular eta desalienatuak desarrollatu ahal izan d itz a n ... T X IRR ITA .- H orrek ederki daki gero frantsesez. DON TIB U R TZIO .- Jeeeesus! Jeeeesus! M arxism oa, m aoism oa, dialektika, luteranism o a ... deabrukeria bera hem en, gure begien aurrean! ! Vade retro, Satanas! S A SI-B E R R IZ A L E PE D A N T E BAT.- Ja, ja , ja! H orra hor reakzionarism o indiskrim inatuaren globalizazio oskurantistak. D O N T IB U R TZIO .- A narkia seksuala, inm oralidadea, m asonería! ! SA SI B E R R E A L E PED A N TE BAT.- Jenerazio m odernoen dinam ika abasalladoreak barrera konbentzional guztiak lurreratuko ditu; kultur im ajiña anakroniko eta inoperanteak desm istifikatuz, eta ideologia opresiboen subterfujio a k d e se n m a s k a ra tu z , b a lo re p o p u la rra k zim a id e o lo g ik o -p o litik o altuenetara akzeditzea konsegituko d u ... Eta orain, ñola hem en euskeraz ez dakien atzerritar anai bat edo beste badagoen, kastellano popular batetara traduzitu nahi nuke expresatu dudan planteam entua... A BO TS BAT JE N D E A R TETIK .- N o hace falta; lo hem os entendido todo. E se vas cuence de usted es cojonudam ente claro. G racias com pañero. S A SI-B E R R I Z A L E PED A N TE BAT.- N o hay de qué. A su entera disposición. D O N T IB U R T Z IO .- M a rx ism o a , m a o ism o a , a n a rk ia s e k su a la , e b u lu z io n ism o a , m asonería!! D E FE N T SO R E A .- A ski, jaunak, aski! E z ditzagun gauzak bere onetik atera eta am urraiak isatsetik lo tu ... T xirrita bertsolari b at besterik etzen; bere herriko hizkuntza-ohitura eta Fuero zaharrak bihotzez m aite zituen bertsolari treb e e ta bikain b a t...(T x irrita seiñ a la tu z) H em en daukagu; hona hem en b era. B ihotza urtzen zait honi begiratzean, e ta bere bertsoak entzutean ze r esan ik e z ... E ta n ik , hem en g au r bere aide eta bere k o n tra entzun d itu g u n d is p a ra te g u z tie n g a iñ e tik , a b so lu z iy u a e sk a tz e n d u t g izo n honentzat. A bsoluziyua gizon honentzat, ju ez jauna!

JE N D E A K .- A bsoluziyua, absoluziyua! T X IRR ITA REN BERTSO LA G U N EK .- A bsoluziyua, absoluziyua! D E N E K BATERA.- A bsoluziyua, absoluziyua! ! JU EZA .-

(Zutik jartzen da, gorri-gorri, bere onetatik aterea) Z er da bau? M atxinada bat, desordena, iraultza? K anpora hem endik, kanpora denok, kartzelara! E a, g u a rd ia n a k , a je n te a k , azk ar, a z k ar hona! H au ezin liteke onar!

JE N D E A R TETIK .- K anpora! F uera hortik! D EN EK .-

Kanpora! Fuera! (Tomateak botatzen dizkiote)

JU E Z A .-

E h? Z er da hau? (Bullak jarraitzen du, bai eta tomateek ere, eta Jueza m ahai-azpira sartzen daohi egiñaz) A je n te a k , g u a rd ia k , g u ard ia n ak , bonbak, m etralletak, azkar, azkar!!

(Fiskalari ere tomateak botatzen dizkiote.) JEN D E A R TETIK .- F uera zu ere! Kanpora! FISK A LA .- E h, noia? N i legearen zerbitzari bat besterik ez naiz; nik legeak agintzen duena bete besterik ez dut egiten! JE N D E A R TETIK .- Lege txarraren zerbitzari eta bete-erazlea, konplize bat besterik ez da! ABO TS BAT.- K anpora zu ere! U stelen zakurra! Fuera! D EN E K .- F uera, fuera, fuera! ! !

(Izugarrizko istillua armatzen da. Tomate zapar bat botatzen diote Fiskalari ere, eta oihuka mahai-azpian izkutatzen da. Argi guztiak itzaltzen doaz. Azkenean bat-bakarrik geratzen da piztuta. Han Txirrita agertzen da, eta azken bertsoak kantatzen hasiko da: ‘Orain bi milla urte inguru ’ ize narekin ezagutzen diren bere bertso fam atuak. Estrofa bat kantatu ondoren. Pello Errota agertuko da argitara, eta harek beste estrofa bat kantatuko du; ondoren TelleiTxikik berdin, eta Saiburuk, eta taula gaiñean egon diren bi bertsolariek. Eta azken estrofa bat denek batera kantatuko dute. Hórrela, asto-lasterra amaituz doa. Txarangak joko du).

A M A IA

113.- Oiartzuar Antzerki Sortzaileak

IZENA: Eugenio A rocena Egim endia

JAIOA: O iartzunen, 1940ko abenduaren 2 lean

IZEN G O ITIA .: Z akar

IB IL B ID E L A B U R T U A Profesional m ailako ikasketak, D onostiako E D IE Ikastetxean bost urtez. A ntzerti form azioari dagokionez, esan behar d a zenbait ikastaro eginez fo rm azio a osatzen jo a n zela, hala noia ikastaro zenbait Italian, F inlan dian, toki horietako zenbait m aisurekin; M alonda, Salvat, Ronya. A N T Z E R K I U N IB E R T S O K O IB IL B ID E A : an tzerk i m unduan em an zituen lehenengo pausoak, antzezlari m odura izan ziren. G utxi gorabehe ra 1963. urte aldera hasi zen, Lartaun antzerki taldean. D enboraldi harta ko lehen antzezkizunak M anolo Juanesen eskutik izan ziren, eta ondoren X abier L eteren zuzendaritzapean. 1969. urtean, IN T X IX U antzerki taldea sortu zuen. O iartzuarrez osatua. 1969tik 1981 bitarte, talde horretako zuzendari izan zen. 198 2 -1 9 9 7 . E usko Ja u rla ritzare n A N T Z E R T I p ro g ram aren zuzen d ari izana da program a horrek iraun duen arteraino. IDATZI E D O PRESTATUTAKO B E ST E ZE N B A IT LAN: ì.~Augustin Zubikarai eta euskal antzertia. 1991. urtean, A ntzertik eta B izkaiko F oni A ld u n d iak a rg ita ra tu a . 2.-A nastasio A lbisu. 1992. u rte a n , A z p eitik o A ntzerki Topaketak argitaratua. Z -Iñaki Begiristan Albisu. 1995. urtean A zp eitik o A ntzerki Topaketak arg itaratu a. A.-Aita Jose A ntxieta (S.J.) dohatsua. 1997. urtean A zpeitiko A ntzerki Topaketak argitaratua. 5.-A. Arzelus eta A.M ‘'Labayen, 98. Belaunaldiko antzerkilariak. 1998. urtean A zpeitiko A ntzerki Topaketak argitaratua. 6.-Nemesio Etxaniz teatrozaleen gogoan. 1999. urtean A zpeitiko A ntzerki Topaketak argitaratua. 7.G abriel A resti, euskal antzertian m ailua eta biolarekin. 2 0 0 0 . u rtean A zpeitiko A ntzerki Topaketak argitaratua.

