ПСИХОЛОГИЈАТА ВО КОМУНИКАЦИЈА СО УМЕТНОСТА by tomislav tanevski

Д-р ТОМИСЛАВ ТАНЕВСКИ

ПСИХОЛОГИЈАТА ВО КОМУНИКАЦИЈА СО УМЕТНОСТА

Скппје, 2017

Издавач: Универзитет за аудипвизуелни уметнпсти – Еврппска, Филмска, Театараска и Танцпва Академија – Скппје, Париз, Есен, Рптердам

За издавачот: проф. м-р Миле ПЕТКОВСКИ Уредник: доц. д-р Томислав ТАНЕВСКИ Редакција: проф.м-р Гоце Ристевски доц. м-р Горан Тренчовски проф.д-р Александар Трајковски

Ликовен уредник и дизајн на корица: доц. м-р Елена Бојаџиева

Печати: “РИ- ГРАФИКА“ - Скопје

Примерпци: 200

Д-р ТОМИСЛАВ ТАНЕВСКИ

ПСИХОЛОГИЈАТА ВО КОМУНИКАЦИЈА СО УМЕТНОСТА

CIP - Каталпгизација вп публикација Наципнална и универзитетска библиптека "Св. Климент Охридски", Скппје 159.9 7.01:159.924.24 ТАНЕВСКИ, Тпмислав Психплпгијата вп кпмуникација сп уметнпста / Тпмислав Таневски. Скппје : Универзитет за аудипвизуелни уметнпсти ЕСРА, 2017. - 238 стр. : фптпграфии ; 24 см ISBN 978-608-4555-17-9 а) Психплпгија б) Психплпгија на креативнпст COBISS.MK-ID 103355402

©Универзитет за аудиовизуелни уметност – ЕФТА, Скопје Сите права се заштитени. Овпј труд не смее да биде преведен или кппиран вп целина или негпв дел без пптпишана дпзвпла на издавачпт. Забранетп е билп каквп складираое и архивираое, електрпнскп прилагпдуваое, кпмпјутерскп прпграмираое или кпристеое сп некпја слична или различна технплпгија ппзната дп денес или кпја ќе се развие ппдпцна без пдпбруваое на издавачпт.

ПСИХОЛОГИЈАТА ВО КОМУНИК АЦИЈ А СО УМЕТНО СТА

СОДРЖИНА

ВОВЕД I.

ПСИХОЛОГИЈАТА И УМЕТНОСТИТЕ I.1. Уметнпста какп предмет на психплпгијата I.2. Психплпгијата вп пбласта на уметнпста I.3. Психпаналитички тплкуваоа на уметнпста I.4. Гешталт теприја за уметнпста I.5. Психплпгијата на уметнпстите вп улпга на апликативна креативна метпдплпгија I.5.1. Психплпгијата на музичката уметнпст и

11 13 15 16 17 19 21

Музикптерапија I.5.2.

Психплпгијата на ликпвната уметнпст и Арт терапија Психплпгијата на драмата (театар) и драматерапија Психплпгија на танцпт и Танц терапија Психплпгија и психпанализа на филмпт

БАЗИЧНИ ОСНОВИ НА КОНЦЕПТОТ НА ПСИХОЛОГИЈАТА КАКО НАУКА

II.1. II.2. II.3. II.4. II.5.

39 40 43 44 46

I.5.3. I.5.4. I.5.5. II.

III.

Ппим и дефинираое на психплпгијата Развпј на психплпгијата какп наука Предмет на психплпгијата какп наука Научни правци вп психплпгијата Спвремена психплпгија

КОГНИТИВНИ ПСИХОЛОШКИ ПРОЦЕСИ И СОСТОЈБИ III.1. Перцепции и псети III.1.1. Перцепции III.1.1.1.Ппим и дефинираое III.1.1.2.Прпцес на перцепција и развпј III.1.1.3.Фактпри на влијание врз прпцеспт на перцепција III.1.1.4. Перцепција на пбјект и субјект III.1.1.5. Важнпста на перцепцијата за живптпт на чпвекпт III.1.2. Осети III.1.2.1.Ппим и дефинираое III.1.2.2.Видпви псети III.1.2.3.Осетливпст и значеое за чпвекпт III.1.3. Разлики ппмеду псет и перцепција

28 30 34

47 49 49 49 50 53 56 60 62 62 64 68 69

| Д- р ТОМИСЛАВ ТАНЕВ СК И III.1.4. III.2.

III.3.

III.4.

Ппреметуваоа на прпцеспт на перцепција (растрпјства на перцепциите) Мислеое III.2.1. Ппим и дефинираое III.2.2. Развпј на мислеоетп III.2.3. Области и начини на мислеое III.2.4. Видпви на мислеое - ппделби III.2.5. Креативнп мислеое III.2.6. Индивидуални разлики вп прпцеспт на мислеое Внимание III.3.1. Ппим и дефинираое III.3.2. Фактпри на влијание и карактеристики на вниманиетп III.3.3. Развпј и видпви на внимание III.3.4. Улпгата на вниманиетп вп прпцеспт на учеое III.3.5. Нарушуваоа на вниманиетп Учеое III.4.1. Ппим и дефинираое III.4.2. Начини, пблици и видпви на учеое III.4.3. Трансфер на учеоетп и искпристуваое на

70 72 72 74 77 78 80 85 86 86 88 89 91 93 96 96 97 101

уметнпстите III.5.

III.4.4. Мптивација за учеое Ппмнеое и забправаое III.5.1. Ппмнеое III.5.1.1. Ппим и дефинираое III.5.1.2. Структура на прпцеспт на ппмнеое и

103 106 106 106 107

заппмнуваое и видпви III.5.1.3. Функции на видпвите ппмнеое и

109

заппмнуваое III.5.1.4. Разлики и влијанија при прпцеспт на

111

ппмнеое и заппмнуваое III.5.2.

Забправаое III.5.2.1. Ппим и дефинираое III.5.2.2. Прпцес на забправаое - теприи и

113 113 114

причини III.6.

IV.

Интелигенција III.6.1. Ппим и дефинираое III.6.2. Фактпри на влијание на интелигенцијата, развпј и видпви

ПСИХОЛОШКИ МАНИФЕСТАЦИИ НА КОМУНИКАЦИЈАТА КАЈ ЛИЧНОСТА IV.1. Емпции, емпципнална писменпст и емпципнална

118 118 120

127 129

ПСИХОЛОГИЈАТА ВО КОМУНИК АЦИЈ А СО УМЕТНО СТА

IV.2.

IV.3.

интелигенција IV.1.1. Емпции IV.1.1.1. Ппим и дефинираое IV.1.1.2. Карактеристики и видпви емпции и чувства IV.1.1.3. Емпциите вп уметнпста и вп филмпт IV.2.1. Емпципнална писменпст IV.2.1.1. Ппим и дефинираое IV.2.1.2. Оснпвни пбележја на емпципналнипт ум и физички карактеристики на емпциите IV.3.1. Емпципнална интелигенција IV.3.1.1. Ппим и дефинираое IV.3.1.2. Структура и мпдели на емпципнална интелигенција Кпнфликти, фрустрации и механизми на пдбрана IV.2.1. Кпнфликт и фрустрации IV.2.1.1. Ппим и дефинираое IV.2.1.2. Видпви кпнфликти и ппделби IV.2.1.3. Реакции на личнпста (групите) на фрустрација и кпнфликт IV.2.1.4. Извпри на кпнфликт и разрешуваое IV.2.2. Механизми на пдбрана на личнпста IV.2.2.1. Ппим и дефинираое IV.2.2.2. Класификација и ппделба на механизмите на пдбрана Кпмуникација IV.3.1. Ппим и дефинираое IV.3.2. Прпцес на кпмуникација и услпви IV.3.3. Карактеристики на кпмуникација IV.3.4. Фпрми и видпви на кпмуникација IV.3.4.1. Вербална кпмуникација IV.3.4.2.Невербална кпмуникација

ПСИХОЛОГИЈА НА ЛИЧНОСТ V.1. Ппим и дефинираое на личнпст V.2. Теприи на личнпст V.2.1. Теприја на личнпст на Зигмунд Фрпјд V.2.2. Теприја на личнпст на Карл Густав Јунг V.2.3. Теприја на личнпст на Алфред Адлер V.2.4. Теприја на личнпст на Ерих Фрпм V.2.5. Теприја на личнпст на Гпрдпн Олппрт V.3. Симбпликата на спнпт за структурата на личнпста V.4. Структура на личнпст - типплпгија V.4.1. Темперамент

129 129 131 136 138 138 140 142 142 144 148 148 148 151 154 161 165 165 166 175 175 176 178 179 179 183 195 197 198 199 200 202 203 203 205 209 210

| Д-р Т О МИСЛ АВ ТА НЕВСК И V.4.2.

V.5.

VI.

Карактер V.4.2.1. Карактерна типплпгија пп Шелдпн V.4.2.2. Карактерна типплпгија пп Карл Јунг V.4.2.3. Типпви на личнпст пп начин на пбрабптка на инфпрмации V.4.2.4. Типпви на личнпст пп начин на перципираое V.4.2.5. Типпви на личнпст пп начин на реакција на инфпрмации V.4.2.6. Спцијална карактерна типплпгија Психплпшки ппртрет на личнпст V.5.1. Автпнпмен ппртрет – ппртрет на здрава личнпст V.5.2. Хистеричен ппртрет V.5.3. Депресивен ппртрет V.5.4. Опсесивнп-кпмпулсивен ппртрет V.5.5. Фпбичен ппртрет V.5.6. Нарциспиден ппртрет V.5.7. Садп-мазпхистички ппртрет V.5.8. Шизпиден ппртрет V.5.9. Паранпиден ппртрет V.5.10. Психппатски ппртрет

БИБЛИОГРАФИЈА

213 214 215 217 220 222 223 224 227 229 230 231 231 232 233 234 235 236 237

ПСИХОЛОГИЈАТА ВО КОМУНИК АЦИЈ А СО УМЕТНО СТА

Впвед

Психплпгија вп пбласта на уметнпста или уметнпста вп психплпгијата – Хамлетпвскп прашаое на кпе се пбидувале да дадат пдгпвпр гплем брпј филпзпфи и психплпзи низ времетп. Религијата, филпзпфијата и науката впппштп, ппкажувале интерес за разбираое и тплкуваое на уметнпста. Мнпгу пд автпритетите тврделе дека уметнпста е несфатлива за науката, бидејќи науката гп заппставува духпвнипт свет. И психплпгијата не била исклучпк пд прпјавените прпблеми вп тплкуваоетп на уметнпста. Истпријата на пднпспт психплпгија-уметнпст е дпста дплг и ппвеќеслпен вп намерата на сппзнаваое. Сепак, вп свпетп “дплгп минатп и кратка истприја“, психплпгијата има ппстар сппднпс вп пбласта на уметнпста, бидејќи уметниците и сите креативни твпрци ги кпристеле сппствените знаеоа пд психплпгијата какп искуствп за свпетп и тудптп пднесуваое вп прпцеспт на спздаваое уметничкп делп. Одвпјуваоетп на психплпгијата пд филпзпфијата, какп ппсебна наука, билп дплг прпцес на кпј тешкп мпже да му се пдреди ппчетната тпчка. Сепак, ппчетпкпт на сампстпјната психплпгија е мпментпт кпга вп свпите метпди и ппстапки на истражуваое гп вклучува емпирискптп тестираое на хипптезите, кпе вп рамките на филпзпфијата не билп мпжнп. Денес е вппбичаенп да се збпрува за психплпгијата и истражуваоата на душата какп за дпминантнп експериментална наука, чии дпстигнуваоа и резултати ппстпјанп се прпверуваат. Уметнпста е една пд специфичните ппјави на духпвнипт – психичкипт живпт на чпвекпт и притпа вп прпцеспт на спздаваое или дпживуваое на уметнпста присутни се брпјни психички прпцеси и спстпјби: перципираое, мислеое (креативнп мислеое), учеое, ппмнеое и забправаое, внимание, емпципнална спстпјба, мптивација.

| Д- р ТОМИСЛАВ ТАНЕВ СК И

Вп личнпста на спздавачпт или кпнсументпт на уметничкипт прпдукт, на уметничката кпмуникација; се менуваат психичките прпцеси и спстпјби вп зависнпст пд негпвипт психп-мптпрен развпј и влијаниетп на пкплината. Од тие причини, сметам дека е пптребнп сите креативни личнпсти да ги ппзнаваат базичните пснпви на кпнцептпт на психплпгијата какп наука, да ги ппзнаваат кпгнитивните психплпшки прпцеси и спстпјби на личнпста и структурата на личнпст, какп ппдлпга вп фпрмираоетп на сппственипт научен пристап вп пбласта на делуваое. Од пспбена важнпст е и ппзнаваоетп на психплпшките манифестации на кпмуникацијата кај личнпста, какп пснпва за кпмуникацијата на уметникпт сп публикумпт низ сппственипт креативен израз. Или, да се ппслужам сп речникпт на гешталтистите кпнсументпт на уметничкипт прпдукт треба да гп види и дпживе делптп на уметникпт истп какп негп, бидејќи “прганизиранпста на нашипт дух ја пдредува кпмуникацијата ппмеду уметникпт и публиката низ уметничкптп делп“. Овпј текст ќе се пбиде да ги впди студентите низ курикулумпт и да им гп дпближи пднпспт психплпгија-уметнпст на креативните личнпсти, а уметнпста да ја пбпи сп психплпшки призвук.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

ГЛАВА 1 ПСИХПЛПГИЈАТА И УМЕТНПСТИТЕ

| Д-р ТПМИСЛ АВ ТАН ЕВСК И

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

I.1. Уметнпста какп предмет на психплпгијата

Навикнауи сме да гп разбираме, или бар да уежнееме кпн разбираое на свеупу пкплу нас. Тпа е ппнекпгащ уещкп, пспбенп акп суанува збпр за разбираое на лудеуп пкплу нас, нп сепак анализирајќи ги нивниуе мпуиви и нивниуе цели, напдаме некпја смисла вп сеуп упа и се разбираме медусебнп ппвеќе или ппмалку. Нп, кпга се рабпуи за умеунпсуа, ппщуп прифауен факу е дека умеунпсуа збунува. Какп пример мпже да се земе уеауарскауа умеунпсу: Щуп се слушува сп публикауа за време на една уеауарска преусуава? Група на луде седау вп зауемнеуа сала несвесни за сппсувенауа реална спсупјба, сппсувениуе прпблеми, нп ппнекпгащ уплку впзбудени сп излив на емпции прппрауени сп смееое или плашеое ппради една лажна слика – преусуава щуп се пдигрува намернп пред нив. Групауа ппкажува емпции за лишнпсуи кпи не ги ппзнава, за лишнпсуи кпи не се важни за живпупу на уаа група, или дури за лишнпсуи кпи реалнп не ппсупјау. Религијауа, филпзпфијауа и наукауа впппщуп, секпја на свпј нашин ппкажувале инуерес за разбираое и уплкуваое на умеунпсуа и умеунишкиуе слушуваоа. Впсуанпвиле дека умеунпсуа е сппдвеуна за делуваое врз ппгплема маса на луде и вп некпи слушаи креираое на пдреден суав кај лудеуп искажан низ некпја умеунишка акуивнпсу. Тплкуваоеуп и разбираоеуп на умеунпсуа се движелп вп пбласуиуе на инууиуивнп и фпрмалнп мислеое, нп мнпгу наушни дисциплини дпживувале неуспех вп уплкуваоеуп на умеунишкипу дух на шпвекпу. Некпи авуприуеуи вп наукауа пделе дп уаму щуп уврделе дека умеунпсуа е несфаулива пд пришини щуп наукауа се ппврзува самп сп мауеријалнипу дел на севкупнауа реалнпсу, а духпвнипу гп заппсуавува. И психплпгијауа не е исклушпк пд ппгпре искажаниуе прпблеми на разбираоеуп на умеунпсуа и исупријауа на пднпспу психплпгијаумеунпсу е дпсуа дплг и ппвеќеслпен вп намерауа на сппзнаваое. Медусебнипу пднпс се пдвива вп две зависни наспки: - психплпгијауа вп пбласуа на умеунпсуа - умеунпсуа вп психплпгијауа

| Д -р ТПМИСЛ АВ ТАНЕ ВСК И

Секакп ппсуар е сппднпспу на психплпгијауа вп пбласуа на умеунпсуа, бидејќи умеунициуе и сиуе креауивни увпрци ги кприсуеле сппсувениуе знаеоа пд психплпгијауа какп искусувп за свпеуп и уудпуп пднесуваое вп прпцеспу на спздаваое умеунишкп делп. Заупа слпбпднп мпже да се каже дека умеунпсуа, какп и да е разбрана, никпгащ не е без психплпгија – уаа е присууна вп неа какп вп шинпу на спздаваое на умеунишкпуп делп, уака и вп шинпу на дпживуваое на исупуп пд сурана на некпј друг. Умеунпсуа прави сппсувен прпдпр вп еден нпв прпсупр пред исуипу да биде разрабпуен пд сурана на наушнауа психплпгија – пример: Дпсупевски ги ппищува механизмиуе на несвеснпуп вп лишнпсуа вп свпиуе лиуерауурни дела пред упа да гп направи психплпгпу Фрпјд. Умеунпсуа кприсуи мнпгу акууелни дпсуигнуваоа на психплпгијауа, прганизирајќи ја фпрмауа или уехнплпгијауа на спздаваое умеунишкп делп пп принципиуе на уие дпсуигнуваоа, или уфрлувајќи ги неппсреднп вп спдржинауа на умеунишкпуп делп. Пбидпу на психплпгијауа да прпдре вп фенпменпу на умеунпсуа е спсем разбирлив, бидејќи умеунпсуа е една пд специфишниуе ппјави на духпвнипу – психишкипу живпу на шпвекпу. Нп, уаа исклушиуелнпсу на умеунпсуа ја пуежнува применауа на вппбишаени уехники на пбјаснуваое и разјаснуваое на психплпгијауа. Спсема е јаснп дека вп прпцеспу на спздаваое или дпживуваое на умеунпсуа присууни се брпјни психишки прпцеси: перципираое, ппмнеое и забправаое, емпции, ушеое и мислеое, пспбенп креауивнп мислеое. Сиуе ппгпре набрпени психишки прпцеси се вп зависнпсу пд мпуивацијауа и се менуваау вп уекпу на развпјпу на лишнпсуа и влијаниеуп на срединауа. Еднпсуавнп, мпже да се заклуши дека сиуе ппглавја (пбласуи) на психплпгијауа се засуапени вп фенпменпу на умеунпсуа.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

I.2. Психплпгијата вп пбласта на уметнпста Аргуменуиуе врз кпи се базира ппуребауа пд изушуваое на психплпгијауа пд сурана на сууденуиуе на умеунишкиуе факулуеуи се ппвеќебрпјни. Еден гплем дел пд курикулумпу на предмеупу психплпгија се пднесува на заппзнаваое на шпвешкауа лишнпсу, закпниуе и пднпсиуе кпи ппсупјау, какп и развпјниуе прпмени на лишнпсуа вп уекпу на времеуп. Пва се пбласуи кпи се неппхпдни за ппнауампщна рабпуа сп луде и за лудеуп – акуерпу за публикауа, режисерпу за акуериуе, фпупграфпу за присуаппу кпн пбјекупу, музишарпу – кпмппзиупрпу за музишариуе и публикауа; пднпснп секпј умеуник за успещна кпмуникација и пренесуваое на умеунишкипу израз вп сппсувенауа пбласу на умеунпсуа. Треба да се сппмене дека виспкппбразпвниуе инсуиууции вп свеупу се менуваау и се намеунуваау нпви пблици на пбразпвание сп алуернауивни и флексибилни меупдплпгии и уехники. Вп упј прпцес, умеунпсуа и умеунициуе секпгащ ќе имаау знашајна улпга ппради: - малипу суепен на пбврзанпсу кпн клищеауа и пднапред зададениуе фпрми на рабпуа, - ппгплемауа слпбпда вп изразпу и присуаппу и - ппгплемауа пувпренпсу и прилагпдливпсу пукплку вп псуанауиуе виспкппбразпвни инсуиууции. Ппсупјанп се пувараау инсуиууции – щкпли за цруаое, керамика, фпупграфија, мулуимедијален израз и сл; шии ушесници не се нужнп идни умеуници, ниуу пак уежнеау кпн врвни ппсуигнуваоа, ууку се развиваат интерактивни, кпмуникациски улпги на уметнпста. При уакви пблици на рабпуа, неппхпднп е суекнуваое на пснпвнп ппзнаваое за функципнираоеуп на шпвешкауа лишнпсу. Друга важна пришина ппради кпја психплпгијауа е ппуребна вп пбразпваниеуп на умеуникпу е ппврзанпсуа на лишнипу развпј сп суекнуваое знаеое и разбираое на психишкиуе прпцеси кпи се пдвиваау вп нас самиуе. Ппууикнуваоеуп на лишнипу развпј е ущуе ппважнп кпга се рабпуи за развпј на лишнпсуа умеуник. Ппсупи уренд да се нудау нашини на сампразвпј какп меупди на у.н. пппуларна психплпгија, нп уаа лиуерауура мпже да дпведе дури и дп негауивни

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВС КИ

влијанија. Ппуребнп е да се суекне сущуинскп знаеое за себе и другиуе, пспбенп какп збпгаууваое на лишнпуп разбираое на шпвекпу и лишнипу израз на умеуникпу кпј ќе се развива низ негпвауа кариера, а не какп рецепу за успех. Кпгниуивнпуп, спзнајнп владееое сп внаурещниуе прпцеси, преппзнаваоеуп на пна щуп гп шувсувуваме, преппзнаваоеуп на упа щуп другиуе гп шувсувуваау и на пна щуп нам ни се слушува, е драгпцен инсурумену на сампразвпј.

I.3. Психпаналитички тплкуваоа на уметнпста Психпанализата е една пд пние ппјави вп кулуурауа кпи предизвикуваау непшекуванп емпуивни ппларизирани суавпви, бидејќи психпанализауа е сп псппрувана наушнпсу ппради дпбиваое на суавпви и напди без верификувани меупди. Мпже да се каже дека псвен религијауа, никпгащ нищуп не влијаелп уплку силнп на умеунпсуа какп ппјавауа на психпанализауа какп меупд вп психплпгијауа, ппради: - влијаниеуп на психпанализауа какп уеприја на лишнпсу врз умеунпсуа и - какп психпаналиуишкп уплкуваое на фенпменпу на умеунпсуа. Бидејќи психпанализауа има две знашеоа: уеприја на лишнпсу и дијагнпсуишкп-уераписки меупд; не ппсупи еднп единсувенп психпаналиуишкп уплкуваое на фенпменпу на умеунпсуа. Психплпгпу Зигмунд Фрпјд најшесуп ја сппменувал умеунпсуа какп илусурација на свпиуе наушни спзнанија вп психппауплпгијауа, нп збпрувал и за смислауа на умеунпсуа. Тпј впсуанпвил ури психгпаналиуишки уеприи за умеунпсуа, кпи се ппјавиле редпследнп една пп друга:  уметнпста е сублимација – сублимацијауа е щирпкп прифауен мпдел на пднесуваое кпј не е специфишен самп за умеунпсуа, ууку преусуавува ппсебен механизам на пдбрана на лишнпсуа пд негауивниуе ефекуи на фрусурацијауа. Спздаденауа енергија вп неприфаулив правец на пднесуваое би била забранеуа и запрена, па заупа се пренаспшува кпн дпзвпленпуп – умеунпсуа, цел кпја щуп виспкп се цени и наградува вп реалнпсуа.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |



уметнпста е катарза – ппсупи убедуваоеуп дека секпј умеуник е неврпуишар (не важи пбраунипу прпцес дека секпј неврпуик е умеуник), бидејќи пснпвнипу придвижуваш за креауивнпсу е неврпзауа. Механизмпу на кауарза преусуавува пслпбпдуваое пд внаурещнипу приуиспк низ спздаваое умеунишкп делп какп симбплишна функција на плеснуваое на пдредени нагпнски ппуреби или механизми на пдбрана. уметнпста е регресија вп служба на ЈАС – заснпванп е врз суавпвиуе на ЕГП психплпгијауа (егпуп ппседува сппсувена енергија), при щуп дпада дп сублимација на некпј забранеу нагпн, па лишнпсуа свеснп бега вп фикција (фануазија) кпја ја нуди умеунпсуа.

Психпаналиуишкауа уеприја на умеунпсуа не ппсуигнала некпе знашајнп влијание, бидејќи преусуавува пбид за псвеулуваое самп на една кпмппненуа пд фенпменпу на умеунпсуа – мпуивацијауа. Сепак, психпанализата им пвпзмпжила ппвеќе слпбпда на уметниците – уметничкипт израз не е бесмислена случајнпст, туку симбпличен израз на спништата, желбите, фантазијата.

I.4. Гешталт теприја за уметнпста Вп ппшеупкпу на 20-пу век, приближнп исупвременп, психплпгпу Алфред Бине вп Париз и група прпфеспри пд универзиуеупу вп Вирцбург заппшнуваау нещуп нпвп – сппјуваое на дпбриуе сурани на сисуемаускауа дескрипција пд прирпдниуе науки инурпспекцијауа вп серија експерименуи вп психплпгијауа на мислеоеуп. Тие се пбидувале да гп рещау прпблемпу на пднпспу на фпрмауа и спдржинауа кприсуејќи меупди на мерливпсу вп психишкиуе функции на лишнпсуа. На упа се надпврзала ппјавауа на бихевипризмпу вп психплпгијауа, а висуинска ревплуција вп психплпгијауа насуанува сп ппјавауа на Тепријата на Гешталт (Gestalt = пблик,фпрма) – дпминација на фпрмауа при кпнсуиууираое на нащеуп искусувп.

| Д- р ТПМИСЛ АВ ТАНЕ ВСК И

Гещуалуисуиуе веруваау дека нащеуп набљудуваое и перципираое преусуавува прганизираое на смислени предмеуни целини пвпзмпжени пд фпрмауа на предмеуиуе. За нив и прирпдауа е прганизирана низ фпрми. Всущнпсу нащеуп дпживуваое на свеупу пкплу нас се заснпва на иденуификација на целиниуе ппределени пд фпрмауа. Шпвекпу забележува прганизиран прпсупр каде щуп перцепцијауа преусуавува шин на дисбаланс ппмеду брпјни инфпрмации за издвпјуваое на фигури за смеука на ппзадинауа. Тепријауа Гещуалу има гплема примена вп анализауа и фенпменпу на умеунпсуа на деускипу цруеж, кпј се кприсуи вп психплпгијауа какп пплигпн за щирпкп уплкуваое и разбираое на лишнпсуа на деуеуп. Гещуалуисуиуе ја пбјаснуваау дилемауа дали пбишнипу шпвек уреба да гп дпживее цруежпу на умеуникпу исуп какп негп, или гледа ппмалку знашеоа пд негп. За нив, умеунишкпуп делп не нуди прегплема слпбпда на дпживуваое, па уака гледашпу уреба да гп види исупуп какп и умеуникпу – прганизиранпсуа на нащипу дух е факупрпу за намалуваое на суепенпу на слпбпда и ја пдредува кпмуникацијауа ппмеду умеуникпу и публикауа низ умеунишкпуп делп. Иакп е јаснп дека сиуе луде не гп дпживуваау пбјекупу (делпуп) на ису нашин, Гещуалуисуиуе смеуаау дека ппсупи врпдена сппспбнпсу за разбираое сп ппсредсувп на нащиуе псеуи кпја е успиена и уреба да се разбуди. Кпмплеунпуп дпживуваое на умеунпсуа мпра да ги ппфауи и ппдлабпкиуе психишки прпцеси на лишнпсуа сп нивниуе ппсебни пперауивни каракуерисуики, кпи уепријауа на Гещуалу ги занемарила. Таа нема важна улпга вп уплкуваоеуп на глпбалнипу прпцес на дпживуваое на умеунпсуа, нп има гплемп влијание вп пбјаснуваоеуп на зависнпсуа на дпживуваоеуп пд дпбрауа фпрма, хармпнијауа на пблициуе и внаурещнауа динамика вп прпсупрпу.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

I.5. Психплпгијата на уметнпстите вп улпга на апликативна креативна метпдплпгија Умеунпсуа е неверпјауна алаука за акуивираое на мащинеријауа на спздаваое квалиуеу вп рабпуауа и суандардиуе на еднп ушилищуе. Еден насуавник пд умеунишкп инуегриранп ушилищуе вп Shutesbury, Massachusetts, САД; за применауа на умеунпсуиуе вп рабпуауа на негпвипу клас вели: “Вп мпјауа ушилница јас се пбидувам да спздадам ппкружуваое вп кпе умеунпсуа е нещуп ппвеќе пд декпрација или суплемену вп рабпуауа, ууку ппвеќе е примарен кпнуексу вп кпј ппвеќеуп инфпрмации се разменуваау и се ушау. Сп инклузијауа на умеунпсуа вп прпцеспу на ушеоеуп се згплемуваау ефекуиуе на разбираое, суандарди и инвесуираое вп знаеоеуп“. Прпцеспу на инклузија на умеунпсуа вп пбразпваниеуп е мнпгу мпќен – пвпзмпжува кинесуеуишки, спзнајни и спцијални ппзиуивни развпјни прпмени кај ушенициуе. Ппимпу умеунишкп пбразпвание гп менувал свпеуп знашеое низ гпдиниуе, нп пред сé упј вклушува: музика, танц, драма и визуелна уметнпст; при щуп музикауа и визуелнауа умеунпсу гп завземаау ценуралнпуп месуп вп пбразпваниеуп. Нп, дплгпгпдищниуе исуражуваоа ппкажале дека сиуе гпресппменауи умеунпсуи имаау влијание на успехпу на пбразпвнипу прецес. Инклузијауа на умеунишкиуе, креауивни дисциплини вп пбразпвнипу прпцес, нп не какп пдделни предмеуи, ууку вп пбразпвнипу прпцес на псуанауиуе предмеуи, вп фпрма на креауивни меупдплпгии пд психплпщки аспеку дпведуваау дп: - ппдпбруваое на спзнајните прпцеси, - преземаое на иницијативи, - ппдпбрп решаваое на прпблеми, - ппдпбруваое на слушнипт капацитет, - ппдпбруваое на мптпричките вештини, - ппдпбруваое на вештината на читаое и разбираое на спдржината на текстпт, - развиваое на дплгптрајна мемприја, - јакнеое на капацитетпт на интелигенцијата – пплетп на емпципналната интелигенција.

| Д-р ТПМИСЛ АВ ТАН ЕВСК И

Сппред Reuven Feurstein, Израелски психплпг, инуелигенцијауа се развива ппд медијација на искусувауа какп сензиуивен ппддржувашки ушиуел, при щуп умеунпсуиуе гп пвпзмпжуваау бпгаусувпуп на мулуисензпрни искусува кпи гп акуивираау сисуемпу ум – телп - емпции. Нащиуе прпдукуивни акуивнпсуи гп менуваау свеупу, менувајќи гп нашинпу на кпј свеупу не менува нас. Инклузивнпуп умеунишкп пбразпвание влијаејќи на развпјпу на емпципналнауа инуелигенција гп збпгауува ушилищнипу живпу. Вп ушилищуауа се присууни ушеници пд најразлишни нивпа на кулуурни, спцијални и екпнпмски средини, кпе пд свпја сурана влијае на нивнипу нашин на размислуваое, ушеое и пднесуваое. Сппред пдредени исуражувашки суудии вп САД 15% пд ушенишкауа пппулација ги разбира лекцииуе сп слущаое, 40% преку визуелнп ушеое, а 45% преку у.н. кинесуеускп ушеое (преку манипулауивни кпнкреуни примери). Умеунпсуиуе нудау специфишни алауки за плеснуваое на ушеоеуп, пспбенп кај сиуе пние каде щуп ппсупјау ппуещкпуии (деца сп ппсебни ппуреби), при щуп низ разлишниуе креауивни меупдплпгии уие се шувсувуваау задпвплни. Сппред најнпвиуе исуражуваоа базирани на делпуп на Карл Јунг (Carl Jung) ппсупјау два пснпвни уипа на лишнпсуи: - инурпверуен, инууиуивен, размислувашкп расудувашки; - ексурпверуен, сензиуивен, впсприемливп шувсувиуелен; Сппред упа, не мпжеме ушилищнипу сисуем да гп псмислуваме самп какп вербалнп-лпгишен, ууку ни се ппуребни алауки за развпј на визуелнп-прпсупрна, уелеснп-кинесуеуска, музишка, инуерперсп-нална и инураперспнална инуелигенција–шиниуелиуе на емпципнал-науа инуелигенција. Креауивниуе меупдплпгии, ппзнауи какп експресивни ару уерапии, кприсуејќи ги музикауа, уанцпу, визуелнауа умеунпсу и драмауа преусуавуваау мпсу на ппврзуваое на пна щуп се слушува “пвде и сега“ и свеупу на фануазијауа, каде щуп живпуниуе суприи напищани вп миуска фпрма и живпунпуп искусувп се спдржани вп симбпли. Се кприсуи ппимпу “експресивна уметнпст“ за да се разликува пвпј нашин на рабпуа пд шисупуп есуеускп вп прпцеспу на спздаваое на умеунпсу.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

Целуа на креауивниуе меупдплпгии е да се пренесе невербална ппрака пд клиенупу – умеуник, кпн аудиуприумпу и спздаваоеуп умеунпсу да се искприсуи какп кпнуејнер на прпблемиуе, пауеоеуп и живпуниуе кпнфликуи и ппвикуваое на живпунауа радпсу. Спздаваоеуп умеунпсу е нераздвпен прпцес на шпвекпвпуп ппсупеое. Заупа ангажираоеуп сп пвпј прпцес пвпзмпжува ппдпбруваое на спсупјбиуе, бидејќи клиенупу гп кприсуи јазикпу на свпјауа психа. Терапевускипу сппднпс гп зазема ценуралнпуп месуп на прпцеспу и какп еден есуеуски сппднпс прпукаен сп еуика, вреднпсуи и прпупкпл на рабпуа, се пдвива лице в`лице. Експресивниуе ару уерапевуи имаау еден инуердисциплинарен присуап кпн рещаваое на прпблемиуе на лишнпсуа базиран на филпзпфија, психплпгија и се разбира умеунпсу.

1.5.1. Психплпгијата на музичката уметнпст и Музикптерапија Акуивнпуп ангажираое сп умеунишки искусува преусуавува прпуивуежа на анесуеускпуп, свеупвнпуп и секпјдневнпуп. Живпу без умеунпсу е живпу лищен пд шувсувуваое, базиран самп на пна щуп гп дпживуваме какп реален кпнуаку. Тпа е живпу лищен пд внаурещнпсу, пд сé пна щуп знаши да се биде хуман. “Уметнпста има уникатна сппспбнпст да ја раскине пбвивката на кпнвенципналната и рутинска свест“. – вели John Dewey вп свпеуп делп “Уметнпста какп искуствп“. Кпга ние ќе заппшнеме да креираме и да пдгпвараме на умеунпсуа сампсупјнп, веќе сме гп запалиле пгнпу на свеќауа на емпцииуе, перцепцииуе и сфаќаоауа; веќе мпжеме да гледаме ппд ппврщинауа на свеупвнауа реалнпсу и да ја пслпбпдиме нащауа фануазија. Ппкружуваое вп кпе има дпживпунп “паууваое“ сп умеунпсуа пвпзмпжува збпгауени перцепции, пхрабруваое на сфаќаоеуп и кпмуникацииуе сп другиуе луде, а сп упа испплнеу развпј на лишнпсуа.

| Д-р Т П МИСЛАВ Т АНЕВСК И

Музикауа какп хуманп пднесуваое и извпр на задпвплсувп при нејзинпуп кприсуеое какп музикпуерапија дпзвплува и пбезбедува ппсуигнуваое на щирпка палеуа немузишки цели шија реализација дпведува дп пдредени ефекуи. а) Музикауа пвпзмпжува реалнп расппреденп пднесуваое – музикауа суимулира преку слущнипу апарау при щуп се јавува аудиуивна перцепција кај лишнпсуа; музикауа суимулира преку виднипу апарау при щуп се јавува визуелна перцепција (клиенупу гледа инсурумену, нпуи, знациуе на музикпуерапевупу) и музикауа суимулира уелеснп при щуп се јавува перцепција на дппир (на инсурумену, на ракауа пд другауа лишнпсу при игра). Сиуе пвие суимулуси реализирани вп еден музикпуерапевуски уреуман, расппредени временски и целнп кпн ппуребиуе на лишнпсуа (вп зависнпсу пд упа дали се рабпуи за прпблеми сп слух, сп вид, сп мпуприка), дпведуваау дп пдреден музишки пдгпвпр пд сурана на клиенупу кпј придпнесува дп: - ппдпбрена слухпвна перцепција; - ппдпбрена мпуприка; - приенуација вп прпсупр кај лишнпсуи сп пщуеуен вид. б) Музикауа пвпзмпжува пднесуваое сп кпнуинуиранп расппредени вещуини – музишкиуе акуивнпсуи при уреуманпу се рангираау пд ппеднпсуавни кпн ппслпжени ракпвпдејќи се сппред психплпщкпуп нивп на реакција на клиенупу (инуелекууалнпуп нивп и мпменуалнпуп распплпжение). Најпрвп се рабпуи на згплемуваое на мпуивацијауа за спрабпука преку музишки суимулуси (пееое, свиреое, риумишки уелесни движеоа) и ппупа се спвладуваау ппсуепенп задашиуе (ушеое бпи, брпјки, спвладуваое уексу на песна при гпвпрни прешки). Преку музишкипу пдгпвпр на клиенупу вп еден реален временски инуервал се придпнесува за: - ппдпбруваое на сликауа за себе; - згплемена уелесна свеснпсу; - намалуваое на гпвпрниуе прешки.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

в) Музикауа пвпзмпжува афекуивнп пднесуваое и уппуреба на шувсува и емпции вп уекпу на музикпуерапевускипу уреуман и пп негп. – Сп сппдвеунп пдбрана музика седауивна или суимулауивна, а ппврзанп сп визуелна преусуава на пдредена сиууација (бебе, ппжар) предизвикуваме музишки пдгпвпр пд сурана на клиенупу кпј вклушува и негпвп аспцијауивнп размислуваое за сиууацијауа. Пспбенп акп се рабпуи за групен мпдел на музикпуерапија, на клиенупу му пвпзмпжуваме правп на избпр вп групауа (избпр на инсурумену, избпр на музишка акуивнпсу – пееое, игра или свиреое) и сп упа секпј вп групауа суекнува пдгпвпрнпсу; се шувсувува ппуребен при групниуе музишки акуивнпсуи, дава дел пд себе и ја ппшиуува акуивнпсуа на негпвипу кплега. Сеуп упа ќе резулуира сп: - спздаваое кпмуникациски вещуини; - намалуваое на неприлагпдливпсуа; - згплемени инуеракции сп врснициуе и другиуе луде, - згплеменп емпципналнп изразуваое и прилагпдливпсу; - јакнеое на емпауија; - намалуваое на непријауниуе шувсува преку нивна експресија и пслпбпдуваое Вп Франција и Германија се врщени уреумани на музикпуерапија кај деца бплни пд хрпнишни забплуваоа кпи бараау ппдплгпураен пресупј вп бплница. Вп пвие слушаи децауа имаау шувсувп на груба пуургнаупсу пд нивниуе рпдиуели и нивниуе спцијалнп-фамилијарни кпрени, па шесуп се напдаау вп суресни сиууации. Тие се шувсувуваау сами и уплащени меду неппзнауипу медицински уим. Неппхпднп важнп билп пвие деца ппвупрнп да суанау сигурни вп себе, а за уаа цел да им се пбезбеди уппла аумпсфера и сппдвеуна медицинскп-психплпщка ппддрщка. Пд уие пришини се кприсуени музишки рабпуилници каде щуп на децауа првп им биле ппкажувани и пбјаснувани ппвеќе музишки инсуруменуи: синтисајзер, тапан, ксилпфпн, флејта и др. Ппупа децауа ппшнуваау да ги кприсуау инсуруменуиуе вп спгласнпсу сп нивниуе шувсува и желби и заппшнува една заеднишка музишка игра (сп песни и риуми) придружуванп и ппмпгнауп пд прпфесипнални музишари, педагпзи, лекари и и сесури.

| Д-р Т П МИСЛ АВ ТА НЕВСК И

Мнпгу шесуп пва щпу суанува ауракуивнп и за другиуе деца вп бплницауа и за нивниуе рпдиуели. Пвие музишки рабпуилници биле мнпгу ефекуни и мнпгу јаснп гп намалувале суреспу кај децауа, впзнемиренпсуа и бплкауа. г) Музикауа вп музикпуерапијауа пбезбедува мпжнпсу за спцијалнп прифауливи награди – пвпзмпжувајќи задпвплсувп прпнајденп вп сппсувенауа изведба пд сурана на клиенупу кпе музикпуерапевупу мпже и да гп ппфали, пспбенп кпга се рабпуи за деуе или лишнпсу сп ппсебни ппуреби. Сппспбнпсуа за ппсуигнуваое на музишка изведба преку билп кпе музишкп искусувп му пвпзмпжува на клиенупу изврщуваое на нпрмални, реални задаши, свпјсувени за сиуе псуанауи лишнпсуи без ппсебни ппуреби и сп упа гп наспшува кпн здравп прифаќаое на негпвиуе пгранишуваоа. Така клиенупу ги прифаќа пгранишуваоауа на еден дел пд себе, а не на целауа лишнпсу вп целина. Тпа резулуира сп: - спздаваое на прифауливп пднесуваое, - спздаваое независнпсу, - спцијална, пбразпвна и кулуурна инуеграција. д) Музикауа преку музикпуерапија какп вид на невербална кпмуникација (билп вп ппзадина или какп акуивнп музишкп ушесувп) пвпзмпжува јакнеое на кпмуникацијауа впппщуп и јакнеое на искусувпуп и кпмпеуенцииуе на лишнпсуа. Музишкиуе акуивнпсуи се забавни и рекреауивни и сп нивна уппуреба пплеснп се реализираау планираниуе цели. Идејата за музикптерапија е суара кплку и музикауа. Таа се уемели на дамнещнауа, предисуприска ппврзанпсу на музикауа и магијауа. Веруваоеуп вп магишнауа лешебна мпќ на музикауа дауира пд времеуп на ппсупеое на Меспппуамија, Суара Кина, Индија, Египеу, Ануишка Грција. Кпнцепупу на музикпуерапија е вп длабпка врска сп кпнцепупу за универзумпу. Сепак, рпдена какп магишна мисла, музикпуерапијауа евплуирала низ векпвиуе развивајќи се пд магишнпуп кпн наушнпуп.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

Изразпу музикпуерапија какп кпваница пд збпрпу музика и уерапија пзнашува кприсуеое на музишка инуервенција за псуваруваое на индивидуални цели вп функција на плеснуваое на насуанауи прпмени пд немузишка прирпда. Терапија, пд гршки “terapia” ппдразбира уреуман или низа на ппсуапки сп кпи се уреуира еден прпблем и исуиуе влијаау на ппдпбруваое на прпблемпу. Музикптерапијата е нашин на пбезбедуваое на еднп незагрпзувашкп ппкружуваое неппхпднп за ппуимален развпј. Таа е авенија низ кпја мпже емпуивнп да се дппре дп лишнпсуа на нејзинпуп сппсувенп нивп на развпј. Музикауа е медиум, мнпгу ппсппдвеуен пукплку урадиципналнпуп вербалнп кпмуницираое, низ кпј лишнпсуа мпже да збпрува, мпже да уши и суекнува спцијални вещуини, да развива кпмуникауивни вещуини и еден кпнцепу на сампкпнурпла и сампдпверба. Музикпуерапијауа е наука кпја бара инуензивни уренинзи и прпфесипнален развпј. Музикпуерапијауа се реализираспрпведува низ две фпрми: а) Пасивна музикпуерапија б) Активна музикпуерапија а) - ПАСИВНА музикптерапија преусуавува пасивнп вклушуваое на клиенупу вп музикпуерапевускипу уреуман кприсуејќи гп музишкпуп искусувп - слушаое музика. При пваа фпрма на музикпуерапевуски уреуман клиенупу не музицира впкалнп, инсуруменуалнп, ниуу преку движеое. Еден шесуп кприсуен мпдел на пасивнауа музикпуерапија е Францускипт мпдел кпј успещнп се применува кај лицауа сп менуални нарущуваоа. Францускипу мпдел е мпдифицирана фпрма на меупдпу GIM (Guided Imagery Music), вп превпд - ВЛМ (впдешки лик и музика). Ппспшенипу француски мпдел, кприсуи музишки мпуиви кпи преусуавуваау пдредена вреднпсу за клиенупу щуп мпже да биде предмеу, шпвек или билп щуп пд важнпсу за живпупу на клиенупу (минауипу, сегащнипу или иднипу живпу). Вреднпсуа мпже да биде ппзиуивна или негауивна. Музикпуерапевупу му пущуа на клиенупу да слуща 14 разлишни музишки мпуиви кпи преусуавуваау пдредени вреднпсуи за клиенупу избрани пп разлишни кпнцепуи.

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВ СКИ

Видпу на музикауа, времеураеоеуп на мпуивиуе, нивнипу редпслед и кпнурасуиуе меду ппследпвауелниуе мпуиви се мнпгу важни. Пдгпвприуе на клиенупу преусуавуваау ппјдпвна пснпва за ппнауампщнауа активна музикпуерапија и музикпуерапевуска психп драма. Пасивнауа музикпуерапија ја суимулира фануазијауа и сп слущаое на суимулирашки музишки мпуиви се суимулира инуеграцијауа на емпции и експресијауа на шувсувауа, па заупа какп фпрма е мнпгу кприсуена. б) - АКТИВНАТА музикптерапија вп себе ги вклушува сиуе преухпднп елабприрани музишки искусува кпи се кприсуау преку меупдиуе на: Нпрдпф – Рпбинс (Nordoff&Robbins), КПС (COS - Clinical Orff Shulwerk) и меупд на пееое и дискусија. При акуивнауа музикпуерапија клиенупу акуивнп музицира и спздава свпја музика вп спрабпука сп музикпуерапевупу, а вп инуерес на ппсуавениуе музикпуерапевуски цели.

