ΜΑΝΩΛΗΣ ΓΚΑΓΚΑΚΗΣ
ΘΑΛΑΣΣΙΑ ΙΧΘΥΟΤΡΟΦΕΙΑ Στάβλοι στη θάλασσα Βόλος, 2009 Αφιερώνεται στα φυλακισμένα ψάρια των ιχθυόσταβλων που δεν χάρηκαν ούτε ένα λεπτό ελευθερίας
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Οι Ελληνικές θάλασσες, και ιδιαίτερα το Αιγαίο, στο παρελθόν, αποτελούσαν έναν ιχθυολογικό και αλιευτικό παράδεισο. Οι φυσικές παράμετροι του θαλασσινού νερού και οι ειδικές συνθήκες που επικρατούσαν όπως: - η ποικιλία της ποιότητας του βυθού, - η ποικιλία των βαθών, - η επικοινωνία με την Μαύρη θάλασσα, - τα ισχυρά βόρεια ρεύματα, - οι συχνές δυνατές φουρτούνες που οξυγόνωναν τα νερά, - η ποικιλία των θερμοκρασιών, - η ποικιλία της αλατότητας, έδιναν προτεραιότητα στην αλιευτική παραγωγή του Μεσογειακού θαλάσσιου χώρου. Λίγα χρόνια μετά τη λαίλαπα των πολέμων (Β' παγκόσμιος και εμφύλιος), επαγγελματίες και ερασιτέχνες ψαράδες έριχναν τα ψαροκάικα και τις ψαρόβαρκες τους στη θάλασσα για να τρυγήσουν τους καρπούς της δεκαετούς σχεδόν απραξίας. Οι επαγγελματίες μέσης αλιείας στα πέλαγα, της παράκτιας και της ερασιτεχνικής γιαλό-γιαλό. Τα ιχθυαποθέματα ήταν πολλά, ο κόπος τους πληρωνόταν γιατί η θάλασσα είχε δώρα για όλους. Αυτό κράτησε αρκετά χρόνια, αλλά σιγά-σιγά όσο τα ψάρια λιγόστευαν τόσο το παράνομο ψάρεμα φούντωνε, κάτω απ' τη μύτη των φρουρών της πολιτείας, και τόσο οι διενέξεις μεταξύ μέσης και παράκτιας αλιείας πύκνωναν. Γύρω στα 1982 εμφανίστηκε ως δώρο εκ Βρυξελλών η θαλάσσια ιχθυοτροφία. Τράβηξε όλο το κρατικό ενδιαφέρον πάνω της ενώ η παραδοσιακή αφέθηκε στη μοίρα της ως παλιομοδίτικη, ως ασύμφορη, ενώ η θάλασσα εγκαταλείφθηκε στο έλεος των «ληστών». Αυτό έφερε αντιμέτωπους τους παράκτιους φτωχούς ψαράδες που δεν μπορούσαν να ακολουθήσουν την κούρσα των επενδύσεων σε τεχνολογία που απαιτούσε η νέα μόδα με μια ελίτ κεφαλαιούχων που είχαν ισχυρές διασυνδέσεις με τα επενδυτικά κέντρα και την κρατική γραφειοκρατία. Οι golden hawks άρχισαν να αρπάζουν στον αέρα τα πακέτα επιδοτήσεων της τότε Ε.Ο.Κ. και να στήνουν τους ιχθυόσταβλους τους στις καλύτερες αγκάλες της ελληνικής θάλασσας. Ήταν η αρχή
του πολέμου. Από τη μια μεριά οι παράκτιοι και ερασιτέχνες ψαράδες, οι κάτοικοι των επίμαχων περιοχών, οι φυσιολάτρες - οικολόγοι και από την άλλη οι κρατικές υπηρεσίες, οι επενδυτές του χρηματιστηρίου, οι εργολάβοι σύνταξης μελετών περιβαλλοντικών επιπτώσεων, οι διαφημιστές, τα Μ.Α.Τ. και άλλες ... παραγωγικές τάξεις. Οι της μέσης αλιείας το έπαιξαν - και το παίζουν - αδιάφοροι γιατί, λέει, τα ψάρια των ιχθυοτροφείων (κυρίως τσιπούρα, λαβράκι) είναι από άλλο ανέκδοτο και δεν ανταγωνίζονται τα δικά τους (κουτσομούρα, βακαλάος, μπαρμπούνι, πελαγικά ταξιδιάρικα όπως κολιός, σκουμπρί, παλαμίδα, τόνος, σαρδέλα, γαύρος κ.α.). Έτσι αντιλαμβάνονται την ενότητα της θάλασσας! Οι πρώτοι ισχυριζόταν - είναι αργά για να χρησιμοποιήσουμε ενεστώτα - ότι πρώτα έπρεπε να προστατευθούν μεθοδικά τα φυσικά ιχθυοτροφεία που μας χάρισε η φύση και που ήταν ικανά να καλύψουν όλες τις ανάγκες μας σε ψάρια και έπειτα σε περίπτωση αποτυχίας να στηθούν οι ιχθυοκλωβοί της Ε.Ο.Κ. Οι δεύτεροι αντιδρούν, υποτιμούν την αξία των βιολογικών νόμων και υπερτιμούν τις μετοχές των εταιρειών τους στο χρηματιστήριο. Οι δυο ομάδες μιλούν διαφορετικές γλώσσες. Ο καυγάς συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Οι διοργανωτές -με το αζημίωτο- συνεδρίων και ημερίδων διαφήμισης των εκλεκτών αυτών νέων ψαριών τρίβουν τα χέρια τους. Δυστυχώς οι ενώσεις καταναλωτών σιωπούν. Ανήκουν στους εφησυχαστές. Κι ο εφησυχασμός είναι το χειρότερο ναρκωτικό της κοινής γνώμης. Δυο λόγια για τους οικολόγους - περιβαλλοντολόγους σχετικά με τα ιχθυοτροφεία. Κάτω από την ομπρέλα της οικολογίας συνωθούνται: α) οργανώσεις με βαρύγδουπα ονόματα που ασχολούνται περισσότερο με την επίλυση παγκόσμιων οικολογικών προβλημάτων χωρίς να κοιτούν τι γίνεται κάτω από τη μύτη τους, που τείνουν να γίνουν δημόσιες υπηρεσίες και που ίσως χρηματοδοτούνται από τον κρατικό κορβανά. Χειρίζονται τα θέματα ιχθυοτροφίας μάλλον χλιαρά. β) σύλλογοι - σφραγίδες, του κέντρου κυρίως, που ενδιαφέρονται για την προβολή των μελών τους, έχουν οικογενειακό Δ.Σ., συνέρχονται κάθε εξάμηνο, λειτουργούν με τετριμμένες ανακοινώσεις και γενικόλογα συνθήματα και που δεν έχουν αγγίξει το θέμα των ιχθυοτροφείων. Έργον μηδέν. Μερικοί επιχορηγούμενοι. γ) οικολόγοι μιας χρήσεως που δραστηριοποιούνται για μικρό χρονικό διάστημα και αποσύρονται μόλις σιγουρευτούν ότι το ιχθυοτροφείο δεν θα στηθεί μπροστά στο εξοχικό τους. δ) τοπικές ολιγομελείς οργανώσεις που αβοήθητες από πολίτες και καταναλωτές, χωρίς πόρους, χωρίς εργαστήρια, χωρίς νομική υποστήριξη, παρουσιάζουν κάποιες δραστηριότητες. Δραστηριοποιούνται σε ποικιλία θεμάτων μεταξύ των οποίων και τα ιχθυοτροφεία. ε) γυρολόγοι, ιδεολογικά άστεγοι, οικολογικά αγράμματοι. Για να καλύψουν τη γύμνια τους αυτοβαπτίζονται οικολόγοι, φροντίζουν η εμφάνισή τους να είναι λίγο πρωτόγονη, ψελλίζουν τα πιο εύκολα και μονότονα περιβαλλοντικά συνθήματα και δημιουργούν στο μέσο πολίτη πρότυπο με το οποίο ταυτίζουν άλλο που δεν θέλουν - οι αναπτυξιολόγοι καλοθελητές όλους συλλήβδην τους οικολόγους. Δίνουν υλικό για δυσφήμιση. Ο πόλεμος των δυο ομάδων θα λήξει τελικά υπέρ των ιχθυοτρόφων γιατί ο διαιτητής είναι σύμμαχος τους. Σε περίπτωση διαφωνίας οι επόπτες απαιτούν μελέτες. Στον ιχθυοτρόφο είναι πολύ εύκολο να αποδείξει με «μελέτη» πόσο γάργαρα και καθαρά είναι τα νερά της κλούβας του. Η γνωμάτευση αυτή θεωρείται αξιόπιστη. Ό,τι γράφεται σε «μελέτη - έρευνα» καθαγιάζεται· είναι αναμφισβήτητο. Δεν είναι αξιόπιστη, όμως, και «δεν μετράει» η παρατήρηση δια γυμνού οφθαλμού των
παράκτιων ψαράδων για το βούρκο που βλέπουν. Διαπιστώσεις πασιφανείς, θαλασσινοί νόμοι, αλιευτικές εμπειρίες, αλήθειες, πετιούνται στη θάλασσα επειδή δεν περιλαμβάνονται σε μελέτες. Σαν να υποστηρίζουμε ότι η διαπίστωση «στις φουρτούνες τα ναυάγια είναι συχνότερα απ' όσα στις μπουνάτσες» δεν ισχύει. Είδατε ποτέ σας δημοσιευμένη τέτοια μελέτη; Ανήκουμε σ' αυτούς που δεν συμπαθούν τα θαλάσσια ιχθυοτροφεία, είμαστε στην αδύναμη πλευρά. Έχοντας εισπράξει στο παρελθόν απ' τους επικριτές μας τίτλους όπως «δαιμονολόγοι», «κινδυνολόγοι», «οικοχόντριοι», «εχθροί της προόδου», «χρειάζεστε ψυχίατρο» και άλλα μαργαριτάρια είμαστε αναγκασμένοι, ζητώντας προκαταβολικά συγνώμη από τους φίλους μας, να χρησιμοποιήσουμε στα κείμενα που ακολουθούν την ίδια γλώσσα. Άλλωστε το να γράφεις στο χαρτί κακές κουβέντες, ακραίες απόψεις, άκομψους χαρακτηρισμούς και λαθεμένες ίσως εκτιμήσεις, είναι πιο ακίνδυνο από το να μας ταΐζουν οι κατήγοροί μας σκουπίδια, να μας κάνουν πλύση εγκεφάλου με παραπειστικές διαφημίσεις, να μας απαγορεύουν το θαλασσινό μπάνιο μας όπου τους καπνίσει, να μας κάνουν πειραματόζωα... Το ισοζύγιο είναι πάλι σε βάρος μας. ΓΕΝΙΚΑ Ιχθυοτροφία είναι η διατροφή ψαριών που στηρίζεται σε ζωοτεχνικές μεθόδους, ανάλογη με την ενσταβλισμένη αγελαδοτροφία, χοιροτροφία, πτηνοτροφία κτλ. Η διαφορά είναι ότι ο στάβλος είναι μέσα στο νερό. Διαιρείται αναλόγως του σκοπού και των συνθηκών σε εμπορική (πάχυνση), παραγωγής γόνου, καλλωπιστικών ψαριών, δολωμάτων, ψυχρών υδάτων, θερμών υδάτων, εσωτερικών υδάτων (ποτάμια, λίμνες κτλ.), εξωτερικών υδάτων (θάλασσα), σε εντατική (πυκνότης πληθυσμού μεγάλη, τροφές κτλ. έξωθεν), εκτατική (πυκνότης πληθυσμού μικρή, τροφές περιβάλλοντος), ημιεντατική κτλ. Ιστορικά ξεκινά περί το 4000 π.