Z EN B A IT EKINTZATAKO L A N K ID E T Z A . A .-Euskal A ntzerki Taldeen B iltzarra sortzen eta antolatzen. B .-U dako Euskal U nibertsitatearekin. L arraona, Iru単ean. D .-U N E SC O k gonbidaturik zenbait kurtso B ergam on (Italian). E.-1977. urtean Lasarteko herrian, Santa Anaren Fartsa euska足 raz m untatu zuen, ordu arte erdaraz bakarrik egina baitzen. F.-1986. urte足 an San Francisco de Asis-en bizitza-ko eszenifikazioa eta zuzendaritza eg in zu e n . G .-L eg a zp ik o h erriak 7 0 0 m en d eu rren a b e te tz e n zuelak o (1290-1990) ikuskizun erraldoiaren antolatzaileetakoa.. H .-H ainbat ikastetxetan ikastaldi eta antzerkiak antolatu zituen. A L D IZ K A R IE K IN L A N K ID E T Z A : Argia, Jakin, E gin, D eia, Diario Vasco, EG AN... U Z E Irekin antzerki hiztegia prestatzen ere aritua da.

L ana

E k ita ld 鱈a k

A k to re a k

1971

K om edia

Altabizkarko Kanta

1976

K om edia

Antzerkia deusetik izatera

1977

K om edia

Lehen Karlistadaren kronika (1833-1839)

1978

Trajedia

III

Inexa de Gaxen

1980

D ram a

Iparragirre ama zorro

1982

D ram a

Ultima deliratio

1987

K om edia

Samina

1998

D ram a

Nemesio oroituz

1999

Kom edia

III

A n tz e rk i L a n a k

Id a tz ia

Urko Intxixua eta berak kontatutako ipuia

JA IO A :O iartzunen, 1894ko otsailaren 9an

H IL ZEN : O iartzunen, 1987ko uztailaren 30ean

IZEN G O ITIA : M .L. eta Berrospe

IB IL B ID E L A B U R T U A : A paiz ikasketak egin zituen 1906tik 1916ra. Ikasketa horiek B aliarrainen hasi zituen, eta bi urtez egon zen han, gutxi gorabehera. H an, B arandiaranekin egin zuen topo. A paiz ikasketak Gasteizen am aitu zituen. 1916. urtean apaizgoa hartu eta ondorengo urteak Gasteizko Sem inarioan em an zituen . 1924. urtean K ardaberaz sortzen du, beste lankide batzuen laguntzarekin. G erra ostean, hau da, 1940tik 1954 arte, C alaborrara atzerriratzen dute. C alahorrako katedraleko artxibo zaintzan aritu ze n , e ta o n d o re n , A n d o a in g o B erro sp e ik astetx ek o k ap e la u tzan hogeiren bat urte igaro zituen. A zken urteak, heriotza artean, O iartzunen em an zituen. 1967. urtean O iartzunek, bere herriak, sem e kuttun izendatu zuen. E ta 1983ko m artxoaren 28an G ipuzkoako Sem e K uttun izendatu zuten. 1935. urtean D onostiako A ntzerki Topaketetan Oiartzungo M endi足 buru antzerki taldeak L ekuona anaien Eun dukat antzerki lanarekin lehen saria irabazi zuen, eta garaiko kronistek diotenez, izugam zko arrakastarekin. Eun dukat antzerkiak garaiko antzerki m ugim enduan bide berri bat irekitzen du. Eun dukat antzerkiaren gatazka Guztia nai dabenak, guztia galtzen dau herri ipuinean oinarritzen da. Antzerkia hunkigam a da, pertsonaien karakterizazioa sakontasunean aztertu beharra dago, hortxe aurki足 tzen baita obraren kolorea eta erritm oa. Eun dukat antzerki lanak euskal antzerkian urrats berriak ekar zitzakeen, baina gerrak, beste hainbat beza足 la, asm o horiek ere zapuztu zituen. Id a tz ia

L an

E k ita ld ia k

Xanete esnekatari

1933

E resia

Eun Dukat

1934

K om edia

lesu Aurraren Bizitza

1948

Eresia

Zigor

1963

Eresia

A n tze rk i L a n a k

A k to re ak

JA IO A :O iartzunen, 1944ko apirilaren 5ean

IB IL B ID E L A B U R T U A : Lehen ikasketak O iartzunen egin zituen, eta g ero D o n o stia ra e ta T a rra g o n a ra jo a n z e n , b a in a u rte g u tx iz ja rra itu zituen ikasketak, idazteari eta kantuari heldu zion eta. 60ko ham arkadan hasi zen kantuak sortzen eta zuzenean em aten, eta Ez dok A m airu talde足 aren sortzaileetako bat izan zen. K antaldi ugari eta disko ugari grabatu du. K antak egiteko bere hitzak erabili izan ditu batzuetan, hainbat poeta eta bertsolari ezagunenak besteetan. A ntzerkiari dagokionez, esan behar da O iartzungo antzerki m ugim enduari oso lotua egon dela, 60ko ham ar足 kadan sortu zen Euskal A ntzerki B itzarreko sortzaileetako bat izan zen, O iartzu n g o L artaun A ntzerki T aidea kudeatzen zuela. 70eko ham arka足 dan, O iartzungo Intxixu taldearen suspertzaile eta laguntzaile aparta izan zen. Intxixuk em an zituen antzerki gehienen testuen orraztailea izan zen; U rn ietako B u runtza A ntzerki T aidea X abierren em azte L ourdes zenak zuzentzen zuenean ere laguntza handia eskaini zuen.

Id a tz ia

A n tze rk i L a n a k

L an

E k itald 鱈ak

A k to re ak

Txirritaren astolasterra ' 1977

K om edia

Antzerkia deusetik izatera

1977

K om edia

Lehen Karlistadaren kronika ( \ S 3 3 - m 9 )

1978

Trajedia

III

JA IO A :O iartzunen, 191 Ik o azaroaren 24an H IL Z E N :O iartzunen, 1979ko ekainaren 30ean IZEN G O ITIA : G abiria, A ltxarbe

IB IL B ID E L A B U R T U A : L ehen ikasketak O iartzunen egin ondoren. L ege ikasketak Zaragozan egin zituen. G erran gudari ibili ondoren, Parisera ihes jo an behar izan zuen. A tzerriko bizitzaren garraztasunak txistu eta dantzarekin arintzen saiatu zen, eta E resoinka taldea ere sortu zuen, b esteren a rte an (1 9 3 7 k o ab e n d u a re n 18an leh en e s tre in a ld ia P ley en antzo k ian em an zuten). L au urtez aritu zen. 1941. urtean V enezuelara jo an eta lurralde horretan 13 urtetan ekin zion m usika, dantza eta euska ra erakusteari. 1954. urtean Estatu B atuetara jo an zen A girre lehendakariaren eta E u sko Jaurlaritzaren esk ariz, bain a ez zion inoiz utzi txistu, d an tza eta eu skara erakusteari. L urralde horretan 6 urte egon ondoren, 1960. urtean Euskal H errira itzuli eta bere aberrian ere euskara, m usika eta dantzari lotua bizi izan zen. Lartaun abesbatza sortu zuen, baita Eus kal Show koreografia taularatu ere. 1966. urtean Donibane koreografiarek in saria irabazi zuen. Istripu b at zela m edio, bere saso irik onenean utzi gintuen.