1.5.2. Психплпгијата на ликпвната уметнпст и Арт терапија Децауа секпјдневнп расуау и се развиваау ппд влијание на еден виспкп визуелен свеу, ппкружени пд слики пд уелевизијауа, видеп, кпмпјууери и сл. Ушенициуе мнпгу ппппзиувнп пдгпвараау на задашиуе дпкплку имаау мпжнпсу да ушау преку визуелна умеунпсу. Тпа се дплжи на пеу пауи ппгплемауа ппврщина на визуелнипу ценуар вп кпрауа на гплемипу мпзпк, пукплку ппврщинауа на слущнипу ценуар. Сппред некпи педагпзи визуелнауа умеунпсу нуди мпдел за редескрипција (ппвупрен ппис) на свеупу, фпрмирајќи уаписерија сп бпгаусувп на ликпви и временски слушки. Пвие мпжнпсуи на визуелнауа умеунпсу се искприсуени вп ару уерапијауа кпја пвпзмпжува преппзнаваое на шувсува и ппмпщ вп нивнауа иденуификација за самипу клиену и пред другиуе. Тпа пвпзмпжува ппгплемп сампсппзнаваое, јакнеое на шувсувпуп за сампиденуиуеу и згплемуваое на медусебнауа дпверба.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

Музикптерапијата и арт терапијата се кпмплеменуарни прпцеси – имаау исуа намена и исуи цели и не бараау преухпдна ппдгпупвка на клиенупу. Арт терапијата преусуавува безбеден нашин на експресија на силни, ппнекпгащ сензиуивни или десурукуивни шувсува. Ару уерапијауа не бара ппзнаваое на ару уехники пд сурана на клиенупу. Ару уерапевупу е впдишпу и ппддрщкауа на клиенупу вп излпжуваоеуп на ппуребиуе и кприсуеоеуп на ару мауеријалиуе. При ару уерапија не е цел да се суане ликпвен умеуник, ууку преку визуелни симбпли да се ппкажау шувсувауа. Биуен е самипу прпцес на рабпуа, а не спздаденипу ликпвен прпдуку. Инуереснп е да се види какп рабпуи умпу прикажанп преку визуелна умеунпсу. Ару уерапијауа е невербална фпрма на кпмуникација. Таа не е шисуп рекреауивна акуивнпсу, ууку прпцеснп приенуирана сампекспресивна акуивнпсу кпја вклушува мулуисензпрни визуелнпперцепуивни вещуини сп кппрдинација на движеоа, пспбенп фина мпуприка, преку кпе се градау кпмуникациски спцијални вещуини. Ару уерапијауа се кприсуи за меначираое сп сурес, за луде сп менуални прпблеми, деца сп прпблеми вп ушеоеуп, насилнп пднесуваое, деца сп пппрешенпсу вп развпјпу, зависници, луде сп преживеани физишки и емпципнални урауми и сл. Шесуп пауи меупдиуе на музикпуерапија мпже да се кпмбинираау сп ару уерапија за да се дпбие щуп ппупплна слика за спсупјбауа на клиенупу и прпцеспу на евалуација. Исуп уака, музикауа, пспбенп музишкпуп искусувп слущаое музика мпже да се искприсуи какп мпуиваупр и плеснуваш на прпцеспу на ару уерапија.

| Д-р ТПМИСЛ АВ ТАНЕВСК И

1.5.3. Психплпгијата на драмата (театар) и драматерапија Развиваоеуп на љубппиунпсуа кај една лишнпсу и креауивнпсуа какп дел пд лишнауа и спцијалнауа свеснпсу се неппхпдни за живпупу вп денещнипу свеу на мулуикулуурни и спцијални разлишнпсуи. Креауивнипу шас пп драма нуди слущаое или шиуаое на приказна или ппема, слущаое на музишкп парше или разгледуваое на една умеунишка слика и планираое какп ппупа слущнаупуп или виденпуп ќе се инуерпреуира низ една акција. Збпрпу “drama“ има гршкп ппуеклп и пзнашува акција. Ушеснициуе вп акцијауа најпрвп развиваау сценарип сп заплеу, креираау замислена сцена, ги избираау улпгиуе и ги импрпвизираау дијалпзиуе вп акцијауа. Заеднп сп пние щуп не ушесувувале у.н. публика, ја криуикуваау изведбауа, пдлушуваау щуп билп дпбрп а щуп би уребалп да се ппдпбри и ппвупрнп ја пдигруваау сиууацијауа. Прпцеспу на драмска акција вп сущуина ппдразбира спрабпука, развпј на брзп сппнуанп размислуваое, брзп рещаваое на прпблемски сиууации, кпнценурација, вещуини на аналиуишка и кпнцепууалнп размислуваое; или еднпсуавнп кажанп – спрабпука, кпмпрпмиси и ппсвеуенпсу – сиуе неппхпдни вещуини за снапдаое вп билп кпја рабпуна и живпуна средина. Главнауа цел на креауивнауа драмска акција е сппспбнпсуа за градба на драмска фануазија вп спцијален кпнуексу и развпј на мпжнпсуиуе на лишнпсуа да ја ппврзуваау фануазијауа сп акцијауа, не самп какп драма, ууку вп секпјдневнипу живпу. Сп пбушен впдиш – драмауерапеву (кпј има ппзнаваоа пд филпзпфијауа, психплпгијауа, педагпгијауа и драмауа) или какп мулуидисципли-нарен уим, лишнпсуиуе вклушени вп драмскауа акција имаау мпжнпсу да ги ппдпбрау и изградау свпиуе знаеоа и вещуини, да ја ппдпбрау експресијауа на шувсува низ една инуеракција и спрабпука сп псуанауиуе. Сиуе уие квалиуеуи се вградуваау вп пднесуваоеуп, размислуваоеуп и свеснпсуа. Креауивнауа драма е парунер вп развпјпу на апсуракунпуп размислуваое.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

Креауивнауа драма искприсуена какп драмауерапија ппмага вп спздаваоеуп мпсу ппмеду умеунишкауа фпрма и плеснувашкауа спцијална рехабилиуаципна мпќ на самауа драма. Креауивнауа драма низ свпјауа функција пвпзмпжува лудеуп да се разберау себеси на еден нпв, ппинакпв нашин. Драмауерапијауа какп главен фпкус гп има кприсуеоеуп на рехабилиуаципнипу аспеку на драмскауа акција и уеауарпу какп уерапевуски прпцес. Тпа е меупд на рабпуа и игра кпј кприсуи акција за да ја плесни креауивнпсуа, фануазијауа, ушеоеуп, внаурещнауа свеснпсу и расупу и развпјпу на лишнпсуа. Вп пракса, драматерапијата претставува: - Свеснпсу, експресија и рефлексија на шувсува и сппднпси – мпжнпсу за рефлексија на групауа врз индивидуауа, преку игра без вербална кпмуникација пбезбедувајќи мпжнпсу за експерименуираое вп размислуваоеуп, шувсувуваоеуп и пднесуваоеуп. - Креауивна експресија – вклушуваое на шувсувауа вп пднпсиуе сп другиуе шленпви на групауа градејќи сампдпверба и сампсвеснпсу низ забава. - Ушеое за снапдаое вп спцијални сиууации преку играое улпги, пбсервација, мпделираое и експерименуираое сп алуернауивнп пднесуваое. Групауа пвпзмпжува ппкружуваое сп ппддрщка при превземаоеуп ризици и нпсеоеуп пдлуки. Драмауерапијауа им дпзвплува на ушеснициуе сигурнп месуп вп кпе уие ги преиспиууваау свпиуе ппсупешки веруваоа, суавпви и шувсува (свпјауа внаурещна драма) и се пбидуваау да изнајдау нпв, алуернауивен нашин на делуваое (или ппсупеое). Драматерапијата истп какп музикптерапијата и арт терапијата има исти цели и намени и не изискува претхпдна ппдгптпвка. При драмауерапијауа, ушесникпу играјќи ја свпјауа улпга не е ппуереуен пд прикажуваое на упшнауа фпрмулација на уексупу – упа е креауивна драма каде щуп импрпвизацијауа зазема ценуралнп месуп.

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВС КИ

Играуа какп уелеснп движеое и нашин на изразуваое на уелеснауа свеснпсу е сущуинауа на драмауерапијауа. При играуа нащипу, реален свеу сé ущуе ппсупи, нп низ фануазијауа и умсувенауа акуивнпсу, дпживуваме слпбпда сппделувајќи ги емпуивниуе ппуреби без пгранишуваоа на шувсувпуп на лишна слпбпда. Преку пваа акуивнпсу ние ппшнуваме да ги преппзнаваме нащиуе реални ппуреби и желби и сппдвеунп на нащиуе живпуи ги адапуираме на сппнуан нашин. Драмауерапијауа се применува вп пбразпвни инсуиууции, рехабилиуаципни ценури, деуски градинки, уренинг ценури, дневни ценури за лица сп пппрешенпсу и менуални прпблеми, заувпри и сл. Драмауерапијауа какп и музикпуерапијауа има мнпгу суари, исуприски кпрени вп рехабилиуаципниуе исцелувашки риууали на првпбиуниуе и ануишкиуе заедници. Базирана на мпжнпсуа за плеснуваое на шпвекпвауа сампсвеснпсу, шесуп пауи е вп кпрелација сп музикпуерапијауа, билп музикауа да се кприсуи какп кауализаупр и ппуенцирашки факупр на драмска акција, билп да се рабпуи за у.н. музишки уеауар, или пак преку креауивнауа драмска акција да се експлприраау музишки испрпвпцираниуе емпции.

1.5.4. Психплпгија на танцпт и Танц терапија Збпрпу танц (tanz) е сп суарпгермански кпрен. Тпј знаши умеунпсу вп кпја средсувпуп на спздаваое на умеунишкипу израз се разнппбразни фпрми на шпвешкпуп уелп. Танцпу мпжеме да гп дефинираме какп „прирпдна експресија на внатрешните чуства сп упптреба на движеоа на телптп, кпи несвеснп или свеснп ги кпмбинираме, сп цел да ја искажеме мислата“. Танцпвипу израз е „услпвна експресија на шувсувауа преку уанц, кпја зависи пд ппвеќе факупри: внаурещен емпуивен склпп и генеуски кпд, надвпрещни спцип - кулурплпщки и пплиуишки влијанија“. Психплпгијауа на уанцпу е сисуем пд менуална спсупјба аспцирана сп уанцуваоеуп и гледаое какп другиуе уанцуваау.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

Терминпу гп именува инуердисциплинарнпуп академскп ппле, щуп гп прпушуваау ппединци пд пбласуа на спвременипу уанц и психплпгијауа. Некпи исуражувашки пбласуи, вклушуваау инуервенции за згплемуваое на здравјеуп на ппсуари впзрасни луде, прпграми за суимулираое на креауивнпсуа кај децауа, уанцпва движешка уерапија, кпја е психпуерапевуска уппуреба на движеое и уанц, сп цел да гп зајакне инуелекууалнипу и емпципналнипу склпп на шпвекпу, какп и мпуприкауа на уелпуп. Сп ппшеупкпу на развпјпу на спвременауа умеунпсу, се ппјавува и спвременипу уанц, кпј за разлика пд класишнипу балеу се занимава ппвеќе сп сущуинауа, пукплку сп фпрмауа. Спвременипу уанц успеал да се инуегрира и да дпјде на исуп рамнищуе сп другиуе умеунпсуи, па неспмненп уака навлегува и вп филмпу какп важен аспеку - не самп какп изразнп средсувп, ууку какп и средсувп кприсуенп за ппкажуваое на некпи психплпщки спсупјби на шпвекпу. Щирпкипу спекуар на мпжнпсуи кпј ни гп дава уанцпу е неверпјауен, бидејќи упј денес е ппщуп прифауен и се кприсуи пд најмали прпдвижуваоа или мали (микрп) движеоа, дп напад на зпмби, бпрешки сцени и цели кпрепграфии, какп дел пд свеснпуп (реалнпуп) дејсувие вп филмпу, или какп дел пд несвеснпуп. Мнпгу уанцпви суилпви биле каракуерисуишни за сиуе кулуури, какп вп минаупуп уака и денес, не самп какп фпрма на релаксација или забава, ууку и какп спсуавен дел пд важни церемпнии и риууали. Ущуе пд дамнещни времиоа, на уанцпу и движеоеуп на музика се препищуваау исцелувашки мпќи. Вп раниуе цивилизации, уанцпу и религијауа, музикауа и медицинауа биле ппврзани, какп на пример: щаманскиуе риууали на исцелуваое. Вп среднпвекпвна Еврппа лудеуп уанцувале, сп цел да ја избегнау бубпнскауа шума. Исуп уака, дивипу и напущуен иуалијански уанц - уарануела, се верува дека ппуекнува какп лек прпуив убпд пд смрупнпснипу уарануула пајак. Денес, уанцпвауа психпуерапија, ппуекнувајќи пд свпјауа урадиципнална идеја дека уанцуваоеуп има мпќ да лекува, уанцпвиуе психпуерапевуи ја кприсуау за да им ппмпгнау на ппединци, пднпснп да им дадау присуап вп нивнауа сппсувена прирпдна сппспбнпсу за лешеое и расуеое.

| Д- р ТПМИСЛ АВ ТАНЕВ СК И

Психпуерапевуиуе гп применуваау уанцпу и движеоеуп вп свпиуе психпуерапии, за ппдпбруваое на емпципналниуе, кпгниуивниуе и спцијалниуе сппспбнпсуи, за ппдпбруваое на пднесуваоеуп и физишкиуе сппспбнпсуи кај ппединциуе. Заеднп сп музикпуерапијауа и ару уерапијауа, уанц уерапијауа е една пд експресивниуе умеунпсуи, кпја мпже да се уппуребува какп меупд ппсебнп, или какп фпрма вп генералниуе експресивни умеунишкпуерапевуски прпграми, кпи ефекуивнп ппмагаау вп уреуманпу на щирпк спекуар на емпуивни и физишки ппуещкпуии, вклушувајќи ги и зависнпсуиуе какп кауегприја. Танцуваоеуп е примарен пдгпвпр или реакција на риуам и музика, па заупа уанц уерапевуиуе кприсуау уанцпви уехники, за да им ппмпгнау на клиенуиуе да дпјдау ппвеќе вп кпнуаку сп себе и сп ппвеќе физишки и емпципнални димензии пд самиуе себе, кприсуејќи невербални, движешкп - приенуирани уехники. Клиенуиуе суануваау свесни за свпиуе шусува, преку сензацијауа предизвикана пд движеоеуп, инуегрирајќи гп уелпуп и мпзпкпу. Бидејќи пваа уерапија е невербална, шесуп мпже да се премине уаа бариера на разгпвараое на емпципналниуе ппуещкпуии кај ппединецпу, щуп мпже да се среунау вп вербалнауа уерапија. Некпи луде не се дпвплнп дпбри вп вербалнпуп искажуваое. Тпа знаши, дека за нив е мнпгу уещкп да кпмуницираау вербалнп, па мпраау да најдау други фпрми или нашини на искажуваое на самиуе себе, дпкплку не гп супрау упа, шусува на псаменпсу и немпќнпсу кпнсуанунп ќе ги ппуереууваау. Какп на пример, лудеуп кпи сурадаау пд депресија не сакаау да се изразуваау самиуе себе, бидејќи се уплащени пд упа щуп ќе кажау или направау, за да не бидау ппгрещнп разбрани пд другиуе. Непдмнещни суудии за експресивна уерапија кприсуена за депресија, ппкажуваау дека, музикпуерапијауа мпже да ги елиминира самп-нарущувашкиуе спсупјби и да ги наспши клиенуиуе кпн мнпгу пп ппзиуивна перспекуива, дпдека уанцпу вп психпуерапијауа, мпже да им ппмпгне на лудеуп да ги пребрпдау ураумаускиуе искусува пд минаупуп, преку движеое, пднпснп, намесуп да ги присилиме на излпжуваое и некаква урансфпрмација на нивнипу наплив на емпции вп збпрпви.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

Вп пвпј слушај, движеоеуп самп пп себе суануваа физишка манифесуација на психауа, дпдека уелпуп е инсуруменупу, пднпснп медиумпу, преку кпј емпцииуе се пренесуваау или испущуаау вп надвпрещнипу свеу. Сп други збпрпви, движеоеуп вп свпјауа шисуа фпрма ги пренесува мислиуе, шусувауа (свесни и несвесни), прпблемиуе и несигурнпсуиуе на клиенуиуе. Сппред Аспцијацијауа на Американскауа Танцпва Терапија, уанц уерапијауа или движеоауа на музика е „психпуерапевускп кпрсуеое на движеоауа какп прпцес кпј гп прпдлабпшува емпципналнауа и физишкауа инуеграција на индивидуауа.“ Генералнп се верува дека уанц уерапијауа и прпизлезена пд мпдернипу уанц ппвеќе пд кплку пд некпи други уанцпви суилпви. Балеу, фплк уанци и спцијалниуе уанци имаау преппзнауливи уехники и прганизаципни суилпви. Балеупу е мнпгу фпрмален и сп мнпгу уехника, дпдека фплк уанциуе и спцијалниуе уанци се спсупјау пд кпмплексни фпрмации. Сппред упа, уаншериуе се пгранишени на еден или на друг нашин и упуална експресија преку уелпуп не мпже да се ппсуигне. Дпдека, мпдернипу и спвременипу уанц, се пппувпрени за експерименуираое, спдржау креауивнпсу и експресивнпсу на „упуалиуарнп шпвекпвп искусувп преку движеое.“ Техникауа на мпдернипу уанц е вп принцип заснпвана на прирпдниуе движеоа на уелпуп, слпбпдни пд сиуе граници. Пипнериуе на мпдернипу уанц какп Исидпра Данкан, Руу Сену Денис, Маруа Греам и Дприс Хамфри, спздвале движеоа пд свпеуп уелп. Техникауа на Греам, на пример, е базирана на нејзиниуе инвенуивни движешки пукриваоа. Греам уехникауа сп нејзиниуе преуерани кпнуракции и пслпбпдуваоа ни ппкажува психишки кпнпуации какп бплка и ексуаза. Техникауа на Хамфри, има ппприрпден и уепреуски присуап, сп акцену на „падаое“ и „закрепнуваое“. Ппупшнп, вп нејзинауа уанцпва уехника ппсупи кпнурасу вп риуампу, дизајнпу, динамикауа и гесупвиуе; щуп уаа ги смеуа за шеуириуе кпмппненуи на движеоеуп. Пвие уаншерикпрепграфи, уанцувале сп нивниуе дущи, развивајќи нивни сппсувени принципи и меупди, кпи суанале фпндација на мпдернипу уанц. Еуритмијата, еднпсуавнп кажанп, е умеунпсу щуп лиши на уанц. Тпа се уелесни движеоа щуп изразуваау гпвпр и музика, у.н. “видлива музика“ или “видлив гпвпр“.

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВ СКИ

Преку еднпсуавни риумпви и вежби, децауа ги хармпнизираау уелпуп и живпунауа сила, се ппдпбрува кппрдинацијауа на движеоауа и спцијализацијауа. Мпже да се каже дека еуриумијауа е еквивалену на уехникиуе пд музикпуерапија нарешени: уелесни риумишки движеоа и импрпвизација. 1.5.5. Психплпгија и психпанализа на филмпт Филмпу, иакп првенсувенп е умеунпсу на визуелнпуп, ппседува низа на психплпщки референци, какп вп фпрмауа уака и вп спдржинауа. Факупу дека филмпу и психпаналзиуа ппраснале заеднп вп преминпу на XX век, дпдаунп ја зајакнува пваа ппврзанпсу. Фрпјд гп скпвал уерминпу психпанализа вп приближнп исуп време кпга е прикажан и првипу филм. Мпжеби мпжеме и да се запращаме, дали Фрпјдпвпуп делп „Анализа на Спнпу“, би суекналп уаква слава и влијание, да не се ппјавила книгауа исупвременп кпга се ппјавил и филмпу какп умеунпсу. Филмпвиуе прикажувале спнливи сцени вп мракпу, бащ какп щуп изгледа и висуинкипу спн. Пваа кпинциденција сигурнп ппмпгнала Фрпјдпвауа уеприја да суекне преднпсу вп серипзниуе наушни кругпви, кпи уживале вп прпекуираоеуп сцени на плаунпуп. Ппкрај упа, филмпу е наушен изум, а и Фрпјд свпеуп инпвауивнп уплкуваое на спнпу гп смеуал за наушнп. Кпга вп 1927-ма гпдина се ппјавил звушнипу филм и ја заменил преуеранауа емпуивна глума на немипу филм, свеупу бил спремен за уерапија сп разгпвпр. Бидејќи психпанализауа се ппјавувала уплку шесуп вп филмпвиуе, јавнпсуа мислела дека уаа е злауен суандард за психијаурискп лешеое. Тещкп е да се замисли дека психп-анализауа би гп задржала свпеуп влијание уплку дплгп да не бил филмпу. Мпже да се каже дека филмпу и психплпгијауа и дале скелеу на перцепцијауа, дпдека психпанализауа дпдала месп, давајќи им на филмпвиуе ппвеќе димензии. Фрпјд никпгащ не се занимавал сп анализа на филмпу, нп смеуал дека умеунпсуа и психпанализауа имаа исуи пснпви, па сппред упа, умеунициуе и психпаналиуишариуе се занимаваау сп несвеснпсу, фануазија, спнпви и игра.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

Вп ппнпвп време се развила и психпаналиуишкауа филмска криуика, ппсебнп вп Америка. Вп 1986-уа гпдина вп САД, е пснпван „Фпрум за психпаналиуишка уеприја на филмпу“, а негпв иницијаупр и пснпваш е уважуванипу криуишар и прпфеспр Рпј Хпс. Тпј смеуа дека психпаналиуишкауа филмска криуика ќе ги изгради мпсупвиуе ппмеду клинишариуе и академициуе, нп и ќе ја приближи психпанализауа дп лаициуе. Вп перипдпу пп вупрауа свеуска впјна вп филмскипу жанр весуерн се развива у.н. Фрпјдпвски весуерн какп резулуау на пгрпмнпуп влијание на психпанализауа вп филмпу сп щуп психпаналиуишкауа инурпспекција и рефлекуивнпсу се кприсуеле вп филмскауа криуика. Фрпјдпвата психпанализа била мпуив за фпрмираое на ликпвиуе вп филмпвиуе на Хишкпк. Хишкпк суанал кулуен режисер, пригинален суилису, извпр на инспирација какп на креауивниуе уака и на неуаленуираниуе филмски и умеунишки епигпни. Каракуерисуики на негпвиуе филмпви се: склпнпсуа кпн специфишнауа (за упа време ппсебнп) мпнуажа, или движеоауа на камерауа, црн хумпр, ирпнија и цинизам, напнаупсу и щпк, циркулација на кпмишни и урагишни елеменуи. Ауракуивнауа, впзбудлива и напнауа фабула на негпвиуе филмпви, вп сущуина преусуавува свпевидна маска за ппдлабпка мислпвна ппдлпга на креауивнпсуа. За време на Хишкпкпвауа кариера, пснпвнп „наушнп“ пбјаснуваое за шпвешкпуп пднесуваое прпизлегува пд уепријауа на Зигмунд Фрпјд. Медуупа, Хишкпк бил скепуишен кпн психпанализауа какп щуп бил скепуишен и кпн сиуе пбиди да се пбјасни шпвекпвпуп пднесуваое, иакп вп мнпгу пд негпвиуе филмпви кприсуел психпанализа. На пример: Филмпу „Мадепсани“ (Spellbound –главниуе ликпви се психпаналиуишари), филмпу „Психп“ (на крај има дплгп и прилишнп едукауивнп искажуваое на психијауарпу), филмпу „Марни“ (неврпуишнп пднесуваое на херпинауа пбјаснеуп сп сведпшеое за злпуппуреба вп деусувпуп). Психпаналиуишкуе кпнцепуи се важни и вп филмпвиуе: „Веруигп“, „Френзи“, „Ппгрещен Шпвек“, „Сенка на спмнежпу“, „Јаже“, „Реурпвизпр“.

| Д-р ТП МИСЛАВ Т АНЕВСК И

Психпанализауа не била пд круцијалнп знашеое за кинемаупграфијауа – филмпу ќе се ппјавел без разлика на нејзинпуп ппсупеое, нп уаа ги направила првиуе звушни филмпви сепак ппинуересни и ппмпдерни. Кинемаупграфиуе ја примеуиле слишнпсуа ппмеду филмпу и спнпу и пд уие пришини психпанализауа имала свпј уддел вп ппјавауа на ппвеќе филмски псуваруваоа. Режисериуе секпгащ ќе напдаау инспирација вп психплпщкиуе уеми, а психплпгијауа ќе се кприсуи вп пписпу на ликпу, негпвауа психишка спсупјба и пбјаснуваоеуп на негпвиуе акции.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

ГЛАВА 2 БАЗИШНИ ПСНПВИ НА КПНЦЕПТПТ НА ПСИХПЛПГИЈАТА КАКП НАУКА

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВ СКИ

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

II.1. Ппим и дефинираое на психплпгијата

Инуереспу за психплпгијауа е присууен и суар кплку и шпвешкпуп биуие, бидејќи шпвекпу пдсекпгащ се суремел да ги заппзнае ппдпбрп лудеуп пкплу себе, щуп уие мислау, какви намери имаау и щуп ппсакуваау. Психплпгијауа се ппјавува какп филпзпфска дисциплина пд самипу ппшеупк на филпзпфијауа какп наука, пднпснп исуражуваоеуп на шпвешкауа лишнпсу не билп пдвпивп пд исуражуваоауа за свеупу щуп не ппкружува. Се ппјавила какп филпзпфска дисциплина шиј предмеу на инуерес била шпвешкауа дуща – упа щуп се напда вп неа, прпцесиуе щуп се пдвиваау вп неа и пкплу неа и приупа насуанауиуе прпмени. Бидејќи филпзпфскиуе кпрени на психплпгијауа се ппврзани сп филпзпфскиуе мисли на ануишка Грција, ппимпу “психплпгија“ е сп гршкп ппуеклп и ппврзан е сп ппимпу “дуща“ (psycho - дуща и logos – наука). Пд уаму прпизлегува и дефиницијауа дека вп превпд “психплпгијауа е наука за дущауа (психауа)“. Ппимпу психа (или на лауински anima) знаши здив. Треба да се знае дека превпдпу на древниуе ппими на спвремен јазик е мнпгу пгранишен, бидејќи знашеоауа кај древниуе јазици се ппппщуи и ппуекнуваау пд ппинакви искусувени рамки. Дущауа била индеуификувана сп нещуп леснп, гаспвиуп, прпзирнп. Таквпуп ппимаое гп среќаваме вп кулууриуе на сиуе суари цивилизации: Кина, Египеу, Меспппуамија, Ануишка Грција и Рим; вп суарпслпвенскиуе веруваоа, вп мнпгубпжниуе религии и вп хрисуијансувпуп (дущауа е нащ двпјник за време на живпупу и не напущуа вп исклушиуелни сиууации какп пареа, пеперуука, веуар – слпвенска миуплпгија). Вп симбплишен пблик дущауа се преусуавува какп впздущесуа, лебдешка мауерија ппврзана сп мауеријалнипу свеу, нп сп ппинакви каракуерисуики – ппминува низ цврсуиуе предмеуи и ппсуапува сппред духпвни, а не сппред физишки закпни. Психплпгијауа какп уермин се јавува мнпгу ппдпцна, некаде вп 16-пу век, а вп вупрауа пплпвина на 19-пу век заппшнуваау пбиди за нејзинп издвпјуваое пд филпзпфијауа.

| Д- р ТПМИСЛ АВ ТАНЕ ВСК И

II.2. Развпј на психплпгијата какп наука Тещкп е, пращаое е и дали е впппщуп мпжнп, да се пукријау ппшеупциуе на наукауа впппщуп, бидејќи наушнауа мисла се развивала пд ппщупуп кпн ппединешнпуп и не ппсупи псура граница ппмеду наушнпуп и не наушнпуп. Вппбишаенп е ппврзуваоеуп на наушниуе уеми сп филпзпфскауа мисла на Ануишка Грција, на кпја ппкаснп се надпврзува и се базира еврппскауа наушна мисла. Ппсупи ппщуп уверуваое дека вп дамнещниуе времиоа ппсупела една универзална филпзпфија – универзален ппглед на свеупу, пд кпја ппкаснп се развиле ппсебниуе специјализирани гранки на шпвешкауа мисла. Вп упј ппщу сисуем, сфаќаоеуп и разбираоеуп за шпвекпу преусуавувалп исуп щуп и разбираоеуп на вселенауа, прирпдауа, или наупридниуе сили. Дури и вп среднипу век, сеуп пна щуп ппкаснп ќе преусуавува наука билп нераскинливп ппврзанп сп алхемијауа, асурплпгијауа, уеплпгијауа, умеунпсуа, лекуваоеуп и сл. Сфаќаоауа за упа штп е душа билп мнпгу разлишнп низ временскипу развпј на шпвешкауа заедница. Сфаќана какп еден дел пд шпвекпу врзан за негпвпуп уелп вп време на буднпсу и се дпдека шпвекпу е жив, нпќе дпдека спнуваме и вп уек на смрууа дущауа излегува пд уелпуп какп маглина и се движела пп свеупу. Ппради упа, суариуе Кинези не преппрашувале наглп будеое на заспан шпвек, бидејќи мислеле дека мпже да се слуши дущауа да не успее навреме да се врауи вп шпвекпвпуп уелп. Суарпуп еврејскп веруваое ја дели дущауа на две уенденции: една виша (небесна) и една нижа (приземна); на два принципа (мащки и женски – какп кај Кинезиуе јанг и јинг) кпи уреба да се спединау вп “руах“ (дух или здив). Пиуагпра разликувал ури елеменуи на дущауа: психа (живпуна сила), псетливпст (перципираое) и нуз (инуелеку); дпдека Арисупуел разликува пасивен интелект и активен интелект кпј се суреми кпн лпгпспу – наукауа (идеја, пганпу на шпвешкипу ум), или кпн Бпг. Кај Римјаниуе дущауа – “пнеума“ (спиритус) е принцип на живпупу и мислиуе, преусуавен какп впздух кпј гпри сп шису, небесен пган.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

Теплпщкпуп сфаќаое за дущауа се базира на меуафизика – сеуп пна щуп билп неприсуапнп за наушниуе меупди и псуанувалп вп духпвнипу свеу му граделе тид на мисуишнпсу. Пдвпјуваоеуп на психплпгијауа пд филпзпфијауа, какп ппсебна наука, билп дплг прпцес на кпј уещкп мпже да му се пдреди ппшеунауа или крајнауа упшка. Дпгпвпрнп е прифауенп, радаоеуп на психплпгијауа какп ппсебна наука да биде мпменупу на пувпраое на првауа лабпрауприја за експерименуална психплпгија вп Лајпциг, Германија вп 1879 гпдина. Ппшеупкпу на сампсупјнауа психплпгија е мпменупу кпга вп свпиуе меупди и ппсуапки на исуражуваое гп вклушува експерименупу или емпирискпуп (искусувенп) уесуираое на хиппуезиуе, кпе вп рамкиуе на филпзпфијауа не билп мпжнп. Пснпваш на првауа лабпрауприја е Вилхелм Вунду (Wlhelm Wundt), исуражуваш и пснпваш на правецпу структурализам вп психплпгијауа. Занимаоеуп и исуражуваоеуп за шпвекпу дауира пд ануишкиуе времиоа и суариуе цивилизации, нп меупдплпщкпуп исуражуваое е краукп – малку ппвеќе пд 100 гпдини. Заупа германскипу психплпг Херман Ебингхаус (Hermann Ebbinghaus) ќе каже: “Психплпгијауа има дплгп минауп, нп краука исуприја“. Перипдпу на развпјпу на наушнауа психплпгија пд нејзинпуп пснпваое дп денес мпже да се ппдели вп три фази:  Првауа фаза пд развпјпу на наушнауа психплпгија се каракуеризира сп влијание на прирпдниуе науки, пспбенп физикауа и хемијауа. Ппд нивнп влијание, психплпгијауа се пбидува да ги пукрие пснпвниуе елеменуи вп менуалнипу живпу на шпвекпу, и врз пснпва на упа пукриуие гп прпушува шпвекпвпуп пднесуваое. Вп пвпј перипд се врщи деуалнп исуражуваое, а пспбенп уесуираое на шувсувиуелнпсуа на кпжауа, на сеуилауа за вид и слух и сл. Психплпгијауа се пбидува да пдгпвпри на пращаоеуп: штп сѐ прави чпвекпт? Ппсуигнауиуе резулуауи биле пснпва за ппнауампщна класификација и дефиниција на наједнпсуавниуе менуални прпцеси и меупдиуе за нивнп исуражуваое.



| Д-р Т П МИСЛ АВ ТА НЕВСК И Вп упа време, врщени се знашајни исуражуваоа вп пбласуа на ппмнеоеуп и забправаоеуп пд сурана на психплпгпу Херман Ебингхаус, кпи и ден денес се кприсуау и се акууелни. Вупрауа фаза на развпј на психплпгијауа се каракуеризира сп влијаниеуп на биплпгијауа, пспбенп Дарвинпвпуп ушеое. Пваа фаза урае дп 1910 гпдина, при щуп психплпгијауа се приближува дп живпупу на шпвекпу. Психплпзиуе се пбидувале да пдгпвпрау на пращаоеуп: какп дпада дп пдредени прпцеси и фенпмени вп шпвекпвпуп пднесуваое? Треуауа фаза заппшнува сп ппјавауа на книгауа “Впвед вп спцијална психплпгија” (1908) на психплпгпу Вилијам Мек Дугл (William McDougall). Псвен пращаоауа щуп и какп рабпуи шпвекпу, психплпгијауа се пбидувала да пдгпвпри на пращаоеуп: зпштп гп прави тпа? Сп даваое пдгпвпр на пва пращаое, психплпгијауа се вклушува и засуанува вп редпу сп псуанауиуе науки. Вп пвпј перипд психплпгија анализира мпуиви на пднесуваое на ппединецпу, пднесуваое на лудеуп вп група, влијаниеуп на спцијалнауа средина на шпвекпвпуп пднесуваое и други важни фенпмени вп шпвекпвпуп пднесуваое.

II.3. Предмет на психплпгијата какп наука Денес е вппбишаенп да се збпрува за психплпгијауа и исуражуваоауа на дущауа какп за дпминанунп експерименуална наука, шии дпсуигнуваоа и резулуауи ппсупјанп се прпверуваау. Ппсупешкипу кпнуинуиран наушен спмнеж вп резулуауиуе преусуавува движешка енергија за психплпгијауа какп наука вп ппурага пп висуинауа за шпвекпу и бпгаусувпуп на негпвипу внаурещен и надвпрещен свеу. Денес психплпгијауа е дпминанунп експерименуална наука сп филпзпфски кпрени. Впппщуенп кажанп, психплпгијауа е наука кпја гп прпушува психишкипу живпу на шпвекпу и психишкиуе ппјави на пбјекуивен, прпверлив и сисуемауски нашин.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |



Какп предмет на исуражуваое се јавуваау: свест – ппсупјана енигма за исуражувашиуе, кпја преусуавува целпвиу фенпмен на внаурещнпсуа на шпвекпу каде щуп се пдвиваау менуалниуе (психишки) прпцеси. Еден пд најппзнауиуе психплпзи исуражуваши на свесуа е Вилијам Чејмс (William James), кпј се пбидувал да ги исуражи прпцесиуе и елеменуиуе на свесуа. пптсвест – пбласу на психплпгија кпја има свпја предисуприја и прпдплжила да се развива сп исуражуваоауа на психпанализауа пд сурана на Зигмунд Фрпјд (Sigmund Freud) какп најзнашаен преусуавник, пднесуваое – впведуваоеуп на пднесуваоеуп и надвпрещниуе мерливи видливи ппјави на пднесуваоеуп какп предмеу на психплпгијауа насуаналп пд бараоеуп за впведуваое пппбјекуивнп знаеое вп наукауа за шпвекпу. Пднесуваоеуп гп прпушуваау бихевипристите, кпи на ппшеупк биле ппд дирекунп влијание на рускауа филпзпфска щкпла и Иван Павлпв (Ива́н Пеурп́ виш Па́влпв). Рефлексниуе пдгпвпри и услпвенпуп реагираое билп разрабпуенп ппнауаму пд американски психплпзи сп нпви присуапи, при щуп ппвеќе не се збпрувалп за рефлексна реакција вп прпцеспу на ушеое ууку спздаваое на аспцијауивни пауищуа.

Предмет на истражуваое на психплпгијауа е слпженипу и динамишен психишки живпу на шпвекпу спсуавен пд психишки прпцеси, психишки пспбини и психишки спсупјби. Психичките прпцеси се:  интелектуални (кпгниуивни - спзнајни) - сп шија ппмпщ шпвекпу гп пспзнава свеупу (перцепции, ушеое, ппмнеое, мислеое, гпвпр);  емпципнални - се пднесуваау на нашинпу на реагираое и вп шија пснпва лежау шувсувауа (емпции и шувсува);  мптиваципни (кпнауивни) - се пднесуваау на ппууикнувашиуе на акуивнпсу и на шпвекпвауа вплја и свесна желба да супри нещуп (вплја, желба, мпуиви).

| Д-р ТПМИСЛ АВ ТАН ЕВСК И

Психички пспбини се: навики, суавпви, сппспбнпсуи, уемперамену, каракуер, инуереси. Тие се развиваау кај шпвекпу ппд влијание на наследниуе или суекнауиуе факупри и преусуавуваау релауивнп урајни каракуерисуики на шпвекпу. Психички спстпјби се: внимание, расеанпсу, зампр, загреанпсу и сл; и уие гп ппределуваау пдвиваоеуп на психишкиуе прпцеси, нивнипу инуензиуеу и брзина. (На пример, дпбрп е ппзнауп дека вп спсупјба на зампр ушеникпу уши ппслабп). Пвие ури групи психишки ппјави се самп уепреуски пдвпени, заради пплеснп изушуваое, дпдека вп живпупу на шпвекпу се напдаау вп ппсупјанп заемнп единсувп и преусуавуваау прганизирана целина кпја се нарекува лишнпсу. Лишнпсуа е ппсупјанп акуивна и се каракуеризира сп специфишнп пднесуваое. II.4. Научни правци вп психплпгијата Вп супгпдищнауа исуприја на психплпгијауа какп наука се ппјавиле ппвеќе психплпщки правци, щкпли и дпкурини, нп најзнашајни се:  Структурализам – пснпваш е германскипу психплпг Вилхем Вунду, кпј уежнеел да ги прпнајде пснпвниуе елеменуи (сурукуурауа на психишкипу живпу, сурукуурауа на лишнпсуа и сурукуурауа на свесуа). Вп исуражуваоауа гп кприсуел меупдпу на експеримену и меупдпу на инурпспекција (сампнабљудуваое), неппзнау меупд за прирпдниуе науки – гп кприсуел за пукриваое на спджинауа на една нпрмална будна свесу, а сп упа сурукуурауа на умпу.  Функципнализам – ја исуражува свесуа какп прпцес кпј е вп непрекинау пднпс сп ппкружуваоеуп вп кпе се напда. Пд пснпвнп знашеое е улпгауа на психишкиуе прпцеси на лишнпсуа вп прпцеспу на прилагпдуваое кпн срединауа и ппсуанпкпу. Најппзнауи преусуавници се: Вилијам Чејмс, Ч.М. Кауел и Едвард Тишенер.  Гешталт психплпгија - насуанала какп криуика на сурукуурализмпу на кпнсурукуивен нашин сп надминуваое на пгранишу-

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |



ваоауа на упј правец. Гещуалу идејауа гп засуапува суавпу дека целинауа на нащиуе дпживуваоа не е пбишен збир на елеменуи ууку квалиуауивнп ппинаква (ппсупеое на медусебни кпмбинации на ппединешниуе пспбини вп нпв заеднишки квалиуеу). Гещуалу преусуавува вп превпд целина, фпрма сп нагласуваое на неделивпсуа на целинауа пд психишкиуе прпцеси вп една лишнпсу (вп нащауа психплпщка уерминплпгија не се преведува уерминпу Гещуалу). Сппред нив ниуу еднп дпживуваое не е апсплуунп даденп и непрпменливп вп свесуа на шпвекпу, ууку секпгащ е ппд влијание на целинауа, на пднпспу ппмеду елеменуиуе вп целинауа (пример: Акп ја суавиме ракауа вп млака впда, нащеуп дпживуваое ќе зависи пд упа дали преухпднп ракауа сме ја шувале вп ладна впда, или вп жещка впда). Бихевипризам – правец вп психплпгијауа кпј се занимава исклушивп сп надвпрещни видливи и мерливи психишки ппјави, какп щуп се мускулниуе и жлезданиуе реакции. Пснпвен пбјеку на исуражуваоеуп е шпвешкпуп пднесуваое (behaviuor– пднесуваое). Дплгп време бил дпминануен правец и нашин на сфаќаое на психишкипу живпу на шпвекпу. Најважен преусуавник е американскипу психплпг Чпн Впуспн (ппзнау пп експерименупу сп малипу Алберу за ушеое сп услпвуваое). Бихевипризмпу спдржи прпблемауишни вреднпсуи вп дпменпу на спцијалнауа и деускауа психплпгија, ппради шесупуп пдвпјуваое пд хуманпсуа (да не се ппкажуваау надвпрещни реакции на емпцијауа љубпв). Психпанализа – најппзнау и најщирпкп применувам правец вп психплпгијауа пснпван пд Зигмунд Фрпјд. Сп психпанализауа се прпушува ппусвесуа и сурукуурауа на лишнпсуа, се прави анализа на умеунпсуа и се прпушува насуанпкпу на неврпуишни пднесуваоа. Фрпјдпвауа уеприја за лишнпсуа гп унапредила присуаппу кпн менуалниуе забплуваоа внесувајќи гп влијаниеуп на пкплнпсуиуе за расу и развпј на една лишнпсу вп фпрмираоеуп на забплуваоеуп.

46 

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВ СКИ Кпгнитивна психплпгија – правец насуанау вп педесеуиуе гпдини на минауипу век кпј е ппврзан сп пракуишни исуражуваоа и ппуреби и кприсуи мулуидисциплинарни наушни резулуауи (уехнишки науки, медицина и биплпщки науки). Ценурален инуерес преусуавуваау исуражуваоауа на спзнајниуе прпцеси (внимание, мислеое, ппмнеое, фануазираое и свесу). Пвпј правец укажува дека лишнпсуа реагира вп склад сп внаурещнауа пбјекуивна реалнпсу предпдредена пд закпниупсуиуе вп прпцеспу на мислеое, перцепираое, ппмнеое и сл. II.5. Спвремена психплпгија

Спвременауа психплпгија не делува вп границиуе на една или друга щкпла, или еден или друг правец. Таа се занимава сп мнпгу ппвеќе пбласуи на исуражуваоа, при щуп целпвиупсуа на уепријауа на лишнпсуа се дели на мнпгу ппмали ппд пбласуи низ прпцес на специјализирани целни исуражуваоа. Увидпу вп целпвиупсуа и бпгаусувпуп на шпвешкпуп биуие бил мпжен пд аспеку на филпзпфијауа, нп вп денещни услпви упа е мнпгу уещкп да се направи. На шпвекпу и негпвпуп пднесуваое влијаау медиумиуе, прппагандауа и маркеуингпу, па уака се збпрува за психплпгија на маркеуинг, физиплпщка психплпгија и сл. Исуражуваоауа се наспшени кпн сегменуи пд лишнпсуа на шпвекпу и сегменуи пд нашини на пднесуваоа услпвени пд ппединешни влијанија. Кпн крајпу 20-пу век се ппјавува кпнцепупу на квалиуауивни суудии вп психплпгијауа, пднпснп пбидпу да се прифауи субјекуивнауа димензија на шпвекпу, реалнпуп живпунп ппкружуваое на шпвекпу и ппкружуваоеуп вп кпе се изведува исуражуваоеуп. Иакп се ущуе е дпминануен академскипу дел на признауа психплпгија исклушивп пдредена сп меупдпу на квануиуауивнп исуражуваое, се впведуваау ппщирпки квалиуауивни меупди на исуражуваое, сп щуп се враќа ппщупсуа вп психплпгијауа. Кплку щуп ппвеќе идеи на психплпщки присуап на исуражуваоеуп среќаваме, дпуплку ппвеќе е пувпренп пплеуп за разбираое и сфаќаое на функципнираоеуп на шпвешкауа лишнпсу.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

ГЛАВА 3 КПГНИТИВНИ ПСИХПЛПЩКИ ПРПЦЕСИ И СПСТПЈБИ

| Д-р ТПМИСЛ АВ ТАНЕ ВСК И

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

III.1. Перцепции и псети III.1.1. Перцепции III.1.1.1. Ппим и дефинираое Прпцеспу на сппзнаваое е првипу прпцес, ппсле дищеоеуп, сп кпј еднп живп биуие се заппзнава сп пкплинауа и пбјекуиуе пкплу негп. СППЗНАНИЕ (КПГНИЦИЈА) е секпј прпцес сп шија ппмпщ живпуп биуие суекнува спзнанија за предмеуиуе и пбјекуиуе пкплу себе или суанува свеснп за срединауа вп кпја живее. Радајќи се уабула раза, без никаквп преухпднп искусувп и мемприја, секпја единка гп заппшнува свпјпу живпу ппупирајќи се самп на свпиуе сеуилни пргани. Сппзнаниеуп, или наушнп кажанп кпгницијауа е слпжен прпцес спсуавен пд пеу пперации: перцепција (дпживуваое), реуенција (задржуваое), дискриминација (разликуваое), кпмпарација (сппредуваое) и кпмппзиција (синуеза). Перцепцијауа (дпживуваоеуп) е ппшеуна упшка на нащеуп спзнание за свеупу пкплу нас - важен и сущуински прпцес кпј всущнпсу преусуавува акуивен прпцес на примаое, селекуираое, прганизираое, пбрабпука и уплкуваое на дразбиуе щуп индивидуауа ги дпбива пд пкплинауа вп кпја се напда, благпдарејќи на сеуилниуе пргани (пкп, увп, нпс, јазик, кпжа и прганиуе за рамнпуежа и кинесуезија) и нервнипу сисуем. За бебеуп дпживуваоауа се збир на неппврзани псеуни впешаупци кпи ппсуепенп, благпдарејќи на искусувпуп, се прганизираау вп целини, па уака најпрвп пбјекуиуе ги забележуваме какп целина, а не нивниуе ппединешни свпјсува. Секпј шпвек ги развива свпиуе пспбини и каракуер преку свпеуп пднесуваое и делуваое вп пкплинауа, врз база на упа какп упј гп перцепира свеупу пкплу себе. Перцепираоеуп е психишки прпцес на сппзнаваое на предмеуиуе и ппјавиуе вп целина. Таквауа целпсна менуална слика щуп се фпрмира вп свесуа на шпвекпу вп врска сп перцепиранипу предмеу или ппјава е нарешена – перцепција. За да дпјде дп фпрмираое правилна перцепција, псеуиуе се издвпјуваау, класификуваау, кпмби-нираау и прганизираау на ппсебен нашин.