Χ. στη Κίνα και Ινδοκίνα και συνεχίζεται -κυρίως στα εσωτερικά ύδατα - στην τέως Σοβ. Ένωση, Ιαπωνία, Αίγυπτο, Γαλλία, Νορβηγία κτλ. Η Ελλάδα κλιματολογικά προσφέρεται για ιχθυοτροφία. Έχει δε ήδη δημιουργήσει επιστημονική υποδομή. Δεν έχουμε επάρκεια ψαριών στην Ελλάδα - παρά τις ιδανικές συνθήκες που προσφέρουν οι θάλασσες μας. Κι ένα σημαντικό ποσοστό (1/4 έως 1/3 : 50,000 tn) των αναγκών μας εισάγεται κυρίως μέσω της υπερπόντιας αλιείας. Κυρίως κατεψυγμένα. Αλλά και νωπά. Υπενθυμίζουμε ότι η Τουρκία με μικρότερο μήκος ακτών, χωρίς Αιγαίο, είναι στα φυσικά ψάρια εξαγωγική χώρα, παρά τον πληθυσμό της. Η ιχθυοτροφία εσωτερικών υδάτων στην Ελλάδα είναι παλαιότερη της αντίστοιχης εξωτερικών (θάλασσα) η οποία προωθείται έντονα την τελευταία 25ετία. «Ψαράδες γίνετε βοσκοί της θάλασσας» ήταν το σλόγκαν του Υπουργού Γεωργίας (κ. Ποττάκης) στη προπαγάνδα για την ανάπτυξη της. Επειδή δε οι ψαράδες μας δεν είχαν καμία όρεξη να γίνουν τσομπάνηδες, το κενό έσπευσαν να καλύψουν καραδοκούντες επενδυτές του Χρηματιστηρίου λόγω ευνοϊκών χρηματοδοτήσεων και δικτυώσεων τους με μεσίτες αναπτυξιολόγους. Έτσι ένα μεγάλο κομμάτι της αλιείας περιήλθε σε τσελιγκάδες με παπιγιόν. Διάφοροι άσχετοι με το επάγγελμα όπως σύμβουλοι Νομαρχιών, οικονομολόγοι, συγγενείς κομματαρχών, επενδυτές εξωτερικού και άλλες ...αλιευτικές προσωπικότητες εισχώρησαν στον κλάδο. Η ενθάρρυνση αυτή σηματοδοτήθηκε κατά σύμπτωση από: 1. ισχυρή χρηματοδότηση από την τότε Ε.Ο.Κ. (Νόμος 1262 κ.α.),
2. απότομη στροφή του ενδιαφέροντος των Ιχθυολόγων σχεδόν αποκλειστικά στην ιχθυοτροφία. Οι μελέτες για ψάρια ελεύθερης θάλασσας ελάχιστες, 3. δημιουργία βιομηχανίας – κυριολεκτικώς - παραγωγής μελετών περιβαλλοντικών επιπτώσεων (Μ.Π.Ε.), όχι πάντα από διεπιστημονικές ομάδες, όπως επιτάσσει η λογική και οι κανονισμοί, αλλά μόνο από ιχθυολόγους, 4. οι μελέτες, κατά σύμπτωση, είναι πάντα θετικές ως προς το σημείο που ο επενδυτής ζητεί να στήσει τον στάβλο του, 5. έντονη κρατική διαφημιστική παρέμβαση μ' όλα τα μέσα: σεμινάρια, συμπόσια, εκπαιδεύσεις στελεχών, Τ.Υ., ραδιόφωνα, τύπος, κ.α. για τα ψάρια του σωλήνα. Ανάλογη παρέμβαση για τα ψάρια της θάλασσας, για την προστασία τους, έχει να γίνει από την εποχή του Viniquera. Γενική Γραμματεία Nέας γενιάς, κέντρα επιμόρφωσης, ΕΛ.ΚΕ.ΠΑ., ξεμανικώθηκαν τόσο ώστε να διερωτηθούμε πώς επέζησε η Ελλάδα τόσες χιλιετηρίδες χωρίς ιχθυοκλωβούς! 6. επικέντρωση των μελετών - ακόμα και σήμερα - μόνο στο θέμα: «Οι ιχθυοκαλλιέργειες ρυπαίνουν ή δεν ρυπαίνουν; Περισσότερο απ' όσο οι άνθρωποι ή λιγότερο; Αμμωνία -ειδικά και μόνο- περισσότερη ή λιγότερη;». Αποφαίνονται μόνοι τους: λιγότερη. Αρα, να προχωρήσουμε. Κουβέντα για τα φωσφορικά ΡΟ4Ξ, τα θειούχα S=, την παρά φύση αντιβιολογική ανάπτυξη των ψαριών, τις ασθένειες, τις μολύνσεις (και τις γενετικές), τον ευτροφισμό, την κοινωνική ένταση, τον τουρισμό, 7. την πλήρη εγκατάλειψη της προστασίας των θαλάσσιων βιότοπων που, μέρα με τη μέρα, φαίνεται καθαρότερα ότι δεν είναι τυχαία. Στα μάτια του νόμιμου Έλληνα ψαρά, η συμπάθεια της πολιτείας και της Ε.Ε. επί σειράν ετών αλλά και σήμερα προς τους παράνομους (συρόμενα μέσης αλιείας, Ιταλικά αλιευτικά, δυναμίτες κ.α.) (μαίνονται σαν μια απαραίτητη εσκεμμένη προεργασία για τη μείωση των ιχθυαποθεμάτων στον Ελληνικό θαλάσσιο χώρο και για την έλευση του σωτήρα των καταναλωτών δηλαδή του ιχθυοτρόφου. Οι νόμιμοι ψαράδες σιγά-σιγά αποβάλλονται, σφαγιάζουν τα καΐκια τους αντί αργυρίων της Ε.Ε., οι ερασιτέχνες τιμωρούνται παραδειγματικά λόγω ημερομηνίας λήξης του πυροσβεστήρα τους, ενώ τα σταβλόψαρα διαφημίζονται με χρήματα Ευρωπαϊκών ταμείων και Υπουργείου Γεωργίας. Ο έρωτάς τους δεν κρύβεται. Σε τοπικό επίπεδο (Μαγνησία) ας θυμηθούμε, για σύγκριση, την περίπτωση της απερίσκεπτης επίθεσης Τρικεριωτών ψαράδων σε ιχθυοτροφείο του Παγασητικού. Λιμενικό, Μ.Α.Τ., Νομαρχιακοί άρχοντες, Δικηγόροι σε 20 λεπτά βρέθηκαν εκεί. Στην περίπτωση των χλωριωτών του Β.Α. Πηλίου ασχολήθηκαν μετά από πιέσεις και καταγγελίες παράκτιων ψαράδων μετά από 20 χρόνια! Να γιατί σιγά - σιγά η θαλάσσια περιοχή της πατρίδας μας γέμισε καρκινώματα σ' όλες της τις αγκάλες! ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΘΕΤΙΚΕΣ - ΑΡΝΗΤΙΚΕΣ Η ιχθυοκαλλιέργεια σε θάλασσα έχει τα θετικά, έχει και τα αρνητικά της. Τα θετικά είναι 3: Εισαγωγή πακέτων από Ε.Ε., εξαγωγές ψαριών ιχθυοτροφείων, απασχόληση ιχθυολόγων. Τα αρνητικά είναι περίπου 20: Αποστέρηση Δημόσιου θαλάσσιου χώρου από κοινό, μείωση επαγγελματικού χώρου από ψαράδες, αποστέρηση χώρου αναπαραγωγής και ανάπτυξης άγριων ψαριών, αντιβιολογική, αντιοικολογική ανάπτυξη, αναπαραγωγή, διατροφή των ψαριών, ρύπανση - ευτροφισμός, μόλυνση από ασθένειες αλλά και γενετική, δημιουργία κοινωνικής έντασης, δημιουργία Αγορανομικού προβλήματος, μετάδοση ασθενειών σε φυσικά ψάρια, ανοστιά, δυσμενείς επιπτώσεις στον Τουρισμό, εξαφάνιση του παραδοσιακού επαγγελματία ψαρά, εξαφάνιση βοηθητικών αλιευτικών επαγγελμάτων και επαγγελματιών, εξάρτηση από
ξένες τεχνολογίες, μη οριστική λύση στο θέμα της μη επάρκειας ψαριών, περιορισμός βιοποικιλότητας (γκάμα ψαριών), ηχορύπανση, θερμική ρύπανση κ.α. Ας τα δούμε ένα-ένα: ΘΕΤΙΚΕΣ 1. Εισαγωγή πακέτων από Ε.Ε. Πράγματι η Ε.Ε. χρηματοδότησε και χρηματοδοτεί γενναία τις ιχθυοκαλλιέργειες. Χρήματα εισάγονται και για την αλιεία αλλά όπως καταγγέλλουν οι ψαράδες «κανένα μέρος απ' τα διαθέσιμα στην αλιεία κονδύλια δεν φθάνει στους δικούς τους συλλόγους» εκτός εκείνων που ξοδεύονται για αποσύρσεις σκαφών δηλαδή για επιτάχυνση εξαφάνισης της παραδοσιακής Ελληνικής αλιείας. Ένα μέρος των εισαγομένων πακέτων επανεξάγεται για αγορά τεχνολογίας (μηχανήματα, φάρμακα κτλ.). Τα υπόλοιπα διαχειρίζονται οι επενδυτές και οι διευκολυντές. 2. Εξαγωγές ψαριών ιχθυοτροφείων Ορισμένα είδη (τσιπούρες και λαβράκια κυρίως) εξάγονται. Η εισροή συναλλάγματος είναι βέβαια σημαντική. Ο καλπασμός των τιμών των αξιών των μετοχών εισηγμένων στο Χ.Α.Α. εταιρειών ιχθυοκαλλιέργειας προπαγανδίστηκε μέχρι το φθινόπωρο του 1999 απ' τους «Οικολόγους της Σοφοκλέους» ως θαύμα συνεργασίας θάλασσας και ιχθυοκαλλιεργητών. Από τότε σε περιόδους κατηφόρας των δεικτών καταπίνουν τη γλώσσα τους! Ας υπενθυμίσουμε ότι υπάρχει αντίστροφα και εκροή συναλλάγματος στο εξωτερικό λόγω εισαγωγής ψαριών κυρίως κατεψυγμένων αλλά και νωπών, και επίσης τεχνολογικού εξοπλισμού, φαρμάκων κ.α. 3. Αύξηση της απασχόλησης των ιχθυολόγων Όντως στις ιχθυοκαλλιέργειες απασχολούνται ιχθυολόγοι Μέσης και Ανώτατης Παιδείας. Είναι ένα περιζήτητο επάγγελμα και οι νέοι ας το έχουν υπόψη τους. Στις εγκρίσεις επενδύσεων διατυμπανίζεται, όμως, η υποχρέωση απασχόλησης μεγάλου αριθμού εργατικού προσωπικού που τελικά καλύπτεται από ένα - δυο αλλοδαπούς εργάτες στις μικρές τουλάχιστον μονάδες. Από τις καταστάσεις προσωπικού των Υπηρεσιών Εργασίας σε προηγούμενα χρόνια δεν προέκυπτε απορρόφηση ανέργων σε αριθμό που διαφημίζεται. Άρα, μύθος τα περί απασχόλησης. ΑΡΝΗΤΙΚΕΣ 1, 2, 3. Αποστέρηση δημόσιου θαλάσσιου χώρου από το κοινό (1), τους επαγγελματίες ψαράδες (2) και τα ψάρια (3) Ο θαλάσσιος χώρος που αφαιρεί ένα ιχθυοτροφείο δεν είναι ασήμαντος. Από άποψη εμβαδού με τους Λιμενικούς κανονισμούς και περιορισμούς προσέγγισης η έκταση αυτή αυξάνεται σημαντικά. Τα 10 στρέμματα π.χ. που νοικιάζονται σημαίνει δέσμευση, ανάλογα με τη διαμόρφωση της ακτής και τη ζώνη προστασίας, τουλάχιστον 50 στρεμμάτων. Οι παράκτιοι επαγγελματίες ψαράδες αναγκαστικά θα στριμωχθούν εναπομένοντα αλιευτικά πεδία δημιουργώντας εκεί υπεραλίευση.
στα
Τέλος, για τα ψάρια, διακόπτονται λόγω έξωσης η αναπαραγωγή και η ανάπτυξη τους στη περιοχή αυτή. Ο χώρος είναι επιλεγμένος προσεκτικά βάσει των φυσικών παραμέτρων (θερμοκρασία, θαλάσσια ρεύματα, βάθος, κυματισμοί, ποιότητα νερού κ,α.). Δεν είναι ευκαταφρόνητος ούτε ποσοτικά ούτε ποιοτικά.