A n tze rk i L a n a k

Errauskiñe

Id a tz ia —

L an K om edia

E k ita ld ia k

A k to re a k

Gaxen

D ram a

Jesukristoren Pasio aldiko Agerraldia

D ram a

BU K AERA : O IH A LA IR EK ITZEN DA.

B ai, irakurle, pieza honen ekintza guztiak ez dira osatu. O iartzuarrok denboraren poderioz osatzen jo an g o gara, batzuetan egindako antzezkizunen arrastoak bilduz eta besteetan antzerkilari berrien nondik norako足 ak jaso z eta osatuz. M ila esker honaino iristen lagundu didaten guztiei.

Eugenio A rocena

RESUM EN C onsiderando la im itación sublim ada com o la colum na vertebral del teatro, ésta a través d e !a h isto ria nos d eja una estela la cual nos d a facilidades para estu d iar los lugares m ás recónditos de la historia del teatro vasco en general y el de O iartzun en particular. D ejando de lado la concepción teatral clásica, nos sum ergim os en las profundida des de las form as parateatrales. El germ en de la expresión teatral lo encontram os en las regiones subterráneas, ese espacio abism al de lo religioso y lo sim bólico; por ello nuestra atención debe centrarse en este m undo lejano e irreal de las regiones subterrá neas, sobre las que nuestros pies posan m aterialm ente. En estas regiones subterráneas se ha forjado la infraestructura de las form as para teatrales. Siendo la caza una de las fuentes m as principales de subsistencia, y el ser hum ano al acudir a cazar, se ve obligado im itar los m ovim ientos y com portam ientos de los ani m ales que quiere cazar. El ser hum ano com ienza a observar, com ienza a conocer. Bien en el lugar de los hecho, o bien al reto m ar a su casa, a las regiones subterráneas, repre senta el hecho sin sobretonos de m agia, ocultism o o religión. El ser hum ano, en su im itar inconsciente pero placentero, crea el germ en del teatro. El ser h u m an o en las regiones subterráneas hab ita por espacio de m uchos años, con su consiguiente evolución. Si en un principio im ita a los anim ales sin sobretonos de ocu h ism o , m agia o religión, al paso de los años se introduce al m undo del m agis m o. P o r los grabados y pinturas rupestres que encontram os en los santuarios d e las cuevas, estam os ante la m agia sim ple. E ntre estos grabados pinturas aparece la del antropom orfo. U na gran parte de las cu ev as, cav ern as y b arran c o s hoy son p arte in tere sa n te d e creen c ia s y rep erto rio s populares (en estos lugares se ha encontrado restos arqueológicos). En O iartzun tene m os la cueva de Torre, en donde se encontró un hueso de alcatraz con grabados. M ien tras, p or la vía oral, tenem os los gentiles, M ay a s... E stas creencias tratan de espíritus u otros seres m isteriosos que tienen cada uno una virtud o capacidad especial.

E i A ztia (m ago) sabe de la relación im prescindible entre el cazador y la caza; tene m os al prim er actor que representa el p rim er dram a de la historia de! teatro, dram a este de la caza. De esta form a se crea el teatro sim ple. E l ser hum ano vasco sale a faz de la tierra; si antiguam ente debía lu ch ar por la caza, ah ora p o see o tras pautas de com p o rtam ien to re sp ecto a la n atu raleza. El ser hum ano vasco festeja las estaciones, y con las estaciones acaece el descanso y el revi vir de la tierra. La tierra posee su ciclo especifico. El festejo de las estaciones produ ce form as expresivas: ritos de fecundación, festividad de carnaval. Aún no predom ina la palabra. El gesto, el disfraz, la danza y la m úsica im ponen su prioridad. H oy en día es posible observar o ver rastros de estas m anifestaciones ancestrales en O iartzun.

TEATRO LITURGICO El teatro litúrgico, com o en E uropa en nuestro P aís, ten ía com o fin el fo rta le ci m iento de la liturgia p or m edio de representaciones teatrales en los recintos sagrados. L a religión católica se introduce en Euskal H erria por dos vías: una denom inada la oficial (las cortes, m onasterios, etc.) Y la otra por el pueblo llano, siendo los erem itas los portavoces. En el caso de estos últim os, su único contacto es el pueblo, donde observan los ritos paganos. En los lugares que practican las creencias paganas, los erem itas levan tan las erm itas con el fin de contrarrestar el paganism o. Es una de las razones por el cual las erm itas están vinculadas a tantos dichos paganos, com o el siguiente: No hay ningún pagano, en donde se escuche el tañer de la campana de la ermita.

E n en siglo XV aparece la virgen de A rantzazu, creándose a su alrededor un am biente de fervor que se esparce por todo ei País Vasco, y es frecuente ia afluencia de peregrinos a A rantzazu. Pero su m áxim o esplendor lo alcanzó en el siglo X V I, en que las vigilias tom an un auge increíble com o bien nos dice San Ignacio de Loyola en su carta a San Francisco de Borja De m i os puedo decir que tengo particular causa para la desear. Porque cuando Dios Nuestro Señor se hizo merced, para que yo hiciese alguna mutación de m i vida, me acuerdo haber recibido algún provecho, en mi anima, velando en el cuerpo de aquella Iglesia de noche.

C om o hecho curioso sobre la afluencia m asiva en determ inados días del año —el único m edio de acudir era andando— , pasaban la noche en la erm ita y sus alrededores creando dos am bientes: uno dentro de la Iglesia y el otro fuera de la erm ita. C entrándonos en los que pasaban la noche en los interiores de las erm itas, repro ducim os aquí lo que nos dice el Padre L uzuriaga, en su libro Paraninfo C eleste publi cado a m ediados del siglo XVII:

Pasan toda la noche [esto quiere decir que los frailes no estaban con los peregrinos, sino que que se acostaban, para levantarse a la m adrugada para confesar a los peregrinos] En vigilia de rodillas... A unos la disciplina, a otros una cruz en el hom bro... una cadena al pie...grillos y prisiones.... se ponen largo tiempo... Esta severidad y rigor de penitencia se tem pla y suaviza con dulces músicas que en idioma vascongado se oyen algunas horas de noche componiéndose con la armonia de diferentes coros de ocho...alternando las voces y cánticos.

Tres siglos m as tarde, es notorio el cam bio de expresión de las vigilias nocturnas que nos m enciona el P. Lizarralde: Constituían ciertos remedos figurativos de la escena de la pasión del Señor... en las que actuaban los mismos peregrinos...

