Ηθική και Αισθητική: Το παράδειγμα της διφυούς αξιολόγησης του τοπίουi Κωνσταντίνος Μωραΐτης Αρχιτέκτων Μηχανικός Αναπληρωτής Καθηγητής της Σχολής Αρχιτεκτόνων Ε.Μ. Πολυτεχνείου
Το ενδιαφέρον των φιλοσόφων για την αρχιτεκτονική και την αρχιτεκτονική του τοπίου Ένας αρχιτέκτονας που επιχειρεί να μιλήσει για σημαντικά φιλοσοφικά θέματα είναι εξίσου επικίνδυνος με έναν ειδήμονα για τη θεωρία, που επιμένει να σχεδιάσει και ακόμη περισσότερο να επιβλέψει την κατασκευή ενός σημαντικού κτηρίου1. Ξεκινώντας από αυτήν τη βασική παραδοχή, η διερεύνηση που ακολουθεί, προς θεού, δεν προσπαθεί, καθώς προέρχεται από την περιοχή της αρχιτεκτονικής, να υποκαταστήσει έναν ειδήμονα της φιλοσοφίας. Κάποιες κοινωνικές πρακτικές εντούτοις εμφανίζονται να είναι τόσο σημαντικές για το κοινωνικό σώμα, τόσο κεντρικές για τον πολιτισμό, ώστε κάθε πολίτης μιας κοινωνίας, προφανώς και ο φιλοσοφικός στοχασμός, να δικαιούται να εκφέρει την άποψή του γι΄ αυτές. Τέτοιες σημαντικές πρακτικές, τέτοιες δηλαδή σημαντικές δραστηριότητες παραγωγής υλικού κοινωνικού προϊόντος, αλλά και κοινωνικού και πολιτισμικού ήθους, είναι η αρχιτεκτονική, όπως και οι πρακτικές εκείνες οι οποίες ασχολούνται με την επεξεργασία και τη διαμόρφωση του τοπίου, αστικού ή εξωαστικού – του πολιτισμικά ερμηνευμένου δηλαδή και του πολιτισμικά επεξεργασμένου τόπου και περιβάλλοντος2. Αναφερόμαστε σε πρακτικές, όπως η αρχιτεκτονική και ο σχεδιασμός ή η διαμόρφωση του τοπίου, τόσο κεντρικές για τους πολιτισμούς, ώστε θα ήταν αδύνατον να μην κινήσουν το ενδιαφέρον, ακόμη περισσότερο να μην χρησιμοποιηθούν παραδειγματικά από τους σημαντικούς στοχαστές. Στην περιοχή του ενδιαφέροντος για την αρχιτεκτονική, ας θυμηθούμε τη συνεισφορά του Georg Wilhelm Friedrich Hegel που αναφέρεται στο αρχιτεκτονικό έργο, προκειμένου να αναγνωρίσει σε αυτό την εκδήλωση «της αυτοσυνείδησης του ελεύθερου πνεύματος». Έναν τρόπο του πράττειν, ο οποίος δεν επιχειρεί να απαντήσει στις φυσικές ανάγκες μόνο, αλλά εμφανίζεται ικανός να προβάλλει και υψηλότερες, πολιτικές για παράδειγμα απαιτήσεις. Θα τολμούσαμε να συσχετίσουμε αυτόν τον τρόπο του πράττειν, αυτήν την πρακτική κάλυψης φυσικών αναγκών και ταυτόχρονα πολιτισμικών ή ακόμη και πολιτικών επιδιώξεων, με την έκφραση των 1
Γνωρίζουμε εντούτοις έναν σημαντικό φιλόσοφο που επέβλεψε την οικοδόμηση μιας κατοικίας. Τον Ludwig Wittgenstein που επέβλεψε (1926-1928) την κατασκευή του σπιτιού της αδελφής του Margarethe, σχεδιασμένο από τον αρχιτέκτονα και φίλο του φιλοσόφου, Paul Engelmann. Μένει στους ερευνητές να αποφασίσουν αν, ανάμεσα στην αισθητική ιδιαιτερότητα αυτού του συγκεκριμένου κτηρίου και στο φιλοσοφικό ήθος του μεγάλου διανοητή, υπάρχουν αναλογίες, ικανές να δικαιολογήσουν την υπόθεση αμοιβαίων επιρροών. Πρβλ. Leitner, Bernhard: The Architecture of Ludwig Wittgenstein. A Documentation - New York: Univ. Press, 1976 και, του ιδίου, The Wittgenstein House - Νέα Υόρκη: Princeton Architectural Press, 2000. 2 Πρβλ. Μωραΐτης, Κωνσταντίνος: Το τοπίο πολιτιστικός προσδιορισμός του τόπου. Σημειώσεις για τη νεώτερη τοπιακή επεξεργασία του τόπου. Αθήνα: Ε. Μ. Πολυτεχνείο, 2005, σελ. 16-30.