Αστειολογώντας θα λέγαμε ότι πολίτες, ψαράδες επαγγελματίες και ερασιτέχνες, ψάρια, στέλνονται στην προσφυγιά λόγω εισβολής και κατοχής της περιοχής από ξένες δυνάμεις (ιχθυοτρόφοι). 4. Αντιβιολογική αναπαραγωγή, ανάπτυξη, διατροφή ψαριών Αν παρακολουθήσουμε από την αρχή τη βιογραφία ενός ψαριού (ωοτοκία, γόνος, ιχθύδιο, πάχυνση, αντιμετώπιση ασθενειών) μέχρι τη στιγμή που θα ξεκουραστεί στη μπάγκα του ιχθυοπωλείου θα βεβαιωθούμε ότι πρόκειται για ένα «παρά φύσιν» μαρτύριο. Έρχονται στον κόσμο ανορθόδοξα με τεχνητό τοκετό, ταΐζονται αμινοξέα (λυσίνη, γλουταμινικό οξύ), θειαμίνες, ιχνοστοιχεία για δημιουργία αδηφάγου όρεξης που οδηγεί στο φαινόμενο του κανιβαλισμού και για την δημιουργία τεχνητών συνθηκών ταχύτατης αύξησης και πάχυνσης. Τα τρόφιμα τους ήταν - και ασφαλώς είναι - απαράδεχτα, τα αντιβιοτικά που χρησιμοποιούνται προληπτικά άφθονα, τα εμβόλια δι' εμβαπτισμού ή δι' ενέσεων στο καθένα συχνότατα, η μεταχείριση τους δημιουργεί stress και η εμπορία τους αρχίζει μετά προηγούμενη διαβίωση σε παρακείμενα του κυρίως ιχθυοτροφείου κάπως καθαρότερα νερά επί 3ήμερον ώστε να ξεβρωμίσουν. Να μερικά στοιχεία από την ειδυλλιακή ζωή τους όπως περιγράφονται από τους ίδιους τους ιχθυολόγους, ιχθυοτρόφους, κτηνιάτρους, καθηγητές, μελετητές, που αναφέρονται όχι μόνο στην τσιπούρα και το λαβράκι (τα πιο εμπορικά ψάρια ιχθυοτροφίας) αλλά και σε πολλά άλλα: «Για τη πρόκληση της ωοτοκίας γίνονται ενδομυϊκές ενέσεις στη βάση του ραχιαίου πτερυγίου με παρασκευάσματα ορμονών. Τα γεννητικά προϊόντα εξασφαλίζονται με ελαφρά πίεση του υπογαστρίου. Κάθε θηλυκιά τσιπούρα γεννάει 2-3 φορές μέσα σε 3-5 μέρες. Ο αριθμός των αβγών για κάθε άτομο ποικίλλει από μερικές εκατοντάδες ως εκατόν είκοσι χιλιάδες αυγά. Αυθόρμητη ωοτοκία χωρίς μάλαξη της κοιλιάς δεν πετυχαίνεται ποτέ. Η επώαση των γονιμοποιημένων αβγών γίνεται μέσα σε ημισφαιρικές λεκάνες των 200-600 λίτρων με παροχή ύδατος 3-4 λίτρα στο λεπτό κατά m3 λεκάνης». «Μετά τους δύο μήνες τα ιχθύδια διατρέφονται με κοκκώδη παρασκευάσματα (κοπανισμένα δίθυρα μαλάκια, υπολείμματα κρεάτων ή ψαριών κλπ.)». «Η διατροφή της τσιπούρας κατά το πρώτο στάδιο (από 200 gr και πάνω) γίνεται με ειδικά μίγματα ή νωπές τροφές όπως ψάρια αλεσμένα, απορρίμματα τυροκομίας κ.α.». Για την ιχθυοτροφική αναπαραγωγή του τόννου και άλλων, εμπορικού ενδιαφέροντος, ψαριών από εισήγηση 2 Ελλήνων και 11 αλλοδαπών επιστημόνων στο 12ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ιχθυολόγων (Δράμα 13-16 Οκτ. 2005) μαθαίνουμε μεταξύ των άλλων: «Η διαχείριση των αναπαραγωγικών λειτουργιών και η επαγωγή της τελικής ωρίμανσης και ωοτοκίας μπορεί να επιτευχθεί με διάφορες ορμονικές μεθόδους (Zohar & Mylonas, 2001). Από τις διαθέσιμες ορμόνες, τα συνθετικά ανάλογα της γοναδολιμπερίνης gonadotropin-releasing hormone agonist, GnRHa) έχουν σημαντικά πλεονεκτήματα λόγω της υψηλής τους δραστικότητας, της απουσίας ειδοειδικών διαφορών στην αποτελεσματικότητα τους και, τέλος, της πρόκλησης τόσο της σύνθεσης όσο και της έκλυσης των ενδογενών γοναδοτροπινών από την υπόφυση. Η θεραπεία με GnRHa μπορεί να γίνει με την μορφή απλής ένεσης, ή σαν σκευάσματα ελεγχόμενης έκλυσης Donaldson 1996; Crim &Bettles, 1997; Zohar & Mylonas, 2001). Επειδή η γοναδολιμπερίνη μεταβολίζεται γρήγορα και εξαφανίζεται από το κυκλοφοριακό σύστημα με χρόνο ημιζωής μόνο 10-23 min μία ένεση γοναδολιμπερίνης προκαλεί βραχυπρόθεσμη αύξηση στη συγκέντρωση της ωχρινοποιητικής ορμόνης (luteinizing hormone, LH), της γοναδοτροπίνης που προκαλεί την τελική ωρίμανση και ωορρηξία (Nagahama et al. 1994). Αντίθετα, η συνεχής και ελεγχόμενη έκλυση GnRHa από εμφυτεύματα και μικροσφαίρες
προκαλεί τη μακροπρόθεσμη απελευθέρωση LΗ από την υπόφυση για διάστημα μερικών ημερών μέχρι και αρκετών εβδομάδων μετά από μόνο μία θεραπεία (Zohar & Mylonas, 2001). Εμφυτεύματα και μικροσφαίρες GnRHa έχουν αποδειχθεί χρήσιμα εργαλεία στην πρόκληση της τελικής ωρίμανσης, ωορρηξίας και ωοτοκίας σε πολλά είδη ψαριών (Zohar & Mylonas, 2001). Τέτοια παραδείγματα αποτελούν η τσιπούρα (Sparus auratus) (Barbaro et al., 1997), το καλκάνι (scopthalmus maximus) (mugnier et al 2000), ο ροφός (epinephelus marginatus) (Marino et al., 2003), το μυλοκόπι (umbrina cirrosa) (Mylonas et al 2004a) και το μαγιάτικο (Seriola dumerili) (Mylonas et al 2004b). Τα αποτελέσματα από την παρούσα εργασία δείχνουν ότι ο κυανόπτερος τόννος μπορεί να ωριμάσει αναπαραγωγικά σε συνθήκες ιχθυοκαλλιέργειας σε παράκτιους κλωβούς, με τα αρσενικά να φτάνουν μέχρι και το στάδιο της παραγωγής σπέρματος, ενώ τα θηλυκά ολοκληρώνουν την λεκιθογένεση, αλλά αδυνατούν να μπουν στη φάση της τελικής ωρίμανσης των ωοκυττάρων. Η χρήση εμφυτευμάτων της αναπαραγωγικής ορμόνης GnRHa είναι ικανή να προκαλέσει την τελική ωρίμανση των ωοκυττάρων και την παραγωγή γονιμοποιήσιμων αυγών». Ασφαλώς θα αισθάνεσαι επιστημονική υπερηφάνεια, κύριε Καταναλωτά, όταν καταβροχθίζεις αυτά τα βιολογικά ψάρια! Για τον κέφαλο: «Για την πρόκληση της ωοτοκίας χρησιμοποιούνται συνήθως δύο υλικά: α) εκχύλισμα υποφύσεως και β) συναχορίνη. Οι απαραίτητοι για την τεχνητή γονιμοποίηση αδένες υποφύσεως, εξάγονται από ώριμους κεφάλους αρσενικούς ή θηλυκούς και διατηρούνται σε ακετόνη στους 5oC Η συναχορίνη είναι ένα μίγμα γοναδοτρόπου ορμόνης του πλακούντα και εκχυλίσματος υποφύσεως θηλαστικών. Η χορήγηση γίνεται με ενδομυϊκές ενέσεις στο ραχιαίο τμήμα του σώματος του ψαριού. Τα καλύτερα αποτελέσματα πετυχαίνονται έπειτα από χορήγηση με ένεση 2,5 έως 6 αδένων υποφύσεως σε συνδυασμό με 10 ως 60 μονάδων συναχορίνης και 10 ως 300 MG βιταμίνης Ε. Τα αβγά εξέρχονται εύκολα από το γεννητικό πόρο με την παραμικρή πίεση των τοιχωμάτων της κοιλιάς». Στην εκτροφή του λαβρακιού: «Υπάρχουν σοβαρά προβλήματα κανιβαλισμού, γι' αυτό η ιχθυοπυκνότητα στις δεξαμενές δεν πρέπει να είναι μεγάλη και η διαλογή των ψαριών πρέπει να γίνεται σε συχνά χρονικά διαστήματα». Ο κανιβαλισμός, μια σοβαρή παρενέργεια του αντί βιολογικού τρόπου ανάπτυξης των ψαριών, οφείλεται στα «ορεχτικά» με τα οποία ταΐζουν τα σταβλόψαρα δηλαδή στα αμινοξέα, στις βιταμίνες και στα ιχνοστοιχεία που τους δημιουργούν αδηφάγο όρεξη και επιταχύνουν την πάχυνση. Κυριότερος υπεύθυνος το αμινοξύ λυσίνη. Χρησιμοποιήθηκε στο παρελθόν ως παιδιατρικό φάρμακο «INCREMIN» κατά της ανορεξίας από την Αμερικανική φαρμακευτική εταιρία «LEDERLE» θυγατρική της AMERICAN CYANAMID COMPANY και αποσύρθηκε τελικά λόγω παρενεργειών. Διαπιστώνουμε δηλαδή έναν εξαναγκασμό του ψαριού να αυξήσει αστραπιαία τη μάζα του παρά φύσιν. Και το πετυχαίνουν. Πώς θα αντιμετωπίζατε το πρόβλημα του 5χρονου παιδιού σας αν ζύγιζε 50 κιλά; «Όταν τα χέλια καλλιεργούνται σε υψηλές θερμοκρασίες η περίοδος πάχυνσης διαρκεί μόνο 10 μήνες, αντί για 10 χρόνια όπως συμβαίνει στη φύση». «Αλλάζοντας το φυσιολογικό κύκλο του φωτός οι γεννήτορες νομίζουν για παράδειγμα ότι είναι Μάρτιος όταν στην πραγματικότητα είναι μόλις Ιανουάριος κι έτσι ωοτοκούν δυο μήνες νωρίτερα ή το αντίστροφο». «Η τσιπούρα δαγκώνει τα δίχτυα πράγμα που κάνει αναγκαίο τον έλεγχο των διχτύων κάθε δύο μέρες, από δύτες ή τραβώντας τα έξω. Αυτή η τελευταία μέθοδος προκαλεί στρες στα ψάρια που πιθανόν να έχει ως αποτέλεσμα την ξαφνική εμφάνιση βακτηριακής ασθένειας». Τα ψάρια είναι πιο φιλελεύθερα από τις κοτούλες και τα γουρουνάκια.
Ο Τζ. Κόλιντζ, εμπειρογνώμων της σπογγώδους εγκεφαλοπάθειας -αλλά και «κινδυνολόγος» οικολόγος- προειδοποιεί.: Η συνέχιση του κανιβαλισμού στα ζώα που προορίζονται για την ανθρώπινη διατροφή οδηγεί σε καταστροφή. Τα πρώτα κρούσματα μπορεί να είναι η αρχή μιας μεγάλης επιδημίας (συνέντευξη στη «Die Zeit», 23-11-2000). «Όσες προσπάθειες και αν γίνουν τα ψάρια εκτροφής δεν θα πάψουν να ζουν τρομακτικά στριμωγμένα σε ένα τεχνητό περιβάλλον και να υπόκεινται σε απαρέκλιτους χειρισμούς οι οποίοι χαρακτηρίζουν τον εντατικό τύπο εκτροφής» (DrΠ. Βαρβαρίγγος, στα «Αλιευτικά Νέα», Ιαν. 1996). Ας ρίξουμε μια ματιά και σε άλλα ψάρια εξωτερικού. Η Βρετανική «GUARDIAN» σχολιάζοντας έρευνα της Myriam Jacobs, επιστήμονας του Πανεπιστημίου Surrey στο Guilford παρατηρεί για τον σολομό, (ένα πολύ κυριλέ πιάτο και στην Ελλάδα): «Υπάρχουν δύο είδη σολομού. Ο πρώτος, ο «κανονικός» γεννιέται την άνοιξη στις πηγές ενός ποταμού της Σκωτίας. Αρχίζει να τρέφεται και να μεγαλώνει. Κάποια στιγμή θα έχει δυναμώσει αρκετά ώστε να ξεκινήσει το ταξίδι του προς τη θάλασσα. Θα διασχίσει τον Ατλαντικό μέχρι τη Γροιλανδία. Αν επιβιώσει στη θάλασσα από τους εχθρούς του και τους ψαράδες, θα επιστρέψει μετά στο ποτάμι όπου γεννήθηκε, θα κολυμπήσει αντίθετα στο ρεύμα και θα σκάψει μια τρύπα για να γεννήσει τα αυγά του. Θα περιμένει μέχρι να τα γονιμοποιήσει ένα αρσενικό και μετά θα τα σκεπάσει για να επωαστούν. Αυτός ο φυσιολογικός κύκλος ζωής του σολομού μπορεί να κρατήσει πάνω από μία δεκαετία. Υπάρχει όμως κι ένας άλλος σολομός, πιο «άτυχος». Αυτός περνά τη ζωή του στα κλουβιά μιας ιχθυοκαλλιέργειας στη Σκωτία. Θα ζήσει μερικούς μήνες σε γλυκό νερό, μετά θα μεταφερθεί σε ένα άλλο κλουβί, με αλμυρό νερό. Θα περάσει το υπόλοιπο της ζωής του κάνοντας ανώφελους κύκλους σε μια ζωντανή «σούπα» που αποτελείται από 2% ψάρια και 98% νερό. Θα τρέφεται καθημερινά με την ίδια τροφή, πλούσια σε πρωτεΐνες ψαριών με πρόσθετες χρωστικές ουσίες για να αποκτήσει το χαρακτηριστικό ροζ χρώμα του. Και αν αρρωστήσει κάποιος από τους «ενοίκους» του κλουβιού, ο κτηνίατρος θα δώσει αντιβίωση σε όλα τα ψάρια. Μέσα σε δύο χρόνια, με όλη αυτή τη «φροντίδα» ο σολομός έχει φτάσει τα τρία κιλά και στο τέλος της ζωής του. Ο σολομός κάποτε ήταν σπάνιος και ακριβός, πράγμα «ανεπίτρεπτο» για τη σημερινή εποχή. Έτσι, τώρα, τα εκτροφεία σολομού υπερκαλύπτουν τις ανάγκες της αγοράς με άφθονα και φθηνά ψάρια, τα οποία συνοδεύονται απ' όλα τα προβλήματα της εντατικής εκτροφής. Κάθε χρόνο παράγονται 125.000 τόννοι σολομού, σε αντίθεση με μόλις 200 τόννους άγριου ψαριού που αλιεύονται. Μια πρόσφατη έρευνα της Myriam Jacobs, έδειξε ότι ο «καλλιεργούμενος» σολομός περιέχει τοξίνες επικίνδυνες για τον άνθρωπο. Ο λόγος είναι πως τα ψάρια αυτά τρέφονται με άλλα ψάρια, που αλιεύονται από μολυσμένες περιοχές και μέσω της τροφής τους οι τοξίνες περνούν και σ' εκείνα. Η Τζέικομπς υποδεικνύει ως λύση τη διατροφή των σολομών με τροφή φυτικής προέλευσης, κάτι που εφαρμόζεται στην οργανική εκτροφή τους. Αλλά και χωρίς ζωικές πρωτεΐνες, το πρόβλημα παραμένει: στα ψάρια μπορούν να δίνονται μέχρι 19 διαφορετικές χημικές ουσίες για την αντιμετώπιση διαφόρων προβλημάτων και ασθενειών. Ακόμα, η βιομηχανία εκτροφής σολομού ευθύνεται για σοβαρές επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον. Εκτός των παρασίτων που ξεφεύγουν στη γύρω θαλάσσια περιοχή, πολλές φορές τα «ήμερα» ψάρια το σκάνε και διασταυρώνονται με τα άγρια, αλλάζοντας τον γενετικό τους κώδικα. 5. Ρύπανση - Ευτροφισμός Σύμφωνα με τον ορισμό ρύπανση είναι η παρουσία στο περιβάλλον ρύπων, δηλαδή κάθε είδους ουσιών, θορύβου, ακτινοβολίας ή άλλων μορφών ενέργειας σε ποσότητα, συγκέντρωση ή διάρκεια που μπορούν να προκαλέσουν αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία, στους ζωντανούς οργανισμούς και στα οικοσυστήματα ή
ολικές ζημιές και γενικά να καταστήσουν το περιβάλλον ακατάλληλο για τις επιθυμητές χρήσεις του. Συμπληρώνοντας τον παραπάνω ορισμό θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ως ρύπανση και την αφαίρεση από ένα υγιές οικοσύστημα στοιχείων, δομών, οργανισμών που αλλάζουν έμμεσα ή άμεσα την περιβαλλοντική ισορροπία κοντά ή μακριά, σήμερα ή αύριο. Έτσι η αφαλάτωση θαλασσινού νερού, η μείωση του διαλυμένου στο νερό οξυγόνου, το σπάσιμο μιας τροφικής αλυσίδας, οι μεταβολές του ρΗ, είναι στην ευρύτερη έννοια περιπτώσεις ρύπανσης από άποψη επιπτώσεων στο περιβάλλον. Η ρύπανση που συνήθως συνοδεύεται από τη μόλυνση, η οποία σχετίζεται με τη μετάδοση παθογόνων μικροοργανισμών, είναι συχνά τα κύρια σημεία τριβής μεταξύ των φίλων και των εχθρών της ιχθυοκαλλιέργειας. Χωρίς να θέλουμε να τα υποβαθμίσουμε, υποστηρίζουμε ότι δεν πρέπει να κρίνουμε μόνο βάσει αυτών. Γιατί η οριοθέτηση τους είναι πολύ επιεικής. Τα όρια τους πρέπει να καθορίζονται με ανθρώπινα κριτήρια και όχι με κριτήρια ψαριών, πουλερικών, γουρουνιών. Μια θάλασσα κατάλληλη για ψάρια ιχθυοτροφείου δεν σημαίνει αναγκαστικά ότι είναι ακίνδυνη για τον άνθρωπο. Στα βρομόνερα των λιμανιών επιβιώνουν άνετα κέφαλοι, λαβράκια, μελανούρια, γωβιοί κ.α. αλλά οι άνθρωποι δεν τολμούν να βουτήξουν το μικρό δακτυλάκι του ποδιού τους. Το επιχείρημα των ιχθυοτρόφων «μα, αν ήταν βρώμικα τα νερά των ιχθυοτροφείων μας θα ψοφούσαν τα ψάρια μας» απευθύνεται σε αφελείς. Άλλα τα όρια για τα ζώα, άλλα για τον άνθρωπο. Η ρύπανση οφείλεται σε: - διασπορά ιχθυοτροφών με ποσοστό απωλειών αναλόγως των ρευμάτων σε ποσοστό 10-20% - πλύσιμο διχτύων, κλουβιών (εμφράξεις από άλγες) - διασπορά αποβλήτων (περιττώματα) ψαριών - διασπορά φαρμάκων -
ανθρωπογενείς παράγοντες.