D ad o el fin q u e ten ían estas V igilias no ctu rn as, se celeb rab an tam bién en otras erm itas. Para contrastar el am biente confuso que se creaba en estas procesiones a las erm itas, se em pleó un sistem a m ás contundente que la liturgias en vigilias nocturnas. Veam os, p o r ejem plo: rpn<itituriones Sinodales de ¡a Dióce.sis de Calahorra v Pamplona Cnnstitución de Don Juan Bernal de Luco año 1551 Porque somos informados que con el calor de devoción en las juntas^ que se hacen en las iglesias y ermitas de nuestro obispado, de los que van en procesión y a velar, se hacen m uchas ofensas a D ios N uestro Señor com iendo y bebiendo dentro de ella desordenadamente y cantando cosas profanas deshonestas y haciendo danzas bai les de hombres y mujeres, quedándose a dorm ir en las dichas ermitas e Iglesias...

Es frecuente encontrar estos escritos tajantes para deshacer el am biente perverso. Estos escritos han ido apareciendo hasta los últim os años del siglo XIX . En el siglo X V II aparecen otras form as de teatro litúrgico, pero su desarrollo se efectúa en la calle, en las grandes procesiones. E ste am biente no era tan popular, ya que era m ás un sim ple espectáculo que realizaban profesionales. Fueron fam osos los de H ondarribia y B ilbao. A ctualm ente quedan restos de algunas form as litúrgicas que todavía hoy se llevan a cabo, com o, por ejem plo, Ja bajada de la C ruz en Sem ana San ta que se celebra en Segura. En el siglo X V I, tenem os una m ención sobre el teatro en O iartzun; Joanes de Larrumbide, organista, fam oso p o r sus habilidades fu e vecino de Oyar zun, á donde vivió muchos años. Fue gran poeta de bascuence, que compuso muchas a lo divino, la del sacrificio de Abraham, de Job, de Judith, la Josefina y otras, que se representaron con gran fiesta, y con particular ingenio, que este hombre tenia: y com puso muchas prosas, canciones, é historias en verso: y fu e maestro de cantoria que enseñó a muchos.

El autor observa un paralelism o de los Paloteados de la R ivera de N avarra con el teatro liturgico de Josep de A ntxieta en B rasil el siglo X V II.

En los principios del m edievo, decaen las representaciones litúrgicas, m isterios, pasos, etc.. En éstos, las alabanzas se ofrecían a D ios, pero poco a poco cam bia, vol viendo estas alabanzas a príncipes y caballeros. Estam os en los inicios de feudalism o. Todo se ve, se m uestra y todo se representa, se actúa: grandes fiestas, lucha de caba lleros, etc. El pueblo vasco no sigue la trayectoria de sus vecinos. E s otra form a de vida, no predom inan los caballeros, y m ucho m enos los príncipes. Se crean los caseríos, con virtiéndose estos en escenarios prim itivos de unas m anifestaciones que podríam os lla m ar de Pots-trabajo Colectivo. C iertas pautas del trabajo colectivo, por ejem plo: Laia; E xtracción del estiércol; E xtracción de cal; D eshojados de panochas de m aíz; C ardadores de lino; etc.. El más conocido actualm ente y que h a perdurado hasta nuestros días h a sido la recogida y desgrane del m aíz, p or m ozos y m ozas que propiciaban fiestas espontáneas, preferen tem ente nocturnas, en las que se cantaba, se bailaba, se declaraban am ores y se satiri zaban unos a otros. L os viejos contaban a los jóvenes viejas historias y consejas; historias de paganos y gentiles, de seres m itológicos. E stas fiestas eran una form a de conocim iento y rela ción social, y eran tam bién vehículo de expansión erótica. Lo am oroso, lo ritual que d a de talan te satírico del q u e h acen g ala los p artic ip a n te s en d ich as fiestas sem iim provisadas posteriores a determ inada faena de trabajo Estas fiestas que se celebran después del trabajo colectivo, son una m anifestación de la suprem acía del hom bre sobre el trabajo. Hay una form a de teatro satírico en la tradición vasca, un teatro representado en la ca lle , que recibe d en o m inaciones diversas. E n algunos lugares K arroxak, en otras Tobera-M ustrak o Astolasterrak. Este tipo de teatro tuvo im portante desarrollo en B axenabarre y algo en X uberoa y Lapurdi. Se celebraban sobre algún acontecim iento o sucedido que desde el punto de vista m oral tuvieran aspectos criticables. C onsistía fundam entalm ente en una farsa, en la que los acontecim ientos eran m ostrados de form a desaforada, aunque es indiscuti ble tam bién que se proclam aba una postura social y m oral, con el ju icio y el veredicto consiguientes. El pueblo cree ten er el derecho natural de censurar públicam ente a las personas que dan m al ejem plo, y consideran com o un deber social el infligir dicho castigo a los que no observan las reglas tradicionales desde una honesta vida familiar. D esd e tiem p o in m em o rial h asta n u estro s d ías, L u zaid e ac o stu m b ró a satiriza r determ inados sucesos de la vida local, sacándolos a publica vergüenza en una farsa o pantom im a llam ada K arroxa, que tenía lugar en la plaza pública, sobre un tablado y a la vista de todo el pueblo.

L as K arroxak de L uzaide, m ás que u n a función teatral, venían a ser un ju icio al aire libre, y en to m o al ju icio , una fiesta con sus danzas, sus bailes... El anuncio de una K arroxa era acogida por las gentes de aquella zona con el m ayor entusiasm o. En la fecha señalada para la celebración del espectáculo, se procedía a la form ación del tribunal y a la elección de los que debían de encam ar los personajes de la fa rsa, p ro cu ran d o que el elegido p a ra cada carg o fu e se , en lo físico el tipo m ás o puesto al personaje cuyo papel había d e representar. L os personajes d e la K arroxa eran siem pre los m ism os.

CUENTISTAS A ctualm ente tenem os dos K ontalariak que aún teniendo en m ente el contar tradi cio n al, buscan u n a com unicación actualizada con l@ s niñ@ s. E stos dos cuentistas son Em eren G elbentzu y Pello A ñorga.