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВ СКИ

Перцепираоеуп е слпжен и акуивен прпцес на примаое, селекуираое, прганизираое, пбрабпука и уплкуваое на дразбиуе кпи делуваау на прганиуе за псеу и нервнипу сисуем. Перцепираоеуп не е верна кппија ууку субјекуивен пдраз на суварнпсуа. III.1.1.2. Прпцес на перцепција и развпј Прпцеспт на перцепција се дефинира какп прпцес на сензација,прганизација и интерпретација на дразбите сп цел да се пдредат нивните значеоа. Дразбиуе гп преусуавуваау сѐ пна щуп ги напада нащиуе псеуни пргани. За да се инуерпреуираау дразбиуе, најпрвп мпра да се забележау, да се регисурираау, а ппупа да се прганизираау и инуерпреуираау. Ппсупјау некплку правила кпн кпи лудеуп несвеснп се придржуваау при ппврзуваое на дразбиуе вп прпцеспу на перцепција: - Близина - дразбиуе кпи се вп близина се ппврзуваау,групираау и се инуерпреуираау какп целина; - Сличнпст - дразбиуе слишни едни на други се групираау заеднп; - Целпснпст - лудеуп имаау уенденција да ги прганизираау дразбиуе или да ги ппврзуваау вп една целина. Знаши, прпцеспу на перцепираое и спздаваое перцепции се каракуеризира сп следниуе пснпвни свпјсува:  Целпснпст на перцепцијата. Иакп предмеуиуе и ппјавиуе се спсупјау пд делпви или елеменуи, вп перцепцијауа уие пбразуваау единсувена целина. Велиме дека гледаме дрвп, иакп вусщнпсу ги гледаме негпвиуе елеменуи – лисја, гранки, суеблп и кпрен.  Перцептивна селекција. Вп еден ису мпмену врз шпвекпвиуе сеуила дејсувуваау пгрпмен брпј дразби, нп се перцепираау самп ппределен брпј инфпрмации, дпдека другиуе преусуавуваау некпј вид заднина.  Кпнстантнпст на перцепцијата. Се знае дека предмеуиуе и ппјавиуе се напдаау вп ппсупјана прпмена. Дрвпуп се перцепира какп „дрвп“ и напрплеу, и налеуп и зиме, иакп вп сиуе пвие

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

перипди, упа има напплнп ппинакпв изглед. Пвпј фенпмен мпже да се јави вп вид на: кпнсуанунпсу на гплеминауа, фпрмауа и бпјауа. Кпнсуанунпсуа има гплемп знашеое вп живпупу. Кпга ппсупјанп би реагирале на сиуе прпмени щуп се слушуваау, впппщуп не би биле вп мпжнпсу нпрмалнп да перцепираме. Прпцеспт на перцепираое заппшнува пд дпенешка впзрасу и какп примарни перцепции – вп уекпу на првипу месец пп радаоеуп, се фпрмираау перцепцииуе предизвикани пд визуелни и слущни (аудиуивни) дразби. Бебеуп ги кппрднира пшиуе на некакпв пбјеку вп свпјауа близина не правејќи разлика дали се упа лица или предмеуи. Веќе вп пеууипу и щесуипу месец деуеуп расппзнава пбјекуи и лица пд свпјауа пкплина. Нещуп слишнп се слушува и сп перцепираоеуп на слущниуе дразби и нивнпуп преппзнаваое и инуерпреуираое. При дппир, вп првиуе месеци пп радаоеуп децауа реагираау дифузнп и сп некппрдинирани движеоа. Перцепцијата за време кај децауа се ппјавува пкплу уреуауа гпдина, кпга времеуп гп пдредуваау сппред насуаниуе кпи за нив се пд пспбена важнпсу. Перцепцијауа на прпсупр, пблици, фпрми и бпи се развива ппмеду уреуауа и пеууауа гпдина пд живпупу на деуеуп, сп упа щуп ппранп заппшнува перцепираоеуп на бпиуе, а ппдпцна на фпрмиуе. Кпга се збпрува за развпјпу на перцепираоетп на слушните дразби и нивнпуп преппзнаваое и инуепреуираое, уреба да се сппмене и пращаоеуп за музишкипу развпј какп една пд ппзнашајниуе пбласуи на исуражуваое вп психплпгијауа на музикауа пд ппвеќе аспекуи. Еден пд аспекуиуе е взаемнпуп медусебнп влијание на музишкипу развпј и ппщуипу психп-мпупрен развпј на една лишнпсу. Другипу аспеку се мпжнпсуиуе за суимулираое на музишкипу развпј пд инуерес на пфпрмуваое иден уаленуиран музишар. Музишкипу развпј какп целина спдржи вп себе ппвеќе кпмппненуи на музишки развпј сп взаемнп силнп медусебнп дејсувп кпе, преусуавува клушна каракуерисуика на пваа специфишна пбласу на шпвекпвипу развпј. Така, мпже да се збпрува за перцептивна, кпгнитивна (спзнајна), афективна, впкална и психп-мптпрна кпмппнента на музишки развпј.

| Д-р ТПМИСЛ АВ ТАНЕ ВСК И

Перцептивнипт музишки развпј се пднесува на псеупу за риуам, висина на упн, мелпдија, гласнпсу, хармпнија. Кпгнитивнипт музишки развпј се пднесува на фпрмираоеуп на музишкиуе ппими вп сферауа на севкупнипу инуелекууален развпј на лишнпсуа вп сппбразнпсу сп уепријауа на Жан Пијаже (Jean Piageat). Афективната кпмппненуа гп преусуавува есуеускпуп дпживуваое на музикауа и музишкипу вкус изразена низ индивидуалнпуп емпципналнп реагираое на музика. Впкалнипт музишки развпј е пред сé пдреден пд спзреваоеуп на лишнпсуа, нп ппд влијание на ппвплнпуп ппкружуваое и ушеоеуп. Психп-мптпрната кпмппненуа пак, е пд пспбенп знашеое за деускауа лишнпсу пд аспеку на целпкупнипу психп-мпупрен развпј, при щуп е мнпгу важнп ппууикнуваоеуп на сппнуаниуе движеоа кај деуеуп какп нашин на креауивнп искажуваое вп музикауа. Впспиуувашпу и насуавникпу пспбенп уреба да внимаваау на у.н. критични перипди на сензиуивнпсу, на приемшивпсу за ушеое, кпи се важни дпкплку деуеуп сака да заппшне сп ушеое инсуруменуи. Преппзнаваоеуп на сиуе кпмппненуи на музишкипу развпј пвпзмпжува и ппинакпв присуап вп ппимаоеуп и анализираоеуп на клушниуе музишкп-психплпщки уеми: слушаое музика, музичка изведба и спздаваое музика (кпмппнираое и импрпвизација). Перцептивнипт музички развпј најшесуп е исуражуван и манифесуиран преку псеу за преппзнаваое на висината на упнпвиуе, кпја пд свпја сурана е клушна музишка кпмппненуа и пснпва за ппнауампщнпуп разбираое на мелпдијауа. Низ мнпгубрпјниуе исуражуваоа е дпкажанп дека пд 6-уа дп 9уа гпдина пд живпупу се пдвива најбрзипу развпј на сппспбнпсуа за преппзнаваое на висинауа на упнпвиуе. Најзнашаен развпј и ушинпк вп перцепираоеуп на ритампт се слушува меду 5-уа и 6-уа гпдина пд живпупу, кпе прпдплжува дп 9-уа гпдина. Нп, пдржуваое на риуам кај децауа меду 4 и 6 гпдини урае мнпгу краукп, дпдека веќе кај девеу (9) гпдищни деца риумишкипу пдгпвпр е суабилен. Забележанп е дека децауа ппдпбрп пдржуваау риуам при брзи уемпа, пукплку кпга уемппуп е бавнп.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

Децауа дп 8 гпдищна впзрасу мпжау да пдржуваау риуам на билп кпј инсурумену, бидејќи на мала впзрасу не се пбрнува внимание на квалиуеупу и бпјауа на упнпу. Перцепцијауа на мелпдијата, нејзина репрпдукција, наглп се развива меду 6-уа и 7-уа гпдина сп суабилизација пд 8-уа гпдина, щуп гп преусуавува криуишнипу перипд за развпј на хармпнска перцепција. Перцепцијауа на мелпдијауа се базира на перцепција на тпналитет и упа секакп медусебнп ппдалешниуе упнпви, ущуе на 5-6 гпдищна впзрасу, а се суабилизира на псум (8) гпдини.

III.1.1.3. Фактпри на влијание врз прпцеспт на перцепција Врз прпцеспу на перцепираое влијаау две гплеми групи на факупри и упа: 1. НАДВПРЕЩНИ - кпи ја ппфаќаау самауа физишка прганизација на дразбиуе сппред блискпсу, слишнпсу, симеуришнпсу, кпнуинуиранпсу и други пспбини, у.н. физишки факупри (инуензиуеу, ураеое и сурукуура на дразбауа, вид и кплишина на инфпрмации) и ппщуесувенп-кулуурнпуп влијание на срединауа 2. ВНАТРЕЩНИ - сп гплемп знашеое вп прпцеспу на перципираоеуп (физиплпщки факупри - пспбини на псеунипу анализаупр и ппщуауа спсупјба на прганизмпу и психплпщки факупри- каракуерисуики кпи гп шинау психплпщкипу живпу на ппединецпу и вп склад сп кпи упј ги уплкува дразбиуе пд надвпрещнипу свеу, им дава знашеое и ги инуерпреуира, суав и мпуивација кпн инфпрмацијауа). Знашајнп е да се сппменау каракуерисуикиуе на внаурещниуе факупри на перцепираоеуп:  Физиплпшка спстпјба на прганизмпу има гплема улпга вп селекцијауа на дразбиуе и прпцеспу на перцепираое. Ппвеќе бплесуи влијаау на сензпмпупрниуе сппспбнпсуи, намалувајќи гп или искривувајќи гп перцепираоеуп.

54 



 



| Д- р ТПМИСЛ АВ ТАНЕВ СК И Функција на сетилни пргани - Ппзнауп е дека кај суариуе луде се намалува сппспбнпсуа на сеуилауа, на пример за вид, слух, мирис. Прпменауа на рабпуауа на сеуилниуе пргани се среќава и кај разлишни бплни спсупјби кај шпвекпу. Искуствп - предмеуиуе и ппјавиуе кпи веќе биле вп нащеуп ппранещнп искусувп ги перцепираме ппбрзп и ппдпбрп пд пние сп кпи за прв пау се среќаваме. Пчекуваоа - влијаау на избпрпу на дразбиуе и нивнауа прганизација вп целина и се уеснп ппврзани сп ппуребиуе на шпвекпу. Внимание - кплку ппвеќе внимание наспшуваме кпн некпја ппјава уплку е ппдпбра перцепцијауа. Емпции - инуензивниуе негауивни емпции (сурав, гнев) дпведуваау дп дефпрмиранп перцепираое, а пријауниуе емпции сп умерен инуензиуеу се ппгплем услпв на ппупшнп перцепираое. Влијание на спцијалните услпви – перцепираоеуп се разликува кај лудеуп щуп живеау вп разлишни кулуурни, спцијални и еунишки средини.

Перцепцијауа на шпвекпу за спцијалнауа средина, е еден пд пснпвниуе механизми за негпвпуп спцијализираое вп ппщуесувпуп, без разлика дали негпвпуп пднесуваое ќе биде пнаквп каквп щуп мпра да биде или пак пнаквп каквп щуп упј самипу сака. Пднесуваоеуп на шпвекпу се уемели врз пснпва на негпвпуп лишнп гледаое (дпживуваое) и размислуваое за сиууацииуе вп кпи се напда. Исупуп важи и за сиууацииуе вп кпи се пгледуваау на пднесуваоеуп на други луде или пак прифаќаое на нивнауа инуерпреуација на суварнпсуа. Пднесуваоеуп на другиуе е, исуп уака, биуна инфпрмација за спгледуваое на дадена сиууација. Спцијалниуе факупри на перцепираое се самп еден пд пблициуе за спцијализираое (спцијалнп пднесуваое). Ние се занимаваме сп упа какп перцепираау другиуе луде, без разлика дали сме, или не сме вп некаква инуеракција сп нив. Щупм ќе забележиме некпј, и акп вп упј мпмену нащеуп внимание не е наспшенп кпн нещуп биунп, ние упј шпвек ќе гп разгледуваме впдени пд

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

мпменуалнпуп наще распплпжение или нащипу ппщу пднпс кпн лудеуп. Знашаен факупр е исуп уака кулуурауа на пднесуваое на лудеуп какп и нивнп инуегрираое. Па уака вп пднпс на упа ппсупјау најразлишни фпрми на кулуурнп пднесуваое кпи вп најгплема мера ушесувуваау и се пример за упа какп ппединциуе се гледаау, сфаќаау и пценуваау себе си, другиуе лишнпсуи и спцијалнпуп ппкружуваое. Првиуе ушеоа се врз пснпва на упшнп ппределени сисуеми кпи вп себе ги спдржау пснпвиуе на спцијализираое на лишнпсуа и на негпвипу лишен иденуиуеу, кпи најмнпгу пбрнуваау внимание на слишнпсуиуе и разликиуе ппмеду единкауа и пна щуп ја ппкружува. Пвие пснпви вп пднпс на спцијалниуе факупри на перцепираое на единкауа ја усмеруваау да ја прпнајде свпјауа пплпжба вп сисуемпу на веќе ппсупешкиуе нпрми. Првиуе специфишни реакции кпн пвие нпрми шесуп се пднесуваау на сузбиваое (ппвлекуваое) на некпи пднесуваоа кпи се неппжелни, у.н. правилп: Немпј да гп правищ упа, упа не гп правау девпјшиоа, упа гп правау мащки – мпже да биде прва лекција за пдредуваое на разликиуе пд спцијален аспеку. Ушеоеуп па и пресврупу на пвие спцијални нпрми леснп се забележува и кај ппвпзрасниуе кпга суанува збпр за еунишки, религипзни, пплиуишки, регипнални, прпфесипнални и слишни суерепуипи. Ушеоеуп на ваквиуе класификации се мнпгу важни и пд спцијален, па и пд билп какпв аспеку. Нащауа перцепција, какп за физишкиуе, уака и за спцијалниуе пбјекуи, е акуивнпсу кпја и е свпјсувена на една спцијализирана лишнпсу. Тпа е лишнпсу кпја ппседува низа на лишни свпјсува кпи се исуи и важау за сиуе луде, а некпи пак се свпјсувени самп за една група на луде, а некпи се исклушивп индивидуални. Нащиуе надвпрещни впешаупции или перцепции ги ппсуигнуваме благпдарение на нащауа кулуура. За прпцеспу на перцепираое знашајни се и мптивацијата и интересите на личнпста. Мпзпкпу не ги регисурира и пбрабпуува свеснп сиуе инфпрмации исупвременп. Инфпрмацииуе кпи не ни се уплку биуни вп даден мпмену, упј не ги регисурира свеснп. Главнипу факупр кпј ѝ дава правец на перцепцијауа е вниманиеуп. Акп сме наспшени кпн еден насуан, псуанауиуе насуани не ги регисурираме свеснп. Ппуребиуе, желбиуе и нащиуе инуереси, гп пдредуваау пна щуп вп даден мпмену ќе гп набљудуваме и ќе му пбрнеме внимание.

| Д- р ТП МИСЛАВ Т АНЕВС КИ

Ппзнауп ни е дека вп целпсу гп перцепираме пна щуп нѐ мпуивира за да гп перцепираме, а пна за кпе не сме мпуивирани вппппщуп и не гп перцепираме. Избпрпу на предмеуи кпн кпи ќе ја наспшиме нащауа свесу да ги перцепира е уеснп ппврзана сп нащауа мпуивација. На пример, на некпја забава сп мнпгу луде и бушава, ние успеваме да збпруваме и да слущаме какп ни збпрува самп еден шпвек. Нащауа мпуивација најмнпгу дпада дп израз кпга дпбрп ќе селекуираме щуп ќе перцепираме. Капациуеупу на перцепција и внимание и други умсувени функции се пгранишени. Шпвекпу пбрнува внимание кпн другп лице, самп на пние аспекуи кпи се релевануи за ппсуигнуваое на дадена цел или пак задпвплсувп, или некпја ппуреба впдена исклушивп пд лишниуе инуереси. Дпдека пак, другпуп лице, има шувсувп на кпнсуанунп внимание.

III.1.1.4. Перцепција на пбјект и субјект Перцепцијауа на пбјеку е резулуау на некплку факупри, какп щуп се факуприуе кпи ја спздаваау нащауа визуелна перцепција и псуанауиуе сеуила, какп щуп се сеуилауа за мирис, вкус, звук, време и.у.н. Визуелната перцепција, пнаа највпешауливауа и неизбежнауа преку кпја щуп се дпбива ппвеќе пд 90% пд знаеоеуп, мпже да се дефинира какп сппспбнпсу за уплкуваое на пкплинауа врз база на пбрабпука на ппдаупциуе кпищуп се напдаау вп видливипу свеу. Вп неа спада пукриваоеуп на пбликпу, гплеминауа, уексуурауа, длабпшинауа, бпјауа, движеоеуп и пдредени физишки прпмени на пбјекупу, кпи сеущуе се нарекуваау мпменуалнп суекнауи ппдаупци. Пбрабпукауа на мпменуалнп суекнауиуе ппдаупци и ппсупеоеуп на веќе ппсупешкиуе ппдаупци (искусувпуп, емпцииуе, пшекуваоауа, знаеоеуп и мемпријауа) се двауа прпцеси преку кпищуп се дефинира знашеоеуп на визуелнауа перцепција. Прпцеспу на пбрабпука на визуелниуе инфпрмации заппшнува сп влегуваоеуп на свеулпсниуе зраци вп пкпуп.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

За да се дпјде дп пдредена реакција, сиуе пвие дразби дпбиени преку пкпуп какп прган за вид, се пренесуваау дп нервнипу сисуем пднпснп дп примарниуе сензпрни зпни вп кпрауа на мпзпкпу. Вп заднипу предел на мпзпшнауа кпра се напда и делпу каде щуп сиуе суекнауи ппзнаваоа и инфпрмации се зашувуваау вп у.н. рабптна мемприја, кпја ппдпцна мпже да суане и дплгпурајна мемприја. Делпу пд психплпгијауа кпј ппдрпбнп се занимава сп дразбиуе пд надвпрещнауа средина и прганиуе за псеу кај шпвекпу се нарекува психпфизика. Псвен визуелниуе инфпрмации кпи шпвекпу ги впспрема преку сеуилпуп за вид, пкпуп, вп дпживуваоеуп на пдреден пбјеку гплема улпга играау и псуанауиуе сеуила. Првишнауа слика за еден пбјеку (бпјауа, гплеминауа, фпрмауа и.у.н.) шпвекпу ја дпбива благпдарение на визуелнауа перцепција, нп дпкплку исуипу упј пбјеку распплага сп мирис, вкус, испущуа звуци или мпже да биде псеулив на дппир, шпвекпу ги уппуребува свпиуе псуанауи сеуила. Акп еден пбјеку испущуа звуци, шпвекпу уие звуци преку прганпу за слух, увп, мпже да ги прими какп упнпви или щумпви. Ниеден пбјеку не мпже да испущуи беспрекпрнп шисуи упнпви, нп сепак шпвекпу мпже да прави разлика ппмеду пријауен и непријауен звук. Сеуилауа за вкус и мирис, пак, иакп се ппсебни псеуи сп разлишни пргани, шесуппауи се ппврзани. Сеуилп за вкус кај шпвекпу е јазикпу сп сиуе псуанауи делпви пд уснауа щуплина и непцауа, а сеуилп за мирис нпспу. Вп ппгплемипу брпј на слушаи се пшекува дпкплку пбјекупу има пријауен мирис да има и убав вкус. Дпкплку ппдеуалнп се анализира секпе ппединешнп свпјсувп или каракуер на пбјекупу и при упа шпвекпу ги кприсуи свпиуе специфишниуе сеуилни пргани, суанува збпр за развиваое на псеу, щуп е далеку ппразлишнп пд перцепираоеуп на пбјекупу какп целина, кпещуп 90% се дплжи на визуелнауа перцепција. Сп сампуп упа щуп велиме дека перцепираоеуп не е верна кппија ууку е субјекуивен пдраз на суварнпсуа, уплкуваоеуп на дразбиуе кпи делуваау на прганиуе за псеу и нервнипу сисуем, е вп зависнпсу пд физишкиуе факупри на пбјекупу, физиплпщкиуе и психплпщкиуе факупри, мпуивацијауа, суавпу на субјекупу кпн пбјекупу и влијаниеуп на срединауа.

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВ СК И

Кпга веќе збпруваме за визуелнауа перцепција на пбјеку, неспмненп е дека уреба да ја сппменеме и Гешталт психплпгијата и закпниуе прпизлезени пд неа. Кпга целинауа се смеуа за нещуп ппвеќе пд збир на сиуе нејзини ппмали делпви, упгащ велиме дека суанува збпр за Гещуалу психплпгија. Пвпј принцип е спсема спрпуивен пд пнпј на Вилијам Вуну за сурукууралнауа психплпгија. Негпвипу сурукуурализам се суреми кпн анализираое на шпвекпвипу ум на најмали мпжни нивпа, за ппдпцна да се спздаде гплемауа слика пднпснп целинауа. За пипнер вп пбласуа на Гещуалу психплпгијауа се смеуа Крисуијан впн Еренфелс, а ппупа пвпј негпв кпнцепу да гп надппплнуваау исуакнауиуе Јпхан Вплфганг впн Геуе, Ернсу Мах и Имануел Кану. “Ппстпјат целини, чие пднесуваое не е пдреденп пд нивните ппсебни елементи, туку каде ппсебните прпцеси се самите пдредени пд интринзичната прирпда на целината. Гешталт тепријата се стреми да ја пдреди прирпдата на таквите целини.„ Па уака, пваа Гещуалу психплпгија развила некплку закпни кпи щуп висуински ги уреуираау пбјекуиуе какп целина сп сиуе нивни каракуерисуики на целина, без разлика на каракуерисуикиуе на нивниуе ппмали делпви. Првипу закпн е закпнпт на блискпст. Сппред негп пбјекуиуе кпи се напдаау вп неппсредна близина би уребалп да се уреуираау какп ппврзани. Тие мпжау да пбликуваау пдредена фпрма, хпризпнуална, веруикална, кпса линија и у.н. Вуприпу закпн е закпнпт на кпнтинуитет, сппред кпј дпкплку ппсупи пдредена щема или нашин на преусуавуваое на пбјекуиуе или елеменуиуе, шпвекпвипу ум има уенденција да ја прпдплжи уаа щема или низа пд исуи елеменуи. Закпнпт на кпнцизнпст, сппред кпј шпвекпу насупјува да си ги упрпсуи рабпуиуе и да си гп урансфпрмира умпу на нашин на кпј ќе ги гледа сиуе пбјекуи вп правилна фпрма е уреуипу закпн. Шеувру е закпнпт на затвпренпст, сппред кпј умпу на шпвекпу реагира на упј нашин щуп дпкплку некпја щема има празнини ппмеду свпиуе пбјекуи, упј ги игнприра уие празнини. И ппследнипу е закпн на фигура, кпј шесуп пауи мпже да не дпведе вп сиууација да перцепираме нещуп ппгрещнп, заупа щуп шпвекпвипу ум првп ги перцепира дпминануниуе фигури на щаблпнпу не пбрнувајќи внимание на псуанауиуе делпви кпи мпжау да фпрмираау пбјеку или фигура.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

Врз перцепцијауа на субјекупу влијаау ппвеќе факупри какп щуп се: физипгнпмскиуе факупри, есуеускп-еуишкиуе факупри, суавпвиуе и предрасудиуе, мпуивацијауа, искусувпуп, сппспбнпсуиуе на субјекупу/ индивидуауа и.у.н. При прпушуваое на некпја индивидуа најшесуп се кприсуау веќе ууврдениуе ппщуи пспбини кпи се нарекуваау “црти на личнпста”. Шесуп при перцепираоеуп на некпја лишнпсу, слушајнп мпжеме да генерализираме врз база на негпвпуп пднесуваое вп перипдпу на набљудуваоеуп. Нп, исуп уака некплку субјекуи (лишнпсуи) мпжау и да ппседуваау универзални каракуерисуики какп на пример: имаое исуи суавпви на пдредена уема, наликуваое еден на друг, сппспбнпсу или несппспбнпсу вп пдредена рабпуа и у.н. Физипгнпмските фактпри се првипу, пднпснп ппврщнипу мпмену на перцепција на лишнпсуа. Физипнпмијауа на една лишнпсу е шесуппауи плицеувпрение на псуанауиуе психишки каракуерисуики на ппединецпу. Физипгнпмикауа какп наука е всущнпсу нашинпу на уплкуваое на шпвекпвипу каракуер сппред цруиуе на лицеуп, суавпу, изгледпу на уелпуп и движеоеуп. На естетскп-етичките фактпри исуп уака им се придава гплемп знашеое кпга суанува збпр за пнпј прв впешаупк кпј гп дпбиваме за секпј ппединец. Ппд ппимпу “есуеуски факупри” се ппдразбира нещуп дппадливп за сеуилауа, пднпснп пдредени дппадливи физишки каракуерисуики кај субјекупу. Дпдека пак, еуишкиуе факупри ги разрабпуваау навикиуе, пбишаиуе и мпралниуе шпвекпви вреднпсуи кпи се или не се развиени кај индивидуауа. Заупа велиме дека еуикауа на некпја индивидуа мпже и есуеуски да се преусуави вп нејзинпуп пднесуваое. Ставпвите и предрасудите се најшесуп вп српдсувп сп искусувпуп и сппспбнпсуиуе на индивидуауа. За пдреден суав да биде засуапен пд сурана на индивидуауа, уреба да влијаау мнпгу факупри и време, какп щуп се минаупуп на лишнпсуа, инуелегенцијауа, нашинпу на размислуваое и слишнп. Инуереснп е щуп субјекупу мпже да биде пкаракуеризиран леснп и брзп ппради негпвиуе суавпви и предрасуди, а за уие да бидау спздадени е ппуребен перипд и ппвеќе факупри на пбразуваое.

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВС КИ

Па уака, за некпј кпј има ппразлишни суавпви пд псуанауиуе и не се плащи да ги искаже, мпже да решеме дека е неинуелегенуен, безпбразен, избувлив, агресивен и да му препищеме ущуе мнпгу други неадеквауни каракуерисуики.

III.1.1.5. Важнпста на перцепцијата за живптпт на чпвекпт Шпвекпу не би мпжел да живее вп заедница сп други луде дпкплку не ппсупи прпцеспу на перцеприраое бидејќи не би бил сппспбен за спцијална перцепција – набљудуваое и прпценуваое на другиуе луде, нивниуе ппсуапки, сппспбнпсуи, шувсува, каракуерни цруи иун. Лудеуп пд Западнауа кулуура имаау ппуещкпуии при разбираое на уудпуп видуваое на свеупу ппради факупу дека пваа кулуура гп прпмпвира индивидуализмпу. Наушнициуе, исуп уака, пукриле дека за разлика пд Западнауа цивилизација, Кинезиуе живеау вп ппщуесувп кпе гп пхрабрува кплекуивнпуп размислуваое, па заупа уие се и ппадапуирани за разбираоеуп на уудауа перспекуива за живпупу. Сппред прпфеспрпу пп психплпгија Бпаз Кајсар на Универзиуеупу Шикагп, за ппдпбрп разбираое вп секпјдневнауа кпмуникација ппуребнп е и разбираое на перспекуивауа на видуваое на рабпуиуе на пнпј сп кпј се кпмуницира. Ппради упа, вп Западнауа кулуура мпжнп е недпразбираое и вп самауа секпјдневна кпмуникација. Иакп, суудииуе ппкажале дека сппспбнпсуа на децауа да ги ценау уудиуе перспекуиви се универзални, сепак пдредени кулуури не ја пхрабруваау пваа сппспбнпсу кај индивидуиуе дпдека расуау. Шленпвиуе на кплекуивниуе кулуури ппкажуваау инуерзависнпсу и имаау изграденп лишни кпнцепуи за живпупу врз пснпва на врскиуе сп другиуе и спцијалнауа пдгпвпрнпсу. За разлика пд нив, шленпвиуе на индивидуланиуе кулуури ппкажуваау независнпсу и кпнцепуи изградени врз пснпва на лишни аспирации и дпсуигнуваоа. За дпкажуваое на пваа уеза, наушнициуе пд Универзиуеупу Шикагп направиле мал експеримену ппмеду 20 сууденуи Кинези, кпи израснале збпрувајќи мандарински, и 20 Американци, кпи израснале збпрувајќи англиски какп мајшин јазик.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

На групауа Кинези и групауа Американци им била дпделена задаша кпја вклушувала ппмесууваоа на кпцки вп квадрауи и секпја пд групауа имала пп еден “режисер” кпј гп дикуирал месуеоеуп на кпцкиуе. Вп пдредени сиууации вп играуа “режисерпу” имал скриен видик на пдредени кпцки и вп пвие сиууации псуанауиуе сууденуи уребале да увидау кпи кпцки не се вп видикпу на нивнипу “режисер” и сп упа да придпнесау вп упшнп месуеое на кпцкиуе. Суудијауа ппкажала дека Кинезиуе ппдпбрп ја разбирале перспекуивауа на нивнипу “режисер” и упшнп знаеле кпи се кпцкиуе кпи упј не мпже да ги види за разлика пд групауа Американци. Сппред резулуауиуе пд суудијауа, наушнициуе пд Универзиуеупу Шикагп не самп щуп дпкажале дека разлишниуе кулуури влијаау на нашинпу на перцепција, нп дека и пдредени сппспбнпсуи кпј шпвекпу ги ппседува прирпднп се губау вп пдредена кулуура, вп пвпј слушај Западнауа кулуура и нејзинпуп прпмпвираое на индивидуализмпу! Шпвекпвауа перцепција псвен пд кулуурауа зависи и пд емпципналнауа спсупјба на ппединецпу. Кпга нащиуе емпции се менуваау, разлишни хемиски супсуанци се пслпбпдуваау вп нащеуп уелп, пвие супсуанци ни пувараау една нпва перспекуива на свеупу и какп резулуау на упа нащауа перцепција се менува. Пднпснп, нашинпу на кпј гп гледаме свеупу вп пдреден мпмену мнпгу зависи пд упа какп се шувсувуваме вп исуипу упј мпмену. Некплку примери кпи ппкажуваау какп нащиуе емпции ја менуваау перцепцијауа на некпи живпуни слушуваоа: 1. Стрес и иритантни луде: Дпкплку некпј ви ппбара ппмпщ за нещуп ппвеќе пд еднащ дпдека вие суе релаксирани, најверејаунп е дека упј шпвек вп упј мпмену нема да гп дпживееуе негауивнп. Нп, дпкплку исуауа сиууација се слуши дпдека вие суе ппд сурес, најверпјаунп е дека упј шпвек вп упј мпмену ќе гп дпживееуе какп “ириуануен”. 2. Депресија и негативнпст: За време на депресивни фази лудеуп се ппвеќе склпни на негауивни мисли. Пшекуваое на најлпщпуп, губеое надеж и веруваое дека нема излез се уипишни мисли кпи депресивниуе луде ги дпживуваау. Хумпрпу, исуп уака, гп губи свпјпу ефеку, бидејќи нашинпу на кпј депресивниуе луде гп перцепираау хумпрпу се менува какп резулуау на нивнауа депресија.

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВ СКИ

3. Одвратнпст и мпрал: Една суудија пукрила дека лудеуп кпи шувсувуваау пдвраунпсу се ппсензиуивни на упа щуп е мпралнп ппгрещнп. Сп други збпрпви, акп некпј вп пдредена сиууација ппшувсувува пдвраунпсу за исуауа, упгащ упј ќе биде ппмалку уплерануен на упа щуп не е мпралнп прифауливп. Какп првп, лудеуп не уреба да се шувсувуваау лпщп ппради факупу дека некпј ги псудил ппгрещнп, бидејќи секпгащ уреба да имаме на ум дека распплпжениеуп на лудеуп влијае на нивнауа перцепција. Вупрауа рабпуа е дека уреба да сме свесни за упа какп распплпжениеуп ги менува суавпвиуе. Некпј мпже да ви сугерира дека нема да успееуе вп живпупу самп заупа щуп упј е депресивен. Сп други збпрпви, пред да суавиуе уежина на збпрпвиуе на другиуе бидеуе свесни за психплпщкауа спсупјба на пнпј пд кпј прпизлегуваау. И ппследнп, уреба да сме свесни за нащиуе емпции за да разбереме ппдпбрп какп уие влијаау на нащауа перцепција на свеупу. Акп некпј ден се шувсувувауе лпщп распплпжени и имауе негауивни мисли, имајуе на ум дека ващеуп мпменуалнп распплпжение е пришинауа за уие негауивни мисли, а не дека упа се зацврсуени суавпви и веруваоа.

III.1.2. Осети III.1.2.1. Ппим и дефинираое Психплпщкауа анализа на перцепуивнипу прпцес уреба да заппшне сп прпушуваое на псеуиуе. Псеуиуе не инфпрмираау за пспбиниуе на предмеуиуе. Сеуп пна щуп не ппкружува, надвпрещнипу свеу, гп заппзнаваме преку сеуилауа. Вп уие сеуила се слушуваау некпи пргански прпмени и уие прпмени ппдразбираау прва фаза вп пбрабпука на инфпрмацијауа кпја дпада пд надвпрещнпсуа или внаурещнпсуа на прганизмпу. Сеуилауа реагираау самп дпкплку псеуау надвпрещни прпмени- кпи ги нарекуваме дразби.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

Нащиуе сеуила се виспкп специјализирани, уака щуп едни реагираау на физишки, други на хемиски, уреуи на уермишки дразби. Шпвекпу е ппсупјанп ппкружен сп гплем брпј дразби щуп прпизлегуваау пд надвпрещнауа средина, какп щуп се бпи, мириси, звуци, упплина, сууденп и други, а ппнекпгащ дразбиуе дпадаау и пд прпмениуе вп негпвипу прганизам, какп глад, жед, бплка, пдвраунпсу и другп. Ппзнауп е дека вп евплуцијауа на шпвекпу секпј сеуилен прган се присппспбил да прима ппределен вид дразби, на пример, пкпуп самп свеулпсни бранпви, нпспу мириси и слишнп. Псеуиуе се пднесуваау на некпја каракуерисуика на предмеуиуе (бпја, пблик, гплемина), а перцепцииуе се пднесуваау на разбираое и дпживуваое на предмеуиуе какп целина (вазна, авупмпбил, супл, маса, јабплкп). Лудеуп ја запазуваау целинауа пп пау на прганизираое на псеуиуе. Прганизираоеуп на псеуиуе за запазуваое се уши преку искусувпуп. Медуупа, не самп искусувпуп е важнп за фпрмираоеуп на запазуваоеуп вп целина. Гещуалуисуиуе, психплпзи кпи се занимавале сп запазуваоеуп вп целина, смеуаау дека на упа влијае и упа какп самиуе дразби се прганизирани вп свеупу пкплу нас. Врз прганизмпу ппсупјанп дејсувуваау енергеуски прпцеси щуп се нарекуваау дразби: бпи, звуци, мириси, вкуспви иун. Прганизмпу ги прима дразбиуе преку сеуилниуе пргани. Вп уекпу на евплуцијауа секпј сеуилен прган се присппспбува за прием на самп еден вид свпјсува на предмеуиуе и ппјавиуе - пкпуп ги прима свеулпсниуе бранпви, а увпуп звушниуе. Кпга дразбауа дејсувува, сппдвеунипу сеуилен прган (рецепупр) се надразнува и спздава нервни импулси, щуп преку нервниуе пауищуа се пренесуваау дп сппдвеуни ценури вп мпзпкпу. На упј нашин се фпрмира псеу. Псеуиуе преусуавуваау свесу за дејсувуваоеуп на дразбиуе. Псеууваое е психишки прпцес за сппзнаваое на ппединешниуе свпјсува на предмеуиуе и ппјавиуе. Дплгп се впдела дискусија за пращаоеуп дали сеуилауа даваау верна слика за свпјсувауа на предмеуиуе и ппјавиуе, дали псеупу нависуина е верна слика на дразбауа. Германскипу физиплпг Јпханес Милер уврдел дека псеупу ги пдразува каракуерисуикиуе на дразбауа. Пва свпе мислеое упј гп аргуменуирал сп факупу дека шпвек мпже да види свеулина не самп кпга врз пкпуп дејсувува свеулпсен бран ууку и

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВ СКИ

кпга ќе се удри пп пкпуп. Други пва мислеое гп развија дури дпуаму щуп уврдеа дека шпвекпу не е вп мпжнпсу да гп спзнава надвпрещнипу свеу и дека единсувенпуп щуп мпже да се спзнае е спсупјбауа на сеуилауа. Ваквиуе мислеоа биле неупшни и вп филпзпфијауа се ппзнауи какп физиплпщки идеализам. Милерпвипу суав се пднесува самп на пнпј мал брпј слушаи, кпга врз сеуилауа дејсувуваау уаканарешениуе несппдвеуни дразби - пние за кпи упа сеуилп не е специјализиранп. Најубедлив дпказ дека псеууваоеуп е психишки прпцес на сппзнаваое на висуинскиуе свпјсува на предмеуиуе и ппјавиуе секакп е факупу щуп и шпвекпу и живпуниуе мпщне успещнп се приенуираау вп пкплинауа и какп резулуау на упа ппсуануваау вп неа. Ппсупјау гплем брпј примери щуп ппкажуваау дека кај живпуниуе е развиена упкму пнаа псеуливпсу щуп е биуна за нивнипу ппсуанпк. Пеперуукиуе ги шувсувуваау миризбиуе на цвеупвиуе дури и на пддалешенпсу пд 4 килпмеури. За разлика пд шпвекпу прелпу гледа мпщне прецизнп на мнпгу ппгплема пддалешенпсу. Сепак за разлика пд псеуливпсуа на живпуниуе, псеуливпсуа на шпвекпу е мнпгу ппслпжена. Какп ниеднп другп сущсуесувп, шпвекпу забележува пгрпмен брпј разнпрпдни кааракуерисуики на предмеуиуе и ппјавиуе. Тпа прпизлегува пд негпвипу ппвеќекрауен акуивен пднпс кпн срединауа. За да ппсуане вп неа и да дејсувува врз неа, шпвекпу мпрал да развие најспврщена псеуливпсу.

III.1.2.2. Видпви псети Дразбиуе щуп ги предизвикуваау псеуиуе мпжау да ппуекнуваау пд надвпрещнауа пкплина и пд внаурещнпсуа на прганизмпу. Псеуиуе се дпживуваоа кпи ни ги пвпзмпжуваау нащиуе сеуила, па заупа имаме уплку псеуи кплку щуп има сеуила. Дел пд сеуилниуе пргани се вп кпмуникација сп надвпрещнауа средина (сеуилауа за вид, слух, мирис, вкус и дппир), а дел се смесуени вп внаурещнпсуа на шпвешкипу прганизам (кинесуеуишкиуе сеуилни пргани, суауишкиуе сеуилни пргани и прганиуе – сензпрниуе клеуки за прганскиуе псеуи – глад, бплка и сл.).

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |



Надвпрешни псети

1. Видни псети се фпрмираау кпга врз сеуилпуп за вид дејсувува видна дразба - свеулпсен бран сп разлишна бранпва дплжина. Шпвекпвпуп сеуилп за вид е псеуливп за свеулпсни бранпви щуп преусуавуваау самп мал дел пд спншевипу спекуар, пние шија бранпва дплжина изнесува меду 390 и 800 милимикрпни. Шпвекпу не ги перцепира инфрацрвениуе и улуравиплеупвиуе зраци кпи имаау бранпва дплжина надвпр пд пвие граници. Осет за бпја е дел пд видниуе псеуи и се фпрмира на упј нашин щуп предмеупу пдбива еден ппределен дел свеулпсни зраци пд спншевипу спекуар. Црвена бпја имаау пние предмеуи щуп ги пдбиваау свеулпсниуе зраци сп бранпва дплжина пд 610 дп 780 милимикрпни. Белиуе предмеуи ги пдбиваау сиуе свеулпсни зраци пд спекуарпу, дпдека црниуе ги впиваау сиуе свеулпсни зраци. Шпкпвеу мпже да разликува пкплу 180 бпи и 10 000 нивни нијанси - хрпмауски и ахрпмауски бпи. Хрпмауски се пние щуп се напдаау вп спншевипу спекуар на бпи: вилеупва, сина, зелена, жплуа, ппрупкалпва, црвена. Ахрпмауски бпи се белауа, црнауа и сиуе сиви нијанси меду нив. Разлишни нијанси на хрпмауски бпи насуануваау сп мещаое на свеулпсниуе бранпви сп разлишна бранпва дплжина. Ппсупјау разни видпви слепила за бпи. Ахрпмауизам е ппјава кпга шпвекпу гледа самп сиви нијанси, а далупнизам кпга не ги разликува црвенауа и зеленауа бпја. Далупнизмпу ппшесуп е засуапен кај мажиуе (8%). Лудеуп щуп не ги разликуваау бпиуе се несппспбни за некпј вид занимаоа, на пример, за впзаши. Сеуилпуп за вид и виднауа псеуливпсу играау гплема улпга вп живпупу на шпвекпу. Се уврди дека дури 90 % пд сиуе сеуилни инфпрмации щуп шпвекпу впппщуп ги прима, ппуекнуваау упкму пд сеуилпуп за вид. 2. Слушни псети се фпрмираау кпга врз сеуилпуп за слух дејсувува слущна дразба - звушен бран (впздущнп урепереое) сп разлишна бранпва дплжина и сила. Шпвекпвпуп увп ги регисурира самп пние звушни бранпви шија фреквенција

| Д -р Т П МИСЛАВ Т АНЕВСК И

(зашесуенпсу) се движи пд 16 дп 20 000 херци (бранпви вп секунда). Шпвекпу не ги псеуува улуразвуциуе (надвпр пд пвие граници). Звуциуе мпжау да бидау щумпви, упнпви и збпрпви. Щумпвиуе се неперипдишни впздущни урепереоа, дпдека упнпвиуе и збпрпвиуе се перипдишни впздущни урепереоа. Осетите за слух ги ппседуваау следниве свпјсува: јашина, висина и бпја. Јашинауа на упнпу зависи пд амплиуудауа на звушниуе бранпви, висинауа пд нивнауа зашесуенпсу а бпјауа пд нивнауа фпрма. Кплку амплиуудауа е ппгплема, уплку е ппгплема јашинауа на звукпу, кплку зашесуенпсуа е ппгплема, уплку е ппгплема висинауа на звукпу, разлишна бпја имаау гласпвиуе на разлишни луде и звуциуе на разлишни инсуруменуи (уембар). 3. Мирисни псети се фпрмираау кпга хемиски гаспвиуи мауерии дејсувуваау врз мириснипу рецепупр. Скпрп сиуе предмеуи имаау свпи каракуерисуишни мириси. Сппред една класификација мирисиуе се делау на: цвеуни (љубишица), пвпщни (лимпн), зашински (ванила), смплесуи (смпли), изгпрени (кауран) и гнили (дубре). 4. Кпжни псети насуануваау пп пау на дразнеое на кпжниуе рецепупри специјализирани за дппир, бплка, упплп и за ладнп. Кпжниуе псеуи се мпщне знашајни за ппсуанпкпу на прганизмиуе. Имаау пдбранбенп знашеое, бидејќи гп инфпрмираау прганизмпу за надвпрещниуе спсупјби щуп мпжау за негп да бидау щуеуни. (Кпга нещуп ќе гп забпли за ракауа, шпвекпу веднащ ја ургна, кпга му сууди - се пблекува ппупплп иун.) 5. Осети за вкус се фпрмираау на упј нашин щуп мауерииуе щуп шпвекпу ги суава вп усуа се расувпраау вп плункауа и врщау хемискп надразнуваое на сеуилниуе клеуки кпи главнп се расппредени на јазикпу. Шпвекпу разликува 4 вкуспви: слаукп, гпршливп, киселп и спленп. Медуупа, сп кпмбинација на пвие се спздаваау гплем брпј други вкуспви. Псеуиуе за вкус играау гплема улпга за ппсуанпкпу на прганизмиуе, бидејќи се пресудни за хранеоеуп.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

Врз пснпва на псеуиуе за вкус и мирис, прганизмиуе ги земаау вп исхранауа пние мауерии щуп се за нив пплезни, а ги пдбегнуваау пние щуп се щуеуни. 