Ένα σμήνος προπαγανδιστών της Ιχθυοτροφίας περιφέρεται, πετά από ημερίδα σε ημερίδα, από σεμινάριο σε σεμινάριο, από τηλεόραση σε εφημερίδα, απομυζώντας τους χυμούς των αλιευτικών πακέτων της Ε.Ε. και διαφημίζει την καθαρότητα των νερών των θαλάσσιων στάβλων και την υψηλή ποιότητα των ενοίκων τους: Ιχθυοτραφείτε! Νόστιμο και υγιεινό ψάρι, βιολογικά ψάρια, ψάρια από σπίτι!, από τα λιβάδια της θάλασσας και άλλα ορεκτικά. Για τη ρυπαρότητα των νερών των ιχθυοτροφείων υπάρχουν αμέτρητες αποδείξεις. Να μερικές: -Στις 25-10-90 δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα της Κυβέρνησης (Φ.Ε.Κ. 678 Β') η με αριθμό 96269/5387/1990 κοινή υπουργική απόφαση με την οποία κατατάσσονται έργα και δραστηριότητες σε κατηγορίες ανάλογα με τις επιπτώσεις τους στο περιβάλλον. Σύμφωνα με την απόφαση αυτή οι ιχθυοκαλλιέργειες κατατάσσονται στις ΑII «σοβαρά οχλούσες δραστηριότητες». Γείτονες στην κατάταξη οι Επιχειρήσεις με εγκαταστάσεις για πουλερικά άνω των 5.000 κεφαλών και οι Επιχειρήσεις με εγκαταστάσεις για χοίρους άνω των 20 χοιρομητέρων με τα παράγωγα τους. Η απόφαση αυτή έριξε στο πένθος τους λαίμαργους επενδυτές και τις παρέες τους (περιοδικό «Το δίχτυ του Ιχθυολόγου», αρ. φύλλων 3-4, Δεκέμβριος '90). Προσωρινά βέβαια. Τους νόμους θα κοιτάμε τώρα! -Σε μελέτη των επιστημόνων Α. Κονίδη, Θ. Κουσσουρή και Γ. Φώτη που δημοσιεύτηκε στην «Τεχνική Επιθεώρηση» (Ιανουάριος 1997) αναφέρεται ότι «Οι κυριότερες επιπτώσεις που έχουν αναφερθεί είναι η μείωση της συγκέντρωσης του
οξυγόνου, η αύξηση της ποσότητας των οργανικών υλών, η αύξηση της συγκέντρωσης επιβλαβών αζωτούχων ενώσεων και κολοβακτηριδίων» και ότι «μια μονάδα δυναμικότητας 20 τόνων ανά έτος παράγει ρυπαντικό φορτίο που ισοδυναμεί με οικισμό πληθυσμού 900 ατόμων». Επίσης αναφέρεται και αύξηση της ποσότητας του υδρόθειου που είναι τοξικό και δύσοσμο. -Το πώς κατήντησε ένας γραφικός όρμος σε παραλία της Κορινθίας μετά την εγκατάσταση ιχθυοτροφείου περιγράφει παραστατικότατα ο Δημήτρης Παπαϊωάννου, Χημικός - Μηχανικός - Περιβαλλοντολόγος στην εφημερίδα «ΤΑ ΝΕΑ» της 18-08-97 δίνοντας ποσοτικά στοιχεία της παραγόμενης λάσπης και το αντίστοιχο της ανθρώπινης λυματορύπανσης: «Η ιστορία γράφεται στον κόλπο της Σελόντας. Ο μικρός και γραφικός αυτός όρμος στην παραλία της Κορινθίας, ήταν γνωστός από τη δεκαετία του '70, ως καταφύγιο για μοναχικούς κολυμβητές. Οι βραχώδεις ακτές του σε συνδυασμό με τα κρυστάλλινα νερά του, αποτελούσαν ιδανικό τόπο για υποβρύχιες περιπλανήσεις με τη γυάλα και τον αναπνευστήρα. Η δε μικρή και αμμώδης παραλία στον μυχό του ζέσταινε τα παγωμένα από τις υποβρύχιες διαδρομές σώματα. Κάποιοι περαστικοί ξένοι έκαναν camping σε τροχόσπιτα. Κάποιοι πιο τολμηροί κοιμούνταν απλά μέσα στους υπνόσακους τους. Από τα μέσα, όμως, της 10ετίας του '80, ο μικρός αυτός όρμος εμφάνισε έντονα σημάδια υποβάθμισης. Τα νερά θόλωσαν και ο κρυστάλλινος κόσμος χάθηκε. Η δε παραλία άρχισε να γεμίζει με φύκια-μαρούλια (σημάδια ευτροφισμού) και μύδια. Περίεργο πράγμα τα μύδια στην παραλία. Και η αιτία, λίγες εκατοντάδες μέτρα μέσα στον όρμο, μια καλοστημένη επιχείρηση ιχθυοκαλλιεργειών, που εγκαταστάθηκε εκεί, για να εκμεταλλευθεί τα απάνεμα νερά του. Τα πιστοποιητικά και οι άδειες, όλα εντάξει. Ο νεαρός και ασκούμενος περιβαλλοντολόγος της Νομαρχίας, βεβαιώνει γενικώς ότι δεν ρυπαίνει, ενώ μια ετερογενής και χωρίς καν ιχθυολόγο ή υδροβιολόγο «επιστημονική» ομάδα νησιωτικού Πανεπιστημίου, μοίραζε αφειδώς συγχωροχάρτια προς κάθε ανάλογη περίπτωση, αρκεί κανείς να της ανέθετε τη σχετική μελέτη. Στο μεταξύ, στη Σελόντα στα μέσα του '90, η πραγματικότητα ξεπερνούσε τη φαντασία. Ο μυχός του κόλπου σκέτος βούρκος. Η αμμουδιά κατακλυσμένη από μύδια και φύκια, τόσο που κινδυνεύει κανείς να γλιστρήσει και να κοπεί συγχρόνως, αν περπατά ξυπόλητος. Το δε χερσαίο περιβάλλον κατειλημμένο από κτιριακές εγκαταστάσεις. Ούτε ίχνος πλέον κολυμβητή ή τουρίστα και η περιοχή έχει μεταβληθεί σε ένα «απέραντο εργοτάξιο». Απ' ό,τι, δε, μαθαίνουμε, οι δουλειές πάνε καλά, τόσο εκεί όσο και πανελλαδικά. Χιλιάδες τόνοι ψάρια πρώτης κατηγορίας παράγονται κάθε χρόνο από πολλές δεκάδες ιχθυοκαλλιεργητικές μονάδες, οι πιο μεγάλες από τις οποίες έχουν κιόλας εισέλθει στο Χρηματιστήριο με ιδιαίτερα καλές επιδόσεις. Πολλοί θα αναρωτηθούν, και δικαίως: «Μα ρυπαίνουν τα ψάρια;», «Μήπως το παρακάνουν οι περιβαλλοντολόγοι;». Και η απάντηση είναι απλή: Κάθε έμβιο ον «εκπέμπει» περιττώματα προς το περιβάλλον και με την έννοια αυτή ρυπαίνει. Αλλά και από το «γεύμα» κάθε έμβιου προκύπτουν μικρά ή μεγάλα υπολείμματα τροφής, τα οποία αν δεν διατεθούν σωστά στο περιβάλλον, ασφαλώς και ρυπαίνουν. Όταν ακούμε, όμως, εμείς οι μη ειδικοί, για ψάρια, ο νους πηγαίνει κατ' ευθείαν στο αντανακλαστικό του συσχετισμού ψαριών με την πεντακάθαρη, ανέγγιχτη θάλασσα. Όμως, άλλο πράγμα 1.000 ψάρια που «βόσκουν» αμέριμνα στα υποθαλάσσια λιβάδια ενός κόλπου, κι άλλο 1.000.000 ψάρια στριμωγμένα σε 10-20 στρέμματα θαλάσσιας έκτασης. Τα μεν κάνουν «φυσική» ζωή (εξ ου και η ειδυλλιακή εικόνα), τα δε είναι τερατώδεις βιοκοινωνίες ανάλογες με τα κοτοπουλάδικα και τα χοιροτροφεία, εκπέμποντας στο θαλάσσιο περιβάλλον απεκκρίσεις, τροφές, αντιβιοτικά, παρασιτοκτόνα κ.ά. Σύμφωνα με κάποιους μετριοπαθείς υπολογισμούς, κάθε ποσότητα τεχνητά παραγόμενων ψαριών, εκπέμπει στο θαλάσσιο περιβάλλον απεκκρίσεις και υπολείμματα τροφών, ίσα με το βάρος τους. Και αν, βεβαίως, έχουμε συσσωρευμένα 1.000.000 ψάρια εκεί, τότε η παραγόμενη και μόνο λάσπη 1.000 τόνων τον χρόνο, θα είναι προφανώς καταστροφική για την περιοχή. Χώρια βεβαίως τα τοξικά. Πώς θα
βελτιώσουμε, λοιπόν, το ελλειμματικό εγχώριο ισοζύγιο σε ψάρια της ανοιχτής θάλασσας, που ανέρχεται σε 30.000 τόνους ετησίως και με διαρκείς τάσεις διεύρυνσης, αν όχι με ιχθυοκαλλιέργειες, που και συνάλλαγμα εξοικονομούν και θέσεις εργασίας παράγουν;». -Δειγματοληπτικά, για να έχουμε και τη γνώμη του πολίτη, ας ακούσουμε και τη γνώμη μιας γειτόνισσας ιχθυογεννητικού σταθμού της περιοχής Αγ. Ιωάννη Θεολόγου Λοκρίδας που, σχολιάζοντας την περίεργη υποστήριξη ειδικού επιστήμονα προς τους επιχειρηματίες ιχθυοτρόφους στο «ΒΗΜΑ» της 14-04-96, τον προκαλεί «να τον φιλοξενήσει και να τον ξεναγήσει στον ιχθυογεννητικό σταθμό την ώρα που καθαρίζει με χημικά τις δεξαμενές για να βάλει τον γόνο και ρίχνει τα απόβλητα στη θάλασσα σαν αφρώδη χείμαρρο και να δει με τα μάτια του πώς καλύπτονται οι θέσεις εργασίας από Αλβανούς, Πολωνούς και Λιβύους...». -Σε έκδοση της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Αλιευτικών Συλλόγων Παράκτιας Αλιείας, μέλη της οποίας είναι τα μελλοντικά θύματα της διογκούμενης σταβλοιχθυοτροφίας, αξιολογούνται οι κίνδυνοι που κρύβει η λειτουργία της με βάση μελέτες διαπιστώσεις ιχθυολόγων. Σ' αυτές αναφέρεται σχετικά με τις λειτουργούσες στην Ευρώπη ιχθυοτροφικές μονάδες ότι «μία ιχθυοκαλλιέργεια δυναμικότητας 300 τόνων ανά έτος, αποβάλλει τον χρόνο γύρω στους 370 τόνους αιωρούμενων στο νερό στερεών ουσιών, 10 τόνους αμμωνιακού αζώτου, 77 τόνους νιτρικού και νιτρώδους αζώτου και 15 τόνους ολικού φωσφόρου» (Κ. Ανανιάδης, Συνέδριο ΕΛ.ΚΕ.ΠΑ., Ιωάννινα, Σεπτέμβριος 1992). -Η ρύπανση, ιδιαίτερα με ορισμένα χημικά, δημιουργεί ευτροφισμό όπου η περίσσεια των απαραίτητων για τη θρέψη υλικών προκαλεί υπέρμετρη ανάπτυξη των φυτικών οργανισμών με διατάραξη της υπάρχουσας ισορροπίας, ανάπτυξη των πράσινων αλγών Enteromorfa και Ulva στα φαινόμενα άνθισης (bloom) του άλγους, υπέρμετρη κατανάλωση οξυγόνου, αναερόβιες δράσεις, δυσάρεστες οσμές, γεύσεις (Κ. Φυτιάνος, Αν. Καθ/της Π.Θ., «Η ρύπανση των θαλασσών»). -Οι απαντήσεις του ιχθυοτροφικού TEAM -με την οικονομική κρατική υποστήριξη φυσικά- στα ερωτήματα και τα προβλήματα που δημιουργούνται από την λειτουργία των σταβλομονάδων, ανυπόγραφες ή υπογεγραμμένες από εργολάβους υποστηρικτές τους είναι ένα μείγμα χρηματιστηριακών και επιλεκτικών στατιστικών στοιχείων που, βέβαια, δεν έχουν στενή σχέση με τη θαλάσσια βιολογία. Για ανταπάντηση παραθέτουμε μια κριτική για ένα φυλλάδιο του Υπουργείου Γεωργίας του ειδικού επιστήμονα Χημικού - Μηχανικού κ. Γ.Ε. Κάρλου. Δημοσιεύτηκε στην «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ» της 23-03-03 με τίτλο «Ιχθυοκαλλιέργειες και ρύπανση»: «Τυχαία, διάβασα ένα φυλλάδιο του υπουργείου Γεωργίας, με τον τίτλο «Ιχθυοκαλλιέργειες και θαλάσσιο περιβάλλον», που εκδόθηκε το 2000 σε 2.000 αντίτυπα με χρηματοδότηση από το ελληνικό Δημόσιο και την Ε.Ε., και στο οποίο παρουσιάζονται τα πορίσματα μιας έρευνας, που συντονίστηκε από το Ινστιτούτο Θαλάσσιας Βιολογίας Κρήτης (ΙΘΑΒΙΚ) και το Οικονομικό Τμήμα του Πανεπιστημίου Μακεδονίας. Μιας και έχω ασχοληθεί για περισσότερα από 30 χρόνια με μελέτες επεξεργασίας αστικών και βιομηχανικών αποβλήτων και περιστασιακά το 1995 με τη ρύπανση από τις Μονάδες Ιχθυοκαλλιέργειας (Μ.Ι.), αφού μελέτησα το φυλλάδιο και την αρχική μελέτη κατέληξα στο συμπέρασμα ότι με καθαρά επιστημονικά κριτήρια, η έκδοση αυτού του φυλλαδίου είναι μια απαράδεκτη σπατάλη χρημάτων των φορολογουμένων και της Ε.Ε., γιατί απλούστατα δεν προσφέρει απολύτως τίποτα και αποπροσανατολίζει τον αναγνώστη, όπως αποδεικνύεται κατωτέρω. Το φυλλάδιο αυτό έχει μια παγκόσμια πρωτοτυπία, άξια να αναφερθεί στο βιβλίο Γκίνες, ενώ σ' αυτό αναφέρεται ότι «σκοπός αυτής της μελέτης ήταν να προσδιορισθούν ποσοτικά οι εισροές στο θαλάσσιο περιβάλλον», σ' αυτό το φυλλάδιο δεν αναφέρεται ούτε ένα ποσοτικό στοιχείο για τα ρυπαντικά φορτία που απορρίπτονται στη θάλασσα. Αναλυτικότερα: α) Το φυλλάδιο αυτό δεν αναφέρει ούτε μία από τις ημερήσιες πο-