EL TEATRO MODERNO EN OIARTZUN Las prim eras representaciones que se celebran en Oiartzun com ienzan hacia el año 1915. La prim era representación conocida es La Gran Vía, una zarzuela costum brista. Estas representaciones en su inicio las realizaba un gm po de Irun. Poco a poco, en estas actividades se inician los propios del lugar, y hacia el año 1925-30 se representa en Learre Eun D ukat, de los herm anos Lekuona. E sta obra posteriorm ente fue reescrita, y el gm po M endibum de Oiartzun gana con ella en el año 1936 un prem io en Donostia. El teatro en O iartzun en tiem pos de la dictadura de Prim o R ivera es balbuceante, pero posteriorm ente experim enta un auge considerable. El Partido N acionalista Vasco se encarga de dinam izar dicha actividad en su batzoki, con unos resultados m uy favo rables para aquel naciente m ovim iento. E ste m ovim iento teatral, en O iartzun com o en otros m uchos pueblos, estaba com plem entado con representaciones que proporciona ba el partido carlista. H a cia el 1944, n uevam ente em p iez a a re su rg ir el teatro vasco. A p a rtir de este m om ento, aparecen en los pueblos grupos de teatro que eran principalm ente parro quiales. En O iartzun surge, com o en otros pueblos, al am paro de la iglesia un gm po de actividad juvenil denom inado G arbi A lai. La actividad de este gm po se orienta en dos direcciones: una al deporte y la otro a lo teatral {destinaban el dinero recaudado en las represen tacio n es teatrales, a cu b rir el déficit deportivo). Su actividad se desarrolló hasta 1950. R epresentaron unas 10 obras de teatro, de las cuales 5 eran en castellano, ya que p or aquel entonces era obligatorio realizar uno en euskara y otro en castellano. Las obras en lengua de C ervantes eran zarzuelitas en su m ayoría, y juguetes cóm icos los representados en euskara. E stas obras eran representadas únicam ente por varones, ya que las representaciones m ixtas encontraban bastantes trabas por parte de algunos curas. A nte tal situación, las fém inas optaron por realizar representaciones ellas solas;

alg u n as re c ib ía n a y u d a d e las m o n jas m erc ed aria s o a través del m o v im ien to de A cción C atólica. La actividad de estas jóvenes fue desde 1948 hasta 1955, y represen taron bastantes obras teatrales. En 1951 surge un nuevo grupo de teatro, con el nom bre de Indar B erri. El fin de este grupo es el de recaudar dinero para el equipo de fútbol del m ism o nom bre. La actividad de este grupo finaliza hacia el 1956. El año 1962 se crea una sección de cultura en el ám bito de la sociedad L artaun, con el nom bre de Fom ento C ultural, que prom ueve el teatro en euskara. Su actividad llega h asta el año 1967, y son bastantes las obras d e teatro representadas, pero m erecen m ención E un d u ka t y Justizia T xistulari, esta del autor G abriel A resti, que escribe para el grupo de O iartzun. E n 1969 nace el grupo Intxixu, y sus prim eros pasos están basados en las pastora les Souletinas. Su prim er trabajo es L artaunen historiya, de L arzabal, cuyo texto es idéntico al de las pastorales. R om piendo con los esquem as de las pastorales, se inten ta crear otro tipo de teatro, m eta que no consigue totalm ente. En su segunda obra, A ralar, del m ism o autor, sigue la m ism a línea que la anterior, consiguiendo en esta, dar a las pastorales una nueva dim ensión com o pretendían en la obra anterior. Tom ando com o base la experiencia de sus trabajos anteriores, el grupo teatral Intxixu deja un poco de lado las pastorales y dirige su labor investigadora hacia las representaciones parateatrales, creando la obra Orria 778 o Altabizkarko kanta de Arocena. El grupo Intxixu pone en escena las obras Antzerkia deus ez izatetik izatera, K ar listadaren kronika, Inexa de Gexan, Iparragirre A m a zorro, G abonetako ikuskizuna y Pedro eta K apitaina. L a actividad del grupo Intxixu finaliza el año 1986. E n dos barrios de O iartzun se desarrolla la actividad teatral de una m anera estable en unas fechas determ inadas por las fiestas patronales del barrio, es caso del barrio de Iturriotz, era obligatorio acudir por fiestas a contem plar los sketch de diferentes suce sos ocurridos en el transcurso del año; tam bién representaron una obra teatral sobre el bertsolari Suantxa. El otro barrio es G urutze, en el cual jóvenes del barrio creaban sus propias obras así com o de autores euskericos. En dos décadas han escenificado unas 20 obras de teatro. El otro cap itu lo es el de teatro en los C entro de E nseñanza H aurtzaro ikastola y E lizalde H erri Eskola. Tanto los profesores com o los alum nos de am bos centros rela tan a su m anera las vivencias de las que disfrutaron en los diferentes talleres de teatro. Para finalizar, se presentan las obras Eun dukat de los herm anos L ekuona y Txirri taren astolasterra de X abier L ete, com o las fichas de autores teatrales de O iartzun.

RESUME C onsidérant l ’im itation com m e la colonne vertébrale du théâtre, celle-ci nous lais se à travers l ’histoire un sillage qui nous facilite l ’étude des recoins les plus cachés de l ’histoire du théâtre basque en général, et d ’O iartzun en particulier. L’infrastructure des form es «parathéâtrales» s ’est forgée dans les régions so u te m ines. L’hom m e, dans son im itation inconsciente mais délicieuse, crée le germe du théâtre. L’être hum ain habite dans les régions souterraines pendant de nom breuses années, avec toute l ’évolution qui s ’ensuit. Si au début il im ite les anim aux sans traces d o c cultism e, sorcellerie ou religion, il les introduit peu à peu au fil des ans dans le m onde de la m agie. À O iartzun, nous avons la grotte de “Torre” où fut découvert un os de pélican avec des inscriptions. P endant ce tem ps, la littérature orale nous laissait les géants m ythologiques, le s « m ayas » ou petites filles de m ai... L’A ztia (ou sorcier) connaît la relation indispensable entre le chasseur et la chasse; dans r «A tzia» ou dans l ’«Intxixu» (lutin), nous avons le prem ier acteur qui représen té le prem ier dram e de l ’histoire du théâtre.

Théâtre Liturgique: A u X V Ie siècle. N ous avons une prem ière m ention sur le théâtre à O iartzun Jo a n e s d e L a rru m b id e, o rg a n iste , cé lè b re p o u r ses ta le n ts, résid a à O yarzun d urant de nom breuses années. G rand p o è te de langue basque, il com posa beaucoup d ’œ uvres à la louange divine, celle du sacrifice d ’A bra ham , d e Job, de Judith, la Joséphine et autres, q u i fu r e n t représentées en g ra n d e p o m p e et avec la p a rticu liè re im agination qui ca ra c té risa it cette hom m e: et il com posa beaucoup de p roses, de chansons e t d ’histoires en vers; et f u t m aître de chant et eut beaucoup d ’élèves. L’auteur observe un parallélism e entre les «Paloteados» (danses populaires accom pagnées de théâtre en vers) de la R ibera de N avarre et le théâtre liturgique de Josep de Antxieta au B résil au X V IIe siècle.

T héâtre représenté dans les fêtes données à l ’occasion des travaux collectifs: C ertains types de travail collectif, com m e la m oisson, l ’extraction du fum ier ou de la ch au x , l ’effeuillage des épis de m aïs, le cardage du lin, etc. donnaient lieu à des fêtes com m e m anifestation de la suprém atie de l ’hom m e sur le travail.