Внатрешни псети

Дразбиуе щуп ппуекуваау пд внаурещнпсуа на прганизмпу се примаау преку рецепупри смесуени вп самауа негпва внаурещнпсу инуерпцепупри. Тие се смесуени вп мускулиуе, жлездиуе, уеуивиуе и другиуе внаурещни пргани. Псеуиуе дпбиени сп ппмпщ на инуерпцепуприуе мпжау да бидау: пргански псеуи, кинесуеуишки псеуи (псеуи за движеое) и суауишки псеуи (рамнпуежа). 1. Органските псети гп инфпрмираау шпвекпу за нарущуваоауа щуп ппвременп се јавуваау вп внаурещниуе пргани - глад, жед, внаурещна бплка, ппдригнуваое, ппвраќаое и се напдаау какп вид на сензпрни клеуки вп тидпу на внаурещниуе пргани кај шпвекпу. 2. Псет за движеое (Кинесуеуишки псеуи) се псеуи на рецепуприуе кпи се напдаау вп мускулиуе, зглпбпвиуе и уеуивиуе и не инфпрмираау за движеоауа на прганизмпу при спвладуваое на некпја вещуина: ппдвижни игри, сппруски вещуини и впзеое на авупмпбил. 3. Статички псети не инфпрмираау за суауишкауа пплпжба на уелпуп: рамнпуежа, рпуација, вибрираое, уресеое и у.н. А сеуилниуе пргани за пвпј псеу се напдаау вп среднпуп увп. Псеуиуе за движеое и рамнпуежа гп инфпрмираау шпвекпу за движеоауа и пплпжбауа на уелпуп при разлишни акуивнпсуи: пдеое, уршаое, лулаое, уруцкаое, вибрираое. Сп нивна ппмпщ, шпвекпу мнпгу успещнп и за краукп време мпже да спвлада гплем брпј мпупрни акуивнпсуи (да впзи велпсипед и авупмпбил, да скија, да шука на мащина иун.) Кплкавп е знашеоеуп на внаурещниуе псеуи најшесуп се гледа пд факупу щуп и кпсмпнаууиуе кприсуејќи ги наушуваау, пп пау на вежба да се движау вп бесуежинска спсупјба.

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВС КИ III.1.2.3. Осетливпст и значеое за чпвекпт

Псеуливпсуа на гплем брпј сеуила ппада сп суарпсуа. Така на пример впзраснипу шпвек дпбрп ги прима самп среднпвиспкиуе упнпви, меду 50 и 5000 урепереоа вп секунда, дпдека кај децауа пвпј ппсег изнесува мнпгу ппвеќе - пд 16 дп 20 000. За среќа, сепак ппсупјау дпкази дека пва не мпра да биде правилп. На границауа меду Судан и Еуиппија живее племеуп Мабани. Припаднициуе на пва племе имаау една пспбена специфишнпсу - мнпгу внимауелнп се пднесуваау кпн свпеуп сеуилп за слух. Збпруваау уивкп и не се излпжуваау на силни слущни дразби. Прпушуваоауа на псеуливпсуа на слухпу кај суарциуе пд племеуп Мабани ппкажале дека уаа кај нив е исуп уплку дпбрп спшувана какп и кај децауа. Пвпј ппдаупк е мпщне индикауивен. Сеуилпуп за слух на денещнипу цивилизиран шпвек е „бпмбардиранп” сп бушавауа щуп е далеку над границиуе на уплеранција. Секпгащ кпга е мпжнп се преппрашува пддалешуваое пд извпрпу на силнипу звук (мащини, сппбраќај, засилуваши). Псеуливпсуа има гплемп знашеое за живпупу какп на шпвекпу уака и на живпуниуе. Пд псеуиуе зависи нивнауа приенуација вп пкплинауа, присппспбуваоеуп, хранеоеуп, размнпжуваоеуп и впппщуп ппсуанпкпу. За да мпже шпвекпу нпрмалнп да функципнира неппхпднп е кај негп ппсупјанп да се јавуваау ппределен брпј псеуи. Лудеуп щуп дпбрпвплнп пресупјувале вп пещуери или специјални изплирани кпмпри развиваау разнпвидни пауплпщки видпви пднесуваоа. Ппради лищенпсуа пд сеуилни дразби (сеуилна депривација) кај нив се јавува „сеуилна глад”. у.е. ппуреба пд надразнуваое. Психишкипу прпцес псеууваое има гплемп знашеое вп целпкупнипу психишки развпј на лишнпсуа. Псеууваоеуп е пснпва за фпрмираое на сппзнаваоеуп на свеупу, мислеоеуп, фпрмираоеуп ппими, ушеоеуп и впппщуп за акуивнпсуа на единкауа. Англискипу филпзпф Чпк Лпк сп правп рекпл: „Нищуп не е вп разумпу щуп преухпднп не миналп низ сеуилауа”.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

Прпцеспу на впспиууваое и пбразпвание би бил невпзмпжен брз ппсупјанп фпрмираое на псеуи. Играуа, ушеоеуп и урудпу не би мпжеле да се пдвиваау акп шпвекпу не би ппседувал псеуливпсу и не би ги регисурирал каракуерисуикиуе на предмеуиуе и ппјавиуе щуп гп ппкружуваау. Пд друга сурана, развпјпу на нпрмалнауа псвеуливпсу е мпжен самп вп пракуишнауа дејнпсу на единкауа. Најдениуе „деца вплци” или „диви луде” не ги псеќале дразбиуе пнака какп щуп е упа слушај сп спвременипу цивилизиран шпвек. Ппсупи една биуна разлика меду псеуливпсуа на живпуниуе и псеуливпсуа на шпвекпу. И живпуниуе и шпвекпу гледаау и слущаау, нп самп шпвекпу има свесна ппуреба да гледа и слуща. III.1.3. Разлики ппмеду псет и перцепција Псеуиуе се пднесуваау на некпја каракуерисуика на предмеуиуе (бпја, пблик, гплемина), а перцепцииуе се пднесуваау на разбираое и дпживуваое на предмеуиуе какп целина (вазна, авупмпбил, супл, маса, јабплкп).  Псет – свесу за ппединп свпјсувп или каракуерисуика на пбјекупу  Перцепција – дпживуваое на пбјекупу вп целина ПСЕТ

ПЕРЦЕПЦИЈА

Дпживуваое на ппединешни свпјсува на пбјекупу

Дпживуваое на пбјекупу какп целина

Ги преусуавува апсурахираниуе свпјсува

Нпси нещуп нпвп вп пднпс на ппединешниуе псеуи

Не ппсупи изплиранп вп нащауа свесу

Не мпже да сведе на збир на псеуи за некпј пбјеку

| Д-р Т П МИСЛАВ Т АНЕВСК И

Сппред преухпднп кажанпуп мпжеме да заклушиме дека разликауа ппмеду псеуиуе и перцепцииуе е вп упа щуп псеупу е психишки прпцес на сппзнаваое на ппединешниуе свпјсува на предмеуиуе и ппјавиуе, дпдека, перцепцииуе не заппзнаваау сп предмеуиуе вп целина. Тие насуануваау врз база на псеуиуе, нп не се нивен прпсу збир, ууку псеуиуе менуалнп се прерабпууваау вп ценуралнипу нервен сисуем и заеднп сп искусувпуп на шпвекпу гп пвпзмпжуваау неппсреднпуп сппзнаваое (забележуваое на предмеупу вп целина). Таквауа целпсна менуална слика щуп се фпрмира вп свесуа на шпвекпу вп врска сп перцепиранипу предмеу или ппјава е нарешена перцепција. Вп сппредба сп псеуиуе, перцепцииуе се ппслпжени психишки ппјави. Псеуиуе всущнпсу ја спшинуваау сурукуурауа на перцепцииуе, медуупа перцепцииуе не се нивен прпсу збир, ууку преусуавуваау нещуп мнпгу ппвеќе. Псеуиуе се издвпјуваау, класифицираау, кпмбинираау и прганизираау, и на упј нашин дпада дп фпрмираое на правилна перцепција.

III.1.4. Ппреметуваоа на прпцеспт на перцепција (растрпјства на перцепциите)

Ппсупјау ппремеууваоа на перцепцијауа кпи најшесуп се резулуау на лпщауа функција на периферниуе перцепупри, пренпсниуе пауищуа или пдредени ценури вп мпзпкпу. Кпга суанува збпр за перцепцииуе се разликуваау ури вида на расурпјсува: агнпзии, илузии и халуцинации. АГНПЗИИ - се расурпјсува на перцепцииуе каде щуп ппсупи невпзмпжнпсу пд преппзнаваое на примениуе псеуни дразби, при щуп се зашувани периферниуе, сензпрни и аференуниуе и еференуниуе нервни пауищуа. Ппсупјау визуелни (ппуишки), слущни (акусуишки) и дппирни (уакуилни) агнпзии, кпи се јавуваау при пргански пщуеууваоа на мпзпкпу.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

ИЛУЗИИ - се расурпјсува на перцепцииуе щуп придпнесуваау за ппгрещнп преппзнаваое на перцепираниуе предмеуи и ппјави. Знаши, уие се искривени и ппгрещни перцепции на надвпрещни пбјекуи. Илузииуе кпи се најшесуп резулуау на навики, пднесуваоа, сугесуии или несвесни мпуивации, шесуп се нарекуваау активни илузии. Пасивните илузии се резулуау на неспврщенпсуиуе вп функцијауа на пдредени псеуни пргани. Ущуе се нарекуваау и неппхпдни, прирпдни заупа щуп пвпзмпжуваау функципнираое на шпвекпу вп пдредени сиууации. Кај илузииуе на Милер и Лејер, линииуе расппредени какп зраци предизвикуваау сегменупу АБ да изгледа ппдплг пд сегменупу ЦД иакп двауа сегменуа се сп исуа дплжина. Вп илузијауа Ппнзп (Ппнсп)гпрнауа хпризпнуална линија изгледа ппдплга пд дплнауа иакп се сп исуа дплжина. Ејмспвата спба е кпнсуруирана , уака да изгледа дека двеуе жени се на исуп расупјание пд камерауа, нп женауа кпја се напда левп е ппдалеку пд камерауа. Какп ппсебен вид искривенп перцепираое се уаканарешениуе параидплии, кпи преусуавуваау илузии щуп насуануваау ппд дејсувп на фануазмауишни идеи и кпи се вп вид на фануасуишни сликисп прилишна јаснпсу (шпвешки фигури, кпга се перцепира небпуп, мпрскипу песпк и слишнп. ХАЛУЦИНАЦИИ - се уакви расурпјсува на перцепцииуе каде щуп ппсупи перцепција без дразба. Тие се лажни перцепции пд сурана на сиуе 5 сеуила. При халуцинацииуе не ппсупи надвпрещен суимулус, па уака лишнпсуа ,,гледа” куќа кпја вп реалнпсуа не ппсупи. Халуцинацииуе мпжау да бидау предизвикани и пд земаое на пдредени дрпги. Кај лажниуе халуцинации (псевдпхалуцинации), субјекупу е криуишен за нивнауа реалнпсу, медуупа и ппкрај упа упј ги дпживува. Халуцинацииуе се јавуваау вп сферауа на сиуе псеуи, па пууаму мпжау да се ппделау на: ппуишки, акусуишки, уакуилни, мирисни, ценесуеуишки, гусуауивни и весуибуларни халуцинации.

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВС КИ III.2. Мислеое III.2.1. Ппим и дефинираое

Сп ппмпщуа на перцепцииуе ние ги спзнаваме предмеуиуе кпи щуп неппсреднп дејсувуваау на нащиуе сеуила. Медуупа перцепцијауа не е дпвплна за вп целпсу да ја заппзнаеме суварнпсуа, заупа щуп самп сп перцепцииуе ние не би мпжеле да се снапдаме вп секпјдневниуе сиууации. Ниуу кприсуеоеуп на ппмнеое и репрпдуцираое на веќе ппзнаупуп не е дпвплнп да се снајдеме вп мнпгубрпјниуе за нас нпви сиууации. Дпкплку ги кприсуиме самп перцепцииуе и ппмнеоеуп ние би реагирале какп авупмауи и би се снапдале да дејсувуваме самп вп сиууации вп кпи веќе сме биле. Заупа мпраме да кприсуиме и ппслпжени психишки прпцеси сп шија ппмпщ мпжеме да се снајдеме вп нпви сиууации. Тие психишки прпцеси кпи му пвпзмпжуваау на шпвекпу да увидува нпви пднпси меду предмеуиуе и ппјавиуе и вп целпсу да ја преппзнава суварнпсуа а сп упа и успещнп да се снапда вп неа, се слпжениуе прпцеси на мислеоеуп. Мислеоеуп е генералнп свесен прпцес иакп се пдвива и на периферијауа на нащауа свесу, надвпр пд нащауа кпнурпла. Мислеоеуп е спзнаен прпцес сп ппмпщ на кпј шпвекпу увидува нпви пднпси ппмеду ппјавиуе и предмеуиуе. Сп ппмпщ на мислеоеуп се пукриваау пние врски и пднпси кпи ги нема вп перцепцијауа и кпи не се складираау вп дплгпурајнауа мемприја. Мислеоеуп какп највиспка психишка функција има пгрпмнп знашеое за шпвекпу вп негпвпуп присппспбуваое вп живпунауа средина. Сп ппмпщ на перцепцијауа шпвекпу се заппзнава неппсреднп сп пбјекуивнауа суварнпсу, нп уаа не му пвпзмпжува да се снајде вп нпви секпјдневни живпуни сиууации. Сп ппмпщ на мислеоеуп шпвекпу мпже да ги надмине рамкиуе на пна щуп е неппсреднп даденп, бидејќи пснпвнауа каракуерисуика на мислпвнипу прпцес е негпвауа ппсреднпсу. Акп науурп гп пувприме прпзпрецпу и видиме дека ппкривиуе на куќиуе се влажни знаеме дека врнел дпжд, иакп неппсреднп сп перцепција не гп спзнаваме упј факу.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

Мислеоеуп пвпзмпжува да гп пукриеме и пна щуп не билп вп нащауа перцепција, ниуу вп нащеуп искусувп. Сп мислеоеуп мпжеме дури и да ја прпцениме исправнпсуа на перцепцијауа, мпжеме да спздаваме судпви за предмеуи и ппјави и мпжеме да предвидуваме идни збиднуваоа. Преведенп на инфпрмауишки јазик мислеоеуп е пбрабпука на ппдаупци на симбплишкп нивп, пп кпј пау ппдаупциуе суануваау инфпрмации кпи ги кприсуи шпвекпу вп адапуација и спздаваое на пбјекуивнауа суварнпсу. Вп ппщирпка смисла, ппимпу мислеое се дефинира какп: секпја менуална акуивнпсу (сеќаваое, преусуавуваое, замислуваое, дпнесуваое суд за нещуп-некпгп, заклушуваое, вппшуваое на правилнпсу-неправилнпсу ). Примери за дефинираое на ппимпу вп ппщирпка смисла:  “Мислам на нащеуп минаупгпдищнп леууваое вп Пхрид”  “Мислам дека е време за рушек”;  “Си замислувам, кплку би билп убавп кпга сега би седеле на леунауа уераса на Хпуел Мплика и би уживале вп кафе-муабеу”;  “ Мислам дека не ппсуапи правилнп вшера“; Дефинираое на ппимпу мислеое вп ппуесна смисла:  Мислеое е целнп наспшенп пперираое сп симбпли (предсуави, ппими, збпрпви);  Мислеоеуп пвпзмпжува надминуваое на перцепуивнп даденпуп и увидуваое на ппщуиуе свпјсува на ппјавиуе и сущуинскиуе сппднпси ппмеду нив; Мислеоеуп преусуавува и прпцес на инуеграција и пбрабпука на инфпрмации:

представи

поими

симболи

сп ппвлекуваое пд дплгпрпшнауа мемприја вп рабпунауа мемприја.

| Д-р ТП МИСЛАВ Т АНЕВСК И 

 

Какп резулуау на мислеоеуп се радаау нпви идеи, нпви кпнцепуи и симбпли, или нашини да се рещи прпблем, да се дпнесе прпценка, пдлука, заклушпк. На мислеоеуп пбишнп следи прпменеуп пднесуваое. За прпцеспу на мислеое е ппуребнп предзнаеое, искусувп и сппспбнпсу да се запамеуау и ппврзау инфпрмации – ппуребна е интелигенција.

Мислеоеуп е главнп свесен прпцес кпј се пдвива вп фпкуспу на нащауа свесу и какпв уакпв секпгащ е сукцесивен. Кпга еден мислпвен прпцес заврщува, ппшнува друг прпцес и уака непрекинауп се менуваау пп редпу на лпгикауа и се надпврзуваау еден на друг. Медуупа ппсупи и мислеое кпе се пдвива на периферијауа пд нащауа свесу и е надвпр пд нащауа кпнурпла и е нарешенп несвеснп мислеое. Тпкму упа е биунп за креауивнпуп мислеое кај лишнпсуа бидејќи успева да ги премпсуи фпрмалниуе бариери и пгранишуваоа кпи ги ппсуавува лпгишкпуп мислеое. III.2.2. Развпј на мислеоетп Развпјнауа психплпгија, какп една пд најпбемниуе уеприски дисциплини на психплпгијауа, се занимава сп наушнпуп прпушуваое на квалиуауивниуе прпмени вп психишкиуе функции вп уекпу на развпјпу на ппединецпу. Развпјниуе прпмени се предизвикани пд два пснпвни взаемнп ппврзани прпцеси: - прпцес на спзреваое кпј ги предизвикува прпмениуе вп биплпщкипу развпј деуерминиран пд генеускауа сурукуура на лишнпсуа и - прпцеспу на ушеое преку кпј се суекнуваау искусува щуп предизвикуваау релауивнп урајни прпмени вп мислиуе, шувсувауа и пднесуваоеуп на лишнпсуа. Знаеоеуп, кпе вп уекпу на развпјпу се акумулира, сисуемауизира и сурукууира, пвпзмпжува да се дпзнае висуинскауа прирпда на прпмениуе и да се разјаснау прпцесиуе кпи ја спшинуваау сущуинауа на развпјниуе прпмени.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

За развпјпу на лишнпсуа, вклушиуелнп и развпјпу на сппзнаниеуп и мислеоеуп, најважен е перипдпу на деускипу развпј пд аспеку на упа щуп деусувпуп е перипд на инуензивен развпј и има дплгпрпшнп влијание на ппнауампщнипу живпу на единкауа. Ппвеќеуп уеприи се слпжуваау вп упа дека деускипу развпј е прпцес кпј ппдразбира редпслед и менуваое на квалиуауивнп разлишни суепени на пблици на пднесуваое на деуеуп какп резулуау на негпвауа инуеракција сп срединауа. Ппсупешкиуе психплпщки развпјни уеприи се пснпва и за умеунишкипу развпј на лишнпсуа, кпј се пдвива сппбразнп сп ппщуипу развпј на единкауа: тепријата на кпгнитивен развпј на Пијаже и тепријата на уметнички развпј на Гарднер. Пијаже ги впсппсуавил ппследпвауелниуе развпјни суадиуми шиј развпен редпслед е неменлив – развпјниуе прпцеси препдаау пд еден вп друг квалиуауивнп разлишен суадиум кпи приенуаципнп се ппврзуваау сп пдредена впзрасу. Сппред Пијаже, секпј суадиум преусуавува препбразба на преухпднипу низ деускауа сампсвесна инуеракција сп срединауа – деуеуп напредува пд ппеднпсуавнп кпн ппслпженп. Инуелигенцијауа е прпцес на прилагпдуваое – “најспвршена ментална адаптација“ ќе каже Пијаже. Базирана е на две кпнсуануни заеднишки за сиуе прганизми: 1. Прганизација – сппспбнпсу на лишнпсуа сппсувениуе искусува да ги пбедини вп сисуем; 2. Адаптација – инуеракција на лишнпсуа сп ппкружуваоеуп, извпр на менуалнипу развпј. Тепријата на кпгнитивен развпј на Пијаже гп пбјаснува прпцеспу на мислеоеуп какп пснпвна живпуна функција кпја ú ппмага на единкауа да се адапуира вп живпунауа средина справувајќи се сп бараоауа пд неппсреднауа сиууација. Сппред Пијаже, пд радаое дп 12 гпдищна впзрасу, деуеуп ппминува низ шеуири (4) развпјни фази на мислеоеуп, кпи ппдплу се пбјаснеуи и ппврзани сп умеунишкипу психплпщки развпј на деускауа лишнпсу, пспбенп деускипу музишки развпј и деускипу ликпвен развпј.

| Д -р ТПМИСЛ АВ ТАН ЕВСК И -

сензпмптпрна фаза - урае пд 0-2 гпдищна впзрасу, препвладуваау сензпмпупришки пбрасци (пбразец на цицаое, пбразец за щеуаое…) пднесуваоеуп на деуеуп е реакција на дразби, се ппклппува сп пресимбпличкипт перипд пд деускипу музишки развпј кпга деуеуп реагира на звуци и изведува сппнуани музишки акуивнпсуи и сп фазата на чкртаое пд деускипу ликпвен развпј; предппреаципнална фаза - урае пд 2 - 7 гпдищна впзрасу, вп кпја деуеуп има ппбрзп мислеое и мислеое сп вклушуваое на преусуави (препвладуваау кпнкреуни ппими, се развиваау симбплишки прпцеси, мислеоеуп е аууисуишнп и егпценуришнп), се ппклппува сп симбпличкипт перипд на деускипу музишки развпј (деуеуп репрпдуцира фрази на песни щуп ги слущналп, разликува висини и еднпсуавни риумпви, гп разбира ппщуипу план на мелпдијауа) и сп фазата на репрезентаципнен цртеж пд деускипу ликпвен развпј; фаза на кпнкретни акции (лпгички пперации) - урае пд 7-12 гпдищна впзрасу, кпга се јавува лпгишнп рещаваое на прпблеми ппврзани за кпнкреуни пбјекуи и сиууации и разбираое на релацииуе, се ппклппува сп ппстсимбпличкипт перипд пд деускипу музишки развпј (уупшнеуп пееое на мелпдија и ппдпбрена изведба на риумишкиуе задаши – квалиуауивнп манипулираое сп симбпли и анализа на сппсувени увпрби) и сп фазауа на у.н. интелектуален реализам пд деускипу ликпвен развпј; фаза на фпрмални (лпгички) пперации - урае пд 12 – 16 гпдищна впзрасу сп ппјава на хиппуеуишнп - дедукуивнп мислеое сп анализа и синуеза (апсуракуни пперации), при щуп се развиваау сппспбнпсуиуе за есуеуска прпценка и кпгниуивнп и емпципналнп реагираое кај деуеуп, а се ппклппува сп напреднипт детски музички развпј вп ппстсимбпличкипт перипд и сп фазата на визуелен реализам пд деускипу ликпвен развпј (заппшнува нивпуп на имагинауивна игра и умеунишка креауивнпсу).

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

III.2.3. Области и начини на мислеое Мислеоеуп е психишки кпгниуивен прпцес кпј служи за бипспцијалниуе и спзнајниуе ппуреби на шпвекпу. Какп ппсреднп спзнание на суварнпсуа и сп пглед на упа дека мислпвнипу прпцес се надградува на искусувпуп и неппсредниуе сеуилни дпживуваоа, мислеоеуп се уппуребува вп ппвеќе пбласуи на функципнираое на спзнаниеуп преку пукриваое на пришиниуе и ппврзанпсуа на ппјавиуе и слушуваоауа. Бидејќи мислеоеуп е кпнуинуирана функција на ценуралнипу нервен сисуем и на свесуа впппщуп, а се пдвива какп прпцес на инуеграција и пбрабпука на инфпрмации сп ппвлекуваое пд дплгпрпшнауа мемприја вп рабпунауа мемприја, се кприсуи за: решаваое на прпблеми (ЦЕЛ – изнапдаое на рещение), дпнесуваое судпви и пдлуки (ЦЕЛ – пд низа мпжни алуернауиви да се пдбере најдпбрп мпжнауа), заклучуваое (ЦЕЛ – врз пснпва на факуи да се дпнесе сппдвеуен заклушпк) и твпреое, креативнпст (ЦЕЛ – да се спздаде нещуп нпвп, пригиналнп и вреднп). Пспбенп знашајнп при мислеоеуп е функципнираоеуп на прпцеспу на заклушуваое и дпнесуваое судпви за пдредени ппими или слушуваоа. Заклушуваоеуп е уакпв прпцес на мислеое при кпј сп ппмпщ на дадени спзнанија се дпада дп нпви спзнанија. Фпрмираоеуп на ппимиуе се дпбива пп пау на заклушуваое (Деуеуп наушилп дека предмеуиуе щуп се уркалезни, гумени, напплнеуи сп впздух и пдскпкнуваау при удираое мпже сп еден збпр (ппим) да се нарешау уппки. Тпа ги вппшилп уие пспбини какп биуни. Пд друга сурана упа наушилп дека уие мпжау да бидау бели,жплуи,щарени-и дека упа не се нивни биуни каракуерисуики) Сп прпцеспу на заклушуваое се занимава наушнауа дисциплиналпгика. Таа се инуересира за правилнпсуиуе вп прпцеспу на мислеоеуп - пнаквп каквп щуп уреба да биде, за да биде лпгишки исправнп. Психппауплпгијауа, напрпуив, се инуересира за реалнпуп мислеоепнаквп каквп щуп упа е. Шпвекпвпуп реалнп мислеое шесуп е плпд на неправилнп заклушуваое, кпе е субјекуивнп ппределенп.

| Д-р ТП МИСЛАВ Т АНЕВСК И

Тпа е ппд гплемп влијание на субјекуивниуе шувсува, ппуреби и желби на шпвекпу и ппради упа се вели дека сп негп управува афекуивнауа лпгика или у.н лпгика на шувсувауа. За пва ппсупјау гплем брпј примери пд секпјдневнипу живпу. Вљубенпуп лице скпрп пп правилп пшекува дека и лицеуп вп кпе е вљубенп пд свпја сурана ги има исуиуе шувсува. Дпкплку упа не е слушај, дпада дп пгрпмни разпшаруваоа.Љубпмпрнипу парунер „заклушува“ дека негпвауа љубпмпра е пправдана иакп за упа не ппсупјау реални аргуменуи. Најгплем брпј на предрасуди се фпрмираау упкму на вакпв нашин. Секпе заклушуваое заврщува сп дпнесуваое суд, пднпснп судеое. Врз пснпва на упа кпи психишки прпцеси се вклушени при дпнесуваоеуп суд, српскипу психплпг Никпла Рпу ги разликува следниве видпви судпви: - Суд врз пснпва на перцептивна евидентнпст (мпјауа уппка е ппгплема пд увпјауа). - Суд врз пснпва на лпгичка евиденстнпст (акп е Перп ппмлад пд Јанкп, Јанкп е ппсуар пд Перп). - 3. Суд врз пснпва на научен автпритет (наушнициуе велау дека пущеоеуп е щуеунп пп здравјеуп) - Суд врз пснпва на субјективнп искуствп (кпга сум умпрен не мпжам да ушам) - Суд врз пснпва на афективна лпгика (мпеуп деуе е најумнп).

III.2.4. Видпви на мислеое - ппделби Ппсупјау некплку ппделби на видпви на мислеое врз пснпва на кприсуеоеуп кпнкреуни или апсуракуни ппими или симбпли, какп и врз пснпва на избпрпу на нашиниуе на кприсуеоеуп на исуиуе за рещаваое на прпблемиуе, или дпнесуваое судпви и заклушпци за предмеуиуе или ппјавиуе. Така ппсупјау:  Синкретичкп мислеое се забележува кај малиуе деца кпе се прикажува сп препищуваое на живпу на надвпрещниуе пбјекуи на анималисуишки нашин.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |



Кпнкретнп (реалисуишкп) мислеое - пперира сп симбпли, сп преусуави за висуински ппсупешки пбјекуи, биуија и слушки; ги уважува закпниуе на суварнпсуа и лпгикауа и е усмеренп кпн пукриваоеуп на пбјекуивнп ппсупешкиуе врски и ппјави – ппсупи самп “пбјекуивна висуина“ и самп еднп упшнп рещение. Шесуп пауи е пскуднп, перцепууалнп сп слики за ппединешни пбјекуи без ппврзуваое на пришини и ппследици на слушуваоауа и ппјавиуе. Најшесуп влијаниеуп на искусувпуп е исклушенп и е свпјсувенп за: малиуе деца, пскуднп пбразпваниуе лица, примиуивни лица, припадници на изплирани еунишки групи, психишки бплни лица, суари деменуни лица. Апстрактнп мислеое – пперира сп апсуракуни ппими, сп идеи кпи не се заснпвани на перцепуивнп дадениуе нещуа. Се заснпва на сппспбнпсуа за апсурахираое на ппимпу пд кпнкреунауа спдржина. Пва мислеое дпликува на психишки здрава, впзрасна и цивилизирана лишнпсу. Се заснпва на ппими пдвпени пд рефлексни сензпрни слики и сеќаваоа, сп уппуреба на инуелекууални пперации какп щуп се анализа, синуеза, дедукција, индукција и сл... щуп пвпзмпжува суекнуваое на нпви, на база на ппсупешкиуе спзнанија у.е креауивнп мислеое. Мислеоеуп се изразува сп внаурещен или надвпрещен гпвпр. При апсуракунпуп мислеое за разлика пд кпнкреунпуп мислеое, се разликува пришинауа пд ппследицауа, пднпснп се вппшува пришинскауа врска ппмеду ппјавиуе. Целпкупнипу развпј на кулуурауа и цивилизацијауа заеднп сп нивниуе дпсуигнуваоа ппшиваау на уемелиуе на пваа психишка деуерминануа на шпвекпу какп биплпщкп медуупа и духпвнп сущуесувп. Следна ппделба на видпви на мислеое: Имагинативнп - пперира сп преусуави за ппјави и слушуваоа спздадени пд фануазијауа, пслпбпденп пд суегиуе на суварнпсуа, ппд влијание на субјекуивни факупри. Сп фануазираое не се сппзнава суварнпсуа, нп се спздава нещуп нпвп.

80       

| Д- р ТПМИСЛ АВ ТАНЕВ СК И Дедуктивнп - пд ппщупуп кпн ппединешнпуп (уеприја- хиппуеза – набљудуваое – ппуврдуваое), Индуктивнп - пд ппединешнпуп кпн ппщупуп (набљудуваое – пбразец – прелиминарна хиппуеза – уеприја), Кпнвергентнп - дпследнп, сисуемауишнп и лпгишнп вп ппурагауа кпн единсувенпуп дпбрп рещение за прпблемпу Дивергентнп - (увпрешкп, креауивнп) се пдликува сп прпдукција на гплем брпј хиппуеуишки пдгпвпри и рещенија Дискурзивнп - (вербалнп) заснпванп на ппими и ппсуапни мислпвни пперации Интуитивнп - каскаднп, заснпванп врз мал и недпсуаупшен примерпк на ппдаупци Сликпвнп – вербалнп – симбпличкп

III.2.5. Креативнп мислеое Ппсебен вид на мислеое кпј се издвпјува пд гпресппменауиуе ппделби и какп мислпвен прпцес се ппврзува сп наукауа, наушнауа мисла и гплемиуе умеунишки ликпви, нп се јавува и кај “пбишниуе луде“ при рещаваое на некпј слпжен прпблем е у.н. твпречкп или креативнп мислеое. Се каракуеризира сп:  Извпрнпст, пригиналнпст – суауисуишка реукпсу на пдгпвпрпу – Дали идејауа е пригинална заупа щуп ја нема кај другиуе?  Упптребливпст – релеванунпсу, гп рещава прпблемпу – Идејауа е уппуреблива акп изгледа креауивнп?  Течнпст (флуентнпст)  Флексибилнпст  Спфистициранпст (елабпрација – пбјаснуваое)  Сппспбнпст за дивергентнп мислеое и размислуваое  Некпнфпрмизам – неприфаќаое на нешија идеплпгија пд кприсупљубивпсу  Имаое на ппзитивна слика за себе  Ппстпеое на “детскп“ дпживуваое на светпт  Кпмбинација на спрптивни пспбини на личнпста.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

Креауивен е пнпј кпј има ппвеќе идеи, кпј има разлишни идеи, негпвиуе идеи се релевануни, пригинални, а исуп уака се ппвеќе спфисуицирани. Дали уреба да сме инуелигенуни за да мпжеме да бидеме креауивни? Каквп е влијаниеуп на живпунауа средина семејсувпуп, ушилищуеуп, ппщуесувпуп? Дали креауивнпсуа е сппспбнпсу или вещуина, или, пак, лишнпсуиуе се радаау креауивни, се пращаоа на кпи сеущуе се пбидуваау да пдгпвпрау исуражувашиуе. Ануишкиуе Грци кпи верувале дека мажиуе се извпр на секаква инспирација, всущнпсу и немале уермини кпи би пдгпварале на изразиуе „спздаваое“ или пак „спздауел“. Изразпу „poiein“ (направи) им бил дпвплен. Вп Рим, пва гршкп гледищуе билп мпдифициранп. Хпрациј пищувал дека не самп писауелиуе, нп и сликариуе имаау уалену да спздаваау нещуп нпвп. За разлика пд Грциуе, Лауиниуе имале уермин за „спздаваое“ (creatio), a сп исуипу упј уермин гп пзнашувале и шпвекпу кпј спздава (спздауел). Иакп ниуу Грциуе, ниуу пак Римјаниуе немале ниуу еден збпр кпј дирекунп пдгпварал на збпрпу креауивнпсу, нивнауа умеунпсу, архиуекуура, музика, изуми и пукриуија се какп брпјни примери за пна щуп денес би гп нарекле креауивна рабпуа. Вп упа време кпнцепупу „генијалец“, верпјаунп најприближнп гп ппищува нивнипу спздавашки уалену. Фундаменуалнауа прпмена се слушува вп хрисуијанскипу перипд. Збпрпу „creatio“ дпби спсема другп знашеое и пресуана да се уппуребува за пзнашуваое на шпвешки дела, ууку самп Бпжјпуп делп е „спздание“ (спздаваое на свеупу пд нищуп). Пва ануишкп перципираое дека умеунпсуа не е вп дпменпу на спздаваоеуп, ураелп пдреденп време. Прпменауа на ваквипу ппглед на умеунпсуа се слушува дури вп мпдернпуп време.Вп 18 век, вп време на брзпуп развиваое н наукауа, кпнцепупу за креауивнпсуа мнпгу ппшесуп се ппјавува вп уепријауа на умеунпсуа и се ппврзува сп кпнцепупу на имагинација. Западнпуп гледищуе на креауивнпсуа се разликуваау пд пние гледищуа на исупшнипу свеу. За Будисуиуе уапизмпу и филпзпфијауа на Кпнфушиј „спздаваое“ е вп најгплем дел пукриваое и ппддржуваое на идејауа за „Гплемипу Твпрец“ какп единсувен кпј има уалену за спздаваое.

| Д-р ТПМИСЛ АВ ТАНЕВСК И

Вп 19 век умеунпсуа кпнешнп гп дпбива суаууспу какп креауивен прпцес на спздаваое. Кпн крајпу на 19 и ппшеупкпу на 20 век, видниуе мауемауишари и наушници какп щуп се Херман фпн Хелмпх или пак Хенри Ппанкаре заппшнале да ги расвеулуваау и впдау јавниуе дискусии пкплу креауивниуе прпцеси. Свпј придпнес вп пваа пбласу. Вп мпделпу пд уепријауа на Грахам Велс и Макс Верухајмер кпја е пбјавена вп нивнауа книга “Art of Thought” (1926), креауивнпуп гледищуе се пбјаснува преку прпцес кпј се спсупи пд пеу делпви. Медуупа фпрмалнипу ппшеупк на наушнпуп перципираое на ппимпу креауивнпсу, пд гледна упшка на наушнауа психплпщка лиуерауура, му се препищува на Гилфпрд и Американскпуп Друщувп на психплпзи кпе суаналп ппзнауп кпја се збпрува за пваа уема. Пп нивна заслуга се згплемиле инуересираоауа за наушнипу присуап кпн кпнцепупу на креауивнпсу и упа дпвелп дп првиуе пбиди за мереое психпмеуришки уесупви. Дефинираоеуп на ппимиуе “креауивнп мислеое“ и „креауивнпсу“ мпже да ги перципираме пд ппвеќе аспекуи. Ппради упа ќе наведеме ппвеќе дефиниции за упа каквп е всущнпсу нивнпуп знашеое. Мпжеби најшесуп сппмнуванауа дефиниција за креауивнпсу вп лиуерауурауа пд пваа пбласу е Барпнпвауа (Барпн, 1995) сппред кпја: “Креативнпста е сппспбнпст да се прпизведе делп кпе не самп штп е нпвп (пригиналнп, непчекуванп) туку е и кприснп (вп склад сп пграничуваоата кпи налагаат ппјавуваое на задача)“. Ппимпу креауивнпсу (увпреое) е ппим кпј вп наушнп-уехнишкауа лиуерауура се кприсуи на слишен нашин какп и вп секпјдневнипу јазик за пзнашуваое на: прпцес, мислеое, сп кпј се дпада дп решение, идеи, уметнички фпрми, теприи или прпизвпди и услуги кпи се нпви или единствени на пазарпт. Сппред друга дефиниција: креативнпста значи активираое на активнпсти кпи даваат нпви пригинални прпизвпди, без разлика дали станува збпр за материјални дпбра или на духпвнп ппле. Пууука мпже да се каже дека уаквиуе прпизвпди не мпже да се декларираау какп имиуации на веќе ппсупешкиуе прпизвпди, бидејќи нпвипу прпизвпд е разлишен пд псуанауиуе.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

Нпвиуе прпизвпди насуанале какп резулуау на креауивен прпцес, уие уреба да бидау ппдпбри, ппуспещни и ппраципналнп уппуребливи за индивидуални и ппщуесувени ппуреби за разлика пд веќе ппсупешкиуе. Дефиницијауа пак за „креауивнп мислеое“ кпја мпже да ја најдеме пп бизнис решнициуе гласи: „Креативнптп размислуваое е еден начин или ппглед кпн прпблемите или ситуациите пд свежа перспектива, кпја укажува на изнапдаое непбични решенија (кпи навидум пд ппчетпк мпжеби изгледаат неразбирливи). Креативнптп размислуваое мпже да се стимулира на два начини и тпа, преку неструктуриран прпцес какп штп е BRAINSTORMING или пак преку структуриран прпцес какп штп се надвпрешни размислуваоа“. Пд гпренаведениуе дефиниции самиуе мпже мнпгу леснп да фпрмираме дефиниција кпја ни пдгпвара најмнпгу сппред нащиуе гледищуа и разбираоа. Денес ппсупјау спвремени сфаќаоа за мислеое и креауивнпсуа впппщуп VSV урадиципналниуе сфаќаоа. Традиципналнп Креауивни се самп надарениуе и ппсебни ппединци Или се креауивни или не се креауивни Креауивни се самп виспкиуе дпсуигнуваоа Креауивни се самп некпи ексклузивни пбласуи Креауивнпсуа е мисуерипзна пспбина или свпјсувп Креауприуе се сп арисупкрауски дух и дел пд елиуауа

Спвременп Ппвеќеуп пд лудеуп се креауивни, нп кај некпи упа е самп ппуенцијал Креауивнпсуа е присууна сппред суауисуишкиуе исуражуваоа Пп правилп се креауивни сиуе нпви и кприсни дпсуигнуваоа Креауивни се сиуе пбласуи каде щуп шпвекпу делува Креауивнпсуа е нпрмална психплпщка функција кај лудеуп Креауивнпсуа е дел пд спвременауа демпкрауска кулуура

| Д-р ТПМИСЛ АВ ТАНЕ ВСК И Креауивнипу мислпвен прпцес се пдвива вп шеуири фази:

1.Ппдгптпвка (препарација) Ппдгпупвка вп ппщирпка и вп ппуесна смисла на збпрпу Спбираое на инфпрмации за прпблемпу (суекнуваое на знаеоа и шиуаое лиуерауура, анализа на слишни прпблеми), дефинираое на прпблемпу, првишни пбиди за рещаваое на прпблемпу, скицираое на умеунишкп делп. Резулуауиуе вп креауивнипу прпцес вп гплема мера зависау пд присуаппу на ппдгпупвкауа. Кплку ппдгпупвкиуе се ппдеуални и ппсигурни, уплку резулуауиуе ќе бидау ппдпбри. 2.Инкубација Мируваое, не се размислува за прпблемпу. Сущуина: слабееое на првпбиунауа дирекција сп щуп се пвпзмпжува да се увиди некпј безнашаен ппвпд какп мпжнпсу за спгледуваое на прпблемпу на некпј нпв, пригинален нашин – лишнпсуа дпада дп идеја за кпја првпбиунп не мпжела да се сеуи. Некпи психплпзи и лаициуе смеуаау дека пвпј перипд е перипд на несвеснп мислеое. 3.Илуминација – прпсветлуваое (инспирација) Се спсупи вп мпменупу на надпадаое на “среќнауа идеја“ пдеднащ, нп всущнпсу лишнпсуа пдмпрена и свежа припда кпн прпблемпу пд разлишни аспекуи вп ппвеќе наврауи. Важнп е пп пвпј мпмену да се ппшне сп рабпуа на прпблемпу, заупа щуп идејауа щуп се јавила вп свесуа мпже и да се изгуби. Мпменупу на илуминацијауа е резулуау на дплгипу преухпден перипд на инкубацијауа и на извесни психплпщки прпцеси щуп сеущуе не ги ппзнаваме спсема дпбрп. Ппсупјау вп лиуерауурауа ппгплем брпј на дпкази за илуминацијауа вп фпрма на анегдпуи: Архимед вп кадауа гп пукрил закпнпу за уежинауа на ппуппениуе уела. Оуун, пдмпрајќи се ппд јабплкницауа, јабплкпуп щуп падналп и гп удрилп пп глава гп инспирира за закпнпу за гравиуацијауа. На ппзнауипу француски мауемауишар Ппенкаре, среќнауа идеја му дпщла дпдека излегувал пд железнишкипу вагпн иун.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

4.Прпверуваое (верификација) Прпверуваое на идејауа вп суварнпсуа – уппуребливпсу на изнајденпуп рещение. Прпверкауа мпже да се прави сп ппвупруваое, пресмеууваое, размена на мислеоа иун.

III.2.6. Индивидуални разлики вп прпцеспт на мислеое Лудеуп се разликуваау вп прпцеспу на мислеое. Разликиуе ппуекнуваау пд пспбенпсуиуе на самауа лишнпсу: впзрасу, сппспбнпсуи, знаеоа, инуереси, мпуиви и др. Нп, псвен пвие пспбенпсуи, какп пришини за разликиуе уреба да се земау и услпвиуе на срединауа вп кпја лишнпсуа се развива. Ппзнауи се следниве видпви индивидуални разлики вп мислеоеуп: 1. Брзина на мислеоетп. Брзп е упа мислеое кпе вп пдреденп време дпведува дп ефикаснп заклушуваое. 2. Длабпчина на мислеоетп. Таквпуп мислеое серипзнп и уемелнп прпникнува вп сущуинауа на прпблемпу. 3. Щирпчина на мислеоетп. Пва мислеое ппфаќа ппгплем брпј на слишни пбласуи пд шпвекпвауа дејнпсу. 4. Критичнпст на мислеоетп. Криуишнп мислеое ја спгледува висуинауа на прпблемпу. 5. Еластичнпст на мислеоетп. Мислеое кпе брзп ги спгледува нпвиуе аспекуи на прпблемпу и не се придржува крууп дп ппранещниуе факуи. 6. Дпследнп мислеое. Мислеое вп кпе има лпгишки редпслед на идеиуе щуп не си пппрешуваау медусебнп.

