Mobbing

LUDZIE LUDZI ŹLE TRAKTUJĄ NA WIELE SPOSOBÓW – MA TO WYMIAR PSYCHICZNY I FIZYCZNY. WIELE TEŻ MAMY OKREŚLEŃ NA ZŁE TRAKTOWANIE W OBU TYCH WYMIARACH.

tekst prof. JERZY BRALCZYK

Fot. K. Bartyzel S³owa, którymi z ró¿nym stopniem precyzji nazywamy z³e psychiczne traktowanie, najczêœciej znajduj¹ siê w s³owniku tych, którzy przykroœci doznaj¹, a tak¿e, co spo³ecznie wa¿ne, w s³owniku obserwatorów takich zachowañ. Bior¹ siê te s³owa najczêœciej albo z rozwiniêcia znaczeñ s³ów okreœlaj¹cych dzia³ania fizyczne, albo z nazw stanów psychicznych. A czêsto s¹ zapo¿yczeniami.

Samo ‘Ÿle traktowaæ’ to po ³acinie male tractare, ale s³owo maltretowaæ pozosta³o przede wszystkim w znaczeniu przemocy fizycznej, zreszt¹ o du¿ym nasileniu, a znaczenie przenoœne nie dotyczy przemocy psychicznej. Zreszt¹ okreœleñ takiej przemocy wystarczy. Chocia¿?

Mamy wiêc w s³owniku tych, którym nie podoba siê z³e traktowanie innych (bo akceptuj¹cych takie zachowania trudno znaleŸæ), wiele s³ów o znaczeniu przenoœnym. Ciekawa grupa to s³owa zwi¹zane z konsumpcj¹: ludzie ludziom dogryzaj¹, dopiekaj¹ (nawet do ¿ywego), czasem potrafi¹ dojeœæ. W skrajnych przypadkach mog¹ nawet siê pastwiæ – to s³owo ma wyraŸny zwi¹zek z pastw¹ (rzuciæ na pastwê), natomiast mniej wyraŸny z paœæ – takie pasienie siê w wykonaniu drapie¿ców bywa okrutne. Pewnego rodzaju stopniowanie natê¿enia sk³onni jesteœmy widzieæ w ci¹gu drêczyæ – dra¿niæ (siê) – droczyæ siê. Drêczenie jest najdotkliwsze, pomyœlmy choæby o udrêce, a wziê³o siê z ‘uderzania dr¹giem’. Dra¿nienie mo¿e byæ ju¿ u¿yte z zaimkiem zwrotnym siê, to ‘pobudzanie do gniewu’, z dawnego rdzenia dreg-. Droczenie siê to ju¿ niemal zabawa, zaimek zwrotny jest tu konieczny, ale pochodzenie ma najgorsze: rdzeñ der- znaczy³ ‘rwaæ’, ‘zdzieraæ skórê’.

Nêkaæ wziê³o siê z nukati, takie nu do dziœ kojarzy siê z popêdzaniem, zmuszaniem; a rdzeñ nauwi¹za³ siê z ‘mêczeniem, drêczeniem’. Wprawdzie pras³owiañskie nutiti znaczy³o te¿ ‘zachêcaæ, proponowaæ’, ale w koñcu da³o te¿ czasownik znêcaæ siê. Zreszt¹ i znêcanie siê, i nêkanie ma dawny zwi¹zek i z nud¹, i z nêdz¹ – obie na ró¿ny sposób przykre. Gnêbiæ ma w sobie rdzeñ gneb-, oznaczaj¹cy ‘uciskanie’, wiêc i ‘duszenie’, a ciemiê¿yæ rdzeñ tem-, który przeszed³ w tomiti, czyli te¿ ‘dusiæ’, wiêc ‘mêczyæ’.

Widaæ wiele odniesieñ do przemocy fizycznej. I mamy jeszcze ciekawe s³owo przeœladowaæ, w którym postrzegamy œledzenie, a wiêc i œlad, ale o ile naœladowani chcielibyœmy byæ, to przeœladowani – nie.

Przeœladowaæ, nêkaæ, gnêbiæ, drêczyæ, ciemiê¿yæ, dokuczaæ, dogryzaæ, znêcaæ siê, to s³owa o ró¿nych odcieniach znaczeniowych, jednak odnosz¹ce siê do wykorzystywania przewagi (czasem fizycznej, zawsze psychicznej) do czynienia innym krzywdy. Czasem ma to charakter instytucjonalny – to zachowanie grupy wobec jednostki, prze³o¿onych wobec podw³adnych. Dodawaliœmy do tego s³ownika i obce s³owa: sekowanie z w³oskiego seccare (‘suszyæ’, ale i ‘mêczyæ’) czy szykanowanie (z francuskiego okreœlenia dotycz¹cego prawniczych wybiegów – chicane).

Jakiœ czas temu próbowa³ wejœæ do polszczyzny angielski rzeczownik harassment (takie nêkanie wziête z nazwy niszczenia), ale w odniesieniu do przeœladowania w miejscu pracy najlepiej przyj¹³ siê mobbing. Pochodzi z ³aciñskiego okreœlenia ruchliwego mot³ochu (mobile vulgus), co da³o angielski rzeczownik mob (‘t³um’) i czasownik to mob (‘napadaæ’) – te dwa s³owa pasuj¹ do siebie. Takie okreœlenie psychicznej przemocy, prowadz¹cej do wyizolowania kogoœ ze œrodowiska, upokarzanie go i zmuszanie do pewnych zachowañ, okaza³o siê najlepiej funkcjonuj¹ce. Mia³ mobbing przetart¹ drogê do polszczyzny przez dawne anglicyzmy, nieraz ju¿ ca³kiem przyswojone: dansing, kemping i mityng; skauting, doping i jogging; holding, clubbing i lobbing. Ale zauwa¿my, ¿e te wszystkie s³owa s¹ w miarê przyjemne, oznaczaj¹ na ogó³ to, co lubimy lub przynajmniej akceptujemy.

Z mobbingiem inaczej. Samo s³owo brzmi odra¿aj¹co.