Le théâtre moderne à Oiartzun Les prem ières représentations qui ont lieu à O iartzun com m encent vers 1915. La prem ière représentation connue est “L a G ran V ia” , une zarzuela de m œ urs. Peu à peu, les propres habitants du lieu s ’initient à ces activités et vers 1925-1930 a lieu la repré sentation à L earre, de Eun D ukat, des frères Lekuona. C ette œ uvre fut réécrite posté rieurem ent et le groupe M endiburu d ’O iartzun gagna en 1936 un prix à San Sebastián. Vers 1944 on assiste à un resurgissem ent du théâtre basque. À partir de ce m om ent ap p araissen t dans les villages des groupes de th éâtre, essenriellem ent paroissiaux. 1944. A O iartzun, com m e dans d ’autres localités, une activité juvénile surgit sous la tutelle de l ’église, entre 1944 et 1956 E n 1962 est créée une section de culture dans le cadre de la société Lartaun sous le nom de “F om ento C ultural” (prom otion culturelle), pour la prom otion du théâtre en langue basque, dont l ’activité se poursuit ju s q u ’en 1967, avec un bon nom bre d ’oeuv res représentées. E n 1969 naît le groupe Intxixu, qui s ’initie avec les pastorales souletines. D ans deux quartiers d ’O iartzun (Iturriotz et G urutze), l ’activité théâtrale se déve loppe de façon stable à des dates déterm inées, à l’occasion des fêtes patronales du quartier. L 'autre chapitre est celui du théâtre dans les centres scolaires ’’H aurtzaro Ikastola” et “E lizalde H erri E skola” . A ussi bien dans l ’un que dans l ’autre, les professeurs ou les élèves eux-m êm es relatent leurs expériences dans les différents ateliers de théâtre E nfin, on présente les oeuvres Eun dukat des frères L ekuona et Txirritaren a sto lasterra de X abier L ete com m e fiches d ’auteurs de théâtre d ’O iartzun.

SUMMARY If we consider sublim ated im itation as the backbone o f theatre, throughout history the theatre has left us w ith a trail w hich allow s us to study the m ost rem ote com ers in the history o f theatre in general and o f B asque theatre in particular. It is in the subterranean spaces that the infrastructure o f paratheatrical form s took shape. In his unw itting yet pleasurable penchant fo r im itating, M an planted the seeds o f theatre. H um an b eings lived and developed over the course o f m any years in the subter ra n e a n s p a c e s . A t f ir s t th e y im ita te d a n im a ls w ith n o p a r tic u la r o v e rto n e s o f o c c u ltis m , m a g ic o r re lig io n , b u t in tim e th is s h ifte d to th e w o rld o f m a g ic . In O iartzun w e have “Torre” , a cave in w hich a carved gannet bone was found. A s fo r oral history we have the g entiles (giant m ythological cave-dw ellers) and the m ayas (girls w ho sang in the streets dressed in white gow ns), am ong others. T he A ztia know s the essential relationship betw een the hunter and the hunted; the A ztia or Intxixu (w itch or fairy) was the first actor to appear in the first play in the his tory o f theatre.

Liturgical theatre: T he first m ention o f theatre in O iartzun dates back to the sixteenth century: Jo a n es d e L arrum bide, organist, fa m o u s f o r his skills, lived f o r m any yea rs in O yarzun. He w as a g reat p o e t o f the B asque language w ho w rote such divine works as the sacrifice o f Abraham , o f Job, o f Judith, Josefina and others, w hich were p e rfo rm e d w ith g reat celebration a n d w ith p a rticu la r genious, o f which this m an had plenty; and he wrote much prose, m any songs a nd stories in verse; and he was a maestro o f songs w hich he taught to many. T he author observes a parallelism betw een the Paloteado stick dances o f the R ib era region o f N avarra and the liturgical theatre o f Josep de A ntxieta in eighteenthcentury B razil.

T heatre as part o f the festivities celebrated by people w orking in group situations: C ertain norm s in collective jo b s such as: Laia; dung extraction; lim e extraction; com -husking; linen com bing; etc. These festivities celebrated at the end o f the work day w ere a m anifestation o f m an ’s suprem acy over work.

Modern theatre in Oiartzun T he first plays perform ed in O iartzun date from 1915. T he first know n play was called “L a G ran V ia” , a zarzu ela o r S panish o p era w hich reflected local everyday Spanish life. L ittle by little these theatrical activities focused m ore on B asque custom s and som ew here around 1925-30 a play called “Eun D ukat” , w ritten by the Lekuona brothers, was perform ed in Learre. T he play was later rew ritten and perform ed by the theatre group M endiburu from O iartzun, w inning a theatre aw ard in San Sebastian in 1936. A resurgence o f interest in B asque theatre was generated again around 1944. From that m om ent theatre groups previously associated with local churches began to appear in towns and villages. 1944. In O iartzun, as in other tow ns, children’s theatre appeared under the w ing o f the C hurch in 1944-1956. In 1962 the organisation Lartaun created a section dedicated to cultural activities called “F om ento C u ltu ral” , w hich prom oted theatre in E uskera. Several plays w ere perform ed before the activities ceased in 1967. T he theatre group Intxixu w as created in 1969, its initial work based on a type of traditional theatre know n “pastorales” from the La Soule region. In tw o neighbourhoods o f O iartzun {Iturriotz and G urutze) theatre w as a regular activity specifically perform ed during local patron saint festivities. A nother chapter in the history o f theatre is told through two B asque schools: “H au rtzaro Ik asto la” and “E lizalde H erri E sk o la” . T he teachers and students from both schools tell o f their experiences in the various theatre w orkshops organised. Lastly, the work presents a sum m ary o f the plays Eun dukat by the L ekuona broth ers and Txirritaren astolasterra by X abier Lete and inform ation on authors o f theatri cal works in O iartzun.

ZUSAMMEN FASSUNG G eht m an von der sublim ierten Im itation als G rundpfeiler des Theaters aus, bietet uns diese eine S pur durch d ie G eschichte, anhand derer es m öglich ist, die verbor gensten O rte der baskischen Theatergeschichte im A llgem einen und die O iartzuns im B esonderen zu untersuchen. In den unterirdischen R egionen entstand die Infrastruktur der paratheatralen For m en. D er M ensch schafft m it seiner unbew ussten, aber ihm V ergnügen bereitenden Im itation den K eim des Theaters. Ü ber einen sehr langen Zeitraum leben die M enschen in unterirdischen R egionen, Wo sie die entsp rech ende E volution durchm acht. Im itieren sie anfänglich die T iere ohne A ndeutungen von O kkultism us, M agie oder R eligion, betreten sie im Laufe der Jahre die W elt des M agism us. In O iartzun befindet sich die H öhle “Torre” , w o man einen P elikanknochen m it G ravierungen fand. A u f dem Weg der m ündlichen Ü berlie ferung erhielten w ir K enntnis von den “jen tilak ” (R iesen), m aiak (M aiköniginnen),... D er “A ztia” w eiß um die unerlässliche B eziehung, die zw ischen Jäger und W ild b esteh t; in d em “A z tia” o d er “ In tx ix u ” (Z a u b ere r, K obold) finden w ir d en erste n Schauspieler, der die ersten D ram en in der G eschichte des Theaters aufführt.