σότητες και ούτε ένα από τα βασικά ημερήσια και συνολικά ανά τόνο παραγόμενων ψαριών ρυπαντικά φορτία σε BOD σε ενώσεις αμμωνιακού αζώτου και φωσφόρου για τις τροφές που καθιζάνουν και σαπίζουν στον πυθμένα και τα κόπρανα και ούρα των ψαριών, β) Το φυλλάδιο αυτό δεν αναφέρει ούτε ένα ποσοτικό στοιχείο για τα χημικά (αντιβιοτικά, αναισθητικά, απολυμαντικά και φυτοκτόνα) που χρησιμοποιούνται για να συντηρήσουν τις εγκαταστάσεις, για να αποφύγουν παρασιτικά ή λοιμώδη νοσήματα και για να ελέγξουν την ανάπτυξη φυκιών. γ) Το φυλλάδιο αυτό δεν αναφέρει ούτε ένα από τα ισοζύγια μάζας για τον άνθρακα, για το άζωτο και για τον φώσφορο, που έπρεπε οπωσδήποτε να αναφέρονται. Το φυλλάδιο δίνει μόνο πάχη λάσπης 10-12 CM μέχρι 5 CM από τους κλωβούς και δεν δίνει ούτε τον συνολικό όγκο της λάσπης ούτε και το πώς κατανέμεται αυτός στον πυθμένα, δ) Το φυλλάδιο αυτό δεν αναφέρει ούτε ένα από τα μοντέλα διασποράς της ρύπανσης κάτω από τους κλωβούς, συναρτήσει της ταχύτητας των κυριοτέρων υποβρυχίων ρευμάτων που θα απεικόνιζαν: τί ποσότητες λάσπης καθιζάνουν κάτω από τους κλωβούς, τί μέχρι τα 100 ή 1.000 ή και περισσότερα μέτρα, αν το σχήμα της ακτής βοηθάει να συσσωρεύεται εκεί λάσπη, επειδή απλώς εγκλωβίζεται εκεί. Τα μοντέλα διασποράς και τα ισοζύγια μάζας δεν αναφέρονται στο φυλλάδιο, γιατί περιλαμβάνονται στους μελλοντικούς στόχους της αρχικής μελέτης! Αν είχαν αναφερθεί αυτά τα στοιχεία, τότε θα ήταν πολύ εύκολο ο αναγνώστης να σχηματίσει μια σαφή εικόνα για την τάξη μεγέθους της ρύπανσης, που προκαλείται από την ετήσια παραγωγή 400 τόνων τσιπούρας και να συσχετίσει αυτήν τη ρύπανση με τη ρύπανση από τα ακατέργαστα λύματα 5.200 έως 11.000 ατόμων σε ένα χρόνο! Είναι απαράδεκτο να αναφέρεται στο φυλλάδιο ότι δεν βρέθηκε καμιά έντονα ρυπασμένη ζώνη, όταν κάτω από τους κλωβούς υπάρχουν στρώματα λάσπης πολλών εκατοντάδων τόνων και μάλιστα σε κατάσταση σήψης, που εκλύει μεθάνιο και το δηλητηριώδες για τα ψάρια υδρόθειο, που αναγκάζει τις Μ.Ι. για να προστατεύσουν τα ψάρια τους να μετακινούν τους κλωβούς σε άλλη θέση ή να αφήνουν μια θέση καλλιέργειας για ένα ή δυο χρόνια σε αργία, σαν αγρανάπαυση!! Είναι απαράδεκτο να αναφέρεται στο φυλλάδιο ότι υπάρχει κίνδυνος ευτροφισμού στη θάλασσα και ότι μπορεί να προκληθούν περιβαλλοντικά προβλήματα αν δεν τηρηθούν οι κατάλληλοι κανόνες για την επιλογή της θέσης εγκατάστασης και να μην αναφέρονται εκεί ούτε τα απορριπτόμενα στη θάλασσα φορτία των ενώσεων αζώτου και φωσφόρου, αλλά ούτε και αυτοί οι κανόνες. Είναι απαράδεκτο να αναφέρεται σε αυτό σαν ένα μέτρο που διασφαλίζει την προστασία του περιβάλλοντος ή εκπόνηση μιας Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΜΠΕ) για τη χορήγηση αδείας εγκαταστάσεως Μ.Ι., όταν ακόμη και στην αρχική μελέτη (σελ. 133) υπάρχει φράση, κομμένη από το φυλλάδιο, που επισημαίνει το ασήμαντο της συμβολής των ΜΠΕ στην προστασία του περιβάλλοντος, πράγμα που αποδεικνύει το από καιρό γνωστό στους ειδικούς ότι οι ΜΠΕ για τις Μ.Ι., γίνονται για το θεαθήναι, αφού δεν υπάρχουν πλήρεις κανονισμοί. Είναι αντιεπιστημονικό, όταν μελετάει κάποιος τις επιπτώσεις των Μ.Ι. στο θαλάσσιο περιβάλλον να μελετάει τρεις Μ.Ι. αντιπροσωπευτικές της μέσης κατάστασης και όχι και τουλάχιστον μία Μ.Ι. από τις πιο ακραίες καταστάσεις Τέλος, είναι απαράδεκτο, που έσπευσαν να εκδώσουν αυτό το φυλλάδιο προτού ολοκληρωθεί η μελέτη του ΙΘΑΒΙΚ». Για να ολοκληρώσουμε το θέμα της πορείας της ιχθυοκαλλιέργειας στη πατρίδα μας υπενθυμίζουμε ότι Καθηγητής του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών, πρωταγωνιστής στον κλάδο, δικαιολογώντας κριτική του για «φουσκωμένα φακελάκια» ομολογεί ότι η προώθηση της Υδατοκαλλιέργειας της οποίας το κύριο χαρακτηριστικό ήταν η απόκτηση σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα πάρα πολύ μεγάλου κέρδους, χρησιμοποιώντας κυρίως δανειοδοτήσεις και επιδοτήσεις, δηλαδή χρήματα προερχόμενα ή από εθνικές πηγές, ή από πόρους της Ευρωπαϊκής κοινότητας... ήταν σχεδόν αδύνατον να σεβαστεί το υδάτινο περιβάλλον αλλά και τα ταμεία του κράτους (Περιοδικό «Το δίχτυ του Ιχθυολόγου», Ιούλης 1990).
6. Μόλυνση- Ασθένειες- Φάρμακα Η νοσηρότητα των ελεύθερων ψαριών θαλάσσης είναι ασήμαντη και η επιτήρηση τους αφορούσε συνήθως τη συντήρηση τους. Όσο περνάμε στα εσωτερικά ύδατα (λιμνοθάλασσες, λίμνες, ποτάμια) και από την εκτακτική καλλιέργεια στην εντατική τόσο τα προβλήματα μεγαλώνουν. Οι κρατικοί κτηνίατροι στο παρελθόν -όταν τα ψάρια προερχόταν σχεδόν αποκλειστικώς από την ανοιχτή θάλασσα-σπάνια κατέβαιναν στις ψαραγορές. Συνήθως στις Απόκρεω, Μεγάλη εβδομάδα και γενικά σε περιόδους κατανάλωσης οστρακοειδών, χταποδιών κ.α. Σήμερα η επιτήρηση πρέπει να είναι διαρκής. Τα «ψάρια του σωλήνα» είναι ευαίσθητα σε κάθε είδους ασθένειες. Η ιχθυοπαθολογία αναπτύχθηκε με επιταχυνόμενο ρυθμό για την αντιμετώπιση κυρίως των προβλημάτων που δημιούργησαν οι ιχθυοκαλλιέργειες. Έχει σχεδόν αποκλειστικούς πελάτες της τους ενοίκους των ιχθυοκλωβών. Η γκάμα των νοσημάτων περιλαμβάνει μέχρι στιγμής: - νοσήματα από ιούς - νοσήματα από βακτήρια - νοσήματα από μύκητες - νοσήματα από παράσιτα - νοσήματα από παράγοντες περιβάλλοντος - νοσήματα από παράγοντες διατροφής - νεοπλάσματα. Οι επενδυτές γνωματεύουν: δεν υπάρχει περίπτωση μετάδοσης των ασθενειών ούτε στα ψάρια ανοικτής θαλάσσης ούτε στον άνθρωπο. Όμως, Πανεπιστημιακοί δάσκαλοι και ειδικοί δεν αποκλείουν αυτή την πιθανότητα. Τους διαψεύδουν. Τα περιστατικά (καλοκαίρι 1994) στα μυδοτροφεία - ιχθυοτροφεία Ιταλίας (Μπάρι), Αλβανίας, Δ. Ελλάδας, τα συχνά ατυχήματα ομαδικών θανάτων ψαριών στον Αμβρακικό (2008) είναι κακά προμηνύματα. Έγινε πλέον ανάγκη όταν πηγαίνουμε να αγοράσουμε ψάρια ιχθυοτροφείων να συνοδευόμαστε από τον ιχθυοπαθολόγο μας. Ανθρώπινα θύματα είχαμε σε ιχθυοτροφεία του εξωτερικού όπου 50 τμήματα πώλησης ψαριών της αλυσίδας PANK SHOP διέκοψαν τη λειτουργία τους («Αλιευτικά Νέα», Οκτ. 2003). Ας ακούσουμε μερικές απόψεις ειδικών: -Ένας από τους κυριότερους παράγοντες στους οποίους οφείλεται η σημερινή ανάπτυξη των ιχθυοκαλλιεργειών είναι «η ικανότητα διατήρησης σε αιχμαλωσία των ενήλικων ατόμων διαφόρων ειδών, τα οποία με τη βοήθεια ορμονικών συσκευασμάτων ή τον κατάλληλο έλεγχο των περιβαλλοντικών παραμέτρων απελευθερώνουν βιώσιμα αυγά» (Σ. Κλαουδάτος, Δ/νων Σύμβουλος ΙΧΘΥΚΑ, ως ανωτέρω). - Οι ασθένειες που προσβάλλουν τα ψάρια των ιχθυοκαλλιεργειών είναι πολύ περισσότερες και προκαλούν εκτεταμένες καταστροφές. Για το λόγο αυτόν είναι απαραίτητη η χρήση αντιβιοτικών και άλλων φαρμάκων (Κ. Γιαννόπουλος, Γεωπόνος, Μ. Sc. στις υδατοκαλλιέργειες, «ΒΗΜΑ» 23-07-95). - Μερικοί, ελπίζω πολύ λίγοι παραγωγοί, προτιμούν να «ελευθερώσουν» τα καλλιεργούμενα ψάρια και να εισπράξουν έτσι τις προβλεπόμενες επιδοτήσεις. Αυτό έχει σαν συνέπεια τη διαταραχή της οικολογικής ισορροπίας της περιοχής με ανυπολόγιστες επιπτώσεις (ίδιος, ως ανωτέρω). - Από το 1982 η εντατική έρευνα έδειξε ότι μπορούμε να έχουμε καλύτερα αποτελέσματα όσον αφορά το λαβράκι, καλλιεργώντας τις λάρβες στο σκοτάδι με ελάχιστη ένταση φωτός (0-75 lux) και μειωμένη αλατότητα. Παρ' όλα αυτά ο βαθμός