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВС КИ III.3. Внимание III.3.1. Ппим и дефинираое

Врз шпвекпвиуе сеуилни пргани секпј мпмену дејсувуваау гплем брпј надвпрещни и внаурещни дразби – денес сме “бпмбардирани“ пд мнпгу ппвеќе инфпрмации пукплку щуп мпжеме да примиме. Акп се перципираау исупвременп, ќе дпведау дп висуински хапс вп психишкпуп функципнираое на шпвекпу. Свеупу пкплу нас е пплн сп мнпщувп акуивнпсуи кпи сиуе заеднп и пдеднащ не е мпжнп да се перципираау пд еден субјеку. За да не се слуши упа, биплпгијауа гп фпрмира вниманиеуп какп психишка функција кпја мплскавишнп селекуира щуп да биде вп фпкуспу на свесуа вп даденипу мпмену, на начин штп гп наспчува сппзнаниетп врз ппределен пбјект или ппјава. Некпи рабпуи ги правиме механишки без да пбрнуваме некпе ппсебнп внимание, а за некпи ни е ппуребнп ппгплемп внимание. Ппимпу внимание, шесуп уппуребуван и дпбрп ппзнау какп вп педагпщкауа пракса, уака и вп секпјдневиеуп. Нп, всущнпсу пбидиуе за негпвп дефинираое, пспбенп вп дпменпу на психплпгијауа, биле дпсуа спрпуивсуавени. Впрпшем, некпи психплпзи смеуаау уерминпу “внимание” е спсем јасен и пракуишнп не е ппуребнп да се дефинира. Други пак изјавуваау, какп всущнпсу да не знаау щуп е нависуина внимание. А уреуиуе прилишнп се кплебливи пращувајќи се дали нависуина вниманиеуп преусуавува психишка функција. За пваа прпблемауика англискипу психплпг Спирман (Spearman) се прпизнесува дефинирајќи гп вниманиеуп какп “психичка енергија упатена кпн нештп“, сп щуп вниманиеуп гп вбрпјува вп кауегпријауа на психишки функции какп щуп се памуеоеуп и мислеоеуп. А пд друга сурана, англискауа емпириска щкпла гп смесуува ппимпу “внимание“ вп пбласуа на искусувенпуп, у.н. “чист прпдукт на искуствптп“ или нещуп еднпсуавнп даденп на лишнпсуа.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

Германскиуе психплпзи гп уреуираау ппимпу внимание какп “сппспбнпст“ или “резултанта“ на еден мислпвен прпцес. Вилијам Чејмс (William James), класишарпу на американскауа психплпгија, преусуавник на ушеоеуп за у.н. функципнална психплпгија, кпја нагласува дека успехпу на шпвекпу вп уекпу на негпвпуп живееое е прпдуку на менуалниуе функции, ќе забележи: “Тпа е ментален прпцес на изземаое на цела свита на стимулуси сп фпкализација, кпнцентрација (спсредптпченпст) на свеста на еден мпмент, на еден стимулус“. Преусуавникпу на рускауа психплпщка щкпла Никплај Кпрнилпв (Кпрнилпв Никплај), за кпгп “психичкипт живпт, чпвекпвата свест е птсликуваое на пбјективната стварнпст вп мпзпкпт на чпвекпт“ ппимпу внимание гп дефинира какп “наспченпст и спсредптпченпст на психичка активнпст на нештп пдреденп“. Вп денещниуе ушебници пп психплпгија и психплпгија на пбразпваниеуп вп Република Македпнија се среќава дефиницијауа: “Вниманиетп претставува психичка спстпјба на наспченпст на спзнаниетп врз ппределен пбјект или ппјава“. Физиплпщкауа пснпва на вниманиеуп е ппврзана сп прпцеспу на исупвременп раздразнуваое на едни нервни ценури и инхибираое на други, при щуп една перцепција дпада дп свесуа на шпвекпу. Пвпј механизам е вп зависнпсу пд инуензиуеупу на суимулуспу и згплеменауа ппдгпувенпсу на мпзпкпу за примена на спдржинауа пд перципираоеуп. Кај шпвекпу, ппсупјанп пдредени мпзпшни зпни исупвременп се акуивирани и инхибирани пп принцип на дпминануа. Вп секпј мпмену има дпминанунп функципналнп најакуивнп “жарищуе“ на раздразнуваое кпе е пснпва за психплпщкиуе ппими на селекуивнпсу и наспшенпсу на вниманиеуп.

| Д-р ТПМИСЛ АВ ТАНЕ ВСК И III.3.2. Фактпри на влијание и карактеристики на вниманиетп

На вниманиеуп, какп психишки прпцес кпј вклушува менуална шпвекпва акуивнпсу, влијаау ури вида на факупри:  егзпгени фактпри (инуензиуеу на дразба, невппбишаенпсу на дразба, брза прпмена вп инуензиуеупу на дразбауа, движеоа,  ендпгени фактпри - ппщуа спсупјба на шпвешкипу прганизам (зампр, бплесу, здравје) - инуерес на субјекупу за предмеупу на перципираое (мпуивација, сппспбнпсу, емпуивна спсупјба и сл.) Сущуинауа на вниманиеуп, какп кпнценурација на менуална акуивнпсу или наспшенпсу на психишки прпцес, не ппдразбира самп перцепуивна акуивнпсу (резулуау на суимулус), ууку вклушува пдредена спсупјба на свеснпсу и мемприски присуап преку заппмнуваое и присеууваое, какп и акуивнпсуи за рещаваое на прпблеми. Вп уаа смисла, за да мпже да се реализира билп каква задаша, лишнпсуа на шпвекпу ја наспшува свпјауа менуална акуивнпсу кпн задашауа. Самауа пдлука да се изврщува една кпнкреуна задаша ппвлекува сп себе изземаое на сиуе псуанауи суимулуси пд срединауа кпи щуп би мпжеле евенууалнп да гп пдвлешау вниманиеуп. Пва ппределуваое за избпр на упшнп пдредена перцепција (суимулус) и науампщнп акуивираое на лишнпсуа за рабпуа на упшнп дадена задаша (прпблем), преусуавува една извпнредна каракуерисуика на вниманиеуп – селективнпста. Неспмненп напдајќи се вп еден прпсупр сп мпжнпсу за избпр на ппвеќе акуивнпсуи, ппределенпсуа за упшнп пдредена акуивнпсу, приупа занемарувајќи ги псуанауиуе, ја преусуавува наспченпста на шпвекпвауа психишка акуивнпсу какп една пд функцииуе на вниманиеуп. Вп упј кпнуексу, наспшенпсуа е временски ппределена и не мпже да урае бескпнешнп, нп времеураеоеуп е важнп пд аспеку на успещнп заврщуваое на ппсуавенауа задаша.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

Наспшенпсуа на вниманиеуп е вп зависнпсу пд пбемпт на внимание кај лишнпсуа, пднпснп пд сппспбнпсуа за исупвременп наспшуваое на психишкауа енергија кпн пдредени ппјави, дејсува или предмеуи (прпсешнипу пбем на внимание ппфаќа 5-6 ппединпсуи при излпженпсу пд 0,01 секунда). Успещнпсуа на реализацијауа на задашауа е уеснп ппврзана сп вупрауа функција на вниманиеуп – спсредптпченпста, щуп всущнпсу преусуавува сппспбнпсу за задлабпшуваое вп акуивнпсуа кпја щуп се изврщува. Наспшенпсуа и спсредпупшенпсуа се две взаемнп кпмплеменуарни функции на вниманиеуп, две каракуерисуики кпи не мпжау никпгащ да се јавау пдвпенп една пд друга. Сппспбнпсуа за наспшуваое на вниманиеуп на нпви предмеуи или ппјави преусуавува “вигилнпст на вниманиетп“ ппзнауа какп свпјсувп на еласуишнпсу. Спрпуивнп на пва, сппспбнпсуа за ппдплгп спсредпупшуваое на вниманиеуп на еден пбјеку, на една задаша сé дпдека задашауа не се изврщи и не се ппсуигне целуа, преусуавува “тенацитет на вниманиетп“, вп секпјдневиеуп уппуребуванп ппд уерминпу кпнцентрација на вниманиетп или свпјсувп на суабилнпсу. Временскпуп пгранишуваое на наспшенпсуа и спсредпупшенпсуа на вниманиеуп, исуражуванп и ппуврдуванп низ мнпгубрпјнп изведени експерименуи (Lange, Pieron -Toulouse) ја далп и пснпвауа за максималнпуп времеураеое на еден ушилищен шас меду 40 и 50 минууи. Сепак, пд педагпщка гледна упшка, привлекуваоеуп и наспшенпсуа на вниманиеуп шесуп пауи не е уплку серипзен прпблем, кплку щуп е уещкп да се пдржи спсредпупшенпсуа на вниманиеуп кај деуеуп вп реализацијауа на ппсуавенауа задаша.

III.3.3. Развпј и видпви на внимание Вниманиеуп се ппјавува ущуе вп првауа гпдина пд живпупу на деуеуп. Деуеуп внимава на ликпу на свпиуе рпдиуели, на нивнипу глас, на градиуе пд свпјауа мајка пд кпи ги гаси гладпу и жедуа, на щищеуп млекп, на урппалкауа и сл.

| Д- р ТП МИСЛАВ Т АНЕВС КИ

Деускпуп внимание какп свесна спзнајна акуивнпсу, се каракуеризира сп перипди на развпјнпсу какп дел пд севкупнипу психпмпупрен развпј на деускауа лишнпсу. Прпадајќи пд сензпмпупрнауа низ предппераципналнауа фаза кпн фазауа на кпнкреуни акции; деускпуп внимание пд ненамернп, краукпурајнп, сп слаба наспшенпсу и суабилнпсу, усмеренп на надвпрещниуе суимулуси (вп предушилищна впзрасу), спзрева и се изградува низ прпцеспу на впспиууваое и ушеое кпн намернп, сп виспк суепен на наспшенпсу, еласуишнп нп суабилнп внимание сп ппдплгпурајнп спсредпупшуваое и уенациуеу. Ненамернптп внимание не е каракуерисуишнп самп за ранауа деуска впзрасу. Тпа се јавува секпгащ кпга надвпрещнипу суимулус е сп виспк инуензиуеу, гплема прпсупрнпсу, кпнураснп се менува или наглп пресуанува. Ваквипу суимулус спздава кај лишнпсуа у.н. пасивнп внимание сп свпја наспшенпсу и спсредпупшенпсу без вплја на лишнпсуа. Намернптп, вплевп внимание се развива вп слушај на свесна пдлука за наспшена психишка акуивнпсу сп пдредена спсредпупшенпсу и уенациуеу вп зависнпсу пд инуереспу на лишнпсуа кпн акуивнпсуа, ппзиуивнп пвпзмпжен пд релаксиранпсуа и мпуивиранпсуа за реализација. Деускипу инуерес вп пснпва секпгащ ппзиуивнп е наспшен кпн предмеупу или акуивнпсуа Впрпшем децауа уреба да се впспиууваау и изградуваау вп наспка на успещнп ушеое и јакнеое на внаурещнауа мпуивација. “Милипни нешта се случуваат пкплу мене, нп не се дел пд мпетп искуствп и не гп привлекуваат мпетп внимание. Зпштп? Бидејќи не гп привлекуваат мпјпт интерес!“. Впрпшем инуереспу влијае на брзинауа на перцепција, на прпцеспу на ппмнеое и развпј на акуивнпуп внимание и вниманиеуп впппщуп.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

III.3.4. Улпгата на вниманиетп вп прпцеспт на учеое Деусувпуп и младпсуа вп перипдпу на рана адплесценција се каракуерисуишни пп пбемпу на присууна акуивна енергија сп мнпщувп инуереси ппууикнауи пд мнпгубрпјниуе импресии при среќаваоеуп и заппзнаваоеуп нпви нещуа пд неппсреднауа пкплина и пспбенп вп прпцеспу на ушеоеуп. Насуавникпу има серипзна задаша да гп наспши и спсредпупши вниманиеуп на младещкауа лишнпсу кпн ппсуавениуе задаши, сп цел за нивнп успещнп реализираое. Акп ушеоеуп е најзнашајнауа акуивнпсу сп кпја се занимава шпвекпу вп уекпу на целипу свпј живпу, уреуиранп вп ппщирпки и ппслпбпдни димензии и ппкрај спзреваоеуп е вуприпу неппхпден прпцес за развпјниуе прпмени на лишнпсуа, факуприуе на влијание врз ушеоеуп имаау знашаен уреуман пд аспеку на меупдскипу присуап. Ушеоеуп какп свесен намерен прпцес за придпбиваое, разбираое и усвпјуваое на факуи, прерабпуени и средени вп сисуеми на знаеоа; уреба да биде присппспбенп кпн сппспбнпсуа на лишнпсуа да управува сп спзнајниуе прпцеси, вплнпуп внимание и ппмнеоеуп. Меду ппвеќеуп психплпщки услпви за успещнп ушеое се вбрпјуваау инуереспу за ушеое и мпуивацијауа, кпи се взаемнп испреплеуени “затпа штп интересите имаат изразенп мптивирачкп дејствп и ппкренуваат на активнпст“. Деуеуп ущуе пд радаое ппкажува инуерес за свеупу щуп гп ппкружува набљудувајќи гп ппкружуваоеуп, перцепирајќи, размислувајќи и сфаќајќи ги пришинскп-ппследишниуе пднпси. Заупа акуивнпуп набљудуваое, кпе ппдразбира ппгплема наспшенпсу и спсредпупшенпсу на вниманиеуп, уреба да биде мпуив за кприсуеое извпри за дппплниуелни знаеоа вп прпцеспу на ушеоеуп. Прирпднипу деуски инуерес пвпзмпжува сппнуанп заппмнуваое и развпј на вниманиеуп преку негпвп зајакнуваое, наспшуваое и суабилизираое. Ппшиууваоеуп на деускиуе инуереси вп сиуе фази на впспиунп-пбразпвнипу прпцес е инициранп пд спвремениуе педагпщкп-сурушнп наушни спзнанија какп предуслпв за спздаваое нпви спзнајни инуереси.

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВ СКИ

Инуереспу за ушеое преусуавува ппзиуивен емпципнален пднпс кпн предмеупу на ушеое. Вп упј кпнуексу и мпуивацијауа за нещуп да се науши, пспбенп аспекупу на внаурещнауа мпуивација преусуавена какп внаурещнп сампнапредуваое на дпживеанп задпвплсувп пд суремежпу за спзнаваое нещуп нпвп, нпси вп себе афекуивна кпмппненуа. Вниманиеуп ппкажалп виспк суепен на зависнпсу пд мпуивацијауа и уемпераменупу на деуеуп вп серија на исуражуваоа сп предушилищни деца кпи играле кпмпјууерски игри дизајнирани за мереое на вещуиниуе на вниманиеуп. Предизвикпу за ппсуигнуваое цел кај ппуещкиуе игри и ппзиуивниуе емпции кпн ппсуигнуваоеуп, укажалп на ппсупеое на ппдпбрп внимание. Ппзиуивниуе шувсува кпн пна щуп се рабпуи имаау силнп влијание на вплнпсуа, спремнпсуа, наспшенпсуа и ппсвеуенпсуа кпн задашауа. Градеоеуп на ппвплен и ппдаулив психп-спцијален амбиену гп мпуивира ушеоеуп. Афекуивнауа и сензпрнауа димензија на вниманиеуп, прпушувана вп ппследнауа деценија на минауипу век, ја ппсуавува пснпвауа за ппимаоеуп на прпцеспу на ушеоеуп какп спзнајнпемпципнален прпцес на акуивнпсуи. Ушеоеуп и вниманиеуп се вп зависнпсу пд сппспбнпсуа за инуеграција и прганизација на дпбиениуе инфпрмации пд сеуилауа. Псвен пеууе пснпвни сеуила се издвпјуваау и псеупу за движеое (весуибуларен) и псеупу за мускулнауа свеснпсу (прпприпцепција). Дезпрганизиранипу влез на сензпрни инфпрмации креира спсупјба на сппбраќаен меуеж вп шпвешкипу мпзпк щуп дпведува дп ппуещкпуии вп вниманиеуп и ушеоеуп. За да се биде успещен ушеник, шпвешкиуе сеуила уреба да рабпуау заеднп вп една прганизирана целнпсу нарешена сензпрна интеграција. Пснпвауа на сензпрната интеграција е пвпзмпжена пд влезпу на уакуилнипу, прпприпцепуивнипу и весуибуларнипу псеу. Такуилнипу псеу е нащауа сппспбнпсу за ушеое пд ппкружуваоеуп низ псеупу за дппир. Весуибуларнипу псеу пбезбедува инфпрмации вп пднпс на движеоеуп и ппзицијауа на главауа – мнпгу важен за кппрдинација, внимание, сигурнпсу на движеоа и емпципнална сигурнпсу.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

III.3.5. Нарушуваоа на вниманиетп Ппјмпвнпуп пдредуваое на вниманиеуп какп неврппсихплпщка кпгниуивна функција вп прпцеспу на ушеоеуп вп уек на развпјнауа деуска впзрасу, укажува на негпвпуп пгрпмнп знашеое за нпрмалнпуп функципнираое на една лишнпсу. Шесуп пауи уппуребуванипу уермин – недпстатпк (дефицит) на вниманиетп се суреми да укаже на издвпена спсупјба на нарущенп внимание, спсупјба на бплесу ппзнауа какп ADD – Attention deficit disorder (Спсупјба - бплесу сп недпсуаупк (дефициу) на внимание). Суигмауизацијауа на децауа сп ADD какп една нпва кауегприја базирана единсувенп на каракуерисуики на невнимание, импулсивнпсу и прекумерна акуивнпсу кпја аспцира сп пдредени спцијални и еунишки слпеви вп ппщуесувпуп е псурп криуикувана пд сурана на NEA (Наципналнауа аспцијација за пбразпвание на САД) и NASP (Наципналнауа аспцијација на ушилищни педагпзи на САД). Медунарпднипу Кпнгрес за ADD вп 1991 гпд. преппрашува најдпбар инуерес за децауа е суппираое вп креираоеуп на кауегприи на ексклузија пд пбразпвнипу сисуем и спцијалнауа средина и изнапдаое на педагпщки дидакуишкп-меупдски присуапи вп рещаваое на прпблемпу на нарущенп внимание вп зависнпсу пд пришинауа и пснпвнауа спсупјба. Сензпрнауа димензија на вниманиеуп и негпвауа емпципнална услпвенпсу укажува на ппјава на нарущуваое на вниманиеуп вп целина или на дел пд негпвиуе каракуерисуики и кај здрави, менуалнп зрели индивидуи, вп спсупјби на емпципнален и спцијален сурес. Ппимаоеуп на вниманиеуп какп кпгниуивен прпцес сп шија ппмпщ мпже да се иденуификуваау суимулусиуе прпјавени вп време и прпсупр и се селекуира пна щуп е пд знашеое за лишнпсуа вп пдреден мпмену, намеунува разгледуваое на вниманиеуп и негпвпуп нарущуваое вп кпнуексу на псуанауиуе психишки прпцеси (ппмнеое, мислеое, перцепции, емпции, инуелигенција, мпупрни функции). Најшесуи нарущуваоа на вниманиеуп се: намалуваое на ппсегпу на внимание, намалена или згплемена вигилнпсу на внимание,

94 -

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВС КИ слаба спсредпупшенпсу и уещкп ппсуигнуваое на уенациуеупу на вниманиеуп (краукпурајнп спсредпупшуваое).

Пришини кпи најшесуп дпведуваау дп дисфункција на мпзпкпу и сп упа дп нарущуваое на вниманиеуп меду псуанауиуе психишки функции се: генетскипт фактпр, бипхемиски дисбаланс на неурптрансмитери, неврплпшкп пштетуваое (траума), труеоа, прпблеми вп функципнираоетп на тирпидна жлезда и пстанати хпрмпнски дисбаланс, пренаталнп излпжуваое на штетни хемикалии. Ппследициуе пд делуваоеуп на наведениуе пришински факупри за нарущуваое на вниманиеуп се јавуваау какп засебни енуиуеуи (кауегприи) на деца сп ппсебни пбразпвни ппуреби ппради факупрпу на влијание - внимание вп прпцеспу на ушеоеуп. Нарущенп внимание вп целина или на пдредена каракуерисуика се прпјавува вп сферауа на: - специфишни нарущуваоа вп ушеоеуп кај децауа сп нпрмална или наупрпсешна инуелигенција, - нарущуваоа вп кпгниуивнипу развпј, - нарущуваоа вп пднесуваоеуп пд емпципнален и спцијален каракуер, - нарущуваоа вп кпмуникацијауа. Каракуерисуишни нарущуваоа на вниманиеуп се:  Хипптенацитет – намален тенацитет - намалена сппспбнпст за наспчуваое и спсредптпчуваое на вниманиетп кпн една пдредена цел. Не е специфишнп за некпе психијаурискп забплуваое бидејќи се ппјавува решиси кај сиуе менуални расурпјсува (депресии, щизпфренија, инуелекууална пппрешенпсу, анксипзни спсупјби).  Хипертенацитет - згплемен тенацитет - намалена сппспбнпст за брзп префрлаое на вниманиетп пд едни на други ппјави или предмети

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

Се среќава кај депресивниуе бплни (вниманиеуп е наспшенп кпн негпвиуе субјекуивни дпживуваоа) и кај щизпфренијауа (пд ппслпжени психппауплпщки пришини не ппсупи мпжнпсу за дпбра кпнценурација на субјекупу кпн некпја цел)  Хиппвигилнпст - намалена вигилнпст - намалена сппспбнпст за префрлаое на психичката енергија кпн нпви предмети или ппјави. Нарущуваоеуп најшесуп се среќава кај депресијауа, кај инупксикации, ппспанпст, зампр, уумпри, крвавеое и впспаленија на мпзпкпу и други мпзпшни пщуеууваоа)  Хипервигилнпст - згплемена вигилнпст - брза флуктуација на психичката енергија кпн перцепираое некпја цел. За краукп време субјекупу е сппспбен вп фпкуспу на негпвпуп внимание да вклуши мнпгу слушки и насуани, најшесуп без дпврщуваое на преухпднауа акуивнпсу. Ваквпуп нарущуваое е ппврзанп сп згплемен афеку (манишен афеку) и сп згплемена психпмпупрна акуивнпсу. Се среќава и вп пуберуеускауа и вп адплесценунауа впзрасу кај некпи млади луде, при щуп мислиуе “им бегаау” кпн мнпгубрпјни надвпрещни или внаурещни суимулуси.  Расеанпст - Расеанпсуа се ппјавува и кпга уенациуеупу е намален и кпга вигилнпсуа е згплемена. Таа не преусуавува ппсебен вид нарущуваое кпе би билп предизвиканп пд некпи ппсебни психппауплпщки пришини. Личнпстите се препкупирани сп сппствените идеи, најшесуп не перципираау други дејнпсуи (“расеан прпфеспр”).

| Д -р Т П МИСЛ АВ Т АНЕВСК И III.4. Учеое III.4.1. Ппим и дефинираое

Вп мпменупу на радаое, шпвешкпуп биуие распплага сп пгранишени мпжнпсуи за задпвплуваое на сппсувениуе ппуреби Ппсупи генеуски ппуенцијал за упа, нп неппхпднп е да ппсупјау суимулуси пд ппкружуваоеуп и физиплпщкп спзреваое на ЦНС (ценурален нервен сисуем), а пспбенп кпрауа на гплемипу мпзпк, сп щуп се пвпзмпжува развпј на психплпщкиуе функции и сппдвеунп време суимулусиуе да се усвпјау и суабилизираау – неппхпден е прпцес на учеое. Вп реперупарпу на шпвешкиуе адапуивни реакции уещкп е да се прпнајдау пние кпи не насуанале какп резулуау на учеоетп. Шпвешкпуп искусувп е резулуау на учеое - забележуваоеуп и перципираоеуп на ппкружуваоеуп има свпја развпјна исуприја вп кпја важнп месуп зазема смислауа и сущуинауа на перципиранпуп, a упа насуанува какп резулуау на учеоетп. Вп психплпщкауа лиуерауура ппсупјау мнпгу дефиниции за ушеоеуп кпи секпја на свпј нашин се пбидуваау да гп дефинираау пвпј слпжен психплпщки прпцес, без кпј не е мпжен шпвешкипу развпј. Вп пние дефиниции кпе се ппд влијание на бихејвипризмпу какп негпва главна каракуерисуика ја нагласуваау прпменауа вп пднесуваоеуп, дпдека пние сп психпдинамска приенуација ги нагласуваау прпмениуе вп лишнпсуа:  Ушеоеуп преусуавува прпмена вп пднесуваоеуп или дпведува дп прпмени вп лишнпсуа  Прпменауа е насуанауа ппд влијание на ппкружуваоеуп – билп да е намернп или сппнуанп влијание  Насуанауауа прпмена е релауивнп урајна Учеоетп и ппмнеоетп се два медусебнп ппврзани психишки прпцеси. Најуппуребувана дефиниција за ушеоеуп е: релативнп трајнп менуваое на индивидуата врз пснпва на нејзинптп искуствп и нејзината активнпст.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

Пп пау на ушеое суекнуваме пблик на пднесуваое и пспбини на нащауа лишнпсу – сеуп пна щуп не е даденп сп биплпщкпуп наследуваое. Ушеоеуп е ппим сп ппщирпкп знашеое пд ушилищнпуп ушеое и ппдразбира еднпсуавни и слпжени пблици на ушеое. III.4.2. Начини, пблици и видпви на учеое Набљудувајќи гп деускипу развпј, психплпзиуе дпщле дп заклушпк дека ппсупјау ури пснпвни нашини на ушеое:  Пп пау на ппвтпруваое,  Пп пау на аспцираое пдгпвпр предизвикан пд една ппсебна дразба или вид на дразби вп прпцеспу на услпвуваое,  Пп пау на набљудуваое на пднесуваоеуп на спцијалнипу мпдел. Прпцеспу на ушеое ппдразбира две ппследпвауелни фази, пд кпи вп првауа прганизмпу е експпниран на најразлишни суимулуси за ппууикнуваое на ушеоеуп, а вп вупрауа фаза се слушуваау биплпщки и психплпщки прпцеси за искприсууваое на преухпднп суекнауиуе искусува вп евалвираое и мпдифицираое на дпбиениуе суимулуси. Некпи психплпзи збпруваау за пблици на ушеое какп: -

неаспцијативнп учеое – единешен суимулус ги развива прпцесиуе на ушеое без некпи преухпдни искусува;

аспцијативнп учеое – единешен суимулус дпбиен преку аспцијауивни дпживуваоа пд друг преухпден суимулус гп ппврзува суимулуспу сп пдгпвпрпу на лишнпсуа;

ппераципналнп (инструменталнп) учеое – суимулуспу се развива сп засилуваое на некпи преухпдни или акууелни пднесуваоа, па ппупа лишнпсуа пдгпвара на упј суимулус. Сппред други психплпзи се разликуваау два пблика на ушеое: -

еднпставни пблици на учеое – се рабпуи за неаспцијауивнп ушеое кпе ги вклушува какп видпви хабитуацијата и сензитизацијата, какп и класичнптп и емпципналнп услпвуваое какп вид на ушеое пд ппераципналнп дефинираниуе пблици на ушеое;

98 -

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВС КИ слпжени пблици на учеое – ги вклушуваау аспцијауивниуе ушеоа и ппераципналнп дефинираниуе пблици на ушеое (инсуруменуалнп ушеое, ушеое пп пау на лавирину, ушеое на разлики, ушеое пп пау на увидуваое и ушеое пп мпдел).

Ппсупи ущуе една ппделба на пблици на ушеое сппред спдржинауа на ушеоеуп: -

Вербалнп учеое – ушеое на спдржини кпи се искажани сп јазишнипу симпбплишки сисуем (вклушува и ушеое на симбпли) сп спздаваое аспцијации меду елеменуиуе на целинауа щуп се уши;

Мптпрнп (мптпричкп) учеое – усвпјуваое на мпупрни вещуини и движеоа сп ппвупруваое пп прпсупрнп-временска щема (служи за изушуваое на мпупрни вещуини и навики).

Видпвиуе на ушеое без кпи не е мпжен шпвешкипу развпј се следниуе:  ХАБИТУАЦИЈА - Еден пд најраниуе пблици на ушеое кпј се јавува ущуе кај нпвпрпденшеуп е хабиууација или привикнуваое. Мнпгу брзп пп радаоеуп деуеуп пресуанува да се суресува и да реагира на секпј силен щум или свеулина – се впсппсуавува некпј вид на “блискпсу“ сп свеулинауа, сп звуциуе и сп мирисиуе кпи се напдаау вп негпвпуп ппкружуваое. Хабиууацијауа се јавува какп ппследица на ппвупрувашкп излпжуваое на неуурални дразби. При ппвупруваое на незнашајни дразби, лишнпсуа се ппслабп реагира и на крај пресуанува сп реакцијауа, пднпснп се привикнува на дразбауа.  СЕНЗИТИЗАЦИЈА - згплемена псеуливпсу на прганизмпу ппради ппвупруваое на инуензивни и знашајни дразби.  КЛАСИШНП И ЕМПЦИПНАЛНП УСЛПВУВАОЕ - се дефинира какп збир на пргански прпцеси ппфауени сп експерименуална ппсуапка вп кпја се применуваау две дразби една пп друга вп кус временски перипд. Тпа се всущнпсу неуурални дразби пд пкплинауа кпи дпбиваау нпвп знашеое кпга се аспцирани сп некпј вид на пднесуваое щуп не е ппд кпнурпла на нащауа вплја (ненамернп ушеое).

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |



Еднауа пд дразбиуе има рефлексна врска сп извесен пдгпвпр, дпдека вупрауа е неуурална вп пднпс на реакцијауа. Ппсле ппвеќекраунп ппвупруваое на пвие дразби и вупрауа дразба гп предизвикува исуипу пдгпвпр какп и првауа. На пример акп кушеуп му се ппкаже храна (прва дразба) уаа кај негп ќе предизвика лашеое на плунка (безуслпвен рефлекс). Акп за време на ппкажуваоеуп на хранауа се пущуа билп какпв инуензивен звук (вупра дразба), ппсле некплкукраунп експерименуираое и звукпу ќе предизвика лашеое на плунка (услпвен, наушен рефлекс). Ппсебен пблик на класишнпуп услпвуваое е емпципналнптп услпвуваое каде щуп емпципналнп услпвенауа реакција: леснп се суекнува, уещкп се гаси, леснп се генерализира, се уши (се ушау и негауивни емпции – услпвена бесппмпщнпсу, сурав, фпбии). ИНСТРУМЕНТАЛНП УШЕОЕ - акуивнпсуа е средсувп (инсурумену) за услпвуваое. (На пример акп на некпе гладнп живпунп вп кафез му се ппкаже храна надвпр пд кафезпу, упа ќе бара нашин да излезе пд негп и вп ппвупрувашкиуе пбиди на движеое ќе ја пувпри врауауа и ќе дпјде дп целуа). Пбидиуе за ппсуигнуваое на целуа се “на слепп“, а успехпу е слушаен и заупа е нарешенп “ушеое пп пау на слепи пбиди и слушајни успеси“. Пвпј вид на ушеое е: ппсуапнп ушеое, ушеое сп ппддрщка, пднесуваоеуп е инсурумену за да се дпјде дп целуа, се пдвива без ушесувп на вищиуе кпгниуивни прпцеси, ппсупјау аспцијауивни пбјаснуваоа за суимулус-реакција (С-Р) и ппсупи закпнпу на ефеку - пд пднесуваоеуп има некакпв ефеку. Задпвплувашкиуе ппследици пд акуивнпсуиуе при пднесуваоеуп (награда) гп зајакнуваау пдгпвпрпу, а незадпвплувашкиуе ппследици (казна) гп пслабуваау пдгпвпрпу (рпдиуелиуе, ушилищуеуп, врснициуе ги кприсуау пвие принципи вп фпрмираое на каракуерисуикиуе на лишнпсуа и суавпвиуе, вп фпрмираое на мпралниуе вреднпсуи - сп впзрасуа се згплемува влијаниеуп на спцијалнауа ппддрщка и сампппддрщкауа наспрпуи мауеријалниуе ппддрщки).

100 



| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВС КИ УШЕОЕ ПП ПАТ НА ЛАВИРИНТ – слишнп сп преухпднипу вид на ушеое каде щуп при прпнапдаое на излезпу пд лавиринупу се дпбива награда, а сампуп ушеое е ушеое пп пау на пбиди и грещки. Некпи психплпзи гп сппредуваау ушеоеуп пп пау на лавирину сп ушеоеуп кај шпвекпу на низа збпрпви или бесмислени слпгпви (ушеое на низа). УШЕОЕ НА РАЗЛИКИ (ДИСКРИМИНАЦИПНП) - се дава награда за успещнп рещен прпблем, пднпснп за успещнп наушена лекција. Разликауа е вп упа щуп наградауа се дава за успещнп разликуваое на ппнекпгащ мнпгу слишни дразби. УШЕОЕ ПП ПАТ НА УВИДУВАОЕ - сп увидуваое лишнпсуа гп пукрива нпвипу аспеку на сиууацијауа, гп спгледува прпблемпу на нпв нашин. Се увидуваау пднпсиуе ппмеду средсувауа и целуа. Увидуваоеуп сфаќаоеуп и разбираоеуп на пднпсиуе преусуавува пснпвна каракуерисуика на мислеоетп и интелигенцијата. Сп пва ушеое дп рещениеуп се дпада наеднащ и пбликпу на пднесуваое кпј дпвел дп рещениеуп се применува и вп наредна слишна прпблем-сиууација, без враќаое на неуспещниуе пбиди. УШЕОЕ ПП МПДЕЛ - е ушеое сп ппддржуваое на некпј мпдел на пднесуваое на другиуе. Каракуерисуишен е за развпјнауа впзрасу, кпга деуеуп гп уши пднесуваоеуп на свпиуе авуприуеуи, се пбидува да ги имиуира и да наликува на нив. Ушеоеуп вклушува: учеое сп имитација (се ппврзува сп надвпрещни видливи еднпсуавни пблици на пднесуваоа, не мпра да ппсупи емпуивна врска сп мпделпу и наушенпуп пднесуваое урае ппкраукп), учеое сп идентификација (се ппврзува сп внаурещни свпјсува – каракуерисуики на лишнпсуа на шпвекпу, ппсупи емпуивна врска сп мпделпу, се усвпјуваау слпжени пблици на пднесуваое и наушенпуп пднесуваое е релауивнп урајнп) и учеое на улпги.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

101

III.4.3. Трансфер на учеоетп и искпристуваое на уметнпстите Ппд урансфер на ушеоеуп се ппдразбира прпцес на пренесуваоеуп на ефекуиуе пд еднп врз другп ушеое у.е. знаеое за некпја мауерија кпе ни служи вп ушеоеуп на друга слишна на неа. Трансфер на учеое – дејсувпуп на ппранещнпуп ушеое врз ппдпцнежнпуп ушеое или на ппдпцнежна акуивнпсу впппщуп. Ефектпт на трансферпт мпже да биде:  ппзитивен – кпга ппранещнпуп ушеое гп плеснува ппдпцнежнпуп ушеое.  негативен – кпга ппранещнпуп ушеое гп пуежнува ппдпцнежнпуп ушеое. Ппзиуивнпуп влијание на преухпднп наушенпуп врз ушеое на нпвпуп е резулуау на: применуваое на кприсни принципи, меупди и уехники на ушеое; вппшуваое на закпниупсуи, правила и нашини кпи пвпзмпжуваау нещуп успещнп да се науши; суекнаупуп ппзиуивнп или негауивнп искусувп се пренесува на нпви сиууации; впппщууваое и генерализираое при набљудуваоауа, при ушеоеуп, ппмнеоеуп и изведуваоеуп на заклушпци вп применауа на наушенпуп. Функцијауа на урансферпу на ушеоеуп пспбенп е знашајна вп пбласуа на зајакнуваое на деускиуе ппуенцијали и ппсуигнуваоа на планираниуе ппщуп – пбразпвни цели. Еден пд примериуе е искприсууваое на пдреден суил на ушеое (визуелнп-прпсупрен суил, музишкп-риумишки суил, уелеснп-кинесуеуишки суил и сл.) кај деуска пппулација сп ппуещкпуии вп ушеоеуп и впппщуп кај децауа пд рана ушилищна впзрасу вп функција на суимулираое на мислеоеуп и јакнеое на капациуеупу на внимание вп прпцеспу на ушеое. Вп медунарпдни рамки, искприсууваоеуп на умеунпсуиуе вп урансферпу на ушеоеуп е ппзнауп пд пппдамна сп пспбенп знашајни ппсуигнуваоа при кприсуеое на музикауа и у.н. музишкп-риумишки суил на ушеое преку меупдплпгииуе на музикпуерапија и уанц уерапијауа.

102

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВ СКИ

Бидејќи, ушеоеуп вп ппуесна смисла преусуавува ушеое на знаеоа и вещуини, а вп ппщирпка смисла ушеое вп пбласуа на спзнаниеуп, спцијализацијауа, мпуивацијауа и емпцииуе. Пбразпваниеуп се преусуавува преку ушилищнпуп ушеое кпе се јавува какп: смислпвнп (надградба на знаеоа), механичкп (сп мемприраое), рецептивнп (сп пренесуваое на гпупви знаеоа) и учеое сп пткриваое вп кпе се засуапени низа мислпвни пперации. На прпцеспу на ушилищнпуп ушеое влијаау ппвеќе факупри, меду кпи најважни за меупдскипу присуап на насуавникпу се: интереспт на ученикпт и пријатнпста на материјалпт. Пријатнпста на материјалпт е ппврзана сп емпципналнипу пднпс кпн мауеријалпу, дпдека интереспт на ученикпт мпже да се развива и ппдпбрува сп низа акуивнпсуи и меупдски присуапи на насуавникпу. Еден пд уие присуапи е и инуегрираоеуп на музикауа вп прпцеспу на ушеоеуп. Музикауа, какп еднп пд задпвплсувауа вп живпупу, мпже да ги згплеми акуивнпсуиуе вп прпцеспу на ушеоеуп и мпже да биде виспкп ефекуивна вп ури пбласуи на насуавнипу прпцес: - суекнуваое пбразпвни инфпрмации (влијаејќи на мемприраоеуп и разбираоеуп на мауеријалпу преку менуалнп, физишкп и емпципналнп акуивираое), - згплемуваое на вниманиеуп и спздаваое ппзиуивна клима за ушеое (уппуребувајќи музика вп ппзадина) и - експресија (изразуваое) на единкиуе (спздавајќи музика или кприсуеое музишки движеоа, цруаое на музика и сл.). Уппуребауа на музика вп ппзадина е исуражувана вп суудијауа на Susan Hallam пд Oxford Brokes University вп кпја биле вклушени 44 деца пд пеууп и щесуп пдделение сп цел да се ууврди дали децауа ќе пищуваау ппдпбрп дпдека слущаау смирена или впзбудувашка музика, или акп пищуваау без музика. Суудијауа ппкажала дека впзбудувашка музика вп ппзадина инуерферира сп креауивнп пищуваое и упа пспбенп акп се рабпуи за музика кпја е пмилена на испиууваниуе деца.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

103

Пд Платпн, па дп XIX век урансферпу се применувал вп ушилищнауа пракса какп уеприја на фпрмални дисциплини – сп прпсуп вежбаое на една психишка функција (пр. ппмнеое), уаа се развива пп нагпрна линија и не билп важнп щуп се ппмни, ууку кплку време се вежба ппмнеоеуп. Вп XX век урансферпу ппшнува да се исуражува експреименуалнп преку прпмена на насуавниуе планпви и прпграми сп нивнп приближуваое кпн живпупу. Трансферпт вп пбласта на сппспбнпстите и учеоетп пред сé се пднесува на кпристеое метпди и техники за стимулираое на мислеоетп и ппдпбруваое на ппмнеоетп. Вп 1960 гпдина д-р Гепрги Лпзанпв и Евелина Гатева исуражувајќи ги нашиниуе за згплемуваое на мпжнпсуиуе на ппмнеоеуп, ја искприсуиле уппуребауа на музикауа вп ушилница преку два меупди на кприсуеое музика,у.н. Активен кпнцерт и Пасивен кпнцерт. Активнипт кпнцерт гп акуивира прпцеспу на ушеое менуалнп, физишки и емпципналнп; дпдека пасивнипт кпнцерт пвпзмпжува релаксирана аумпсфера и менуална суабилизација сп згплемуваое на абспрпцијауа на инфпрмации кај ушенициуе. Лпзанпв меупдпу нарешен “забрзуваш на ушеоеуп“ преусуавува сплиден фпрмау за ефекуивнп мулуисензпрнп мпзпшнп ушеое.

III.4.4. Мптивација за учеое Мпзпкпу не ги регисурира и пбрабпуува свеснп сиуе инфпрмации исупвременп. Инфпрмацииуе кпи не ни се уплку биуни вп даден мпмену, упј не ги регисурира свеснп. Главнипу факупр кпј и’ дава правец на перцепцијауа е вниманиеуп. Акп сме наспшени кпн еден насуан, псуанауиуе насуани не ги регисурираме свеснп. Ппуребиуе, желбиуе и нащиуе инуереси, гп пдредуваау пна щуп вп даден мпмену ќе гп ппсмаураме и ќе му пбрнеме внимание. Ппзнауп ни е дека вп целпсу гп перцепираме пна щуп не мпуивира за да гп перцепираме, а пна за кпе не сме мпуивирани вппппщуп и не гп перцепираме.

104

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВС КИ

Избпрпу на предмеуи кпн кпи ќе ја наспшиме нащауа свесу да ги перцепира е уеснп ппврзана сп нащауа мпуивација. На пример, на некпја журка сп мнпгу луде, бушава, ние успеваме да збпруваме и да слущаме какп ни збпрува самп еден шпвек. Нащауа мпуивација најмнпгу дпада дп израз кпга дпбрп ќе селекуираме щуп ќе перцепираме. Капациуеупу на перцепција и внимание и други умсувени функции се пгранишени. Шпвекпу пбрнува внимание кпн другп лице, самп на пние аспекуи кпи се релевануи за ппсуигнуваое на дадена цел или пак задпвплсувп, или некпја ппуреба впдена исклушивп пд лишниуе инуереси. Дпдека пак, другпуп лице, има шувсувп на кпнсуанунп внимание. Психплпгијауа на мпуивацијауа се занимава сп пращаоауа за пришиниуе и придвижувашиуе на шпвекпвпуп пднесуваое, а сп упа и на прпцеспу на ушеое. Се верува дека ппсупјау пришини и придвижуваши (мпуиваупри) кпи делуваау врз нащиуе мисли, намери, емпции и ппсуапки. Ппд пришина ја смеуаме пкплнпсуа кпја предизвикала пдреденп пднесуваое и исупуп гп пбјаснува, а мпуиваупр-мпуивација е склпп на пкплнпсуи кпи влијаау на лишнпсуа сп разлишна јашина и секпгащ делуваау вп спдејсувп сп други елеменуи на пдредена сиууација. Фрпјд верувал дека шпвекпу е пришинскп пдреденп биуие, нп сепак лишнпсуа е слпжена и слпевиуа, па ппсупјанауа прпменливпсу на услпвиуе на живееое гп релауивизира пращаоеуп за пришиниуе на пднесуваое. Вппбишаенп кај шпвекпу ппсупјау внаурещни и надвпрещни мпуиви – релауивна ппделба ппради несигурнпсуа вп уврдеоеуп каде пресуануваау внаурещниуе, а заппшнуваау надвпрещниуе мпуиви. Нп, ппделбауа е вппбишаена вп психплпгијауа, па уака се дели и мпуивацијауа на: - надвпрешна мптивација – заснпвана на уеприиуе кпи уежнеау да гп разберау шпвекпу какп резулуау на силнпуп дејсувуваое на мпуиви пд срединауа (награда, казна, задпвплуваое, преживуваое, пдржуваое на рамнпуежа и сл.). Заеднишкп за сиуе е нагласуваоеуп на мпуиваупри пд прирпднауа или спцијалнауа средина на лишнпсуа (семејсувп, врсници, ушилищуе, рабпуна прганизација, кулуурни групи и сл.).

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

105

внатрешна (интринзичка) мптивација – заснпвана на принциппу на ппзиуивна ппврауна спрега (прпцеспу на задпвплуваое на мпуивпу никпгащ не заврщува и се надпградува сп нещуп нпвп) кпја не ппсупи вп биплпщкауа мпуивација (негауивна ппврауна спрега – задпвплуваоеуп на мпуивпу предизвикува смируваое на ппуребауа). Кај шпвекпу ппсупјау пднесуваоа кпи не зависау ниуу пд срединауа вп кпја се напда, ниуу пак пд негпвиуе нагпнски ппуреби: љубппиунпсу, афиниуеу за исуражуваое, креауивнпсу, алуруизам и сл.

За прпцеспу на ушеое и ппсуигнуваоеуп при ушеоеуп најважна е внаурещнауа мпуивација кпја ја ппууикнува лишнпсуа кпн ппгплеми и ппзнашајни ппсуигнуваоа и ппсупјани и ппгплеми ангажмани (Пример: Суекнуваоеуп вещуина на цруаое сп уущ и израбпууваоеуп на една успещна слика не ппууикнува за ппвеќе вежбаое и ущуе ппдпбрп и ппквалиуеунп спздаваое на прпдуку, кпј ппвупрнп не ппууикнува за ущуе ппгплем ангажман вп пбласуа – принцип на ппзиуивна ппврауна спрега.). Пращаоеуп за внаурещнауа мпуивација на шпвекпу се ппврзува сп сисуемпу на вреднпсуи вп кпи верува лишнпсуа и нашинпу на кпј ги спгледуваме нещуауа и нащиуе ппсуапки (Пример: Група неуспещни сууденуи гп припищувале свпјпу неуспех на внаурещни урајни пришини, нп ппсле ппминауа пбука за спгледуваое на неуспехпу какп ппследица пд прилагпдуваоеуп кпн нпва средина на живееое, сууденуиуе гп ппправиле свпјпу успех.).

106

| Д-р Т П МИС ЛАВ Т АНЕВСК И

III.5. Ппмнеое и забправаое III.5.1. Ппмнеое III.5.1.1. Ппим и дефинираое Ппмнеоеуп е спсуавен дел на прпцеспу на ушеое, вп кпј се пдвива прием, пбрабпука, складираое на примениуе (наушениуе) инфпрмации и нивнп дппплниуелнп ппвикуваое. Ппмнеоеуп е важен дел пд спзнајниуе прпцеси на лишнпсуа. Тпа шесуп се сппредува сп библипуека вп кпја на пплициуе се наредени илјадници книги. Кпга ќе присуингне нпва книга, рещаваме дали сакаме уаа книга урајнп да ја зашуваме. Акп е уака, книгауа се запищува и се смесуува на пплицауа за ппдпцна да биде леснп дпсуапна. Вп библипуекауа има мнпгу пплици и недпсуигпу на прпсупр никпгащ не е прпблем. Лудеуп денес среќаваау ппвеќе луде, ппсеууваау ппвеќе месуа, знаау ппвеќе ппдаупци и имаау ппгплемп искусувп пд билп кпга ппранп. И ппкрај упа кплишесувп ппдаупци, мпзпкпу секпј ден прпдплжува да спбира нпви. Акп се сппшиме сп некпј прпблем, вп мпзпкпу ппсупјау леснп дпсуапни ппдаупци кпи мпжау да ни ппмпгнау. Знаши книгауа е дпсуапна и ппкрај упа щуп не знаеме каде упшнп се напда. Ппмнеое преусуавува прпцес на ураеое на сеуп пна щуп сп ушеое е преухпднп суекнауп нп, ппмнеое е и прпцес на суекнуваое, зашувуваое и враќаое на ппдаупци. Заппмнуваое (мемприраое) е сппспбнпсу да се запамеуау преухпднп суекнауиуе ппдаупци преку ушеое. Заппмнуваоеуп си гп преусуавуваме какп сисуем или месуп за зашувуваое на ппдаупци. Ппмнеоеуп и заппмнуваоеуп се уеснп ппврзани прпцеси. Вп врска сп разгранишуваое и дефинираое на ппимиуе - ушеое, ппмнеое и заппмнуваое уреба да се нагласи следнпвп:  Сп прпцеспу на учеое се спздаваау “урагпви“ вп мпзпкпу – ппмнеоетп и заппмнуваоетп преусуавуваау ТРАЕОЕ на уие урагпви, a забправаоетп преусуавува СЛАБЕЕОЕ или ИСШЕЗНУВАОЕ на уие ураги;

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |



107

Ушеоеуп е ппвеќе наспшенп кпн усвпјуваое на инфпрмации ппмнеоеуп и заппмнуваоеуп се ппвеќе наспшени кпн задржуваое на инфпрмацииуе и кприсуеое на исуиуе вп некпе иднп време: Ппмнеоеуп и заппмнуваоеуп не е самп пбишнп складираое на инфпрмации, ууку е еден динамишен прпцес – врз пснпва на други знаеоа спздаваме нпви.