Liturgisches Theater: A us dem 16. Jahrhundert stam m t dieser H inw eis zum T heater in O iartzun. Jo a n es de L a rrum bide, O rganist und b erü h m t f ü r sein e F ähigkeiten, w ar B ürger von O yarzun, w o er viele Jahre lang lebte. E r w a r ein großer D ichter in baskischer Sprache und sc h u f viele Werke m it religiösen Themen, d a s d es O p fers von A b ra h a m , vo n H io b , vo n J u d ith , von Jo se p h in e und andere, die m it großem Feste und dem G eist, der diesem M anne eigen war, a u fg e fü h r t w u rd e n ; a u ß e rd e m s c h u f e r z a h lr e ic h e P ro sa , L ie d e r u n d G esch ich ten in V ersform ; u n d er w a r L eh rer f ü r G esang, w orin er viele M enschen unterrichtete.

D er A utor stellt eine Parallelität zw ischen den Paloteados (D arbietung m it M usik, Tanz und T heater) des G ebiets der R ivera von N avarra und dem liturgischen Theater von Josep de A ntxieta des 17. Jahrhunderts in B rasilien fest. T heater w ährend der Feste zum A bschluss kollektiver Arbeiten: B estim m te R egeln der kollektiven A rbeit, z.B . P flügen, D unggew innung, K alkge w innung, Entfernen der B lätter der M aiskolben, das B recheln des F lachses, etc. Diese Feste w erden nach A bschluss der kollektiven A rbeiten gefeiert und sind ein A usdruck d er Ü berlegenheit des M enschen über die A rbeit.

Das moderne Theater in Oiartzun D ie erste n A u ffü h rungen in O iartzu n fan d en um das Jah r 1915 statt. D ie erste erw ähnte A ufführung ist “L a G ran V ia” , eine m ilieuschildernde Z arzuela. Langsam w erden in diese A ktivitäten die örtlichen W erke aufgenom m en und 1925-30 w ird in L ea rre “E u n D u k a t” d er G e b rü d e r L ek u o n a au fg efü h rt. D iese s W erk w ird sp äter um geschrieben und die G ruppe M endiburu aus O iartzun erhält 1936 eine A uszeich nung in San Sebastian. U m 1944 beginnt das baskische T heater erneut zu florieren. A b diesem Z eitpunkt b ild en sich in den D örfern T h ea terg ru p p en , in den m eisten F ällen im R ahm en der Pfarrei. 1944 entsteht in O iartzun, w ie in anderen D örfern, im Schutz der K irche eine derartige Jugendinitiative, die bis 1956 bestehen bleibt. 1962 entsteht unter dem N am en “K ulturförderung” die K ulturabteilung der gastro nom ischen G esellschaft Lartaun. Sie fördert das T heater in baskischer Sprache und ist bis 1967 aktiv. W ährend dieser Z eit w erden zahlreiche Stücke aufgeführt. 1969 bildet sich die G ruppe Intxixu und ihre ersten A ktivitäten stützen sich au f die “Pastoralak” , das Volkstheater aus Zuberoa. In zw ei Stadtvierteln von O iartzun (Iturriotz und G urutze) finden regelm äßig zum Z eitpunkt des jew eiligen Stadtteilfestes Theateraktivitäten statt. Ein w eiteres K apitel ist das T heater in den Schulen “H aurtzaro Ikastola” und “E li zalde H erri E skola” L ehrer und Schüler beider Zentren berichten von ihren E rlebnis sen w ährend der verschiedenen Theaterw erkstätten. A bschließend w erden die W erke E un dukat der G ebrüder L ekuona und Txirrita ren astolasterra von X abier Lete sowie A ngaben zu Theaterautoren aus O iartzun vor gestellt.

BIBLIOGRAFIA Aristóteles, El arte poetico. Espasa Calpe, Madrid, 1979 Arocena, E. Aita Jose Antxieta (s.j.) dohatsua, Azpeitiko Topaketak, 1997 Banfi, 1. Sacre-Representazioni del quattrocento, Unioni Tipografico Torinese, 1963 Barandiaran J.M. Eusko-Folklore, Obras Completas, T.II Fray Bartolomé Santa Teresa, Euscal Errijetaco Olgueeta, Euskal Klasikoak 2 Herelle G., Le Theatre Basque V, Le theatre Basque Herelle G., Le Theatre Basque ¡II, Le Theatre Basque Herelle G., Le Theatre Basque I, Le Theatre Basque Herelle 0 ., Le Theatre Basque IV, Le Theatre Basque Labayen A.M^, Teatro Euskara I, Teatro Euskaro Labayen A.M^“, Teatro Euskaro II, Teatro Euskaro Urkizu P., Euskal Antzertia, Euskal Antzertia Zapirain, J.K., Brabanteko Jenobeba, Montepio Diozesano Gasteiz, 1929 Aranburu M., El Dance o Paloteado en la Ribera meridional de Navarra, Cuadernos de Etnologia y Etnografia de Navarra N°47, 1986 Barandiaran J.M., Txelemon (Zelemon), Obras Completas T.I Barandiaran, S. Sorgin Dantzak, Dantzariak N° 6 Etchecopar H„ Etude de la Pastorale Souletine dans sa représentation, san contexte et sa pratique sociale, Université de la Sorbonne Euzko Deya, Les Chuberotarrak ont restaure la tradition des pastorales souletines, Euzko Deya, 1949 318 Zkia, 5. orr Haritschelhar J., Pierra Bardazarre “Etxahun Iruri”, Dantzariak N° 11 Iribarren José, El Carnaval de Lanz. Historias y Costumbres Iribarren José, Costumbres de Valcarlos, Historias y Costumbres Irigaray A., Danzas Euskarianas que se interpretaban en Auritz, Cuadernos de Etnologia y Etnografía de Navarra N‘’25, 1977 Jimeno J.M^ Paloteado de Monteagudo, Cuadernos de Etnologia y Etnografia de Navarra N °15,1973

Laborda P., Folklore Satírico de Valcarlos. La Karroxa, Cuadernos de Etnologia y Etnografía de Navarra N °62,1993 Lafitte A., «Los cazadores en Oyarzun», Euskal Erria, 1897 Lekuona Juan Mari, Mascaradas, El Libro Blanco del Euskara Lekuona Juan Mari, Serenatas Chariváricas, El Libro Blanco del Euskara Lekuona Juan Mari, Pastorales, El Libro Blanco del Euskara Lekuona Juan Mari, Teatro Popular en la parte sur del Pais (169), El Libro Blanco del Euskara Lekuona Juan Mari, Tragicomedias de Carnaval, El Libro Blanco del Euskara Lizarralde P.A., «Las devotas veladas nocturnas de penitencia en el Santuario», Arantzazu Mazéris J.B., «Tzintzarroskak», Gure Herria 5, 1931 Mazéris J.B., «Maskadak», Gure Herria 4 , 1933 Mitxelena S., «Gurutz Bidea», Arantzazu Euskal-Poema Mitxelena S., Gau Bijiliak, AMa Semeak Arantzazu'ko kondairan Ormaetxea Nikolas, Euskaldunak Poema eta Olerki Guziak Otaegi C., Tobera, Euskal Erria T.14 Oyhar9abal B., La Pastorale Souletine. La pastorale Souletine, EdtCri.Charlomagne Peñaflorida C .,Les repre'sentations de Pastorales Basques dans la Soule pendant la période révolutionnaire, RIEVIV Satrustegi J.M®, Euskaldunen Seksu Bideak Satrustegi J.M® l^itos y Creencias Satrustegi J.M®, Actividades de invierno Solsticio de Verano Telleria L. Aste Santua Seguran, Segurako Udala Torrealdai J.M“ «El teatro en euskera prohibido», El libro negro del euskera Udaberri «Neskatxen Esku Dantza», Dantzariak N° 15 Urkizu P. Teatro Popular Vasco “los Charibaris", Anuario Julio Urquijo, 1973 Urkizu P., El teatro popular. Introducción a la Filologia Vasca Urkizu V., Astolasterrak, Zuberoako irri teatroa:Astolasterrak Urquijo J El Misterio de la Pasión representado en Fuenterrabia el año 1602 R J.E.V TJII Urquijo J. Del Teatro Liturgico en el Pais Vasco”La Passión Trobada de Diego de San Pedro,(Representada en Lesaca,en 1566 RIEV XXII Vinson J., Les Basques, Les Basques et le Pays Basque Vinson, J. Pastorales, Literatura popular del Pais Vasco Webster, Les pastorales Basques, Euskal Erria, 1893 Webster, Les pastorales Basques, Euskal Erria, 1894