βιωσιμότητας παρέμενε χαμηλός και πολλές λάρβες δεν είχαν νηκτική κύστη και ή ήταν παραμορφωμένες στη σπονδυλική στήλη (Dr S. Corneille, Τεχνικός Δ/ντής της CATVIS /EUROCONSULTING, περ. «Γεωργία και ανάπτυξη», Σεπτ.-Οκτ. '90). - Κάθε διαταραχή της λειτουργίας του οικοσυστήματος που μειώνει την αντίσταση του οργανισμού των ψαριών, ευνοεί την ανάπτυξη νοσογόνων μικροβίων και στη συνέχεια την εκδήλωση της νόσου. Στην προσπάθεια του ο άνθρωπος να αυξήσει την παραγωγή ψαριών με εντατικό ρυθμό, χωρίς να λαμβάνει μέτρα κατά της διατάραξης του περιβάλλοντος, υπάρχει κίνδυνος εκδήλωσης και διάδοσης νόσων με απρόβλεπτες οικονομικές επιπτώσεις. Όταν η διάγνωση και θεραπεία κάθε νοσήματος γίνεται από ειδικό, όλες οι περιπτώσεις για τους μη κατέχοντες τις βασικές γνώσεις φαίνονται απλές. Δυστυχώς τέτοιου είδους φαινόμενα διαπιστώνονται συχνά, σε πολλές μονάδες. Η εσφαλμένη διάγνωση οδηγεί σε λαθεμένη θεραπεία με απρόβλεπτες συνέπειες (Εισήγηση κ. Γ. Φώτη, καθηγητή Α.Π.Θ., Συνέδριο ΕΛ.ΚΕ.ΠΑ., Ιωάννινα, Σεπτέμβριος 1992). - Η Δονακίωση (Vibriosis) η οποία οφείλεται στο βακτήριο Vibrio anquillarum έχει από χρόνια αναγνωριστεί σαν ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα κατά την εκτροφή των ψαριών στη θάλασσα. Η εν λόγω ασθένεια, η οποία προκάλεσε σημαντικότατα προβλήματα στην εκτροφή του σολομού, μπόρεσε να ελεγχθεί με τη χρησιμοποίηση εμβολίων «μπάνιου» και «ενέσιμων» (Dr. Patrick Smith, Aquaculture Vaccines Ltd,περιοδικό Γεωργία-Κτηνοτροφία Τ-6, 1994) - Στην Αταλάντη, στο Β. Ευβοϊκό, στον Αργοσαρωνικό, έχουμε φτάσει σε λαθεμένες καταστάσεις όταν η μία μονάδα από την άλλη απέχει μόνο 500 μέτρα. Η μεταφορά ασθενειών γίνεται ευκολότερα (Μ. Μαστροπέτρος, «Αγροτική Ασφαλιστική», ως ανωτέρω). Στον Καναδά, οργανώσεις πρωτοστάτησαν στην αποβολή 25 μονάδων εκτροφής σολομού μετά τη διαπίστωση ότι οι μονάδες αυτές αποτελούσαν παράδεισο για ασθένειες που εξαπλώνονται, ότι ο σολομός του Ατλαντικού που καλλιεργούσαν δεν ήταν ενδημικό είδος και ότι τα αυγά και τα ιχθύδια που συνεχώς εισάγονται φέρναν ασθένειες που δεν υπήρχαν στον Καναδά. - Σε ό,τι αφορά τις εντατικές μορφές ιχθυοκαλλιέργειας θα πρέπει εξαρχής να τεθούν οι σωστές προδιαγραφές για τη λειτουργία τους, ώστε να ελαχιστοποιηθούν οι παρενέργειες που συνδέονται με κάθε μορφής εντατική δραστηριότητα και, κυρίως, η συγκέντρωση των οργανικών και χημικών αποβλήτων που μπορούν να ρυπάνουν τα ύδατα και οι επιδημίες που μπορούν να εξαπλωθούν και να μολύνουν και τα φυσικά αποθέματα (Κ. Παχάκη, επιστημονικός συνεργάτης στο ΚΕ.ΠΕ., ως ανωτέρω). Η πρόληψη είναι απαραίτητη «μετά τις πανθομολογούμενες αδυναμίες των αντιβιοτικών και χημειοθεραπευτικών φαρμάκων και τις εύλογες ανησυχίες για την προκαλούμενη επιβάρυνση του υδάτινου περιβάλλοντος και του τελικού προϊόντος από την επαναλαμβανόμενη χρήση και κατάχρηση τους» (Dr. Π. Βαρβαρίγγος, Κτηνίατρος, Αγροοικονομολόγος / Μ. Sc., Ιχθυολόγος, στα «Αλιευτικά Νέα», Ιανουάριος 1996). - Η γνώση της ιχθυοπαθολογίας είναι απαραίτητη όχι μόνο για την αντιμετώπιση των παθολογικών προβλημάτων που παρατηρούνται στην ελεγχόμενη ιχθυοκαλλιέργεια με καταστρεπτικές πολλές φορές συνέπειες, αλλά και για την προστασία της δημόσιας υγείας από τα νοσήματα των ψαριών που μεταδίδονται στον άνθρωπο (Γ. Πνευματικάτος, τακτικός Καθηγητής Ιχθυολογίας Κτηνιατρικής Σχολής Π. Θεσσαλονίκης). Ενδεικτικό της νοσηρότητας των ψαριών ιχθυοτροφείων είναι η μετατροπή, στα τελευταία χρόνια, των περιοδικών αλιευτικών εκδόσεων σε περιοδικά διαφήμισης ιχθυοφαρμάκων.
Η λίστα των ασθενειών των ψαριών υδατοκαλλιεργειών από την εποχή του Hofer, στις αρχές του 20ου αιώνα, μεγάλωσε με δραματικό τρόπο. Όσο η ιχθυοκαλλιέργεια επεκτεινόταν τόσο η ιχθυοπαθο-λογία είχε να αντιμετωπίσει περισσότερες και νέες ασθένειες. Συνολικά (γλυκά νερά - θάλασσα) πάνω από 40. Στα ιχθυοτροφεία θαλάσσης: λεμφοκύστη, επιθηλίωμα, νόσος βραγχίων, οοδινίαση, νέκρωση πτερυγίων - ουράς, ιχθυοφονίαση, ιχθυοφθειρίωση, δακτυλογυρίαση, εργασίλωση, δερματίτιδες, σκελετικές παραμορφώσεις, δυσμορφισμός, δονακίωση, παστερέλλωση, εγκεφαλίτιδα, λιπώδης εκφύλιση ήπατος κ.α. Στα ελεύθερα ψάρια ελάχιστες και σπάνιες. - Οι αρρώστιες αντιμετωπίζονται με φάρμακα το μεγαλύτερο μέρος των οποίων μπαίνει στο θαλασσινό νερό. Για τα αντιβιοτικά, που χρησιμοποιούνται και προληπτικά, το 75% διαφεύγει στο άμεσο περιβάλλον (Lunestad -1992, Ιωσηφίδου και Ψωμάς -1994). Εμφανίζονται, όμως, και ασθένειες αγνώστου αιτιολογίας. Βαφτίζονται με ρομαντικά ονόματα. Να πως περιγράφεται το «ανοιξιάτικο σύνδρομο» της τσιπούρας από διευθυντή μονάδας εκτροφής: Είναι γεγονός ότι το ανοιξιάτικο σύνδρομο, αποτελεί ίσως, την κυριότερη αιτία απωλειών από θνησιμότητα, στην πάχυνση της τσιπούρας, ειδικότερα δε, σε περιοχές όπου η θερμοκρασία του νερού κατά τους χειμερινούς μήνες σταθεροποιείται από τους 13°€ και κάτω. Η θνησιμότητα μπορεί να υπερβεί το 20%. Οι εργαστηριακές έρευνες δεν έχουν προσδιορίσει ακόμη τις πρωταρχικές αιτίες εμφάνισης του συνδρόμου και βέβαια οι επιστημονικές απόψεις διίστανται. Για παράδειγμα, άλλοι υποστηρίζουν ότι ευθύνονται τα υψηλά λιπαρά, άλλοι ότι απαιτούνται μεγαλύτερες ποσότητες βιταμινών, άλλοι ότι η πρωταρχική αιτία είναι βακτηρίωση. Τα εμφανή συμπτώματα του συνδρόμου είναι πολλά. Τα πιο συνηθισμένα είναι: 1) ψάρια με διογκωμένη κοιλιά που αργοπεθαίνουν στην επιφάνεια. 2) ψάρια που στροβιλίζονται στην υδάτινη μάζα, ανεξάρτητα από την κίνηση του υπόλοιπου κοπαδιού. 3) ψάρια με εκδορές του δέρματος πίσω από τα πλευρικά πτερύγια. Εσωτερικά τώρα, παρατηρείται συνήθης αιμορραγικό ή κατεστραμμένο συκώτι, βραγχιακές νεκρώσεις από μυξοβατήρια κλπ. Τσιπουρίτσες ανεπίδεκτες πάχυνσης, «λίγδες» όπως είναι πολύ σωστά το εμπορικό τους ψευδώνυμο, με έλλειψη λεπιών, έχουν θεαθεί να κάνουν ηλιοθεραπεία σε πάγκους λαϊκών αγορών. 7. Γενετικές αλλαγές Ο άνθρωπος με τη λαιμαργία του έχει φέρει τη θάλασσα και τους κατοίκους της στα όρια τους. Η αλιεία στους ιχθυότοπους μέρα με τη μέρα καταρρέει και τα λίγα ψάρια τους έχουν εξαντλήσει τα όρια της βιολογικής αντοχής τους. Έτσι είναι ευπρόσβλητα από πολλούς κινδύνους. Οι σπουδαιότεροι είναι η μόλυνση τους από άρρωστα ψάρια ιχθυοτροφείων και η γενετική «μόλυνση». Η πρώτη είναι ήδη σε εξέλιξη ενώ για τη δεύτερη έρχονται πολλά μηνύματα επιστημόνων. Τα θέματα της χημικής ρύπανσης, της υποβάθμισης του τουρισμού κ.α. έρχονται σε δεύτερη μοίρα καθώς ορισμένες ζημιές είναι μερικώς ανατάξιμες από τον πανδαμάτορα χρόνο. Σκεφθείτε, όμως, την ώρα που δεν θα τολμούμε να αγγίξουμε ψάρι (αλιεία, εμπορία, διατροφή) λόγω επιδημιών και μεταλλάξεων! Ήδη, τα είδη των ψαριών που έχουν
τροποποιηθεί γενετικά για χρήση σε ιχθυοκαλλιέργειες ξεπερνούσαν μέχρι το 2002 τα 34. Οι γενετικές επιδράσεις από την εισαγωγή καλλιεργούμενων οργανισμών στα υδάτινα οικοσυστήματα ανησυχούν τους γενετιστές όχι μόνο γιατί «υπάρχει κίνδυνος ακόμη και να εξαφανιστούν οι άγριοι πληθυσμοί μέσω της αντικατάστασης τους από τους εισαχθέντες ή λόγω μεταφοράς παρασίτων ή ασθενειών, αλλά σημαντικό κίνδυνο αποτελεί η πιθανότητα να χαθούν γονίδια ή συμπλέγματα γονιδίων των άγριων πληθυσμών»...γιατί «πολύ συχνά οι επιπτώσεις είναι καταστροφικές και τελείως απρόβλεπτες (παράδειγμα η εισαγωγή στη λίμνη Victoria της πέρκας του Νείλου)»...γιατί μια σειρά μελετών (Hindar 1991, Ryman 1995, Rhymer and Simberloff 1996, Cross 2000, Johnson 2000) επισημαίνει τον κίνδυνο διείσδυσης ξένων γονιδίων στους φυσικούς πληθυσμούς. Σε τοπικό επίπεδο ο σχολιαστής αυτών των στοιχείων επισημαίνει την προσοχή μας στο λαβράκι (Dr Α. Μαγουλάς, Τμήμα Γενετικής και Μοριακής Βιοτεχνολογίας Ινστιτούτου θαλάσσιας Βιολογίας Κρήτης σε διημερίδα ΙΧΘΥΚΑ - Υπ. Γεωργίας, 2000). Για τους παραπάνω λόγους οι ξένοι παίρνουν τα μέτρα τους. Στις Η.Π.Α. (Μέριλαντ) ψηφίστηκε νόμος που απαγορεύει την καλλιέργεια γενετικώς τροποποιημένων ψαριών σε χώρους όπου μπορεί να αναμιχθούν με άγρια ψάρια αλλά την επιτρέπει σε ξεχωριστές τεχνητές ή φυσικές λίμνες. Σε όποιον παραβαίνει το νόμο επιβάλλεται πρόστιμο έως και 50.000 δολλαρίων. Στη Νορβηγία η απόσταση διαχωρισμού έχει οριστεί στα 20 km. Δυστυχώς, όμως, άλλοι γενετιστές, μαθητευόμενοι μάγοι, με χρηματοδότηση μεταλλαγμένων μυαλών, αφού κατάφεραν στα σκοτεινά εργαστήρια τους να δημιουργήσουν αγελάδα που κελαϊδάει, βάτραχο που πετάει, χταπόδι που παίζει πιάνο, ετοιμάζουν τώρα φάλαινα με γεύση μπαρμπουνιού, για κονσερβοποίηση. Αυτό θα πει επιστήμη! 