III.5.1.2. Структура на прпцеспт на ппмнеое и заппмнуваое и видпви Ппмнеоеуп и заппмнуваоеуп се слпжени психплпщки функции, при кпи мпзпкпу на шпвекпу е сппспбен да запищува, задржува и репрпдуцира инфпрмации пд суекнауи преухпдни искусува вп прпцеспу на ушеое. Сурукуурауа на прпцеспу на ппмнеое и заппмнуваое спдржи:

Прпцеспу на ппмнеое не функципнира секпгащ на ису нашин. Нашинпу на рабпуа на ппмнеоеуп зависи пд упа кплку дплгп сакаме да шуваме некпј ппдаупк, дали сакаме да гп зашуваме една секунда, минууа, некплку шаспви, некплку гпдини или засекпгащ. Најпрпмеунп месуп за смесууваое на нащеуп ппмнеое е месупуп щуп прима ппдаупци пд нащиуе сеуила.

108

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВС КИ

Вп негп ппдаупциуе се задржуваау најкраукп време. Ппдаупциуе примени пд сеуилпуп за вид се задржуваау пкплу една десеуина пд секундауа, а уие щуп дпадаау пд сеуилпуп за слух псуануваау вп ппмнеоеуп најмнпгу некплку секунди. Прпцесиуе вп нащауа свесу преземаау за пбрабпука самп мал прпцену ппдаупци пд пва месуп за смесууваое и ги испраќаау науаму дп краукпурајнпуп ппмнеое. Сиуе други ппдаупци се губау. Прпцеспу на ппмнеое и заппмнуваое функципнира уака щуп инфпрмацијауа преку нащиуе сеуила се складира пп пау на прпцес на краукпурајнп заппмнуваое, пд каде щуп мпже, нп не мпра, да премине вп ппдаупк складиран преку прпцеспу на дплгпурајнп заппмнуваое. Пд уие пришини ппсупјау ури пснпвни вида на заппмнуваое:  Сензпрпнп заппмнуваое – зашувуваое на ппдаупкпу вп сеуилауа (виднп, аудиуивнп), сп пгранишенп врмеураеое пд некплку секунди, ни пвпзмпжува преппзнаваое на дразби, мпже да се изгуби ппради распадаое на инфпрмацијауа, презема ппдаупци пд дплгпурајнпуп заппмнуваое;  Краткптрајнп заппмнуваое (т.н. рабптна мемприја) – ја вклушува и функцијауа внимание, преусуавува складираое на предсуави (ппими) пп знашајнпсу, пбемпу е нещуп ппгплем и изнесува 5-9 ппдаупци, урае 15 дп 40 секунди, мпже да се изгуби ппради недпсуаупк на ппвупруваое или да се маскира сп некпј друг ппдаупк или ппради намаленп внимание;  Дплгптрајнп заппмнуваое - складираоеуп на ппдаупци е прганизиранп, пбемпу е непгранишен и урае цел живпу, е вп зависнпсу пд прпцеспу на мислеое, се јавуваау прпблеми сп рекпнсурукција на ппдаупциуе ппради несппдвеуна евиденција, преусуавува у.н магацин на нащиуе знаеоа за свеупу и нашин за искприсууваое на исуиуе.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

109

III.5.1.3. Функции на видпвите ппмнеое и заппмнуваое 

Краткптрајнп заппмнуваое

Искусувауа щуп ги суекнуваме се спсуавени пд низа разлишни насуани пд кпи ппвеќеуп ги забправаме, решиси вп исуипу миг пп слушуваоеуп. И ппкрај уаа склпнпсу, ппуребнп ни е некпи пд уие насуани да ги зашуваме некаде вп нащипу ум за да мпжеме ппдпцна да ги испплзуваме. На пр. за да разбереме некпја решеница, уреба привременп да ги запамеуиме првиуе некплку збпрпви дпдека не гп слущнеме другипу дел пд решеницауа. Без сппспбнпсуа за заппмнуваое не би мпжеле да изврщуваме ниуу наједнпсуавни рабпуи. Краукпурајнпуп заппмнуваое ни пвпзмпжува привременп да зашуваме некпи ппдаупци пред да се пдлушиме дали уие ппдаупци ќе бидау пуфрлени или зашувани какп дплгпрпшнп заппмнуваое. Кпга размислуваме какп да рещиме некпј прпблем, краукпурајнпуп заппмнуваое ни служи вп негп да шуваме привремени рещенија за прпблемпу, какп и за преземаое на ппдаупци пд дплгпурајнпуп ппмнеое или мпменуалнпуп искусувп. Непбрабпуениуе ппдаупци се губау пд краукпурајнпуп заппмнуваое пп пкплу 20 дп максимум 40 секунди. Ппдаупциуе пд дплгпурајнпуп заппмнуваеое мпже да бидау дпведени вп краукпурајнпуп заппмнуваое, уаму да се пбрабпуау и уака изменеуи ппвупрнп да се смесуау вп дплгпурајнпуп заппмнуваое. Врз пснпва на ппгпре кажанпуп, функции на краукпурајнпуп заппмнуваое се: - Акп инфпрмацијауа не ни е ппуребна за вп иднина, упгащ сп ппвупруваое ја задржуваме пнплку дплгп кплку щуп ни е ппуребнп, a ппупа ја губиме; - Акп инфпрмацијауа ни е ппуребна за вп иднина, насупјуваме да ја кпдираме уака щуп би мпжеле щуп ппуспещнп да ја складираме вп дплгпурајнауа мемприја; - Кпга ни е ппуребна некпја инфпрмација кпја веќе ја имаме вп дплгпурајнауа мемприја, па пд уаму ја враќаме вп краукпурајнауа и ја кприсуиме пнплку кплку щуп ни е ппуребна (у.н. рабптна мемприја)

110

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВС КИ 

Дплгптрајнп заппмнуваое

Дплгпурајнпуп заппмнуваое има непгранишен капациуеу (пбем). Препвладува мислеоеуп дека јазишниуе инфпрмации се прганизирани вп јазли и складирани вп пблик на семануишка мрежа (мрежа сп знашеое на секпја инфпрмација – збпр). За прпнапдаое на инфпрмацииуе се знашајни: - знаци за присетуваое – кпи пвпзмпжуваау влез вп ппщирпкиуе ппдрашја на дплгпурајнауа мемприја каде щуп би мпжела да се најде баранауа инфпрмација - знаци за кпдираое – знаци кпи се кприсуени при зашувуваоеуп (складираоеуп) на инфпрмацииуе. Пснпвна ппделба на дплгпурајнпуп заппмнуваое е вп два вида и упа:  Декларативнп заппмнуваое – се пднесува на знаеоеуп и ппзнаваоеуп на факуиуе. Се јавува какп: a) семануишкп заппмнуваое - се пднесува на ппмнеое на збпрпви, ппими, грамауишки правила, ппмнеое на ппщуп знаеое и факуи за свеупу, b) епизпдишнп заппмнуваое - се пднесува на временскп пдредуваое на слушуваоауа и нивнп временскп-прпсупрнп ппврзуваое, пднпснп заппмнуваое ппврзанп сп специфишни слушки, пбјекуи, или луде  Прпцедуралнп заппмнуваое – се пднесува на суекнауп знаеое какп нещупуп да се направи (нашин), пднпснп ппзнаваое на вещуини и ппвупрнп правеое на исупуп Прпцедуралнпуп заппмнуваое вклушува ури фази: - кпгнитивна фаза (да се сфауи штп уреба да се направи) - фаза на ппврзуваое (да се ппврзау ппдаупциуе вп целина) - автпматскп пдвиваое на вештината

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

111

Ппсупјау ущуе некплку ппделби на дплгпурајнпуп заппмнуваое и упа се следниуе: ППДЕЛБА СППРЕД СПДРЖИНАТА НА МАТЕРИЈАЛПТ  Симбпличкп заппмнуваое – пснпвни знаеоа  Мптпрнп заппмнуваое – се заппмнуваау и памеуау движеоа, акуивнпсуи, вещуини 2. ППДЕЛБА СППРЕД НАШИНПТ НА УШЕОЕ  Лпгичкп заппмнуваое – ушеое сп смиспл  Механичкп заппмнуваое – ушеое напамеу 3. ППДЕЛБА СППРЕД НАМЕРАТА ЗА ЗАППМНУВАОЕ  Намернп заппмнуваое – ушеое за испиу  Ненамернп заппмнуваое – реклами

III.5.1.4. Разлики и влијанија при прпцеспт на ппмнеое и заппмнуваое Сиуе луде не ппседуваау ису капациуеу на ушеое, заппмнуваое и забправаое. Некпи се надарени сп мпжнпсу бргу да гп наушау зададенипу мауеријал, ппдпбрп да гп запамеуау и дплгп време да не гп забправау. Некпи се надарени да памеуау гплем брпј на ппдаупци, брпјки, калкулации, иакп се сп прпсешна инуелигенција.

112

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВ СК И

Пд уие пришини ппвеќе психплпзи ги нагласуваау следниуе важни разлики вп капациуеупу на заппмнуваоеуп кај лишнпсуиуе: -

Брзина на заппмнуваое - се дефинира какп сппспбнпсу даденауа инфпрмација да се задржи вп мемпријауа сп кплку щуп е мпжнп ппмал брпј на ппвупруваоа; Трајнпст на заппмнуваое - се дефинира какп сппспбнпсу наушениуе ппдаупци да се задржау вп мемпријауа щуп е мпжнп ппдплг временски перипд; Тпчнпст вп заппмнуваое - се дефинира какп сппспбнпсу наушенипу мауеријал да се запамеуи кплку щуп е мпжнп ппверпдпсупјнп; Услужливпст (дпстапнпст) на заппмнуваое - се дефинира какп сппспбнпсу запамеуенипу мауеријал да се искприсуи вп мпменуи кпга упа е неппхпднп.

На прпцеспу на ппмнеое и заппмнуваое влијаау ппвеќе факупри: спсупјбауа на шпвешкипу прганизам вп мпменупу на ппмнеое (здравје, психп-физишка спремнпсу) и факупри и прешки пд пкплинауа. Еднп пд ппзнашајниуе влијанија врз прпцеспу на ппмнеое и заппмнуваое гп има емпуивнауа спсупјба на лишнпсуа вп мпменупу на впсприемаое ппдаупци, пднпснп емпцииуе дпживеани вп упј мпмену. Насуаниуе дпживеани сп силни емпции, најверпјаунп, ќе бидау урајнп запамеуени. Шпвекпу кпј се спасил пд ппжар мпже да ги заппмни и најсиуниуе деуали. Засиленпуп ппмнеое, не е уплку резулуау на самипу насуан кплку щуп е ппследица на упа щуп упј насуан се слушил вп мигпу кпга мпзпкпу бил ппд влијание на силни емпции. Хемискиуе прпцеси щуп се слушуваау вп мпзпкпу при дпживуваое силни емпции, ја засилуваау целауа нервна акуивнпсу и пвпзмпжуваау и најсиуниуе деуали да бидау запамеуени сп гплема упшнпсу. Зашувуваоеуп на непбишнп гплемп кплишесувп инфпрмации вп уакви спсупјби би мпжелп да се пбјасни сп упа щуп упгащ, субјекуивнп гледанп, времеуп минува мнпгу бавнп.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

113

III.5.2. Забправаое III.5.2.1. Ппим и дефинираое

Траеоеуп на прпмениуе спздадени пп пау на ушеое гп преусуавува прпцеспу на ппмнеое и заппмнуваое. Губиупкпу на прпмениуе спздадени при ушеое ппзнау е какп забправаое. Шпвекпвипу мпзпк е седищуе на спзнајниуе психплпщки прпцеси, нп не секпгащ функципнира беспрекпрнп кпга ни е ппуребнп да ппвлешеме ппдаупци пд дплгпурајнпуп заппмнуваое. Преку губеоеуп на мемпријауа неппуребниуе инфпрмации се брищау и мпзпкпу ја задржува свпјауа пласуишнпсу. Шпвекпвипу мпзпк е изграден уака щуп ги зашувува самп ппуребниуе инфпрмации, а псуанауиуе се забправаау сп уекпу на времеуп. Ппд забправаое ппдразбираме ппупплнп или делумнп, урајнп или привременп губеое на пна щуп сме гп наушиле. Забправаоеуп не мпжеме неппсреднп да гп прпушуваме, ууку се прпушува преку пбнпвуваое или преппзнаваое на мауеријалпу кпј сме гп наушиле. Бидејќи шесуп пауи пна щуп ни изгледа дека ппупплнп сме гп забправиле, вп пдредени услпви е мпжнп ппвупрнп да гп пбнпвиме. Вп упј слушај забправаоеуп билп привременп, па заупа мпжеби и ппупплнпуп забправаое не ппсупи, псвен вп пауплпщки спсупјби (забплуваоа) на мпзпкпу, а делумнпуп забправаое е ппсупјана ппјава. Ние никпгащ не се сеќаваме на сеуп пна щуп сме гп наушиле или дпживеале и пп пдреденп време ппвупрнп сме вп спсупјба да пбнпвиме дел пд упа щуп сме гп ушеле. Всущнпсу, забправаоеуп насуапува кпга ќе пресуанеме сп ушеоеуп. За ЗАБПРАВАОЕ збпруваме кпга наушенипу мауеријал вп минаупуп не мпже да се репрпдуцира, не мпже да се преппзнае, или нема защуеда на време при ппвупрнп ушеое на исуипу мауеријал. ЗАБПРАВАОЕ е ппјава на губиупк на заппмнеупуп кпе се пшиуува преку несппспбнпсуа да се пбнпвау спдржиниуе кпи сп ппранещнпуп ушеое преусуавуваау дел пд искусувпуп на лишнпсуа.

114

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВ СКИ

III.5.2.2. Прпцес на забправаое - теприи и причини Забправаоеуп не е еднплишен прпцес. Пвпј не еднплишен уек на забправаое гп ууврдил Ебингхаус ущуе на крајпу на минауипу век и гп ппуврдиле ущуе мнпгу ппдпцнежни испиууваоа. Текпу на забправаоеуп се прпушува на упј нашин щуп разлишни спдржини, какп щуп се слпгпви без смисла, збпрпви сп смисла или смислени уексупви, ппвупрнп се ушау пп пдреден временски перипд и приупа се мери кплку време и кплку ппвупруваоа се ппуребни за ппвупрнп да се наушау. Врз пснпва на мнпгу уакви исуражуваоа се ууврдилп дека забправаоеуп на ппшеупкпу е наглп, ппсуепенп ппада и ппсле некпј перипд е незнашиуелнп. Шпвекпвипу мпзпк функципнира уака щуп самп ппуребниуе инфпрмации се зашувуваау засекпгащ, а псуанауиуе се забправааау сп уекпу на времеуп. Се ппсуавувалп пращаоеуп дали прпцеспу на забправаое е акуивен или пасивен прпцес и сп мнпгу исуражуваоа е дпкажанп дека сепак забправаоеуп е акуивен прпцес. Дплгп време се мислелп дека дп забправаое се дпада ппради упа щуп урагпвиуе вп мпзпкпу се губау, какп на пример кпга лудеуп ќе пресуанау да пдау пп некпја пауека и уаа се губи. Какп аргумену за пва сфаќаое наведенп е дека забправаоеуп е ппгплемп дпкплку ппминалп ппвеќе време пд ушеоеуп. Нп уаквпуп сфаќаое за пришиниуе на забправаоеуп прпуивреши на мнпгу ппјави. Една пд уие ппјави е реминисценцијата пднпснп ппјава при кпја релауивнп пбемен и слпжен уексу мпжеме ппдпбрп да гп реппрдуцираме извеснп време ппсле ушеоеуп, пукплку неппсреднп ппсле ушеоеуп. Таквпуп сфаќаое прпуивреши на факупу дека вп суарпсуа лудеуп релауивнп дпбрп се сеќаваау на дпживуваоауа пд деусувпуп какп и упа дека вп пдредени услпви мпже да се пбнпвау некпи суари ппранещни дпживеани рабпуи. Сппред Фрпјд и други психпаналиуишари главен пришиниуел на забправаоеуп е ппуиснуваоеуп на некпи спдржини пд нащауа свесу, кпи пд некпи пришини ни се непријауни, па психплпзиуе смеуаау дека забправаоеуп е всущнпсу мпуивиранп забправаое.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

115

Фрпјд пва сфаќаое гп ппукрепува сп свпј пример за упа какп не мпжел да се сеуи на имеуп на пациенупу кпј щуп не успеал да гп излеши. Мнпгу исуражуваоа и набљудуваоа ппуврдуваау дека ние мнпгу шесуп забправаме да пуидеме на некпј спсуанпк на кпј не сме сакале да пдиме или забправаме, да врауиме некпја ппзајмена книга кпја щуп сакаме да ја имаме. Гплем брпј на клинишки психплпзи кпи за време на впјна рабпуеле вп некпи армии, примеуувале ппјава на делумнп забправаое (парцијална амнезија) на некпи слушки пд блискпуп минауп на впјнициуе. Некпи впјници, пп враќаоеуп пд впјна не мпжеле да се сеуау за упа щуп се слушувалп за време на впјнауа. Тие упшнп знаеле вп кпја единица биле, мпжеле упшнп да се сеуау на разлишни деуали пред бпрбауа - щуп ппкажувалп дека ппщуауа сппспбнпсу за памеуеое не им била пщуеуена, нп за некпи перипди и слушки вп уекпу на впјнауа имале ппупплна празнина вп сеќаваоеуп. Вп уекпу на лешеоеуп се ппкажалп дека уие не мпжеле да се сеуау на перипди вп кпи направиле нещуп ппради кпе се срамеле, перипди вп кпи испаднале кукавици или гп псуавиле најдпбрипу пријауел вп бпрбауа. Неспмненп е дека ппуиснуваоеуп на некпи спдржини пд нащауа свесу е еден гплем пришиниуел за забправаоеуп, нп не и единсувен. Какп пришини за забправаое се наведуваау:  Ппстапнп намалуваое на трагите на запаметенптп (сппнтанп забправаое) – акп некпј мауеријал не се ппвупрува, или преухпднп суекнауиуе знаеоа не се уппуребуваау, наушенпуп пплека ќе исшезнува;  Немпжнпст (несппспбнпст) за прпнапдаое на инфпрмациите – акп немаме дпбра сурауегија за прпнапдаое на инфпрмации вп дплгпурајнауа мемприја, не ќе мпжеме да ја прпнајдеме баранауа инфпрмација кпга ќе ни зауреба, щуп е исуп какп и да ја немаме;  Репресија – ппуиснуваое вп мемпријауа на непријауни спдржини, или на спдржини кпи ни предизвикуваау сурав  Интерференција (инхибиција) на материјалпт за заппмнуваое – негативен трансфер.

116 -

| Д-р Т П МИСЛАВ Т АНЕВСК И Се јавува какп: Ретрпактивна инхибиција (активнп забправаое) – се јавува какп резулуау на прешкиуе ппмеду два наушени мауријала (нпвпнаушенпуп е пришина за забправаое на преухпднп наушенпуп) Прпактивна инхибиција – кпга нещуп щуп сме гп наушиле преухпднп му преши на пна щуп гп ушиме сега (гп пуежнува ушеоеуп)

Врз пснпва на гпренаведениуе пришини за ппјава на прпцеспу на забправаое кај лишнпсуа прпизлегле ури уеприи за забправаоеуп: уеприја за вешнпсу на заппмнуваоеуп, уеприја за сппнуанп забправаое и уеприја за акуивнп забправаое. - Теприја за вечнпст на заппмнуваоетп - ппсупи ппгплема или ппмала урајна несппспбнпсу за репрпдукција, нп забправаое вп висуинска смисла не ппсупи. - Теприја за сппнтанп забправаое - Иакп сппнуанпуп забправаое не мпже да се сфауи какп еден пд пришиниуелиуе на забправаое, прифауенп е дека урагпвиуе пд ушеое вп мпзпкпу сп уекпу на времеуп сппнуанп се менуваау дпкплку вп медувреме не сме гп ушеле или пбнпвувале ппвупрнп веќе наушенпуп. Тпа е уака защуп се менува спсупјбауа на неврпниуе и нервниуе врски меду нив. Нп сппред денещнпуп сфаќаое и пваа ппјава на менуваое на нервниуе ќелии и врскиуе меду нив не е главен и единсувен пришиниуел на забправаоеуп. Денес се смеуа дека ние не мпжеме преку сппнуаниуе физиплпщки ппјави да гп пбјасниме забправаоеуп вп ппуппплнпсу. - Теприја за активнп забправаое - забправаоеуп е ппследица на акуивнпсуиуе кпи се јавуваау ппсле или пред акууелнпуп ушеое, пднпснп се јавува задржуваое, забавуваое или спрешуваое на некпј физиплпщки или менуален прпцес. Психплпщки кажанп се рабпуи за инуеференција на мауеријалпу за заппмнуваое или у.н. негативен трансфер кпј мпже да биде пд уиппу на реурпакуивна инхибиција или прпакуивна инхибиција.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

117

Ппсебни пришини (услпви) кпи влијаау на реурпакуивнауа инхибиција се: - Сличнпст на претхпднп наученипт материјал и материјалпт штп се учи - кплку е ппгплема слишнпсуа, уплку ппвеќе се забправа, па заупа не уреба да се уши еднп пп другп слишен мауеријал; - Времетп меду учеое на два материјали - акп е времеуп ппдплгп, ппмалку ќе се забправа и заупа е кприснп да ппсупи пдмпр ппмеду две ушеоа; - Степенпт на спвладанпст на материјалпт штп сме гп учеле - дпкплку мауеријалпу е ппдпбрп наушен упгащ ушеоеуп на друг мауеријал нема мнпгу да преши, па заупа уреба да се присуапи кпн ушеое на друг мауеријал кпга преухпднипу ќе биде дпбрп наушен и спвладан; Степенпт на прганизиранпст на материјалпт - дпкплку мауеријалпу е ппдпбрп ппврзан вп смислена целина, при ушеое на исуипу заппмнуваоеуп ќе биде пплеснп (заупа е важнп при ушеоеуп мауеријалпу да се ппврзе вп лпгишки и смислени целини); - Истакнуваое на специфичнпстите на материјалпт дпкплку се ппвеќе нагласени каракуерисуикиуе на мауеријалиуе, нивниуе слишнпсуи и разлики, упгащ уие ппмалку ќе си прешау едни на други вп прпцеспу на ушеое и заппмнуваое. Сепак денес се смеуа дека прпакуивнауа инхибиција е ппшесу пришиниуел за забправаое пукплку реурпакуивнауа. Заупа, децауа пплеснп заппмнуваау разлишни уексупви иакп немаау ппгплема сппспбнпсу за заппмнуваое пд впзрасниуе – шесуп велиме дека малиуе деца се какп “сундери“ кпи ги впиваау вп себе инфпрмацииуе, бидејќи немаау наушенп преухпднп гплемп кплишесувп на мауеријал кпј ќе ги кпши вп ушеоеуп на нпвпуп.

118

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВС КИ III.6. Интелигенција III.6.1. Ппим и дефинираое

Вппбишаенп инуелигенцијауа се дефинира какп ппщуа инуелекууална сппспбнпсу базирана на кпгниуивни (спзнајни) менуални функции, кпја се пдразува вп сиуе нащи акуивнпсуи. Тпа ппдразбира сппспбнпсу за ушеое и примена на преухпдни искусува, сппспбнпсу за рещаваое на прпблеми и адапуација вп срединауа, сппспбнпсу за спгледуваое на пднпсиуе ппмеду предмеуиуе и ппјавиуе и сппспбнпсу за апсуракунп мислеое. Резимиранп, велиме дека: “Интелигенцијата е сппспбнпст за учеое и кпристеое на претхпднп искуствп, при штп се кпристат метакпгнитивни прпцеси за учеоетп да биде штп ппдпбрп и сппспбнпст за прилагпдуваое на пкплината кпја мпже да се разликува вп зависнпст пд спцијалнипт и културнипт кпнтекст“. Пд нашинпу на упа какп ја сфаќаме инуелигенцијауа и какп ја разбираме нејзинауа сурукуура, зависи какп ќе гп инуерпреуираме психпмеуријскпуп мереое на пваа сппспбнпсу и нејзинипу развпј. Се ппсуавувале пращаоауа за ппсупеое на една ппщуа или на ппвеќе ппсебни сппспбнпсуи кпи се релауивнп независни една пд друга. Спирман ууврдил дека при ппсуигнуваоеуп на една лишнпсу на секпј уесу се рабпуи за две групи на влијанија: G-факупр или ппщуа инуелекууална сппспбнпсу и S – факупр или специфишни сппспбнпсуи вп зависнпсу пд бараоауа на задашауа. Гилфпрд пак смеуал дека не ппсупи ппщуа сппспбнпсу, ууку гплем брпј на релауивнп независни сппспбнпсуи изразени преку негпвауа у.н. фактпрска анализа пд 120 факупри на влијание врз менуалнипу капациуеу на лишнпсуа. Психпмеуријскипу присуап кпн дефинираое и мереое на инуелигенција ппшнува да се развива на ппшеупкпу на дваесеууипу век. Еден пд првиуе исуражуваши кпи кприсуел уесупви за инуелигенција е францускипу експерименуален психплпг Alfred Binet. Тпј имал хеуерпгена и сепфауна кпнцепција за ппимпу инуелигенција, вклушувајќи ги сиуе кпгниуивни функции, псеуиуе и впсприемаоеуп на нещуауа.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

119

И денес се кприсуи ревидиранауа верзија пд 1960г. на Binet-пвауа скала за индивидуалнп мереое на ппщуауа инуелигенција, ппзнауа какп Stanford-Binet Intelligence Scale (S-B), пд пришини щуп какп прв инсурумену за преппзнаваое и иденуификација на надарени деца се кприсуи некпј индивидуален уесу за мереое инуелигенција. Alfred Binet ја кпнсуруирал првауа скала за индивидуалнп мереое на ппщуауа инуелигенција вп 1905г., сп цел ууврдуваое на индивидуални разлики вп инуелекууалниуе капациуеуи и мпжнпсуи на ушенициуе, за да се пдвпи групауа на сппспбни деца на кпи им уреба дппплниуелна мала ппмпщ за ппсуигнуваое пд групауа на деца сп недпвплнп развиени инуелекууални сппспбнпсуи за нпрмалнп следеое на насуава. Скалауа спдржела уриесеу задаши, пд кпи ури мпупрни и дваесеу и седум менуални задаши. Првауа ревизија скалауа ја дпживеала вп 1908г. пд сурана на авупрпу сп ппамбиципзна цел – диференцијација на инуелекууалниуе сппспбнпсуи ппмеду нпрмалнп инуелекууалнп развиени деца на исуа хрпнплпщка впзрасу. Всущнпсу, Binet ги впведува ппимиуе хрпнплпшка впзраст и ментална впзраст сакајќи да нагласи дека развпјпу на секпја лишнпсу има свпј индивидуален уек кпј не мпра да пдгпвара на хрпнплпщкауа впзрасу. Пд пднпспу на менуалнауа впзрасу и хрпнплпщкауа впзрасу прпизлегува кпефициенупу на ппщуа инуелигенција IQ кпј преусуавува мерка за брзинауа на инуелекууалнипу развпј, пднпснп преусуавува суепен на менуалнипу развпј на една лишнпсу вп пднпс на прпсешнипу суепен на менуален развпј на хрпнплпщкауа впзрасна група на кпја ѝ припада. Мнпгу шесуп се грещи вп инуерпреуацијауа на IQ какп индикаупр за суепенпу на менуалнипу развпј, а не за брзинауа на упј развпј. Пд уие пришини се вели дека IQ е суабилен ппказауел на нивп на група, нп какп индивидуален ппказауел, IQ е прпменлив вп уекпу на впзрасуа, бидејќи брзинауа на инуелекууалнипу развпј не е исуа вп деуска впзрасу и на ппсуари гпдини. Недпсуаупциуе на Stanford-Binet уесупу се пусуранеуи пд сурана на David Wechsler, клинишки пспхплпг вп една неврплпщка клиника, какп ппуреба за дијагнпсуицираое на неврплпщки недпсуаупци и мпзпшни пщуеууваоа.

120

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВ СКИ

Нашелауа на кпнсурукцијауа на Wechsler Intelligence Scale for children (WISC) се: ппсебнп мереое на ппедини инуелекууални функции вп некплку ппдуесупви и фпрмираое на психплпщки прпфил, спсуавена пд вербална скала и невербална скала (вербален IQ и невербален IQ), не се кприсуи менуалнауа впзрасу какп мерка за инуелекууалнипу развпј, исуи задаши за ппвеќе впзрасни групи. Пригиналнипу WISC е кпнсуруиран вп 1949г. и дп денес има преурпенп ппвеќе ревизии. Треуауа ревизија вп 1991г. е збпгауена сп некплку ппдуесупви: индекс за вербалнп разбираое, индекс на перцепууална прганизација, индекс за брзина на анализа на ппдаупци и индекс за расеанпсу. III.6.2. Фактпри на влијание на интелигенцијата, развпј и видпви Психпмеуријскипу присуап на дефинираое на инуелигенцијауа преурпел дпсуа криуики ппради некплку факуи: главен криуериум при пдредуваое на инуелигенцијауа е успехпу вп ушилищуеуп (препвладува ушилищнауа ппделба на сппспбнпсу за лингвисуишка и лпгишкпмауемауишка симбплизација), има пусусувп на вреднуваое на прпдукуи и се набљудува какп универзален капациуеу впн секпј кулуурен кпнуексу. Западнауа кулуура му придава гплема важнпсу на кпефициенупу на инуелегенција при ппределуваоеуп на сппспбнпсуа на некпја лишнпсу да биде успещна вп прпфесипналнипу свеу. Нп, вп реалнпсуа, кпефициенупу на инуелегенција не е единсувенипу предуслпв за успех, ниуу пак виспкипу кпефициену на инуелегенција е најважнауа вещуина кпга суанува збпр за упа да се биде успещен вп живпупу. Вп живпупу сѐ се вруи пкплу дпнесуваоеуп на рещенија, и нпвиуе исуражуваоа ппкажуваау дека сппспбнпсуа да се разбереуе себеси, ващиуе шувсува и шувсувауа на другиуе е клушпу кпн правеоеуп на најдпбриуе избпри за вас самиуе.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

121

Инуелигенцијауа кај една лишнпсу се развива и фпрмира ппд влијание на ппвеќе факупри:  генеуска (наследна) предисппзиција – ппсупи зависнпсу вп суепенпу на српдсувп (деуе-рпдиуел, браќа-сесури), нп развпјпу на ппсупешкипу ппуенцијал е вп зависнпсу пд услпвиуе на живееое на лишнпсуа.  срединауа и услпвиуе на живееое – семејсувпуп какп најважен факупр вп пваа група, спцијална кпмуникација сп врсници, кулуурауа на живееое вп срединауа и сл.  инуелекууални вежби – дел пд специфишниуе сппспбнпсуи се разлишнп псеуливи на кпнуинуиранп вежбаое, а какп факупри се јавуваау и физиплпщкиуе прпмени при суарееое и сл. Пресвруница вп ппимаоеуп и дефинираоеуп на инуелигенцијауа се слушува вп уекпу на седумдесеууиуе и псумдесеууиуе гпдини пд минауипу век кпга сп ппвеќе медицински и психплпщки наушнписуражувашки суудии се ууврдилп дека шпвешкипу ум има мпдуларна архиуекуура. Така на пример, разлишни психплпщки прпцеси се вклушени вп рабпуауа на лингвисуишкипу, нумеришкипу, визуелнипу, гесупвнипу и другиуе фпрми на симбплишкипу сисуем. Разлишниуе фпрми на симбплишка уппуреба се ппд “кпманда“ на разлишни делпви на мпзпшнауа кпра, при щуп пдредени индивидуи мпжау да бидау ппвеќе склпни кпн пдреден вид на симбплишка уппуреба наспрпуи некпј друг вид. Хауард Гарднер и други исуражуваши ууврдиле дека при пщуеууваое на мпзпкпу каде щуп пдреден дел за симбплишка уппуреба не функципнира, псуанауиуе симбплишки капациуеуи нампзпкпу не се засегнауи (примери: пштетуваое на лев преден лпбус на гплем мпзпк предизвикува прпблеми вп гпвпрпт и пишуваоетп, ппвреда на деснипт слепппчен лпбус мпже да дпведе дп намалуваое на музичките сппспбнпсти).

122

| Д-р ТПМИСЛ АВ ТАН ЕВСК И

Кпнцепупу на мулуипла инуелигенција за прв пау гп излпжува Гарднер сп упа щуп негпвиуе идеи мнпгу брзп биле прифауени пд ппвеќеуп луде кпи суанале свесни дека кпефициенупу на инуелегенција не е гаранција за успехпу ниуу за прпдукуивнпсуа. Сппред Гарднер пна щуп има непрпценлива вреднпсу и щуп нпси успех вп живпупу и кариерауа е синуезауа на у.н. пеу уипа на умпви: 



дисциплиниран ум (кпј вп пснпвиуе се уши низ ушилищнпуп пбразпвание) - пвпј ум сфаќа дека се ппуребни десеу гпдини, а не еден ден за да се ппсуигне нещуп. синтетизиран ум (кпј мпже да ја прпнајде смислауа вп мнпщувпуп на неппврзани инфпрмации) - пвпј ум прима инфпрмации пд најразлишни извпри, ги разбира и вреднува уие инфпрмации пбјекуивнп, ги сппјува и им дава знашеое ппгплемп пд пна щуп гп имале какп изплирани инфпрмации. твпречки ум (сппспбен да пращува нпви пращаоа и да прпнапда имагинарни пдгпвпри) - пвпј ум спздава нпви уеприи и идеи, ппсуавува неуипишни пращаоа и дпада дп непбишни пдгпвпри, нп упа е невпзмпжнп без дисциплина и синуеза на инфпрмацииуе. ум сп ппчит (кпј ги цени разлишниуе кулуури) - упј ги ппздравува разлишнпсуиуе ппмеду лудеуп, се пбидува да ги разбере другиуе и бара нашин какп ефекуивнп да ги искприсуи разлишнпсуиуе. етички ум (кпј и пвпзмпжува н лишнпсуа да се пднесува мпралнп и пдгпвпрнп) - пвпј ум е свесен за прирпднауа ппуреба за ред и ппредпк па се уруди да даде прирпден придпнес вп ппщуесувпуп, мисли ппдалеку пд лишниуе инуереси и бара нашин да ја ппдпбри сиууацијауа за сиуе, а не самп за себе.

Хауард Гарднер ја дефинира инуелигенцијауа какп “капацитет да се реши прпблем и/или да се спздаде прпдукт кпј е вреднуван вп една или ппвеќе културни рамки“ и вуемелува сеу на криуериуми за упа щуп е шпвешка инуелигенција. Тпј смеуа дека ппсупјау ппвеќе разлишни и релауивнп авупнпмни инуелигенции. Пп заврщуваоеуп на една пгрпмна наушна суудија, упј предлага сисуем на 7 разлишни мпдули на инуелигенција, пднпснп нашини на мислеое и ушеое. Сппред негп ппсупјау:

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |



123

Вербалнп лингвистичка – сп најдпбрп мелив кпефициену на ппщуауа инуелигенција IQ и предпминанунпсу на левауа мпзпшна хемисфера. Лишнпсуа ппседува: Псеуливпсу на звук, риуам и знашеое на збпрпви, псеуливпсу за разлишни функции на јазикпу, ефикаснп кприсуеое на збпрпви вербалнп или писменп, бпгау впкабулар, изразнпсу на гпвпрпу, флуенунпсу (уешен гпвпр), семануишкп бпгаусувп, кприсуеое на збпрпви вп рещаваое на пракуишни прпблеми (Прпфесии: ПИСАТЕЛ, НПВИНАР, АКТЕР); Лпгичкп-математичка – се јавува кај мнпгу прганизирани лишнпсуи сп предпминанунпсу на левауа мпзпшна хемисфера. Лишнпсуа ппседува: Псеуливпсу и/или капациуеу да разликува лпгишки и мауемауишки (нумеришки) пбрасци сп сппспбнпсу за прпцеснп расудуваое, ефикаснп кприсуеое на брпјки, дпбрп лпгишкп заклушуваое, леснп вппшуваое на лпгишки сурукуури и пднпси, у.е. пришинскп-ппследишни врски, за кауегпризација, класификација, дпнесуваое заклушпк, генерализација, смеуаое и прпверки на хиппуези (Прпфесии : НАУШНИК, МАТЕМАТИШАР); Музичка-ритмичка – лишнпсуиуе се сп предпминанунпсу на деснауа мпзпшна хемисфера и ппседуваау сппспбнпсу за прпдуцираое и прауеое на риуам, јашина и бпја на звук; сп склпнпсу кпн разлишни фпрми на музишка експресија. Лишнпсуа ппседува: псеу за музика, сппспбнпсу за разликуваое на музика, музишка креауивнпсу, сппспбнпсу за музишкп изразуваое, псеу за риуам, динамика, мелпдија, бпја на глас или инсурумену (Прпфесија: КПМППЗИТПР) Визуелнп-прпстпрна – ппврзана сп у.н. фпупграфски суил на ушеое и предпминанунпсу на деснауа мпзпшна хемисфера. Лишнпсуа ппседува капациуеу за прецизнп запазуваое (перцепираое) на визуелнп-прпсупрниуе аспекуи на свеупу и прилагпдуваое вп пднпс на првпбиунауа перцепција: упшнп перцепираое и снапдаое вп прпсупр, сппспбнпсу за прпсупрнп пбликуваое, псеу за бпи, линии и фпрми, сппспбнпсу за визуелизација, мпжнпсу за графишкп презенуираое на идеи (Прпфесии: НАВИГАТПР, СКУЛПТПР).

124 



| Д- р ТПМИСЛ АВ ТАНЕ ВСК И Телеснп-кинестетичка – ппврзана сп суил на ушеое низ уелесни, физишки вещуини и предпминанунпсу на деснауа мпзпшна хемисфера. Лишнпсуа ппседува: сппспбнпсу за кпнурпла на движеоа и изрази, какп и вещуа уппуреба на предмеуи, сппспбнпсу за кприсуеое на целпуп уелп вп изразуваоеуп на мислиуе и шувсувауа, мпжнпсу за кприсуеое на рацеуе при израбпука на предмеуи и/или аруефакуи, дпбра кппрдинација на движеоауа и рамнпуежа (Прпфесии: ТАНШЕР, АТЛЕТИШАР). Интерперспнална – лишнпсуа ппседува капациуе за адеквауен пдгпвпр на распплпжениеуп, уемпераменупу, мпуивацијауа и ппуребиуе на другиуе луде, при щуп: вппшува и разликува распплпженија, намери, мпуивација и шувсува кај другиуе лишнпсуи, сппспбна е за невербалнп изразуваое и преппзнаваое на невербалниуе знаци на кпмуникација, кприсуи невербалнп изразуваое вп пракуишни цели (Прпфесии: ТЕРАПЕВТ, ПРПДАВАШ). Интраперспнална – се ппврзува сп преппзнаваоеуп на емпцииуе и нивнп искприсууваое за разбираое и меначираое на пднесуваоеуп. Лишнпсуа ппседува сппспбнпсу за присуап кпн сппсувениуе емпции, вппшуваое на деуали и правеое разлика ппмеду нив, какп и кпнурпла вп функција на сппдвеунп пднесуваое. Ги ппзнава сппсувениуе дпбри и лпщи сурани, мпжнпсуи и пгранишуваоа, има свесу за сппсувениуе распплпженија, намери, мпуиви, желби и сппсувенипу уемперамену и ппседува сампдисциплина, сампразбираое, сампппшиууваое.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

125

Хауард Гарднер сппмнува и у.н. прирпдна или наууралисуишка инуелигенција (какп најнпв псми вид на инуелигенција), присууна кај лишнпсуи кпи се исуакнуваау ппвеќе пд псуанауиуе вп свпјпу инуерес и ангажман за зашувуваое и исуражуваое на прирпдауа, шесуп живеејќи и исуражувајќи вп уещкп дпсуапни ппдрашја на земјауа (Прпфесии: БИПЛПЗИ, ЕКПЛПЗИ). Сиуе луде имаау пдреденп нивп на развиенпсу на сиуе седум видпви на инуелигенција. Ппгплемипу брпј пд лудеуп мпжау да ја развијау секпја инуелигенција дп пдреденп нивп на кпмпеуенунпсу. Видпвиуе инуелигенции се специфишнп склппени кај секпја лишнпсу и нивнауа медусебна кпмбинација ја шини шпвекпвауа пспбенпсу. Ппсупјау мнпгу нашини на кпи мпжеме да бидеме инуелигенуни вп рамкиуе на секпја кауегприја. Сиуе лишнпсуи немаау гплемп фајде акп вп сисуемпу на пбразпвание се засуапени акуивнпсуи кпи ппууикнуваау самп пдредени видпви инуелигенции (на пр. лингвисуишка, или мауемауишкп-лпгишка).

126

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВС КИ

Приказната на Јицак Перлман (Itzhak Perlman) На ппшеупкпу на еден кпнцеру, ппсле првиуе некплку уакупви, му пукнала жица на виплинауа. Публикауа пшекувала дека маесурпуп ќе ја замени жицауа или ќе земе друга виплина. Нп, Јицак самп дал знак на диригенупу да ппшне пднпвп и прпдплжил да свири на ури жици. Сиуе знаеле дека е невпзмпжнп да се свири на ури жици пна щуп е предвиденп за свиреое на шеуири.... Секакп упа гп знаел и Јицак. Заупа свирејќи импрпвизирал, дпдавал и ја прекпмппнирал мелпдијауа... Сеуп упа звушелп прилишнп неверпјаунп и убавп .... ппнежнп, ппмекп, ппсураснп пд се щуп пред упа свирел... Сипу се внел вп себе и вп спздаваое на музика. Публикауа плашела пд впзбуда. На нпвинарскп пращаое: Зпщуп пдлушил да гп прпдплжи кпнцерупу самп на ури жици, се насмевнал и пдгпвприл: “Пукаоеуп на жицауа гп сфауив какп предизвик. Знаев дека на шеуири жици ќе пусвирев пдлишнп. Нп самп сп ури .... Јас сум умеуник. Мправ да прпбам да спздадам музика сп пна щуп ми препсуана“. И живпупу е умеунпсу. И вп живпупу уреба да се науши дека пд сѐ пна щуп гп имаме мпжеме да направиме нещуп щуп најдпбрп мпжеме.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

127

ГЛАВА 4 ПСИХПЛПЩКИ МАНИФЕСТАЦИИ НА КПМУНИКАЦИЈАТА КАЈ ЛИШНПСТА

128

| Д- р ТПМИСЛ АВ ТАНЕВ СК И

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

129

IV.1. Емпции, емпципнална писменпст и емпципнална интелигенција IV.1.1. Емпции IV.1.1.1. Ппим и дефинираое Лудеуп не се самп раципнални биуија кпи би ги сведувале свпиуе ппсуапки исклушивп врз пснпва на размислуваоеуп и заклушуваоеуп. На ппсуапкиуе вп гплема мера влијаау и шпвекпвиуе емпции. Емпцииуе се најблиски дп шпвекпвпуп висуинскп биуие у.н. глас на шпвекпвауа дуща. Емпцииуе се психишки прпцеси щуп гп изразуваау шпвекпвипу пднпс кпн предмеуиуе, насуаниуе и другиуе луде, нп и негпвипу пднпс кпн самипу себе и кпн сппсувениуе ппсуапки и дпживуваоа. Емпцииуе ја ппределуваау и наспшуваау шпвекпвауа акуивнпсу. Ппсупи разлика меду ппимиуе емпција и шувсувп. Емпцииуе се јавуваау и кај лудеуп и кај живпуниуе, а шувсувауа се емпции щуп се јавуваау самп кај лудеуп. Тие се резулуау пд шпвекпвипу спцијален живпу. Емпцијауа вклушува перцепција, инуерпреуација и искусувп, дпдека шувсувпуп е пдгпвпр на емпцијауа. Емпцииуе се дел пд секпјдневнипу живпу на шпвекпу. Каракуерисуишнп е да се каже дека секпј ден сме сппшени сп манифесуација на некпја емпција без разлика дали уаа е пд ппзиуивен или пд негауивен каракуер. За да ја сфауиме важнпсуа на емпцииуе дпвплнп е да замислиме какпв би бил живпупу кпга лудеуп не би имале емпции. Сè дпдека еден шпвек не ги разбере свпиуе шувсува упј нема да мпже да се разбере самипу себе, какп щуп нема да мпже да разбере ни друг шпвек. Емпцииуе се непдвпиви пд индивидуауа кпја ги дпживува, вп исуа мера вп кпја индивидуауа е непдвпива пд живпуниуе сиууации вп кпи дпживува пдредена емпција. Емпцијауа е секпгащ „реакција“ на индивидуауа на некакпв насуан. Вп упј прпцес индивидуауа реагира на пдреден насуан или сиууација и при упа не самп щуп впсппсуавува неппсреден пднпс спрема упј насуан, ууку, исупвременп и впсппсуавува пднпс спрема свпјауа реакција на упј насуан. Вп емпципналнауа реакција се слева и перцепцијауа за пдреден насуан сп сппсувенауа реакција на упј насуан.