AURKIBIDEA

acurra

.................................................................................................................................... 5

SARRERA................................................................................................................................... 7 1.“ ADIERAZPEN PARATEATRALAK .............................................................................. 9 2 - ANTZERKI RAZIAREN B IL A .....................................................................................13 3 - ISILTASUNEKO MENDEAK ....................................................................................... 19 4.- ANTZERKI LITURGIKOA ........................................................................................... 23 4.1.- Gau-Bijiliak...............................................................................................................28 4.2.- Labastidako pastorale............................................................................................. 30 4.3.- Pasioen irudikatzea..................................................................................................31 4.4.- Gurutze jaistea.......................................................................................................... 32 4.5.- Marijesiak..................................................................................................................32 4.6.- Paloteadoa.................................................................................................................33 5 - NEKAZARITZA A R O A ..................................................................................................35 5.1.- Lan Ondorioak ........................................................................................................ 38 5.2.- Tzintzarrotsak.......................................................................................................... 42 5.3.- Karroxak edo Astolasterrak.....................................................................................43 6.- OLGETETAKO ANTZERKIA....................................................................................... 45 6.1.' Bertsolari Giroa........................................................................................................ 47 6.2.- Etxola Batean .......................................................................................................... 48 6.3.- Tabemako Festa........................................................................................................ 48

7.- KONTALARITZA.......................................................................................................... 51 7 . 1 Sarrera ...................................................................................................................53 7.2.- Emeren Gelbentzu M endizabal.......................................................................... 54 7.3.- Pello Añorga.......................................................................................................... 71 8.- ANTZERKI B E R R IA ....................................................................................................81 8.1.- Gerra au rrea........................................................................................................ '..83 5.2.- Gerra o stea............................................................................................................ 92 8.3.- Lartaunen garaia....................................................................................................97 8.4.- Intxixu tald ea......................................................................................................106 9.- AUZOAK ETA EUSKAL ANTZERKIA ................................................................. 129 9.1.- Gurutze antzerki taldea .....................................................................................131 9.2.- Iturriotzen antzerkia........................................................................................... 144 10.- EUSKAL ANTZERKIA IKASTETXEETAN ......................................................... 151 10.1.- Haurtzaro ikastetxea......................................................................................... 153 10.2.- Elizalde ikastetxea........................................................................................... 160 11.- EUSKAL ANTZERKIAREN A RRAGOA -EGILEA K-........................................ 175 11.1.- Manuel Lekuonaren antzerkia........................................................................177 U.2.- ‘Txirritaren astolasterra’...................................................................................187 11.3.- Oiartzuar Antzerki Sortzaileak........................................................................ 225

RESUMEN..............................................................................................................................231 R ÉSU M É................................................................................................................................237 SUM M ARY........................................................................................................................... 239 BIBLIOGRAFIA ...................................................................................................................243

□ L ehen L ìberalism oa O iartz u n H a ran ea n

O iartzungo E steban D onearen Elizako m oneta a u rk ik u n tz a

EI P rim e r L iberalism o en el Valle de O iartzu n (1800-1840)

El hallazgo m onetario de la Iglesia de San E steban (O iartzun) 1995

M a ria Teresa G a b arain A ran g u ren

M iguel Ibañez A rtica Àrkeologia saila / Apartado arqueológico M aria n G uereñu Urzelai Del M a r López Colom

O iartzun Z a h a rre k o fam ilia eta ondasunak Mikrohistoria eta Genealogia XVI-XVIII mendeak Ì’^amilias y fo rtu n as del O iartz u n A ntiguo Microhistoria eta Genealogia Siglos XVI-XVIII

O iartzungo H a ra n a re n Geologia Geologia del Valle de O iartzu n Jose Angel T orres Saenz L uis Ignacio V iera Ausejo

J u a n Jav ier P escador C .

O iartzungo H izk era

O iartzungo kantutegia Bertako herri memoriatik

Id o ia F raile U galde A inhoa F raile Ugalde

J u a n M ari L ekuona

□ O iartzu n g o n a tu ra

O iartzungo B aserria K alea eta nekazal ih a rd u e ra a rte an

C arlo s Asegínolaza Ip a rra g irre Ju a n C ru z A lberdi M ikel C endoya A inhoa A m undarain

Q O iartzu n g o San E steban P arro k iak o erre ta u la k

O iartzungo K ontzeju E txeak L as C asas C oncejiles de O iartzun

Los retab lo s de la P arro q u ia de San E steb an de O iartzu n

Txem a G aztelum endi A ra n b u ru Ion B erasin S alvarredi

M aite B arrio O lano Ion B erasin S alvarredi

A rd itu rrik o m eategiak A rd itu rri coto m inero Jesú s Itu rrio z Ib arlu cea

Itu rrio z k o to rre a L a casa “T o rrea” de Itu rrio tz Ju an tx o A girre-M auleon Alvaro A ragón R uano

E uskal A ntzerkia O iartzunen E ugenio A rocena Egim endia

EGILEAK ARGITARATUTA KO LIBURUAK 1 Augustin Zubikarai eta euskal antzertia. Antzertik eta Bizkaiko Foru Aldundiak, 199L 2.- A nastasio A lbisu. A zpeitiko Antzerki Topaketak, 1992. 3.- Iñaki Begirístan Albisu. Azpei tiko Antzerki Topaketak, 1995. 4.- Aita José Antxieta (SJ.) doha tsua. Azpeitiko Antzerki Topaketak, 1997. 5.- A. Arzelus eta A. M° Labayen, 98. Belaunaldiko antzerkila riak. Azpeitiko Antzerki Topa ketak, 1998. 6.- Nemesio Etxaniz teatrozaleen gogoan. A zpeitiko A ntzerki Topaketak 1999. 7.- Gabriel Aresti, euskal antzertian m ailua eta b io la rekin . Azpeitiko Antzerki Topaketak 2000

OIARTZUNGO UDÄLÄ 7i