8. Αγορανομικά προβλήματα Το ψάρι των ιχθυοτροφείων είναι ένα συνονθύλευμα πρωτεϊνών και λίπους σε σχήμα ψαριού που περπατά συχνότατα -τουλάχιστον στην εσωτερική αγορά- με τις πλάτες του «αλανιάρικου» ελευθέρας κυκλοφορίας. Ο μη ενημερωμένος στην ιχθυογνωσία καταναλωτής έπεφτε -και πέφτει ακόμα- θύμα απάτης. Παρόλο που και ο Αγορανομικός Κώδικας του Υπουργείου Εμπορίου (άρθρο 38 παρ. 2) και ο Κώδικας Τροφίμων και Ποτών του Γενικού Χημείου Κράτους (άρθρο 11, παρ. 2 και 3) προβλέπουν με λεπτομέρειες τον τρόπο διακίνησης, διαφήμισης και προσφοράς στην κατανάλωση όλων των τροφίμων. Στα σχετικά τιμολόγια, τιμοκαταλόγους και πινακίδες λιανικής πώλησης πρέπει να εμφαίνεται εκτός των άλλων και η ποιότητα και η προέλευση τους, αλλά η επισήμανση και ο τρόπος που γίνεται αυτή δεν πρέπει να οδηγούν σε πλάνη του καταναλωτή όσον αφορά τα χαρακτηριστικά, τη φύση, την ταυτότητα, τις ιδιότητες, ...τον τόπο παραγωγής ή προέλευσης, τον τρόπο παρασκευής ή λήψης. Μ' άλλα λόγια να ξέρει ο καταναλωτής τι αγοράζει. Κι ο νόμος 2251/94 για την προστασία του απαγορεύει την παραπλανητική διαφήμιση. Να ένα παράδειγμα «νοθείας ψαριών» και παραπλανητικής διαφήμισης. Αλυσίδα super market τροφίμων που μας εξασφαλίζει «και του πουλιού το γάλα» νοιάζεται ιδιαίτερα για τη γαλάζια πλευρά της υγείας μας. Ιδού πώς: Σε έγχρωμο διαφημιστικό έντυπο μεγάλου σχήματος, απ' αυτά που ρυπαίνουν τις εισόδους των σπιτιών μας -και ελαττώνουν την ανεργία των οδοκαθαριστώνβλέπουμε σε γαλάζιο φόντο, πάνω -πάνω, ένα πίνακα ζωγραφικής. Στο κατάστρωμα ενός ψαροκάικου, δίπλα στη κουπαστή, ανάμεσα σε δίχτυα και δίπλα στο παραδοσιακό, πλεγμένο με καλάμι, πανέρι παραγαδιού σπαρταρούν ολοζώντανες
τσιπούρες. Στο βάθος του πίνακα οι αποχρώσεις του γαλάζιου σου θυμίζουν Αρχιπέλαγος, ξερονήσια του Αιγαίου...Αν είσαι ρομαντικός αρχίζεις να ψελλίζεις Ελύτη. Παρακάτω το κείμενο του έντυπου σε προσγειώνει. Ασχολείται με θερμίδες, μας πληροφορεί ότι ο μπακαλιάρος, η γλώσσα, η τσιπούρα και πολλά άλλα άπαχα ψάρια έχουν περιεκτικότητα σε λίπος κάτω από 2%, πολυακόρεστα για τη καρδιά, ιώδιο για το θυρεοειδή, φθόριο για τα δόντια, βιταμίνες, μεταλλικά άλατα και άλλα σωτήρια συστατικά. Τέλος, μας προσκαλεί να τα τιμήσουμε δίπαξ εβδομαδιαίως. Θα διερωτηθείς, φίλε καταναλωτή, πού βρίσκεται το περίεργο. Το περίεργο, το παράνομο, η απάτη είναι ότι αυτές οι τσιπούρες είναι τσιπούρες «στάβλου». Τσιπούρες - μαϊμούδες, ιχθυοτροφείων. Το γιατί τις ταλαιπωρούν φωτογραφίζοντας τες σε ψαροκάικα, γιατί τις βάζουν δίπλα στο πελαγίσιο μπακαλιάρο, γιατί τις εφοδιάζουν με χημικές ταυτότητες άλλων ψαριών, γιατί τις πουλάνε στα μουλωχτά σαν τσιπούρες «αλανιάρες» είναι μια θλιβερή ιστορία με την οποία -να 'σαι σίγουρος- δεν θ' ασχοληθεί ούτε το Υπουργείο Εμπορίου, ούτε τα ποικιλόχρωμα Επιμελητήρια, ούτε οι ποικιλώνυμοι προστάτες των καταναλωτών. Μπορείς να αμυνθείς μόνος σου; Για σύγκριση σημειώνουμε ότι η «αλανιάρα» τσιπούρα έχει λίπος γύρω στο 1 % ενώ του ιχθυοτροφείου 9-10% και ότι ανάλογη είναι και η παροχή θερμίδων. Για την ιστορία αναφέρουμε ότι διαμαρτυρία μας σε 2 εφημερίδες των Αθηνών αγνοήθηκαν και ότι το μόνο θετικό ήταν η απόσυρση του διαφημιστικού εντύπου. Θα ήταν ψέμα αν δεν παραδεχόμασταν ότι, τελευταία, στο θέμα των πινακίδων λιανικής πώλησης έγινε κάποια πρόοδος. Διαβάσαμε σε πολλά ιχθυοπωλεία πινακίδες με τη λέξη «ιχθυοτροφείου». Σ' άλλα η λέξη κρύβεται κάτω από κομμάτια πάγου ή ουρές ψαριών. Ντρέπονται να τα δηλώσουν; Γιατί άραγε; Ορισμένοι, ψαροφάγοι παραλιακών κυρίως περιοχών, επιμένουν ότι ξεχωρίζουν τα ψάρια μαϊμούδες από τα γνήσια και ότι εύκολα τα διακρίνει ο καταναλωτής. Αυτή η ικανότητα δεν είναι γενική. Όσοι ξέρουν από ψάρια, όντως, τα ξεχωρίζουν αλλά το Αγορανομικό δικαίωμα γνώσης της προέλευσης τους ισχύει για όλη την Ελλάδα. Επιβάλλεται να βοηθήσουμε και την κυρά-Αγλαία στην Καρδιτσομαγούλα ώστε να ξέρει τι αγοράζει και να αποφεύγει τις απομιμήσεις. Είναι γνωστή σ' όλους μας η επιστημονική διαπίστωση (Π.Ο.Υ.) ότι οι «τρελές αγελάδες» είναι θύματα των σιτηρεσίων τους. Η λαιμαργία του κέρδους τις μετέτρεψε βίαια από χορτοφάγες σε κρεατοφάγες. Οστεάλευρα, πτηνάλευρα, αιματάλευρα, κρεατάλευρα ήταν το συνηθέστερο μενού τους για πολλά χρόνια πριν ξεσπάσει το τεράστιο αυτό διατροφικό σκάνδαλο. Η βόμπα ήταν βραδυφλεγής και τα θύματα της, χθες, σήμερα, ίσως και αύριο, πολλά. Ε, λοιπόν, ανάλογα ήταν και τα σιτηρέσια των σταβλόψαρων με σάλτσες αμινοξέων, βιταμινών, ιχνοστοιχείων. Για πολλά χρόνια όλο το βάρος των επιστημονικών μελετών αφορούσε στη μείωση του κόστους πάχυνσης των ψαριών ιχθυοτροφείων και στην πάχυνση της τσέπης των αφεντικών τους. Τίποτα δεν αποκλείει στο μέλλον την εμφάνιση τρελών ψαριών. Σήμερα ισχύουν απαγορεύσεις διατροφής ψαριών με τέτοια νόστιμα γεύματα. Μπορούμε, όμως, νάμαστε σίγουροι ότι τηρούνται προσεκτικά; Εδώ δεν είμαστε ικανοί να ελέγξουμε τι τρώνε τα παιδιά μας στα κυλικεία των σχολείων με τόσους επιτηρητές, θα είμαστε σε θέση να ελέγξουμε τα καθημερινά ταΐσματα των ψαριών στις μακρινές αγκάλες των ακτών μας, όταν μάλιστα οι επιχειρήσεις αυτές βρίσκονται στα χέρια ιδιωτών εμπόρων; Ακολουθώντας τη διαφημιστική μόδα οι πλασιέ των σταβλοπροϊόντων τα βαφτίζουν, όπως είπαμε, με διάφορους χαρακτηρισμούς: νόστιμα και υγιεινά, από σπίτι, ψάρια
διαίτης, πλούσια σε ω3, ω6, α>9, α>12, οικολογικά, βιολογικά και (οποία θρασύτης!) απαραίτητα για τη Μεσογειακή διατροφή που ακολουθούσαν οι παππούδες μας. θα μας πείσουν τελικά ότι η καλή υγεία τους στηριζόταν στις τρελές αγελάδες, στα διοξινούχα κοτόπουλα, στα χοιρινά Ολλανδίας, στις τσιπούρες του Νοσοκομείου Αμβρακικού. Ειδικά για τις τσιπούρες οι μανάβηδες ανακατεύοντας διάφορα μεγέθη της -γιατί το τυποποιημένο μέγεθος προδίδει τα ψάρια της πρέσας- τα πλασάρουν με μεγαλύτερη τιμή ως «τσιπούρες πελαγίσιες». Αγνοούν βέβαια ότι η τσιπούρα συμπαθεί τις ακτές κι όχι το πέλαγος! 9. Κοινωνική ένταση Παντού τα ιχθυοτροφεία είναι αντιπαθή. Κανένας δεν θέλει στάβλο στην αυλή του. Για να στεριώσει μια δουλειά πρέπει να έχει τη συμπάθεια των κατοίκων της περιοχής που εγκαθίστανται. Αλλιώς δημιουργεί κοινωνική ένταση. Γεύσεις τέτοιων εντάσεων πήραμε σχεδόν σ' όλη την παράκτια Ελλάδα. Σε τοπικό επίπεδο (Μαγνησία, Εύβοια), θυμίζουμε τις μαζικές επεμβάσεις των Τρικεριωτών κατά του ιχθυοτροφείου Μηλίνας, τις κινητοποιήσεις των κατοίκων της Σούρπης κατά του ιχθυοτροφείου στις Νηές, τα μαρτύρια των κατοίκων των Γιάλτρων. Οι Μήδοι τελικά διαβήκανε, με τη βοήθεια Μ.Α.Τ., Λιμενικού, ροπάλων, Δικηγόρων και όχι με τη συναίνεση, τον διάλογο, την πειθώ. Οι κανονισμοί για την σύνταξη των Μελετών Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (Μ.Π.Ε.), απαραίτητη προϋπόθεση έγκρισης εγκατάστασης ιχθυοτροφείου, πουθενά δεν αναφέρουν ρόπαλα. Αντίθετα απαιτούν την εξέταση μεταξύ των άλλων παραγόντων από διεπιστημονική ομάδα «κοινωνικών κριτηρίων», «να αναφέρονται οι προτιμήσεις του κοινού» και ότι «μια εναλλακτική λύση είναι η εξέταση της μη πραγματοποίησης του σχεδίου» (Α.Ι. Ζουμπουλης, Α.Π.Θ., Α' Πανελλήνιο Συμπόσιο Χημείας, Βόλος, 45 Δεκεμβρίου 1987). Και «κοινό» δεν είναι οι κατοικοεδρεύοντες στα Χρηματιστήρια! 10. Οι κίνδυνοι της μονοκαλλιέργειας Όλοι οι επιστήμονες συμφωνούν, είτε πρόκειται για τη στεριά είτε για τη θάλασσα, πως το καλύτερο φάρμακο για τη διατήρηση της περιβαλλοντικής ισορροπίας είναι η βιοποικιλότητα των ειδών. Φανταστείτε μια θαλάσσια αγκάλη με πολυποίκιλο βυθό (αμμούδες, φυκιάδες, τραγάνες, πάγκους και με τα θαλάσσια φυτά του, την ποικιλία των ψαριών του από γωβιό, αθερίνα μέχρι ροφούς, συναγρίδες, μαγιάτικα) που συμβιώνουν όλα αρμονικά σύμφωνα με τους βιολογικούς νόμους της φύσης. Μια ωραία πρωία εμφανίζεται ένας αναπτυξιολόγος επενδυτής στήνει τις εγκαταστάσεις του στη παραλία, περιφράζει τη θαλάσσια περιοχή, φυτεύει τους πλαστικούς ιχθυοκλωβούς του, τις γέφυρες επικοινωνίας, στέλνει όλα τα ψάρια στην εξορία, υποδέχεται στα κλουβιά τις γαλαζοαίματες τσιπούρες του (ή τα λαβράκια του), κρεμά πινακίδα προς τα ανοιχτά «ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ Η ΕΙΣΟΔΟΣ ΕΙΣ ΠΑΝΤΕΣ» (τους ιχθείς εννοείται), παραδίδει στον αλλοδαπό φύλακα κινητό τηλέφωνο και τους αριθμούς τηλεφώνου των Μ.Α.Τ., Λιμενικού, Δικηγόρου, δια παν ενδεχόμενον, και αποχωρεί από το μαγαζί του με το μέτωπο ψηλά. Η αποθέωση της βιοποικιλότητας! Ή του ιχθυολογικού φασισμού! Ο περιορισμός της γκάμας των φυσικών ψαριών με την επικράτηση της ενσταβλισμένης ιχθυοτροφίας θα μας οδηγήσει στη λησμονιά των ποικιλόμορφων, πολύγευστων, πολυθρεπτικών ψαριών της ανοιχτής θάλασσας. Αν όχι τα παιδιά μας, τουλάχιστον τα εγγόνια μας θα γνωρίσουν μόνο 5-6 είδη ψαριών (τσιπούρες, λαβράκια, κεφάλι, γλώσσες, σκαθάρια...). Τα υπόλοιπα θα τα βρίσκουν σε εγκυκλοπαιδικά λεξικά.