130

| Д-р ТП МИСЛАВ Т АНЕВСК И

Ппради упа, упј насуан не самп щуп се забележува, ууку и се шувсувува. Вп секпја сиууација, индивидуауа уежнее да впсппсуави склад ппмеду надвпрещнипу и свпјпу внаурещен свеу. Емпцииуе се јавуваау вп сиууација вп кпја индивидуауа прпценува дека насуанале знашајни прпмени вп пднпспу ппмеду неа и свеупу. Емпцијауа е резулуау на пвие прпмени, нп исупвременп е и уежнееое да се впсппсуави нпв склад ппмеду индивидуауа и свеупу. Сппред пва една пд главниуе функции на емпцииуе е адапуивна. Збпрпу емпција е пд лауинскп ппуеклп, пд збпрпу motio (onis) щуп знаши движеое, кпј сп дпдаденипу префикс пзнашува движеое напред. Емпцииуе се психишки прпцеси низ кпи се изразува шпвекпвипу пднпс кпн пкплинауа и кпн самипу себе, а кпи се исупвременп и наспшуваши на акуивнпсуиуе на индивидуауа. Емпцииуе преусуавуваау едни пд најпснпвниуе дпживуваоа на сппсувенауа лишнпсуа и имаау ценурална улпга вп живпупу. Ппсупјау гплем брпј дефиниции за емпцииуе, пд кпи мпже да се издвпјау следниве: 1) Емпција е менуална спсупјба кпја се ппјавува сппнуанп, без дпдауен свесен наппр и е шесуп прауена сп физиплпщки прпмени; 2) Емпција е менуална спсупјба кпја има силна кпмппненуа на шувсува; 3) Емпција е кпмплексна реакција кпја ги вклушува и уелпуп и умпу. Пвие реакции вклушуваау субјекуивна менуална спсупјба, импулс да се реагира и прпмени кпи насуануваау вп уелпуп; Емпција е прпцес на автпматска прпценка кпја се случува ппд влијание на евплуцискптп и личнп минатп, вп кпј чувствуваме дека нештп важнп за нас се случува и е збир на физиплпшки прпмени и емпципнални пднесуваоа кпи настануваат за справуваое сп ситуацијата. Емпцииуе се реакции на субјекупу на некпј суимулус кпј гп пценил какп важен, а кпја висцералнп, мпупрнп, мпуиваципнп и менуалнп гп ппдгпувува субјекупу за адапуивна акуивнпсу. За да реагира на некпј суимулус субјекупу мпра исуипу да гп забележи, гп прпуплкува негпвпуп знашеое и ја пдреди негпвауа важнпсу.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

131

Ппуиснуваоеуп и негираоеуп на сппсувениуе емпции предизвикува кпнфлику и незадпвплсувп кпе расне и суанува секпј ден се ппгплемп (кумулација – експлпзија). Изразуваоеуп на емпцијауа ппсле кумулацијауа спдржи улуимауивнп бараое кпе мпже да гп загрпзи ппсупешкипу пднпс. Ппуиснуваоеуп на емпцииуе лпщп влијае на кпнсурукуивнпуп преппзнаваое и рещаваое на прпблемиуе вп некпј пднпс, резулуира сп селекуивна перцепција. Емпцииуе за кпи не сме свесни се прпекуираау на другиуе и влијаау на нащауа перцепција и на нащиуе прпценки на уудиуе суавпви или каракуерисуики.

IV.1.1.2. Карактеристики и видпви емпции и чувства При ппјава на секпе шувсувп или емпција, вп шпвекпу се пдвиваау гплем брпј каракуерисуишни прпмени: физиплпщки, физишки и прпмени вп движеоеуп. 1. Физиплпщкиуе прпмени се јавуваау вп две фази; првауа се нарекува фаза на емпуивен щпк (кпга при ненадејнп силнп шувсувп ќе се суаписаме или занемеме), а вупрауа се нарекува фаза на специфишни прпмени (разлики кај разлишниуе емпции щуп се јавуваау вп пднпс на физиплпщкиуе прпмени). 2. Физишкиуе прпмени при емпцииуе се: каракуерисуишни движеоа на уелпуп, каракуерисуишен израз на лицеуп и каракуерисуишни прпмени вп гпвпрпу. 3. Прпмени вп дпживуваоауа се редпвна придружна ппјава на емпцииуе и шувсувауа. Ппсупјау ппвеќе уеприи за дефинираое на насуануваоеуп на емпцииуе кај шпвешкауа лишнпсу. Сппред Чејмс - Лангепвата теприја емпцииуе се инсуинкуивни и вп пдредена сиууација авупмауски ги придвижуваау физиплпщкиуе прпмени вп прганизмпу и прпмениуе вп пднесуваоеуп на лишнпсуа. Сппред Кенпн - Бардпвата теприја емпцииуе не се инсуинкуивни реакции, при щуп физиплпщкиуе прпмени се слишни кај ппгплемипу брпј емпции, а уриуе кпмппненуи на емпцијауа се исупвременп придвижени сп ппмпщ на прпцеспу на перцепираое, пднпснп прпцесиуе вп шпвешкипу мпзпк.

132

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВС КИ

Сппред тепријата на кпгнитивна прпценка емпцииуе се вп зависнпсу пд прпценкауа на сиууацијауа пд сурана на лишнпсуа и смислауа на уаа сиууација. Лудеуп разлишнп реагираау на исуи сиууации заупа щуп разлишнп ги уплкуваау. Сппред пваа уеприја, лишнпсуа мпже да гп менува нашинпу на емпципналнп дпживуваое и реагираое сп нашинпу на сппсувенпуп размислуваое – дури и вп ексуремнп иуни сиууации првп лишнпсуа прпценува па ппупа реагира. Ппнекпгащ прпценкиуе мпже да бидау ппгрещни и упгащ предизвикуваау несппдвеуни емпципнални реакции. Брзинауа на прпценка зависи пд слпженпсуа на сиууацијауа, нашинпу на мислеое, знаеое и искусувп кај лишнпсуа. Ппсупјау мнпгу видпви емпции и шувсува и за нивнп пплеснп разбираое, се правау пбиди за нивнп кауегпризираое сппред ппвеќе криуериуми. Сппред криуериумпу „Каква важнпсу имаау емпцииуе и шувсувауа вп живпупу на шпвекпу“, емпцииуе мпжау да бидау примарни и секундарни. Примарни се пние емпции щуп се универзални за шпвекпвипу вид и щуп се биплпщки важни за негпвипу ппсуанпк. Тпа се щесуе пснпвни шпвекпви врпдени шувсува (сурав, уага, гнев, радпсу, гадеое и изненадуваое). Секундарни се пние шувсува щуп се спздаваау пп пау на ушеое. Тие преусуавуваау слпжени кпмбинации пд пснпвниуе шувсува и се нарекуваау слпжени шувсува (љубпв, љубпмпра, пријауелсувп…). Видпви на примарни или пснпвни шувсува или емпции се: - Страв - секпгащ непријауен и прпследен сп напнаупсу, грижа и впзнемиренпсу. Извпрпу мпже да биде вп надвпрещнауа средина и пд внаурещнауа уп есуь вп шпвекпу. - Гнев - најшесуп предизвикан пд сиууации вп кпи се јавува прешка при псуваруваоеуп на некпја намера. - Радпст - секпгащ пријауна емпција. Радпсуа се јавува кпга шпвекпу успева да ја реализира целуа щуп мнпгу и уппрнп ја ппсакувал. - Тага - непријауна емпција. Се јавува кпга шпвек ќе изгуби некпгп или нещуп щуп му билп мнпгу блискп, кпе мнпгу гп ценел и кпн кпе мнпгу се суремел.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

133

Вп развпјпу на примарниуе емпции ппсупјау две фази пд кпи првауа е фаза на щпк, а вупрауа е хрпнишна фаза. Фазауа на щпк е акууна фаза и преусуавува некпј вид психишки удар, не знаеме за каква емпција се рабпуи и заупа вп пваа фаза сиуе емпции се слишни. Вупрауа, хрпнишнауа фаза урае ппдплгп време и дури вп неа емпцијауа гп дпбива свпјпу квалиуеу уака щуп знаеме за какпв вид на емпција се рабпуи. Првауа фаза или емпципналнипу щпк се манифесуира сп извесна пбезглавенпсу, зашуденпсу, инуелекууална блпкада (непријауна весу предизвикува у.н. емпципнален щпк). Вп уаква спсупјба инуелекууалнипу живпу се сведува на минимум, некпи ппединци падаау вп беспзнание, вниманиеуп целпснп е пусуунп. Некпи филпзпфи и писауели збпруваау за гплемиуе ппследици на емпципналнипу щпк. Така, Кану збпрува за у.н. “слепилп на афекупу“, а Щекспир за „замаууваое на афекупу“, дпдека некпи пак гп кприсуау уерминпу “краукп лудилп“. При сведпшеоа вп суд, лицауа сп емпципнален щпк не се сеќаваау решиси нищуп пд упа щуп се слушувалп вп уаа спсупјба. Емпципналнипу щпк гп придружуваау силни мпупрни ппјави: разлишни движеоа сп мимики, движеоа сп гесуикулации, уппуреба на збпруваое на ппвиспк упн и слишнп. Придружниуе мпупрни ппјави се слишни кај сиуе видпви емпции, бидејќи сиуе движеоа вп пваа фаза се неадапуибилни (при щпк се шини какп да уи се пресекуваау нпзеуе). Вп спсупјба на емпципнален щпк субјекупу спада на ппнискп нивп на пднесуваое (вп гневпу се ппкажуваау заби). Веќе вп хрпнишнауа фаза, емпцијауа гп дпбива свпјпу квалиуеу и знаеме за кпја емпција се рабпуи — за бес, за жалпсу иун. Нема ппвеќе збрка ниуу пак засупј вп мислиуе, ниуу расфрлени мпупрни реакци, субјекуиуе не падаау вп беспзнание. Се враќа присебнпсуа и сп неа инуелекууалниуе сппспбнпсуи. Вп перипдпу на преминпу пд емпципналнипу щпк кпн хрпнишнауа фаза, вп зависнпсу пд суепенпу на изразенпсу на емпцијауа мпжеме да разликуваме кај секпја емпција, пасивен и акуивен вид:  Радпст - Пасивен вид - шпвекпу ппкажува извеснп блаженсувп, смиренпсу, неппдвижен е, какп да е “уепан сп радпсуа“, ппсупи извесна инуелекууална и мпупрна инерција.

134  -

 -

| Д-р ТП МИСЛАВ Т АНЕВС КИ Акуивен вид - шпвекпу е мнпгу акуивен, мнпгу ппдвижен, скпка, вика, мнпгу збпрува, пее, мнпгу брзп мисли иун. Гнев Пасивен вид - шпвекпу е сампдесурукуивен, ги суега уупанициуе (ама в чеб), инуелекууалнипу живпу е сведен на некплку навредливи збпрпви. Акуивен вид - шпвекпу врщи разнпвидни физишки движеоа кпи имаау уенденција за нещуп да урне, да скрщи иун. На инуелекууален план е акуивен, нп пред се пспвкауа му е вп усуауа. Страв Пасивен вид - шпвекпу е прикпван вп месуп, нпзеуе му се пусешени, се уресе, гп пбвива ладна ппу. Вп духпвен ппглед, упј е инхибиран, мислиуе му се блпкирани. Акуивен вид - шпвекпу бега, ги спвладува прешкиуе, идеиуе дпагаау брзп.

Секундарни или слпжени шувсува и емпции се ппзнауи и какп спцијални шувсува. Најппзнауи шувсува пд пвпј вид се мпралниуе, инуелекууалниуе и есуеускиуе. Мпрални шувсува се пние щуп гп градау шпвекпвипу пднпс кпн нпрмиуе и правилауа на пднесуваое щуп владеау вп даденауа ппщуесувена средина. Најважни мпрални шувсува се: хуманизам, кплекуивизам, паурипуизам иун. Интелектуални шувсува се пние щуп шпвекпу ги развива вп прпцеспу на умсувенауа дејнпсу (заинуересиранпсу, љубппиунпсу, криуишнпсу, спмневаое). Естетски шувсува се пние щуп се јавуваау вп акуивнпсуи на шпвекпу при дпживуваоеу на нещуп пспбенп убавп. Сппред криуериумпу “Какпв е инуензиуеупу и времеураеоеуп на шувсувауа или емпцииуе“, исуиуе ги дпживуваме какп: распплпженија, афекуи, сурасуи и сенуименуи. - Распплпжение се емпции сп слаб инуензиуеуи ппдплгп времеураеое (пример: дпбрп, лпщп, ведрп, умурнп иун). Некпгащ распплпжениеуп насуанува без видлива пришина и упгащ се ппврзува сп уемпераменупу на лишнпсуа.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

135

Афект се инуензивни и краукпурајни емпции кпи се јавуваау наеднащ без сппспбнпсу за нивнп кпнурплираое (пример: панишен сурав, неспвладлив бес, еуфпришна среќа, пшај иун.). Афекупу ппнекпгащ дпведува дп блпкада на мислеоеуп при щуп лишнпсуа мпже да изгуби кпнурпла на сппсувенпуп пднесуваое и да суане насилна. Страст се шувсува сп гплем инуензиуеу и дплгп ураеое. Ја изразуваау шпвекпвауа емпуивна приврзанпсу кпн нещуп и нејзиниуе инуереси. Мпжау да бидау ппзиуивни (сурасу кпн лиуерауура, музика, умеунпсу) и негауивни (сурасу кпн кпцкаое, алкпхпл, пущеое). Сентимент е слпжен емпципнален пднпс кпј вклушува суавпви и вреднпсуи и преусуавува дисппзиција за ппвупрнп ппјавуваое на пдредена емпција. Какп емпципнален пднпс, сенуименупу ппфаќа разлишни шувсува, кпи се јавуваа вп зависнпсу пд сиууацијауа (пример: љубпв, пмраза, паурипуизам иун.).

Сппред криуериумпу “Каква манифесуна акуивнпсу ги придржува емпцииуе и шувсувауа“ разликуваме: 1. емпции щуп предизвикуваау желба да присуапиме кпн пбјекупу 2. емпции щуп предизвикуваау желба да пусуапиме 3. емпции щуп предизвикуваау желба да се спрпуивсуавиме. Сппред криуериумпу “Какп се наспшени емпцииуе и шувсувауа“ разликуваме: 1. наспшени кпн себе (гпрдпсу, срам) 2. наспшени кпн други луде (љубпв, љубпмпра, завису)

136

| Д-р ТПМИСЛ АВ ТАН ЕВСК И

IV.1.1.3. Емпциите вп уметнпста и вп филмпт Емпцииуе вп умеунпсуа ппсупјау пукпга ппсупи и умеунпсуа. Секпј умеуник се уруди да гп прикаже живпупу и сеуп пна щуп гп ппкружува вп пбјекуивна фпрма, пнака какп щуп самипу упа гп перципира. Еден пд впешауливиуе примери за ппгпре кажанпуп е скулпуурауа на Лапкпну и синпвиуе вп бпрба сп змија, на кпја е прикажана впешаулива експресија на агпнијауа вп кпја се напдаау ликпвиуе, кпе пд свпја сурана пак предизвикува емпции кај набљудувашпу при перципираое на еден прпупуип на пауеое. Сиуе умеунпсуи, независнп дали се рабпуи за ликпвнауа, музишкауа или уеауарскауа и филмскауа умеунпсу, спдржау брпјни примери на прикажани емпции кпи реципиенупу ги набљудува, ги дпживува и реагира на сппсувен нашин. Тпа е уака бидејќи емпцииуе се еден пд најприрпдниуе спсуавни делпви на шпвекпвпуп живееое. Псвен акуерскауа игра вп филмпу се кприсуау и други уехники за ппјашуваое на емпцииуе кпи публикауа уреба да ги перципира и дпживее, какп щуп се: упптреба на музика (тишината), упптреба на псветлуваое и упптреба на мпнтажа на филмски кадри. Музикауа се кприсуи за спздаваое на емпции, уага, среќа, сурав или шувсувп на напнаупсу и исшекуваое вп филмскауа приказна. Псвеулуваоеуп спздава разлика вп нащауа перцепција на пдредени сцени, ликпви или слушуваоа (псвеулен лик или лик вп сенка, кприсуеое на разлишни бпи и сл.) сп щуп дпведува дп разлишен психплпщки впешаупк кај гледашпу. Сиуе ппгпре набрпени шиниуели за ппјашуваое на емпцииуе вп филмпу всущнпсу предизвикуваау у.н. емптивна манипулација кај публикауа и пд уие пришини филмпу е мпќнп средсувп за кпмуникација сп ппгплема маса на луде. Щуп се пднесува дп нашинпу на прикажуваое на емпцииуе вп филмпу и филмскауа умеунпсу впппщуп, ппсупјау два перипди на развпј на филмпу и сп упа разлишнп прикажуваое на емпцииуе вп филмпу.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |



137

Перипд на нем филм

Иакп денес ни се шини дека немиуе филмпви изгледаау примиуивнп и надминауп, вп свпе време, сп мпжнпсуиуе на филмскауа уехнплпгија и сп ппуенцијалпу кпи гп ппседувале какп средсувп за кпмуникација сп публикауа пренесувајќи ги емпцииуе, ги вппдущевувале лудеуп. Какп инуересен нпвиуеу вп времеуп вп кпе насуанале, немиуе филмпви сепак ги кприсуеле уехникиуе на уеауарскауа глума за пренесуваое на емпцииуе на ликпвиуе и на приказнауа щуп се пдвивала на филмпу сп пауеуишнп пренагласуваое на исуиуе сп разлишни уехники на мпнуажа и крупни филмски кадри. Вп упа време се јавува и ппделбауа на филмски жанрпви сп сиуе суерепуипни елеменуи, уака щуп се ппјавиле: кпмедија, мелпдрама, вестерн, истприски филм и сл. Пспбенп е знашајна ппјавауа на неми филмпви сп прппагандна уемауика за предизвикуваое силни емпции кај гледашиуе. Спздаваоеуп на пвпј уип филмпви се јавува вп Русија вп перипдпу пп Пкупмврискауа ревплуција сп цел за јакнеое на свесуа кај рабпунишкауа класа, нп неми филмпви се спздавале и вп ппшеупкпу на нацизмпу вп Германија, какп и вп некплку запади демпкрауии. Филмпвиуе сп прппагандна уемауика мнпгу шесуп се спздавале и уппуребувале вп уекпу на Вупрауа свеуска впјна за градеое на паурипуизам и херпјсувп кај нарпднауа маса. Трендпу на прппагандни филмпви урае и дп ден денес, кприсуејќи ги емпцииуе щуп ги предизвикува кај гледашпу бидејќи шпвекпу е емпуивнп биуие, нп денес се кприсуау звушни филмпви. 

Перипд на звучен филм

Насуануваоеуп на звушнипу филм бил знашаен мпмену филмскауа умеунпсу и умеунпсуа впппщуп ппради уппуребауа гпвпрпу, щумпви и звуци, а ущуе ппвеќе ппради уппуребауа музикауа. Суаниславски вп Русија ја развил мпдернауа уеприја акуерска свесу сп цел за верпдпсупјнп и прирпднп прикажуваое акуерскауа игра.

вп на на на на

138

| Д-р ТП МИСЛАВ Т АНЕВСК И

Бидејќи развпјпу на звукпу вп кинемаупграфијауа ја дпвел публикауа вп спсупјба на сппшуваое сп у.н. лажен натурализам и драмауурзиуе и акуериуе биле примпрани да ппсвеуау мнпгу ппгплемп внимание на пна щуп уреба да биде прикажанп какп реална и верпдпсупјна медушпвешка кпмуникација. Гледајќи гп филмпу, публикауа пшекува реални луде-ликпви кпи се пднесуваау реалисуишнп вп реалисуишкп ппкружуваое (исклушпк се секакп жанрпвиуе на наушна фануасуика и хпрпр филмпвиуе). Дпбриуе акуери психишки се исклушуваау пд уехнишкипу дел на снимаое на филмпу. Неппхпднп е акуерпу да се “суппи“ сп ликпу и да ги дпживее самипу емпцииуе на ликпу щуп гп уплкува и глуми, исуп какп щуп камерауа вп дпкуменуарнипу филм е сведпк за висуинскиуе емпции на ушесникпу. Вп пдредени слушаи гплем прпблем се јавува при снимаоеуп на љубпвниуе сцени, бидејќи исклушиуелнп уещкп е некпј да се пднесува сппнуанп пред целауа филмска екипа и пред камера вп ппдплгп времеураеое. За ппуребиуе на филмпу и пдигруваоеуп на пдредени ликпви, ппнекпгащ е неппхпднп акуерпу да навлезе длабпкп вп сппсувенауа психа и сппсувенауа збирка на емпции, щуп пд свпја сурана мпже да дпведе дп негауивни ппследици при прикажуваоеуп на ликпу. Пример: Акуерпу Ралф Фајнс гп презирал ликпу на нацисуишки пфицер и фабрикану кпј гп глуми вп филмпу “Щиндлерпвауа лисуа“ – ликпу гп пдглуми маесуралнп нп, сп гадеое кпн самипу себеси ппради емпцииуе кпи мпрал да ги прикаже за да гп преусуави щуп ппверпдпсупјнп ликпу щуп гп глуми.

IV.2.1. Емпципнална писменпст IV.2.1.1. Ппим и дефинираое Сп ппимпу емпципнална писменпст најшесуп се дефинира сппспбнпсуа на лишнпсуа да ги преппзнава сппсувениуе емпципнални спсупјби и да ги именува.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

139

Кпга е лишнпсуа вп кпнуаку сп сппсувениуе емпции леснп ги преппзнава и сппдвеунп реагира на емпципналните спстпјби на другите луде. Лишнпсуа има у.н. ппдпбра спцијална мапа, ппдпбрп ги псуварува сппсувениуе цели, а вп исуп време е емпауишна кпн псуанауиуе луде, уака щуп уие ја перцепираау какп пријауелска лишнпсу. Акп сме емпципналнп писмени: имаме емпции, ги преппзнаваме, ја знаеме нивнауа јашина, кпј и щуп ги предизвикува. Ппради упа сме вп спсупјба сппсувениуе емпции и да кпнурплираме. Кпнурплауа на емпцииуе е ппуребна и заради зашувуваое на сппсувенпуп менуалнп и физишкп здравје. Емпципналнауа писменпсу е пснпва за градеое на емпципнална инуелигенција кај лишнпсуа и ппдпбрп справуваое сп секпјдневниуе прпблеми вп живпупу, раципналнп дпнесуваое пдлуки и впппщуп функципнираое на лишнпсуа. Емпципналнауа писменпсу ппдразбира ппсупеое на емпуивна зрелпсу кај индивидуауа, пднпснп нпрмален развпј на емпцииуе вп уекпу на живпупу. Емпуивнауа зрелпсу се каракуеризира сп: сппдветнп изразуваое на емпциите, кпнтрпла на емпциите и бпгатствп на емпции. Неппсупеоеуп на уријадауа на емпуивна зрелпсу мпже да дпведе дп у.н. емпуивна глад или емпципнална индиференунпсу и да дпведе дп несппдвеунп спцијалнп пднесуваое на лишнпсуа. Емпципналнауа писменпсу ја спдржи вп себе емпауијауа кпја се дефинира какп капациуеу за разбираое на пна щуп другпуп лице гп шувсувува или дпживува. Психплпзиуе ја смеуаау емпауијауа за една пд пснпвниуе емпции на мпралнпуп расудуваое, пднпснп вещуина на лишнпсу сп здрав емпципнален и мпрален развпј. Емпауијауа спдржи и емпципнална и раципнална кпмппненуа: разбираое на тудите емпции и нивнп преппзнаваое, нп и исупвременп раципналнп сппчуваое и пднесуваое кпн другата личнпст. Емпауијауа какп спдржина на емпципналнауа писменпсу преусуавува важна кпмппненуа на емпципналнауа инуелигенција.

140

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВС КИ IV.2.1.2. Пснпвни пбележја на емпципналнипт ум и физички карактеристики на емпциите

Група психплпзи дпщле дп најдпбриуе,нп и разлишни наушни дпкази и списпк на пбележја сппред кпи емпцииуе се разликуваау вп препсуанауиуе делпви на менуалнипу живпу. Тие ги вппшиле пснпвниуе пбележја на у.н. емпципнален ум кај една лишнпсу: Брза реакција: Емпципналнипу ум е мнпгу ппбрз пд раципналнипу и секакп исклушува секаквп аналиуишкп размислуваое. Разнпвидниуе брзи емпципнални реакции се слушуваау вп нас и пред да бидеме свесни за исуиуе. Нп, се смеуа дека брзинауа вп реагираоеуп секакп има и ппзиуивни сурани: нѐ ппууикнува да реагираме вп иуни сиууации без губеое на време. Првп емпции,ппсле разум: Ппкрај брзпуп реагираое ппсупјау и емпции кпи дплгп време живеау вп нас пред да предизвикаау шувсува. За ваквипу уип и самиуе сме свесни какп насуанале. Пвие емпции гп вклушуваау и мислеоеуп, пднпснп разумпу. Нп, секакп несвесниуе реакции се всущнпсу и нащиуе најинуензивни емпции какп щуп е на пример љубпвуа. Некпгащ и самиуе избираме за щуп да размислуваме и упа размислуваое кај нас предизвикува сппдвеуна емпција. Пна щуп раципналнипу ум гп кпнурплира е правецпу на нащиуе реакции предизвикани пд емпцииуе. Симбпликата на детската реалнпст: Лпгикауа на емпципналнипу ум е аспцијативна,уаа спдржи елеменуи кпи ја симбплизираау реалнпсуа или ппусеууваау на исуауа. Заупа умеунпсуа или религијауа ппсебнп дппираау дп лудеуп, гп кприсуау јазикпу на срцеуп. Духпвниуе ушиуели Исус и Буда дппреле дп нарпдпу бидејќи им се пбрауиле ппинаку. За лпгикауа на срцеуп збпрува и Фрпјд - примарен кпнцепу, мисли на ппезијауа и религијауа, на психпуишариуе и децауа, на спнпвиуе и миупвиуе. Сппред пвпј примарен кпнцепу, мнпгу умеунишки дела се прпславиле низ свеупу. Деускипу нашин на размислуваое е вп суилпу на сампппуврдуваое. Минатптп наспрпти сегашнпста: Кпга некпја пспбина на сегащни слушуваоа се спвпада сп некпја пд минаупуп, емпципналнипу ум реагира сп предизвикуваоа шувсува кпи ппусеууваау на некпја

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

141

преухпдна слушка. Вп уакви сиууации пбишнп не сме свесни за нащауа емпципнална мемприја и ни изгледа какп да реагираме самп на мпменуалнауа сиууација. Нп, шесуп пауи емпципналнипу ум на некпј нашин се сели вп рациналнипу ум на лишнпсуа, кприсуејќи гп вп сппсувени цели. Ппсебна спстпјба вп сегашнпста: Функцијауа на емпципналнипу ум вп гплема мерка е управувана пд шувсувп кпе ѝ преухпделп. Разумпу делумнп реагира на емпципналауа сиууација, гп акуивира ппмнеоеуп и мпжниуе реакции, уака щуп најважниуе емпции испливуваау на ппврщина. Секпја пд пснпвниуе емпции има физишки каракуерисуики низа на знаци кпи уелпуп ги праќа кпга е ппд нивнп влијание.  Бес крвуа надпада вп рацеуе щуп пвпзмпжува ппбрзп реагираое на лишнпсуа кпн прпуивникпу, се бележи ппбрза рабпуа на срцеуп, ппрасу на нивпуп на хпрмпниуе, силен енергеуски импулс за силна акција;  Страв - крвуа пди вп ппгплемиуе мускули, какп на пример вп нпзеуе сп щуп пвпзмпжува бегсувп на лишнпсуа, лицеуп е бледп, а уелпуп ппдгпувенп за акција;  Радпст (среќа) - намалени негауивни шувсува, згплемена енергија сп исупвременп згплемена смиренпсу кај лишнпсуа;  Љубпв - нежни шувсува и сексуалнп задпвплсувп, ппгплема смиренпсу и пријаунп распплпжение;  Изненадуваое - виднпуп ппле се згплемува и на упј нашин дпбиваме ппвеќе ппдаупци за непшекуванпуп дпживуваое, плеснеуп е сппзнаваоеуп на сиууацијауа и се пвпзмпжува ппдпбрп снапдаое вп исуауа;  Одвратнпст (гадеое) - лицева (фацијална) експресија на лишнпсуа сп искривена гпрна усна и спбираое на нпздриуе вп пбид да се избегне лпщипу мирис;  Тага - губеое на енергијауа и недпсуаупк на распплпжение кај лишнпсуа, шесуп пауи пвпзмпжува сфаќаое на знашеоеуп на живпупу.

142

| Д- р ТПМИСЛ АВ ТАНЕ ВСК И

Емпципналнауа писменпсу ја згплемува лишнауа мпќ кпја пред сѐ се пднесува на сппсувенипу удпбен пднпс сп емпцииуе – не самп нащиуе ууку и сп емпцииуе на другиуе луде. Неппсупеоеуп на емпципнална писменпсу дпведува дп емпципнална немпќ – у.н. емпципнална глувпст и немпст, пд една сурана, или дп немпжнпст за кпнтрплираое на сппствените емпции пд друга сурана. И двеуе спсупјби ја намалуваау лишнауа мпќ, а упа се рефлекуира кај една инуелигенуна лишнпсу вп секпјдневнауа кпмуникација и рабпупсппспбнпсу. Емпципналнауа писменпсу пвпзмпжува извлекуваое на максимална дпбрпбиу пд секпј шпвешки кпнуаку за сиуе вклушени сурани. Емпципналнауа писменпсу се уши вп билп кпја впзрасу, нп најппгпден е перипдпу на деускипу развпј, бидејќи децауа за пример ги земаау свпиуе рпдиуели (впспиууваши) и сппред нив ги впсппсуавуваау свпиуе суавпви кпи ги впдау вп живпупу. Децауа ја ушау емпципналнауа писменпсу упгащ кпга ќе им се ппкаже. На две-ури гпдищна впзрасу уие се сппспбни да ппкажуваау емпауија, па мпжау да се извинуваау за бплкауа кпја ја имаау нанесенп. Принципиуе на рамнпправнпсу,пувпренпсу и искренпсу исуп уака важау и кај децауа, щуп ппдразбира пувпренп ппкажуваое на емпции и шувсува, пспбенп ппзиуивни емпции – децауа уреба да се бакнуваау и гущкаау и да им се кажува кплку се сакани.

IV.3.1. Емпципнална интелигенција IV.3.1.1. Ппим и дефинираое

Емпципналнауа инуелигенција мпже да се дефинира какп сппспбнпсу да се следау сппсувениуе и емпцииуе на другиуе, да се прави дисуинкција ппмеду разлишниуе емпции, исуиуе да се адресираау сппдвеунп и да се кприсуи емпципналнауа инфпрмација за да се наспши мислеоеуп и пднесуваоеуп.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

143

Се дефинира и какп ппдвид на спцијалнауа инуелигенција сппред уепријауа за мулуипла инуелигенција на Хауард Гарднер (инуерперспнална и инураперспнална инуелигенција) - сппспбнпсу за следеое на сппсувениуе и уудиуе емпции вп функција на размислуваоеуп и пднесуваоеуп. Емпципналнауа инуелигенција исуп уака ја пдразува и сппспбнпсуа да се спединау инуелигенцијауа, емпауијауа и емпцииуе вп наспка на ппдпбруваое на мислауа и разбираоеуп на инуерперспналнауа динамика. Сепак, ппсупјау знашиуелни разлики вп дефинираоеуп на емпципналнауа инуелигенција, какп вп пднпс на уерминплпгијауа, уака и вп пднпс на ппераципнализацииуе. Вп мпменупв ппсупјау ури главни мпдели на емпципнална инуелигенција: 1. Мпдел на сппспбнпсуи 2. Мещан мпдел (пбишнп сумиран вп мпделпу на пспбини) 3. Мпдел на пспбини Кпнкреуниуе мпдели на сппспбнпсуи ги адресираау нашиниуе на кпи емпцииуе ги плеснуваау мислеоеуп и разбираоеуп. На пример, емпцииуе мпже да се вп инуеракција сп мислеоеуп и да ппмпгнау да се дпнесе ппдпбра пдлука. Факупрпу на емпципналнп плеснуваое е и сппспбнпсу да се вклушау или исклушау емпцииуе пд мислеоеуп вп зависнпсу пд кпнуексупу и сиууацијауа. Пва е исуп уака ппврзанп сп емпципналнпуп расудуваое вп пднпс на лудеуп, пкплинауа и пкплнпсуиуе сп кпи лишнпсуа се сппшува вп секпјдневнипу живпу. Ппуврдена е кпрелација сп емпауијауа, живпунпуп задпвплсувп и рпдиуелскауа упплина, нп виспк IQ не услпвува нужнп виспк EQ. Пд една сурана се пппуларизира влијаниеуп на EQ какп ппважнп пд IQ, нп ппсупјау и криуики за улпгауа на EQ вп градеоеуп на лидерсувп и бизнис успехпу кај лишнпсуа. Какп щуп ппсупјау уесупви за мереое на IQ, уака ппсупјау и уесупви за мереое на EQ кпи не мпжау да ги заменау првиуе.

144

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВ СКИ IV.3.1.2. Структура и мпдели на емпципнална интелигенција

Емпципналнауа инуелигенција е спсуавена пд шеуири пснпвни сппспбнпсуи, кпи се групираау вп две главни кпмпеуенунпсуи: лишна кпмпеуенунпсу и спцијална кпмпеуенунпсу. Лична кпмпетентнпст - спсуавена пд сппспбнпсуиуе за сампсвеснпсу и сампуправуваое на индивидуауа. Пвие сппспбнпсуи се фпкусираау ппвеќе на самауа индививуа, пукплку на инуеракцииуе сп другиуе луде и пкплинауа. Лишнауа кпмпеуенција е сппспбнпсуа да се биде и псуане свесен за сппсувениуе емпции и да се управува сп сппсувенпуп пднесуваое и сппсувениуе уенденции. - Сампсвеста е сппспбнпсу упшнп да се перцепираау сппсувениуе емпции и да се псуане свесен за нив какп щуп уие се слушуваау. - Сампуправуваоетп е сппспбнпсуа да се кприсуи свеснпсуа за сппсувениуе емпции за да се псуане флексибилен и ппзиуивнп да се наспши сппсувенпуп пднесуваое. Спцијална кпмпетентнпст - спсуавена пд спцијалнауа свеснпсу и пд сппспбнпсуиуе да се управува сп медушпвешкиуе релации; спцијалнауауа кпмпеуенунпсу е сппспбнпсуа да се разберау распплпженијауа, пднесуваоауа и мпуивиуе на другиуе луде, сп цел ппдпбруваое на квалиуеупу на медушпвешкиуе релации. - Спцијална свеснпст е сппспбнпсуа упшнп да се разберау емпцииуе на другиуе луде и да се сфауи щуп упшнп се слушува. - Управуваое сп медучпвечките релации е сппспбнпсуа да се кприсуи свеснпсуа за сппсувениуе и емпцииуе на другиуе луде за да се управува сп инуеракцииуе успещнп. Триуе главни мпдели на емпципнална инуелигенција се следниуе: Мпдел на сппспбнпсти - кпнцепупу на емпципнална инуелигенција на Салпвеј и Мајер се суреми да ја дефинира емпципналнауа инуелигенција вп рамкиуе на суандарднипу криуериум за нпва инуелигенција. Пп прпдплжуваоеуп на нивниуе исуражуваоа нивнауа првишна дефиниција беще ревидирана вп „сппспбнпсу да се спгледа емпцијауа, исуауа да се инуегрира за да се плесни мислеоеуп, емпцииуе за се разберау и регулираау сп цел да се прпмпвира лишен расу”.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

145

Сепак, пп изврщуваое на ппнауампщни исуражуваоа нивнауа дефиниција за емпципналнауа инуелигенција евплуира вп „капациуеу да се расудува вп врска сп и за емпцииуе, да се ппдпбри мислеоеуп. Ги спдржи сппспбнпсуиуе упшнп да се спгледуваау емпцииуе, да се присуапи дп нив и уие да се прпизведуваау за да му се ппмпгне на мислеоеуп, да се разберау емпцииуе и емпципналнпуп знаеое и рефлекуивнп да се регулираау емпцииуе сп цел да се прпмпвира емпципнален и инуелекууален расу”. Мпделпу базиран на сппспбнпсуи гледа на емпцииуе какп на кприсен извпр на инфпрмација, кпј и ппмага на лишнпсуа да и даде смисла на спцијалнауа пкплина и сп неа да управува. Мпделпу предлага дека лишнпсуиуе се разликуваау вп нивнауа сппспбнпсу да ги прпцесуираау инфпрмацииуе пд емпципнална прирпда. Пвпј мпдел уврди дека емпципнланауа инуелигенција вклушува шеуири уипа на сппспбнпсуи:  Перцепираое на емпциите – сппспбнпсуа да се деуекуираау и дещифрираау емпцииуе вп лицауа, гласпвиуе и кулуурниуе аруефакуи – вклушувајќи ја сппспбнпсуа да се иденуификуваау и сппсувениуе емпции. Перцепираоеуп на емпцииуе преусуавува пснпвен аспеку на емпципналнауа инуелигенција заупа щуп гп пвпзмпжува прпцесираоеуп на секпја друга емпципнална инфпрмација.  Упптреба на емпциите – сппспбнпсуа да се кпнурплираау емпцииуе за да се плеснау разлишни кпгниуивни прпцеси, какп мислеоеуп и рещаваоеуп прпблеми. Емпципналнп инуелигенунауа лишнпсу мпже целпснп да прпфиуира пд свпиуе прпмени на распплпженија, сп цел на најдпбар мпжен нашин да ја заврщи задашауа кпја се напда пред негп/неа.  Разбираое на емпциите – сппспбнпсу да се сфауи емпципналнипу јазик и да се цени кпмплициранауа ппврзанпсу ппмеду емпцииуе. На пример, разбираое на емпцииуе ја ппфаќа сппспбнпсуа да се биде шувсувиуелен на малиуе варијации ппмеду емпцииуе и сппспбнпсуа да се разбере и ппище евплуцијауа на емпцииуе сп уекпу на времеуп.

146 

| Д-р ТП МИСЛАВ Т АНЕВСК И Управуваое сп емпциите – сппспбнпсу за регулираое на сппсувениуе и емпцииуе на другиуе. Пууаму, емпципналнп инуелигенунауа лишнпсу мпже да ги искприсуи емпцииуе, дури и негауивниуе и да управува сп нив за да ги ппсуигне ппсакуваниуе цели.

Пвпј мпдел на емпципнална инуелигенција е криуикуван ппради недпсуаупкпу на предикуивна валиднпсу вп пднпс на рабпунпуп месуп. Сепак, вп пднпс на кпнсурукуивна валиднпсу, пвпј мпдел има гплема преднпсу пред скалиуе за самп-извещуај на емпципнална инуелигенција, заупа щуп ги сппредува максималниуе перфпрманси на индивидуауа сп скалиуе на суандардни перфпрманси и не се ппупираау на лишнауа ппддрщка на индивидуауа на пписни решеници вп врска сп нив самиуе. Мешан мпдел - преусуавен пд Гплман ја дефинира емпципналнауа инуелигенција какп щирпка низа на кпмпеуенции и вещуини кпи управуваау сп лидерскиуе перфпрманси. Мпделпу на Гплман издвпјува пеу главни кпмппненуи:  Сампсвест – сппспбнпсуа да се знаау сппсувениуе емпции, преднпсуи, слабпсуи, нагпни, вреднпсуи и цели и да се преппзнае нивнпуп влијание врз другиуе и кприсуеое на инууиуивнпсуа за да се наспшау пдлукиуе.  Сампкпнтрпла (или сампрегулација) – кпнурплираое и пренаспшуваое на сппсувениуе прпблемауишни емпции и импулси и присппспбуцаое на прпменливи пкплнпсуи.  Спцијална вештина – управуваое сп медушпвешкиуе пднпси за да се наспшау лудеуп вп ппсакуванауа наспка.  Емпатија – земаое вп предвид на шувсувауа на другиуе, пспбенп при дпнесуваое на пдлуки.  Мптивација – наспшенпсу кпн ппсуигнуваое на целауа, заради сампуп дпсуигнуваое.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

147

Гплман вклушува сеу на кпмпеуенунпсуи вп секпја пд кпмппненуиуе на емпципналнауа инуелигенција. Емпципналниуе кпмпеуенунпсуи не се врпдени уаленуи, ууку наушени вещуини на кпи мпра да се рабпуи и кпи мпже да се развиваау сп цел да се ппсуигнау извпнредни и наупрпсешни перфпрманси и резулуауи. Гплман преуппсуавува дека индивидуауа се рада сп генерална емпципнална инуелигенција кпја гп пдредува нејзинипу ппуенцијал за ушеое на емпципналниуе кпмпеуенунпсуи и вещуини. Гплманпвипу мпдел на емпципнална инуелигенција е криуикуван вп исуражувашкауа лиуерауура, какп нищуп ппвеќе пд „ппп психплпгија”. Мпдел на пспбини – преусуавен пд Кпнсуануипнс Василис Пеуридес кпј предлпжил кпнцепууална разлика ппмеду мпделпу на сппспбнпсуи и мпделпу на пспбини на емпципналнауа инуелигенција и сп гпдини гп развива вуприпу, вп мнпгу свпи публикации. Пспбинска емпципнална инуелигенција е „сптвездие на емпципнални сампперцепции лпцирани вп ппнискиуе нивпа на лишнпсуа”. Лаишки кажанп, пвпј мпдел се пднесува на сампперцепцииуе на индивидуауа за нејзиниуе емпципнални сппспбнпсуи. Пвпј мпдел на емпципнална инуелигенција ги ппфаќа бихејвиприсуишкиуе дисппзиции и сампперцепираниуе сппспбнпсуи и се мери преку сампизвещуај, наспрпуи мпделпу на сппспбнпсуи кпј се пднесува на факуишкиуе сппспбнпсуи, кпј се дпкажа какп виспкп пуппрен на наушнп мереое. Мпделпу на пспбини на емпципналнауа инуелигенција уреба да се исуражува вп рамки на каракуерпу. Емпципналнауа инуелигенција се ппврзува сп:  Ппдпбри спцијални релации кај децауа  Ппдпбри спцијални релации кај впзрасниуе  Емпципналнп виспкп инуелигенуниуе луде се перцепираау ппппзиуивнп пд другиуе  Ппдпбри семејни и инуимни врски  Ппдпбри академски дпсуигнуваоа  Ппдпбри спцијални релации за време на рабпуни перфпрманси и прегпвпри  Ппдпбра психплпщка благпспсупјба

148

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВ СКИ IV.2. Кпнфликти, фрустрации и механизми на пдбрана IV.2.1. Кпнфликт и фрустрации IV.2.1.1. Ппим и дефинираое

Живеејќи вп пва бурнп секпјдневие, шпвекпу вп приваунипу или ппщесувенипу (јавнипу) живпу секпјдневнп сесппшува сп кпнфликуни сиууации. Ппсакувани или не, приуаени или ппизразени кплку и да ги негираме факу е дека кпнфликуиуе ппсупјау и се неизбежен дел пд живпупу на шпвекпу. Тпгащ зпщуп щуп е нещуп мнпгу присуунп, щуп има гплемп влијание и е гплем дел дел пд нащипу живпу ппсупјанп гп избегнуваме, зауајуваме, прикриваме? Дали да гп негираме нивнпуп ппсупеое или да се сппшиме сп кпнфликуниуе сиууации? За да се даде пдгпвпр на пва пращаое најнапред уреба дпбрп да ги сппзнаеме пришиниуе ппради кпи е насуанау кпнфликупу и щуп се мпже да прпизлезе пд негп. Тпа се најбиуниуе факупри за правилнп разрещуваое на кпнфликупу, нп за жал вп решиси сиуе слушаи се ппгрещнп прпуплкувани. Ппради упа за да се изнајде најефикасен нашин за разрещуваое на кпнфликуиуе најпрвп неппхпднп е да се разбере висуинскауа прирпда на кпнфликупу. Акуивнпсуа на шпвекпу мнпгукраунп е ппределена, бидејќи врз акуивнпсуа влијаау мнпгу мпуиви. И упгащ кпга шпвекпу ќе се ппредели за еден мпуив, ќе му уреба мнпгу наппр и дпсеуливпсу какп да гп реализира мпуивпу. Некпгащ и ппкрај снапдливпсуа на шпвекпу не мпжау да се спвладаау препрекиуе кпи супјау пред задпвплуваоеуп на мпуивиуиуе (сууденупу сака да пди на леууваое, нп нема друщувп, другипу нема пари). Мнпгу пауи шпвекпу се шувсувува фрусуриран, пневпзмпжен да ги реализира свпиуе мпуиви. 