11. Επιπτώσεις στον Τουρισμό Η αισθητική των ακτών μας είναι ένα ακόμα θύμα της Ιχθυοτροφίας. Έρευνες του Ε.Ο.Τ. έδειξαν ότι οι ξένοι επισκέπτονται την Ελλάδα για τρεις κυρίως λόγους από τους οποίος πρώτος είναι η γραφικότητα των ακτών μας, ο ήλιος, η θάλασσα μας. Αν είσαστε ξένος τουρίστας θα προτιμούσατε να απολαύσετε πλαστικούς ιχθυοκλωβούς στη παραλία της Μηλίνας ή μια ήσυχη αμόλυντη αμμουδιά μέσα σε μια αγκαλιά του Παγασητικού; Ξέρω την απάντηση σας. Κι όμως υπήρξε Νομάρχης (πρώην) και Καθηγητής Οικολογίας που ισχυρίστηκαν ότι οι ιχθυοκλωβοί αποτελούν τουριστική attraction! Οι ασχολούμενοι με τα Τουριστικά επαγγέλματα θα ευαισθητοποιηθούν μόνον όταν ο ιχθυοκλωβός στηθεί μπροστά στο μαγαζί τους. Τώρα διστάζουν να κοντραριστούν με τους αναπτυξιολόγους. Στόχος της καλλιτεχνικής ευαισθησίας των επενδυτών δεν είναι μόνο η θάλασσα. Στις ιχθυοκαλλιέργειες, που απαιτούν και σημαντικές χερσαίες εγκαταστάσεις, η δράση τους επεκτείνεται, θυμηθείτε τι έγινε το δάσος Πεύκων των Γιάλτρων το Φεβρουάριο του 1991. Κρανίου τόπος. Οι κάτοικοι είχαν αντιρρήσεις. Ζήτησαν, θυμάμαι, και τη βοήθεια των Βολιωτών Οικολόγων. Αλλά τα ΜΑΤ και οι επενδυτές εμπέδωσαν τη δημόσια τάξη. Είδατε ποτέ ανάλογη προστασία των φυσικών ιχθυοτροφείων που βομβαρδίζονται και γδέρνονται καθημερινώς; Ασφαλώς όχι. 12. Εξαφάνιση του παραδοσιακού επαγγελματία ψαρά Η Ελληνική αλιεία, ιδιαίτερα η παράκτια, είναι στενά συνυφασμένη με την κουλτούρα και τον θαλάσσιο πολιτισμό μας. Τροφοδότησε και τροφοδοτεί ακόμα μια γοητευτική παράδοση που καθρεφτίζεται στη λαογραφία μας, στη λογοτεχνία μας, στη μουσική μας που αποτελούν εθνική περιουσία. Η σταβλοκαλλιέργεια του χρηματιστηρίου που θα την αντικαταστήσει θα μπορέσει να αναπληρώσει ποτέ αυτό το κενό; Ακόμα, δεν πρέπει να παραβλέπουμε το ρόλο του Ακρίτα που ασκεί ειρηνικά μέρα νύχτα ο επαγγελματίας ψαράς μας στα θαλάσσια σύνορα μας. 13. Εξαφάνιση βοηθητικών αλιευτικών επαγγελμάτων και επαγγελματιών Η υποστήριξη της παραδοσιακής αλιείας βασιζόταν σε μια σειρά επαγγελμάτων (ναυπηγοί, καλαφάτηδες, έμποροι αλιευτικών ειδών, μηχανουργοί, μπογιατζήδες κ.α.) που σιγά - σιγά χάνονται. Το μεροκάματο τους το αρπάζει ο Γερμανός εργάτης της Βιομηχανίας κατασκευής πλαστικών ιχθυοκλωβών και ο Ολλανδός φαρμακοποιός. Εργασιακές μελέτες είχαν υπολογίσει ότι «ένας ψαράς στη θάλασσα χρειάζεται υποστήριξη από τέσσερις εργαζόμενους στη στεριά». Με την εμφάνιση της ιχθυοτροφίας το ισοζύγιο απασχόλησης δεν φαίνεται να γίνεται θετικό. 14. Ηχορύπανση Στις πλωτές εγκαταστάσεις δεν υπάρχουν πηγές θορύβου. Στις χερσαίες, όμως, των ιχθυογεννητικών σταθμών, τα αντλητικά συγκροτήματα που μεταφέρουν το θαλασσινό νερό στις δεξαμενές και οι αεροσυμπιεστές δημιουργούν θορύβους, η ένταση των οποίων επαφίεται εις την βαρυκοΐαν των χειριστών τους. Και ας σκεφτούμε ότι οι θόρυβοι δεν ενοχλούν μόνο τους ανθρώπους. 15. Θερμική ρύπανση Οι ανθρωπογενείς δραστηριότητες, η πυκνότης του ιχθυοπληθυσμού, η αποικοδόμηση οργανικής ύλης (τροφές, εκκρίματα, θνησιγενή ιχθύδια κ.α.) που είναι σειρά εξώθερμων χημικών αντιδράσεων και άλλοι παράγοντες αποτελούν αφορμές θερμικής ρύπανσης. Με τη σειρά της η άνοδος της θερμοκρασίας, έστω και ελάχιστη, οδηγεί σε μείωση του διαλυμένου οξυγόνου στο νερό.
Τα ιχθυοτροφεία, λοιπόν, είναι μικρές βραδυφλεγείς βόμβες στο θαλάσσιο περιβάλλον έστω και αν τα ευαίσθητα θερμόμετρα των μελετητών δεν το δείχνουν λόγω αναμείξεως με νερά ψυχρών θαλάσσιων ρευμάτων. 16. Νοστιμιά ψαριών - Μεσογειακή διατροφή Είναι γνωστό ότι η ποιότητα της σάρκας κάθε ζώου και η νοστιμιά του εξαρτάται κυρίως από τη διατροφή του και τις συνθήκες διαβίωσης. Η ποιότητα διατροφής μας είναι ένα ουσιώδες κομμάτι της ποιότητας ζωής την οποία νοιάζονται να βελτιώσουν οι ιχθυοτρόφοι μας παροτρύνοντας μας να ιχθυοτραφούμε με «νόστιμο και υγιεινό» ψάρι, «ψάρι από σπίτι» και - τελευταία - «βιολογικό ψάρι». Σχετική με τη νοστιμιά αυτών των ψαριών είναι και η έρευνα που διεξήγαγε το γαλλικό περιοδικό «Que Choisir» και αναδημοσίευσε ο Βρετανικός «Independent». Εργαστηριακές μελέτες έδειξαν ότι τα ψάρια των ιχθυοκαλλιεργειών είναι πολύ πιο παχιά από τα αντίστοιχα της ελεύθερης αλιείας (είχαν μέχρι και 10 φορές περισσότερο λίπος), ενώ από ένα εκτεταμένο τεστ γεύσης, στο οποίο υποβλήθηκαν ερασιτέχνες και επαγγελματίες γευσιγνώστες με δεμένα μάτια, προέκυψαν σημαντικές διαφορές ανάμεσα στα δύο είδη ψαριών. Από τα -ελάχιστα μαγειρεμέναψάρια που δοκίμασαν διαπίστωσαν ότι αυτά των ιχθυοκαλλιεργειών είχαν πιο δυνατή οσμή από τα άλλα (που όμως λίγο παρέπεμπε σε θάλασσα), ενώ όσον αφορά στη σύσταση του κρέατος, τα άγρια είχαν πιο σφιχτή σάρκα αλλά ήταν ζουμερά στο στόμα, ενώ τα καλλιεργούμενα στέγνωναν στο στόμα. Το πιο εντυπωσιακό στοιχείο όμως ήταν ότι ενώ η γεύση στα άγρια διέφερε από ψάρι σε ψάρι, τα καλλιεργούμενα είχαν όλα παρεμφερή γεύση. «Αυτό ίσως οφείλεται στη διατροφή τους, η οποία στις ιχθυοκαλλιέργειες είναι παρόμοια για όλα τα είδη ψαριών. Πάντως ακόμα και οι ειδήμονες ανάμεσα μας δεν μπορούσαν να ανακαλύψουν το ψάρι από το χαρακτηριστικό του άρωμα», υποστηρίζει ο Fabienne Maleysson, ένας από τους εθελοντές αυτού του πρωτότυπου τεστ.
Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΠΑΓΑΣΗΤΙΚΟΥ Ειδικά για τον Παγασητικό κόλπο που είναι η αυλή, το προαύλιο, του πληθυσμιακού κορμού της Μαγνησίας θα πρέπει να είμαστε χίλιες φορές προσεκτικότεροι. Είναι ήδη βεβαρημένος. Πάσχει από δεκάδες ασθενειών (πετρέλαια, φυτοφάρμακα, λιπάσματα, απόβλητα, λύματα, υπεραλίευση κ.α.). Ας μη πυροβολούμε τους άρρωστους! Ας μη τον μεταβάλλουμε σε Αμβρακικό. Συμπτώματα ασθενειών έχει δείξει στο παρελθόν αρκετά. Έχει ήδη δυο χειροβομβίδες στην κοιλιά του. Ας μη τις κάνουμε 6-7 όπως ζητάνε οι αναπτυξιολόγοι επενδυτές. Οι ηγέτες του Νόμου ταλαντεύονται. Προεκλογικά τάσσονται με την πλευρά των πολυάριθμων αγανακτισμένων πολιτών-ψήφων, εχθρών του ιχθυοτροφείου και μετεκλογικά το παίζουν διστακτικοί έως και αναπτυξιακοί. Σε συνάντηση υποψηφίων Νομαρχών στο Δημαρχείο Βόλου, προεκλογικά 0310-94 ακούστηκαν ευνοϊκές για τον Παγασητικό απόψεις όπως: «Εμείς θεωρούμε ότι σε ένα κλειστό κόλπο σε κάθε περίπτωση δημιουργεί τεράστια προβλήματα ένα ιχθυοτροφείο και βεβαίως κανείς δεν μπορεί να παραγνωρίσει τις μεγάλες αντιδράσεις». Κάτι είναι κι αυτό! Προφητικό. Γιατί τελικά οι αντιδράσεις των αντιδρώντων δεν παραγνωρίζονται ούτε από την Αστυνομία ούτε από τη Δικαιοσύνη με αποτέλεσμα ψαράδες να σύρονται στα Δικαστήρια και να δημιουργείται, όπως είπαμε, κοινωνική ένταση. Ένα θέμα διαφωνίας είναι η ανανέωση των νερών του Παγασητικού. Δέκα Ερευνητές Φυσικοί Ωκεανογράφοι του ΙΩΚΑΕ -νυν ΕΚΘΕ-μελέτησαν το θέμα σε ανύποπτο για ιχθυοκαλλιέργειες χρόνο (1975-1979) και μας βεβαίωσαν ότι «η ανανέωση των
υδάτων του κόλπου, στο στρώμα πυθμένος, γίνεται με την είσοδο ύδατος από το Αιγαίο Πέλαγος κατά μήκος της Ανατολικής ακτής της εισόδου του κόλπου και εξόδου προς το Αιγαίο από το Δυτικό τμήμα. Στο ανώτερο στρώμα ύδατος η κυκλοφορία γίνεται κατά την αντίθετη φορά», και με βάση τη εξίσωση διατηρήσεως του οξυγόνου προέκυψαν μεγάλοι χρόνοι ανανεώσεως για τα βαθύτερα στρώματα της Ανατολικής λεκάνης που κυμαίνονται από 248 μέρες κατ' ελάχιστον μέχρι πλήρους στασιμότητας των υδάτων. Τούτο αποδίδεται στα μεγαλύτερης πυκνότητας ύδατα των βαθέων στρωμάτων της Ανατολικής λεκάνης που δημιουργούν τάση εγκλωβισμού των και ότι η περιοχή έρευνας χαρακτηρίζεται γενικά από ασθενή, ασταθή ρεύματα» (Μπαλόπουλος, Παπαγεωργίου, Χαραλαμπάκης, Παπαδόπουλος, Μπαρμπετσέας, Γαβριηλίδης, Θεοχάρης, Λασκαράτος, Βουτσίνου -Ταλιαδούρη, Βαρδουλάκης, Α', Β' και Γ Πανελλήνια Συμπόσια Ωκεανογραφίας και Αλιείας). Δεν επιμένουμε στα αποτελέσματα μελέτης του Καθηγητή Πανεπιστημίου Θράκης Ν. Κουτσοβίνου (ανακοίνωση Περιβ. Πρωτοβουλίας Ν. Μαγνησίας 24-12-96) σύμφωνα με την οποία οι δυνατότητες ανανέωσης των νερών του Παγασητικού είναι 3-7 χρόνια επειδή δεν έχουμε στα χέρια μας την πλήρη μελέτη. Με την εμφάνιση των ιχθυοτροφείων φαίνεται ότι τα νερά αναταράχτηκαν, δημιουργήθηκαν ισχυρά θαλάσσια ρεύματα και ο χρόνος ανανέωσης περιορίστηκε, όπως πληροφορούμαστε από διαφημιστικό έντυπο ΥΠΕΧΩΔΕ- ΝΑΜ (ημερίδα 2 Φεβρουαρίου 2001, Βόλος) σε 105 μέρες! Ό,τι καλύτερο για εγκατάσταση και άλλων στάβλων. Δεν θα εκπλαγούμε αν μάθουμε ότι η ανανέωση των νερών γίνεται αυθημερόν! ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΛΥΣΕΙΣ Στο παρελθόν είχαν προταθεί μερικές εναλλακτικές λύσεις για τον περιορισμό της εξάπλωσης των ιχθυοτροφείων στην Ελλάδα. Σήμερα ο χείμαρρος της παγκοσμιοποίησης, η λήψη αποφάσεων αποκλειστικώς από τις Βρυξέλλες με εισηγήσεις αλιευτικώς αγραμμάτων Ελλήνων κομματαρχών - κυρίως για τη μέση αλιεία και την ιχθυοκαλλιέργεια - το ξεπούλημα του θαλάσσιου περιβάλλοντος για μια χούφτα ψήφους και η παντοκρατορία του Χρηματιστηρίου, η ληστρική αλιευτική τεχνολογία, κάνουν αυτές τις προτάσεις ανεφάρμοστες, ρομαντικές. Στη 10ετία 19701980 υπήρχαν ακόμα περιθώρια βελτίωσης με την προστασία, ανάπτυξη και αξιοποίηση των φυσικών ιχθυοτροφείων που μας χάρισε η φύση, Αιγαίο, Παγασητικός κ.α. Τότε τα ιχθυοαποθέματα όλων σχεδόν των ψαριών βρισκόταν σε ποσοστό όχι μικρότερο από 75-80% του επιπέδου ισορροπίας που επιτρέπει κατά τους ειδικούς την ανάταξη της ζημιάς. Κανένας δεν νοιάστηκε γι' αυτό επειδή τα φυσικά ιχθυοτροφεία δεν διαθέτουν managers, προστάτες, νονούς. Μια άλλη πρόταση αφορούσε στην αξιοποίηση των ψευδομεταναστευτικών εκείνων ψαριών που απορρίπτονταν στη θάλασσα ως ανεπιθύμητα (σαρδέλα, σαμπάνιας, κολλιαρούδι, φρύσα, παπαλίνα κ.α.) κατά παράβαση του άρθρου 32 παρ. 1 του Αγορανομικού Κώδικα. Οι Ενώσεις Καταναλωτών που θα μπορούσαν να εξασφαλίσουν φθηνό και υγιεινό ψάρι στα μέλη τους και γενικότερα στους καταναλωτές αδιαφόρησαν. Σνομπάρισαν το φθηνιάρικο ψάρι. Προτίμησαν λαβράκι και τσιπούρα ιχθυοτροφείου. Η τελευταία εναλλακτική λύση, που απλώς θα μπορούσε να καθυστερήσει την προώθηση των πλαστικών φυλακών, είναι να σταματήσουν οι κάτοικοι των ανθρωποτροφείων (=πόλεις) να διατρέφονται με κατοίκους ιχθυοτροφείων. Το μόνο που μπορούμε να κάνουμε προς το παρόν για τη θάλασσα είναι να την προστατεύσουμε από τους «προστάτες» της. Κι ας την αφήσουμε ήσυχη να
λειτουργήσει μόνη της. Ίσως τα καταφέρει να επουλώσει τις πληγές που της προξενήσαμε. Γιατί, φίλε μου, η θάλασσα ξέρει καλύτερη Οικολογία κι από σένα κι από μένα κι από Καθηγητές, Νομάρχες, Υπουργούς και Επιτρόπους της Ε.Ε.!