Фрустрација

Фрусурацииуе се непријауни спсупјби, пплни сп негауивни емпции и гп исфрлуваау шпвекпу пд вппбишаенпуп пднесуваое. Вп уакви слушаи ппуребнп е шпвекпу да има еднп разумнп нивп на уплеранција на фрусурацијауа, за да не ја губи главауа при првауа

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

149

препрека щуп ќе ја среуне. Тплеранцијауа на фрусурации, пуппрнпсу пред препреки се спцијализира и впспиуува вп уекпу на предушилищнауа впзрасу.Пневпзмпжен да ги задпвпли свпиуе ппуреби, фрусуриранипу шпвек се пднесува вп зависнпсу пд мпуивиуе и преп рекиуе кпи супјау пред негпвипу мпуив. Препрекауа мпже да биде физичка. Деуеуп ја сака играшкауа, нп уаа е виспкп на пплицауа. Ушеникпу сака да се запище вп ушилищуе кпе гп нема вп негпвпуп месуп на живееое. Пвпј уип препреки не мпра да е уежпк, бидејќи сп нещуп ппвеќе снапдливпсу, препрекиуе мпжау да се рещау. Препрекауа мпже да е вп други луде, да е спцијална пп свпјауа прирпда. Рпдиуели кпи се прпфеспри сп уещкп срце се слпжуваау синпу да се запище и да уши занаеу. Спцијалнауа средина пшекува деуеуп на уакви рпдиуели да заврщи факулуеу. Препрекауа се надминува сп надминуваое на мпралниуе нпрми и вреднпсуи на срединауа. Тежпк вид на препрека е пнаа кпја се напда вп самауа лишнпсу. Ушеникпу нема дпвплнп музишки уалену, а сака да уши вп музишкп ушилищуе. Бидејќи се бараау пдредени пспбини нависуина нищуп не мпже да се преземи псвен да се пусуапува пд препрекауа, а вп уекпу на развпјпу на единкауа да не се негуваау лажни надежи вп пднпс на сппспбнпсуиуе. 

Кпнфликт

Вп секпјдневнипу гпвпр ппд кпнфликт најшесуп се ппдразбира судир меду две или ппвеќе лица или групи кпи применуваау сила какп средсувп за да ппбедау или какп средсувп за да се пдбранау, какп щуп би рекле самиуе. При упа, ппд примена на сила најшесуп се ппдразбира нанесуваое физишка ппвреда или щуеуа, иакп се ппшесуп се признава дека е мпжнп да се збпрува за примена на психплпщкп насилсувп врз прпуивникпу. Ваквпуп ппределуваое на кпнфликупу е мнпгу пгранишенп, па дури и ппгрещнп заупа щуп мпже да ппсупи висуински кпнфлику и упгащ кпга ниуу еден пд ушеснициуе не манифесуираау насилнишкп пднесуваое. Вп сурушнауа лиуерауура се среќаваау гплем брпј дефиниции за кпнфликупу.

150

| Д-р ТП МИСЛАВ Т АНЕВС КИ

Некпи пд нив гп нагласуваау пднесуваоеуп на ушеснициуе вп кпнфликупу (билп да се рабпуи за прикриен пуппр или за пувпрена агресија), други се кпнценурираау на извприуе на кпнфликупу (какви щуп се пгранишениуе средсува или спрпуивсуавениуе инуереси), а уреуи се пднесуваау на суавпвиуе и шувсувауа щуп се јавуваау вп кпнфликупу (какви щуп се суерепуипиуе, непријауелсувпуп и неурпеливпсуа). Кпнфликуиуе се знашајна спцијална ппјава, се јавуваау вп уек на шпвекпвауа инуеракција, вп кпја секпј ушесник креира разлишни индивидуални или групни инуереси. Пгранишениуе ресурси вп псуваруваоеуп на лишниуе или групниуе инуереси, најшесуп се преудслпв ппради кпј насуануваау кпнфликуиуе. Тие се нпрмален и неизбежен дел пд секпјдневнипу живпу, се јавуваау вп семејсувпуп, ппмеду пријауелиуе, спседиуе, спрабпунициуе, меначериуе, ппмеду групи разлишни пп свпјауа гплемина и сурукуура, меду разлишни еунпси, цели нарпди иун. Негауивнипу суав кпн кпнфликуиуе е резулуау на ппракиуе щуп шпвекпу ги прима вп уекпу на живпупу пд најразлишни авуприуеуи (рпдиуели, насуавници), пд другариуе, пд јавниуе медиуми и лиуерауурауа, нп и резулуау на сппсувениуе искусува. Негауивнипу суав и разбираое за кпнфликуиуе се предрасуда кпја дпдаунп пневпзмпжува нивнп успещнп разрещуваое. Најважниуе заеднишки пбележја на спцијалниуе кпнфликуи прпизлегуваау пд самауа шпвекпва прирпда: 1) Кпнфликуиуе се нужна ппследица на заеднишкпуп живееое на разлишни луде и групи (сп разлишни инуереси, ппуреби, суавпви и пшекуваоа). Кпнфликуиуе се извпр на прпмени и развпј, нп и извпр на унищууваое и разпруваое. 2) Пднесуваоеуп на кпнфликуиуе е деуерминиранп и пд билпщкипу аспеку на шпвекпвауа прирпда. Заупа секпј напад на лишнипу инуегриуеу предизвикува пдбранбена реакција, најшесуп вп пблик на прпуивнапад. Ппгледпу кпн свеупу, кпн кпнфликунауа сиууација, перцепцијауа за спрпуивнауа сурана, пднесуваоеуп вп уек на кпнфликупу, е ппд влијание на кулуурауа у.е. пд инуерпреуацијауа на свеупу ппнудена пд разлишни сегменуи на кулуурнпуп милие на кпе ппединецпу припада.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

151

Анализауа на кпнфликупу вклушува анализа на кулуурплпщки знашеоа и сигнали и лишниуе дпживуваоа на индивидуауа. Ппд ппимпу кпнфликтнп пднесуваое се ппдразбираау ппределени акуивнпсуи кпи ги презема една сурана вп кпнфликупу сп намера да и се спрпуивсуави на другауа сурана. Ппд "инуереси" се ппдразбираау искажани или неискажани ппуреби и желби щуп прпизлегуваау пд инуеракцијауа меду сураниуе вп кпнфликупу. Кпга се вели "заеднишки инуереси на сураниуе", упгащ се мисли на насупјуваоеуп двеуе сурани вп кпнфликупу да дпбијау пд нивнауа заемнпсу. Вп упј слушај кпнфликупу и не ппсупи. Нп, акп инуересиуе се спрпуивсуавени, упгащ еднауа или двеуе сурани сакаау да дпбијау на смеука на спрпуивнауа сурана. Кпнфликупу е секпгащ резулуау на еднпвременп ппсупеое на спрпуивсуавени инуереси и на кпнфликунп пднесуваое. Акп спрпуивсуавениуе инуереси се придружени сп пднесуваое щуп не е кпнфликунп, упгащ кпнфликупу е прикриен. Акп, пак, кпнфликупу вклушува заеднишки инуереси, нп вп присусувп на кпнфликунп пднесуваое, упгащ кпнфликупу е лажен. Кпнфликуиуе пбишнп упаууваау на прпблеми и лпщи спсупјби. Тпа се манифесуира вп нарущуваоауа на пднпсиуе меду лудеуп щуп псуава мнпгу негауивни ппследици. Шесуа е ппјавауа на наупреваруваое меду врабпуени сп намера да се суигне прв дп исуа цел и на упј нашин да се задпвпли некпја свпја ппуреба наспрпуи инуересиуе на друг. Најшесуи извпри на кпнфликуи се пгранишени ресурси - на пример, пари и време. Специфишен извпр на кпнфликуиуе е мпќуа, кпја се гледа вп пднесуваоеуп на некпја пд сураниуе.

IV.2.1.2. Видпви кпнфликти и ппделби Сппред криуериумпу на вреднпсу, кпнфликуиуе мпжау да се ппделау на ппзитивни и негативни.  Ппзиуивни (кпнсурукуивни) кпнфликуи се пние кпи се јавуваау ппмеду врабпуениуе и впппщуп меду ппединциуе надвпр пд инсуиууципнални рамки сп цел изнапдаое на щуп ппдпбрп рещение за акууелнипу прпблем.

152

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВ СКИ

 Негауивен

(десурукуивен) кпнфлику се ппдразбира кпнфлику кпј уежнее да ги нарущи еуаблираниуе вреднпсуи и рабпунауа аумпсфера вп прганизацијауа, кпмпанија или инсуиууцијауа. Сппред услпвенпсуа, кпнфликуиуе мпже да се ппделау на кпнфликуи кпи се неизбежни и кпи мпжау да се избегнау. Неизбежни кпнфликуи се пние дп кпи се дпада ппради разлишни перспекуиви, разлишни искусува и гледаое на вреднпсуиуе. Нп, ппсупјау и уакви кпи е пплеснп да се избегнау. Сппред извпрпу каде мпже да се слушуваау мпжеме да ги ппделиме на:  Интерперспнални - пвие кпнфликуи се слушуваау меду ппединци (сппруга - сппруг, рпдиуел - деуе, кплега – кплещка; ПР: Кпнфлику меду сппругпу, кпј сака да гледа фудбалски наупревар на една уелевизиска прпграма, и сппругауа, кпја сака да гледа филм на друга уелевизиска прпграма);



Интраперспнални - уие се кпнфликуиуе щуп се јавуваау вп самауа лишнпсу какп спрпуивсуавени инуереси (дали да се пди на семинар за време на викендпу или да се псуани сп семејсувпуп);



Интер-групни - уие се јавуваау какп резулуау на спрпуивсуавени инуереси меду групи сп разлишна гплемина и прирпда – семејсувп, рабпуна прганизација, еунишки групи (ПР: Кпнфлику меду две семејсува щуп живеау вп спседни куќи ппради упа щуп еднпуп семејсувп вп двпрпу шува куше кпе ппсупјанп лае на сиуе минуваши, щуп на другпуп семејсувп му преши);



Интра-групни - суанува збпр за кпнфликуи кпи се јавуваау меду припаднициуе на една група – семејсувп, сппруски екипи, кпмисија, пдбпр (ПР: Кпнфликупу меду децауа пд една сурана, кпи сакаау да пдам на леууваое вп Щпанија сп друщувп, и рпдиуелиуе пд друга сурана, кпи не им дпзвплуваау за упа щуп смеуаау дека е предалеку и прескапп).

Сппред американскипу психплпг, гещуалуису, Куру Левин (1935г), ппсупјау некплку видпви кпнфликуи.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

153

Кпнфликт на двпјнп привлекуваое. Субјекупу се напда ппмеду два ппзиуивни мпуиви. Субјекупу би гп сакал и еднипу и другипу, нп уреба да се ппредели. Пва не е уещка кпнфликуна сиууација, псвен щуп, ппределувајќи се за еден мпуив, пнпј другипу дпбива вп вреднпсуа. На пример, сууденупу кпј уреба да се ппредели ппмеду суудииуе на психплпгија и педагпгија. Кпнфликт на двпјнп пдбиваое. Субјекупу се напда ппмеду два негауивни мпуиви. Да мпже и двауа би ги пдбегнал, нп мпра да се ппредели за еден. Ќе се ппредели сп уещка мака за пнпј кпј мпменуалнп е ппмалку лпщ за негп, живеејќи вп сурав дпдека не гп присуигне пна другпуп злп или надевајќи се шудп да гп спаси пд другп лпщп. Ушеник се плащи да бега пд шаспу, а се плащи и да псуане на шаспу, бидејќи слущнал дека прпфеспрпу испиуува. Двеуе ппследици, бегаое или слаба пценка се лпщи, нп мпра да пдбере една. Ваквиуе сиууации, пспбенп акп се ппвупруваау, мпжау да бидау и сп ппследици пп здравјеуп на шпвекпу. Тпј еднпсуавнп плащејќи се да пдбере кпј и да е негауивен мпуив, бега вп бплесу. Дпсуа психпспмауски бплесуи заппшнуваау на пвпј нашин. Некпгащ ваквиуе спсупјби гп дпведуваау шпвекпу и вп урајна рабпуна несппспбнпсу. На пример, нащипв ушеник мпже, исуп уака, да избега вп бплесу, да дпбие гршеви вп желудникпу, ппвраќаое и да мпра да пди на лекар. Кпнфликт на истпвременп пдбиваое и привлекуваое. Субјекупу се напда пред мпуивпу кпј вп исуп време е привлешен и непривлешен. Дплгп време неврабпуен млад сурушоак се напда пред рабпуа ппасна за здравјеуп, медуупа, сепак, упа е рабпуа сп редпвни месешни примаоа. Деуеуп гп сака кушеуп, сака да гп ппгали, нп се плащи да не гп гризне за рака. Кпнфликуиуе пд пвпј вид, исуп уака, не се лесни, мпжау да впдау вп психпспмауски забплуваоа и нервпзи.

154

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВС КИ IV.2.1.3. Реакции на личнпста (групите) на фрустрација и кпнфликт

Вп зависнпсу пд извпрпу и каракуерниуе пспбини на лишнпсуа се среунуваау разлишни пднесуваоа за кпнфликупу. Некпи луде бараау нашин да гп избегнау. Друг нашин на реагираое на кпнфликупу мпже да биде спрпуивсуавуваое, кпе не е прифауливп за впдашиуе. Тие не смеау да се закануваау и да ппкажуваау агресивнп пднесуваое. Единсувена висуинска реакција за еден впдаш при ппјава на кпнфлику е пувпренп кпмуницираое. Успещнпуп рещаваое на кпнфликупу впди кпн ппдпбруваое на пднпсиуе и прганизацискауа клима, а расуе шувсувпуп на припаднпсу кпн прганизацијауа. Вп кпнфликуниуе и фрусурауивниуе сиууации шпвекпу мпже да се пднесува реалисуишки или ппмалку реалисуишки, кприсуејќи ги механизмиуе за пдбрана на лишнпсуа. Реалисуишкп гледаое знаши рещаваое на сиууацијауа вп рамкиуе на нпрмалнпуп пднесуваое, бидејќи сеущуе кпнфликуиуе и фрусурацииуе не псуавиле ппследици врз индивидуауа. Индивидуауа кпја е пуппрна дп извесен суепен на пвие сиууации е лице сп ппвиспкп нивп на уплеранција и сп ппнискп нивп на аспирации. Вп фрусурауивна или кпнфликуна сиууација мпже да гп згплеми влпженипу наппр вп разрещуваое на сиууацијауа. Неврабпуен кпј лпщп ппминал на инуервјууп за пдреденп рабпунп месуп на кпе кпнкурирал, за следнпуп инуервју ќе се ппдгпуви ппсерипзнп. Вп ваква сиууација некпј би реагирал сп прпмена на припдпт кпн прпблемпт. На пример, кпнкуренупу за рабпунп месуп ќе гп смени нашинпу на кпмуникација, какп и невербалнауа експресија, за време на инуервјууп. Друг нашин на реагираое е прпмена на целта сп некпја друга цел. На пример, самипу да заппшни бизнис. Дплгпурајна фрусурација мпже да предизвика и агресија (физишка или вербална). Сууденупу мпже да му гп фрли индекспу на прпфеспрпу или да се расправа сп негп ппради сппсувенипу неуспех. Тпа ќе биде агресија какп реакција на фрусурацијауа. Дпкплку сууденупу нема смелпсу агресијауа да ја искаже на извпрпу на агресијауа, на прпфеспрпу, упј мпже да ја ппмесуува агресијауа на

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

155

некпе недплжнп лице или мпже да деградира вп пднесуваоеуп, щуп ќе биде нереалисуишки нашина на реагираое на фрусурации и кпнфликуи, нарешени механизми на пдбрана на лишнпсуа. На дплгпурајна и уппрна фрусурација шпвекпу мпже да се пднесува дезпрганизиранп, ригиднп, иакп знае дека сп пдреден нашин на пднесуваое нема успех, упј сепак гп ппвупрува секпгащ исупуп пднесуваое, щуп знаши дека ги ппвупрува грещкиуе. СИТЕ ППТЕНЦИЈАЛНИ СТИЛПВИ НА РЕАГИРАОЕ вп кпнфликуна сиууација мпже да се групираау вп ури кауегприи:



Заедничкп дпнесуваое на пдлуки. Сураниуе на кпнфликупу насупјуваау преку медусебна кпмуникација да ги ппсуигнау целиуе кпи ги наумиле. Два уакви меупди на разрещуваое на кпнфликуи се прегпвараое и медијација (ппсредуваое) каде прегпвприуе се пдвиваау сп ппсредсувп на уреуа сурана.



Пдвпени акции. Секпја пд сураниуе вп кпнфликупу ппсуапува пп свпи сампсупјнп дпнесени пдлуки.



Арбитража пд трета страна. Треуа сурана (суд, дирекупр, насуавник, меначер, рпдиуел..) пдлушува какп ќе се разрещи кпнфликунауа сиууација.

Какп ќе се разрещи кпнфликупу зависи пд преухпднпуп пднесуваое на сураниуе вп кпнфликупу, сп наппмена дека кпга се збпрува за "пднесуваое вп кпнфлику" најшесуп се мисли на првауа група на пднесуваое, без пглед каква, ппмеду спрпуивсуавениуе сурани пкплу предмеупу на инуерес. За пплеснп да се разберау разлишниуе суилпви на пднесуваое, реагираое и разрещуваое на кпнфликуи издвпени се два пснпвни елеменуи: грижа за себе и грижа за другите кпи ппсупјау вп скпрп сиуе кпнфликуи, а пднесуваоеуп на ппединциуе е деуерминиранп пд суепенпу на присусувп на пвие елеменуи. Грижауа за себе и грижауа за другиуе медусебнп не се исклушуваау, уие се независни една пд друга и даваау разлишни мпжнпсуи за пднесуваое вп разлишна кпнфликуна сиууација. Ваквипу мпдел пвпзмпжува шеуири ппуенцијални суилпви на пднесуваое кпи една сурана мпже да ги заземе вп кпнфликупу и упа:

156

| Д-р Т П МИСЛ АВ ТА НЕВСК И



Ппвлекуваое (избегнуваое) - суранауа вп ппуенцијалнипу кпнфлику не ппкажува никаква или ппкажува мала грижа да ги задпвпли сппсувениуе или уудиуе инуереси. Пп правилп, уаа впппщуп нема ни да се вклуши вп разрещуваое на кпнфликупу и ќе реагира сп ппвлекуваое пд кпнфликунауа сиууација, дпдека прпблемпу прпдплжува да ппсупи. Вп пснпва на ваквипу суил на реагираое најшесуп е суравпу пд кпнфликуи, шувсувпуп дека секпј кпнфлику е уежпк и нерещлив.



Пппуштаое - суил каракуерисуишен за ппединци кпи ппвеќе впдау смеука за уудиуе ппуреби, пукплку за сппсувениуе, а најважнп им е да ги задржау дпбриуе пднпси сп спрпуивсуавенауа сурана.



Наметнуваое (дпминација) - ппединецпу впди смеука самп за сппсувениуе инуереси, а кпмплеунп ги занемарува уудиуе. Ваквпуп пднесуваое наликува на првиуе мпдели на суилпви на реагираое на кпнфликуи каде грижауа за себе и другиуе се ппсуавени на "или/или" кпнуинуум, пднпснп медусебнп се исклушуваау (дисурибууивен мпдел). Па секпе ппкажуваое на грижа за другиуе е знак на слабпсу и пди на щуеуа на сппсувенипу инуерес. Пва пднесуваое шесуп се пзнашува и какп наупреварувашкп или кпмпеуиуивнп "ппзиципнп прегпвараое" или ригиден суил.



Интеграција (решаваое на прпблемпт) - суранауа вп кпнфликупу впди смеука и за сппсувениуе, нп и за уудиуе инуереси. Пва пднесуваое се пзнашува и какп спрабпунишкп, кппперауивнп пднесуваое, принципиелен суил или рещаваое на прпблем, кпј е најпреппрашлив и најефикасен присуап. Инуеграуивнипу присуап спдржи некплку принципи на пднесуваое: - Преппзнаваое и даваое на важнпсу на индивидуалниуе разлики щуп знаши дека двеуе сурани се еднаквп важни, сп разлищни нп еднакви инуереси. - Уверуваое дека ппбеднишкпуп рещение е всущнпсу рещение кпе гп дпбиваау двеуе сурани.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

157

Дискусија за инуересиуе и целиуе на двеуе сурани,щуп знаши дека еднауа сурана е заинуресирана и за другауа сурана,а не самп за свпјауа. - Ппдгпувенпсу и флексибилнпсу да се адапуира на прпблемпу,без разлика на разлишниуе суавпви,идеи и размислуваоа. - Напад на прпблемпу а не на пспбауа засегнауа вп кпнфликупу. Сп други збпрпви енергијауа се наспшува кпн прпнапдаое рещение на прпблемпу каде инуересиуе на двеуе сурани би биле ппфауени,а не на упа да другауа пспба вклушена вп кпнфликупу се уреуира какп прпуивник или закана. - Пувпренпсу за прпнапдаое на нпви и креуаивни рещенија. Пвпј присуап ппдразбира пукажуваое пд заклушпкпу дека пднапред мпжау да се предвидау најдпбриуе рещенија.Најважнп за пвпј присуап е упа да се има дпбра желба,и да се биде спремен да се уплерира уензијауа кпја насуанува ппмеќу двеуе сурани вклушени вп кпнфликупу. Сппред Пруиу и Рубин инуеграуивнипу присуап се смеуа за присуап щуп ги смирува двеуе сурани,щуп ппдразбира вклушуваое на двеуе сурани засегнауи пд кпнфликупу и ги уреуира какп еднакви.Исуп уака пвпј присуап бара рещенија каде двеуе сурани би биле задпвплни. Инуеграуивнипу присуап се пдликува сп некплку каракуерисуики:



Кппперативен стил- лишнпсуиуе засегнауи вп кпнфликупу меду себе не се дпживуваау какп кпнкуренција или какп препрека ууку какп спрабпуници кпи се суремау да изнајдау заеднишкп рещение за излез пд уаа сиууција.



Решаваое на прпблемпт- инуеграуивнипу присуап вп кпнфликунауа сиууција гп суава вп фпкус прпблемпу а не пспбиуе засегнауи вп упј кпнфлику. Тпа знаши дека енергијауа кпја двеуе сурани ја даваау ја наспшуваау кпн рещаваое на прпблемпу а не на напад на другауа пспба вп упј кпнфлику.



Win-win пристап- пвпј присуап е прикажан какп присуап каде щуп не се суреми да се елиминира другауа сурана кпја ппинаку размислува или има други инуереси и ппуреби,ууку

158

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВС КИ се суреми да се најде рещение каде щуп двеуе сурани ќе ги задпвплау свпиуе ппуреби и инуереси.



Интегративен пристап- пваа каракуерисуика се пдликува сп сппспбнпсу да се најде рещение за двеуе сурани,каде щуп ќе се прифауау разлишниуе размислуваоа и инуереси и каде щуп и ппкрај пвие разлишни размислуваоа се суремау кпн напдаое прифауливп рещение на прпблемпу. Сущуинауа на инуеграуивнипу присуап е всущнпсу спрабпука ппмеду двеуе сурани,каде се впди грижа какп за еднауа уака и за другауа сурана вп кпнфликупу. Двеуе сурани кпи се засегнауи вп упј прпблем кприсуејќи гп пвпј нашин суануваау пппувпрени за спрабпука,за напдаое на нпви рещенија, дпадаау дп нпви идеи и целауа уаа напнауа сиууација ја правау смирена за рабпуа. Сеуп пва впди дп една дефиниција дека инуеграуивнипу присуап е сиууација каде еднауа сурана сака да ппбеди,нп исупвременп сака да ппбеди и другауа сурана.Пувпрени се за спрабпука,за прифаќаое на нпви идеи за рещаваое на прпблемпу.



Кпмпрпмис - (вп други инуеграуивни мпдели, слишни на мпделпу на двпјна грижа, се впведува и пеууи суил на реагираое и разрещуваое на кпнфликуи - кпмпрпмис) насуапува кпга двеуе сурани вп спцијалнауа сиууација делумнп ги уважуваау и свпиуе и уудиуе инуереси. Тпа е вупрп најдпбрп рещение на кпнфликуиуе, вп услпви кпга спрабпукауа (рещаваое на прпблем) не мпже да се ппсуигне. ППСТАПКИТЕ НА РЕАКЦИЈА НА КПНФЛИКТ мпже да се групираау вп ури пснпвни кауегприи: - избегнуваое; - спрпуивсуавуваое и - кпмуницираое. Избегнуваоетп на кпнфликтпт е каракуерисуишнп за лудеуп щуп се ппвлекуваау пд сиууацијауа, гп игнприраау прпблемпу и ги негираау шувсувауа предизвикани пд кпнфликунауа сиууација.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

159

Избегнуваоеуп ппнекпгащ пди дпуаму щуп суранауа пд кпнфликупу гп негира факупу дека кпнфликупу впппщуп ппсупи или дека е самауа емпципналнп вклушена вп негп. Ваквипу нашин на реагираое гп пракуикуваау сураниуе щуп не се ппсебнп заинуересирани за пдржуваое на медусебниуе пднпси или пак не се дпвплнп вещуи сп прегпвараое да дпјдау дп рещение на кпнфликупу. Избегнуваоеуп какп сурауегија мпже да има и дпбри сурани акп се кприсуи неппсреднп пп ппјавауа на кпнфликупу, заупа щуп мпже да му ппуппмпгне на ппединецпу, вп кпнфликупу да ја суави сппсувенауа лууина ппд кпнурпла или да гп защуиуи пд агресивниуе реакции на другауа сурана. Медуупа, дпкплку избегнуваоеуп псуане единсувен нашин на реагираое, уреба да се пшекува дека ќе предизвика разпшаруваое, спмневаое вп себе и суравуваое вп врска сп идниуе пднпси. Лудеуп щуп ги избегнуваау кпнфликуиуе губау сп сампуп упа щуп немаау дпвплнп храбрпсу да ги искажау свпиуе шувсува и убедуваоа и дпзвплуваау да бидау заплащени пд другауа сурана. Вп уаквауа сиууација, загрпзени се базишниуе психплпщки ппуреби на лишнпсуа. Какп резулуау на упа, пние щуп ппсупјанп ги избегнуваау кпнфликуиуе немаау ефикасна кпнурпла над свпјпу живпу заупа щуп себеси се гледаау какп жруви и нивниуе пднпси сп другиуе ппсупјанп сурадаау. Спрптивставуваоетп вп кпнфликупу се каракуеризира сп закануваое, агресивнп пднесуваое и лууеое, кпи се наспшени кпн другауа сурана. Ваквипу нашин на реагираое вклушува и ппдмиууваое и казнуваое преку не даваое пари, услуги и/или наклпнпсу. Сурауегијауа на спрпуивсуавуваое мпже да биде успещна самп за агресивнауа сурана вп кпнфликупу, кпја на упј нашин, "дпбива" дпдека другауа сурана "губи". Вппбишаенп е, при упа, на агресивнауа сурана да се гледа какп на непријауел щуп уреба да се казни или на некпј кпму уреба да му се "впзврауи". Какп резулуау на ваквипу исхпд, се јавува непријауелсувп меду кпнфрпнуираниуе сурани, щуп шесуппауи предизвикува и насилнишкп пднесуваое и му нащуеуува не самп на прпуивникпу, ууку и на пнаа сурана кпја ги превзема пдмазднишкиуе акции. Тпкму заупа, спрпуивсуавуваоеуп секпгащ прпдуцира кпнсурукуивни кпнфликуи.

160

| Д-р Т П МИС ЛАВ Т АНЕВСК И

Кпмуницираоетп е спсема разлишен нашин на реагираое на кпнфликуи. Се разликува пд избегнуваоеуп пп упа щуп на кпнфликуиуе гледа какп на нпрмален дел пд медушпвешкиуе пднпси, намесуп какп на знак за нещуп лпщп. Се разликува пд спрпуивсуавуваоеуп пп упа щуп, намесуп да се кпнценурира на упа кпј е вп правп, а кпј не е, насупјува да изнајде рещение щуп ќе ги задпвпли и двеуе сурани вп кпнфликупу. Кпмуницираоеуп меду кпнфрпнуираниуе сурани ппдразбира ушесувп вп заемнп разбираое - кпмуникација ппсупи кпга секпја сурана вп кпнфликупу насупјува првп да ја разбере другауа, а ппупа и самауа да биде разбрана. За да се псувари ефикасна кпмуникација, неппхпднп е сураниуе да ја имаау развиенп вещуинауа на акуивнп слущаое слущаое сп намера да гп разберау лицеуп щуп збпрува. Лудеуп щуп акуивнп слущаау мпжау да влезау вп кпжауа на другиуе и да гп видау прпблемпу пд нивнауа перспекуива и да ги сфауау нивниуе шувсува. Тпа не знаши дека мпра и да се спгласау сп другиуе, ууку самп дека уреба да ги сфауау пд инуелекууална и емпципнална гледна упшка. Акуивнпуп слущаое спздава мпжнпсу кај секпј ушесник вп кпнфликупу да се задпвплау ппвеќеуп базишни психплпщки ппуреби. Вп уаква сиууација, сураниуе вп кпнфликупу суануваау свесни дека се самиуе пдгпвпрни за напдаое на рещение и насупјуваау сп сиуе сили да гп супрау упа. Заупа и кпнфликуиуе на кпи им се присуапува на вакпв нашин суануваау кпнсурукуивни. Јазикпу щуп се кприсуи при ваквауа кпмуникација не е реакуивен - не преусуавува пбид за пренесуваое на пдгпвпрнпсуа на нещуп щуп е впн кпнурпла на сураниуе: "Јас уука нищуп не мпжам да супрам". Јазикпу вп акуивнпуп слущаое е ппакуивен заупа щуп дава дп знаеое дека суранауа ја презема пдгпвпрнпсуа за сппсувениуе ппсуапки и е сппспбна да гп избере рещениеуп. Лудеуп щуп се пднесуваау ппакуивнп не се шувсувуваау какп жруви, без кпнурпла над упа щуп се слушува. Тие не ги пбвинуваау другиуе луде или пкплнпсуиуе кпга избива кпнфлику, ууку напрпуив уие ја превземаау пдгпвпрнпсуа за свпиуе ппсуапки и шувсува на нашин щуп им пвпзмпжува да се дпјде дп рещение на прпблемпу.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

161

IV.2.1.4. Извпри на кпнфликт и разрешуваое Кпнфликуиуе прпизлегуваау пд најразлишни пришини, кпи главнп мпжау да се кауегпризираау вп ури нивпа:  кпнфликуи ппради пгранишени ресурси,  кпнфликуи ппради незадпвплени базишни ппуреби и  кпнфликуи ппради разлишни вреднпсуи. Мнпгу кпнфликуи преусуавуваау кпмбинација пд две нивпа, а ппнекпгащ дури ги ппфаќаау и сиуе ури. Мнпгу е ппуещкп справуваоеуп сп уаквиуе кпнфликуи, нп и сп пние щуп прпизлегуваау пд ппвиспкп нивп - сп преминуваое пд првпуп кпн уреупуп нивп, кпнфликуиуе суануваау се ппуещки за разрещуваое. Кпнфликуиуе, ппради пграничени ресурси, најшесуп насуануваау кпга двајца ппединци или две групи сакаау исуп нещуп, нп нема дпвплнп и за двеуе сурани. Вп кпнфликунауа сиууација ресурсиуе се иденуификуваау ущуе на самипу ппшеупк на неспгласуваоеуп и пбишнп се вп фпкуспу на судирпу. Иакп мпже да се слуши нивнауа пгранишенпсу да биде висуински извпр на кпнфликупу, мнпгу ппшесу е слушајпу, вп ппзадинауа на висуинскипу прпблем, да супјау незадпвплени психплпщки ппуреби. Тпгащ иденуификуваоеуп на пришинауа за кпнфликупу суанува ппуещкп и разрещуваоеуп на кпнфликупу се услпжнува. Незадпвплените базични пптреби мпжау да бидау пд разлишна прирпда - психплпщки и физиплпщки (или биплпщки). Сппред ренпмиранипу психплпг Абрахам Маслпв, сиуе ппуреби на лудеуп мпжау да се класифицираау вп хиерархиски расппредени нивпа на индивидуални или групни ппуреби. Првпуп нивп гп спшинуваау физиплпщкиуе ппуреби кпи пбезбедуваау ппсуанпк (храна, впда, впздух, спн, секс). Ппупа следау психплпщкиуе ппуреби меду кпи се вбрпјуваау ппуребауа за сигурнпсу, ппуребауа за припадаое и ппуребауа за сампппшиууваое и ппшиууваое пд сурана на другиуе. Вп ппглед на психплпщкиуе ппуреби, групиуе не се разликуваау пд ппединциуе - и кај нив мпже да биде присуунп секпе пд наведениуе нивпа на психплпщки ппуреби.

162

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВС КИ

Задпвплуваоеуп на психплпщкиуе ппуреби е биунп за психишкпуп здравје на лудеуп исуп какп щуп задпвплуваоеуп на физиплпщкиуе ппуреби е неппхпднп за зашувуваое на физишкпуп здравје. Акп се знае дека задпвплуваоеуп на психплпщкиуе ппуреби щуп се на ппгпрниуе нивпа вп хиерархијауа ја шини сущуинауа на развпјпу на лишнпсуа, не е шуднп щуп незадпвплениуе психплпщкиуе ппуреби преусуавуваау најшесуи извпри на кпнфликуи. Незадпвплениуе психплпщкиуе ппуреби се вп пснпва и на мнпгу кпнфликуи кпи на прв ппглед изгледаау какп да се предизвикани пд други факупри. Разлишниуе вреднпсуи кај лудеуп прпизлегуваау пд разликиуе вп веруваоауа за упа кпи акуивнпсуи, кпи рабпуи и кпи идеи се правилни, знашајни, кприсни и дпбри, а кпи не се. Сисуемпу на вреднпсу исе фпрмира вп уекпу на живпупу преку ппщирпкиуе кулуурни влијанија, семејнпуп впспиууваое и сппсувенпуп искусувп и преусуавува суандард кпј ракпвпди сп ппсуапкиуе на лудеуп. Кпга кпнфликупу мпже да се изрази преку збпрпвиуе шеснп, праведнп, правилнп или еднаквп, се рабпуи за кпнфлику предизвикан пд разлишни вреднпсуи. Кпга вреднпсуиуе се спрпуивсуавени, сураниуе на кпнфликупу се кпнценурирани на упа дали бараоауа се "правилни или неправилни", "дпбри или лпщи". Дури и кпга кпнфликупу изгледа дека е судир пкплу разлишни цели кпн кпи се суремау сураниуе, најверпјаунп е дека се рабпуи за кпнфлику ппради разлишни вреднпсуи - извпрпу на уаквиуе кпнфликуи е ппврзан или сп релауивнауа важнпсу на целиуе за секпја пд спрпуивсуавениуе сурани, или сп факупу дека сураниуе виспкп вреднуваау разлишни цели. Кпнфликуиуе пкплу вреднпсуиуе најуещкп се разрещуваау заупа щуп ппфаќаау нещуа на кпи лудеуп се пспбенп шувсувиуелни веруваоауа щуп гп пбликуваау иденуиуеупу на лишнпсуа и му даваау знашеое на живпупу. Кпга вреднпсуиуе се вп судир, ушеснициуе гп дпживуваау кпнфликупу какп ауак врз лишнпсуа, ппради щуп ппединецпу (и/или групауа) реагира сп силнп изразена дефанзивнпсу и ущуе ппгплемп вкппуваое вп убедуваоауа, приприуеуиуе и принципиуе. Вп уаквауа сиууација најуещкп е да се напущуау суариуе "щаблпни" на пднесуваоа и да се избере ппинакпв нашин на реагираое.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

163

Психплпщкиуе ппуреби се вмещуваау и вп кпнфликуиуе пкплу вреднпсуиуе. Ригидниуе вреднпсни сисуеми мпжау да бидау серипзен пгранишувашки факупр вп задпвплуваоеуп на базишниуе психплпщки ппуреби, пспбенп ппуребауа за припадаое. кплку ппвеќе ппединецпу се држи дп некпја вреднпсу, уплку ппвеќе негпвиуе мпжнпсуи за припадаое се сведени самп на пние кај кпи се присууни исуиуе убедуваоа, приприуеуи и принципи. Вреднпсуиуе щуп не се флексибилни скпрп секпгащ прешау и кпга се рабпуи за ппуребауа за независнпсу щуп се задпвплува преку мпжнпсуа за сппсувен избпр. Лудеуп щуп имаау ппинакви вреднпсуи се ппсмаураау какп да не се вп правп, а сиууацииуе щуп пусуапуваау пд пшекуваниуе суандарди се смеуаа за лпщи. Вп уакпв слушај, избприуе щуп се правау вп живпупу (па дури и избпрпу на пријауелиуе) се пгранишуваау на суеснеу круг на мпжнпсуи. Разрещуваоеуп на кпнфликуиуе се пдвива вппбишаенп низ некплку пснпвни шекпри – прифауени се 8 пснпвни шекпри:  спздаваое на ефекуивна аумпсфера;  расшисууваое на перцепцииуе;  фпкусираое врз ппуребиуе;  градеое ппзиуивна мпќ;  ппглед кпн иднинауа;  генерираое мпжнпсуи;  развиваое скалилп за дејсувуваое;  спздаваое дпгпвпри пд заемна кпрису. Првипт чекпр кпј уреба да се направи е да се спздаде ефекуивна аумпсфера, кпја ќе пбезбеди присуап кпн рещаваое на кпнфликупу. Втприпт чекпр е расшисууваое на перцепцииуе - уие се леќи низ кпи се спгледуваме себеси, другиуе, нащиуе врски и сиууации сп кпи се сппшуваме. Треба да се знае дека перцепцииуе се фпрмираау ппд влијание на мнпгу факупри (ушеоеуп, семејсувпуп, улицауа, пбразпвнипу сисуем на ппщуесувпуп). Третипт чекпр - функципнираое врз индивидуалниуе ппуреби, има некплку клушни упшки:

ппуребиуе се една пд пснпвниуе делпви на врскауа;

164

| Д-р ТП МИСЛАВ Т АНЕВСК И

шесуп пауи се мещаау ппуребиуе и желбиуе;

лишниуе ппуреби на ппединциуе уреба вп себе да ги вклушау и ппуребиуе на врскауа. Шетвртипт чекпр е градеоеуп на ппзиуивна мпќ. Секпја врска вклушува мпќ. Бидејќи лудеуп шесуппауи гп пгранишуваау нашинпу на кпј се дпживува и кприсуи мпќуа - какп средсувп за кпнурпла или манипулација на некпј друг, мпќуа се спгледува какп валкан збпр. Лудеуп избираау нашин на кпј ќе ја искприсуау мпќуа и дали ќе дпзвплау да бидау искприсуени. Мпќуа мпже да се кприсуи ппзиуивнп и негауивнп. Петтипт чекпр - ппглед кпн иднинауа, вп ушеоеуп пд минаупуп е спдржана идејауа за ефекуивнп разпшаруваое на кпнфликуиуе, ппадајќи пд факупу дека секпја врска и секпј кпнфлику имаау свпе минауп, сегащнпсу и иднина. Минаупуп, сегащнпсуа и иднинауа се ппврзани и нивнпуп сппјуваое вп динамишнипу прпцес на ппдпбруваое ја дава пснпвауа на ппсупеоеуп. Щестипт чекпр, вп кпј се генерираау мпжнпсуиуе, е нащауа сппспбнпсу за пукриваое нпви мпжнпсуи вп врскиуе и да разрещуваме кпнфликуи кприсуејќи се сп спакувани висуини и пгранишени идеи дп кпи се придржуваме вп време на сурес и несигурнпсу. Ппзнауп е дека секпе паууваое заппшнува сп првипу шекпр, нп секпј впдаш уреба да знае дека првипу шекпр е несигурен и не е дпбрп пп негп да следи крупен, щуп би знашелп немпжнпсу да се присуапи веднащ дп кпнкреуни рещенија. За пваа намена е ппуребен план за акција и спрпведуваое на ппуребниуе акуивнпсуи спдржани вп седмипт чекпр, кпј се нарекува развиваое на скалилп за дејсувуваое. Ппследнипт чекпр е спздаваое дпгпвпри пд заемна кпрису. Дпгпвприуе за разрещуваое кпнфликуи мпра да бидау реални. Ефекуивниуе и урајни дпгпвпри щуп се пд заеднишка кпрису за сураниуе мпраау да бидау изградени врз јасни перцепции за кпнфликупу, за парунериуе вклушени вп негп и за кпнкреуни шекпри щуп секпј пд нив се спгласил да ги направи заради ппдпбруваое на врскауа.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

165

IV.2.2. Механизми на пдбрана на личнпста

IV.2.2.1. Ппим и дефинираое Секпј шпвек се напда вп сиууации на внаурещни кпнфликуи ппмеду субјекуивнпуп искусувп и пбјекуивнауа реалнпсу какп и ппмеду пснпвниуе вреднпсуи и принципи на негпвпуп живееое наспрпуи ппщуесувениуе нпрми. Заупа лишнпсуа развива механизми на пдбрана кпи служау да гп намалау суреспу при адапуација на индивидуауа вп срединауа или да гп защуиуау пд срединауа кпја се менува. Сиуе механизми на пдбрана се менуални пперации на Егпуп. Тие се динамишни, инуеракуивни прпцеси кпи прпизлегуваау пд Егпуп. Сппред класишнауа психпаналиуишка дефиниција, пдбранбениуе механизми се психплпщки прпцеси кпи му пвпзмпжуваау на Егпуп да гп кпнурплира Идпу, да ги елеминира негпвиуе имплуси, бараоа и ппуреби и да ги задпвпли вп сиууација кпга исуиуе не е мпжнп да се задпвплау на реален нашин. Психплпгпу Лафлин ја дава следнауа дефиниција: “Специфичен заштитен прпцес кпј се случува надвпр пд и над билп кпја свеснпст. Тпј е автпматски и несвеснп активиран сп цел да пбезбеди разрешница на некакпв емптивен кпнфликт, намалуваое на емпципнална тензија или анксипзнпст.“ Тпа знаши дека сп ппмпщ на пвие механизми, лишнпсуа се пбидува да ги кпнурплира кпнфликуиуе ппмеду нагпнскиуе уенденции и надвпрещнауа реалнпсу. Важнп е да се знае дека уие не се акуивираау секпгащ, ууку самп вп сиууации кпга лишнпсуа се напда вп серипзен емпципнален кпнфлику. На пращаоеуп зпщуп се знашајни и кпја е нивнауа функција Лафлин пдгпвара наведувајќи некплку пснпвни функции на механизмиуе на пдбрана: 1. Пдржуваое на инуегриуеупу на лишнпсуа 2. Пдржуваое на емпципналнауа суабилнпсу 3. Рещаваое на емпципнални кпнфликуи 4. Спрешуваое да се врауау ппуиснауиуе спдржини вп свесуа

166

| Д -р ТПМИСЛ АВ ТАНЕ ВСК И 5. 6. 7. 8.

Намалуваое на анксипзнпсуа Пдржуваое и згплемуваое на сампппшиууа Пвпзмпжуваау кпнурпла и/или урајнп задпвплуваое имплуси Влијаау врз развпјпу на цруиуе на лишнпсуа

Сиуе механизми на пдбрана имаау свпи пснпвни каракуерисуики. Какп најзнашајни се издвпјуваау некплку пд нив. - Тие се нпрмални психплпщки прпцеси се дпдека се впсппсуавува врска сп реалнпсуа. Мпжау да бидау уреуирани какп зрели рещенија за надминуваое на пдредени прпблеми и не уреба да бидау пуфрлени заупа щуп мпжау да предизвикаау емпуивна несуабилнпсу. - Пд друга сурана, уие мпжау да преминау вп пауплпщки прпцеси дпкплку спрешуваау рещаваое на прпблемпу или ја пургнуваау лишнпсуа пд спгледуваое на реалнпсуа. Преумеренауа уппуреба мпже да предизвика прпблеми вп присппспбуваоеуп на лишнпсуа вп идниуе живпуни предизвици. - Една лишнпсу вп разлишни сиууации мпже да акуивира разлишен механизам на пдбрана - Несппдвеуен избпр на механизам на пдбрана мпже да дпведе дп уещкпуии вп пднесуваоеуп па дури и дп серипзни психплпщки нарущуваоа

IV.2.2.2. Класификација и ппделба на механизмите на пдбрана Какп щуп се развива лишнпсуа уака и механизмиуе на пдбрана кпи уаа ги развива суануваау ппкпмплексни и гп згплемуваау знашеоеуп щуп гп имаау вп шпвекпвипу живпу. Децауа најшесуп имаау еднпсуавни срауегии при кпнфликуи сп свпиуе имплуси какп щуп е негацијауа, нп впзрасниуе креираау други механизми кпи се дпсуа ппслпжени какп щуп е сублимацијауа.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

167

Не ппсупи упшна брпјка на механизми или нивна класификација. Разлишни уепреуишари ги делеле вп разлишни кауегприи, нп најппщуп прифауенп е пснпвнпуп именуваое кпе Фрпјд гп впсппсуавува, а ппупа мнпгу ппвеќе гп исуражува и анализира негпвауа ќерка Ана. Фрпјд ги пдвпјува следниуе механизми на пдбрана: негација, репресија, ппмесууваое, реакуивна фпрмација, прпекција, фануазија, раципнализација, инуелекууализација, иденуификација, регресија, сублимација, изплација и инурпспекција. Ана Фрпјд на пваа лисуа гп дпдала и ппнищууваоеуп. Ана ги дели сиуе механизми вп две гплеми групи: примитивни (незрели) и кпмплексни (зрели). Примиуивниуе се каракуерисуишни за ппшеупкпу на живпупу, за ранпуп деусувп какп щуп се: негација, фиксација, прпекција, регресија; дпдека пак кпмплексниуе механизми се развиваау ппсуепенп и мпжау да влијаау на разлишни нашини и уука меду другиуе спадаау и раципнализација и сублимацијауа. Најшесуп кприсуена класификација на механизми на пдбрана на лишнпсуа е сппред авупрпу Емилијан Вајану:

психптични пдбрани

незрели пдбрани неврптични пдбрани

зрели пдбрани

168

| Д-р ТП МИСЛАВ Т АНЕВСК И

Најнезрелиуе и неадапуивни механизми на пдбрана на лишнпсуа се психпуишниуе пдбранбени реакции сп негираое на надвпрещнауа реалнпсу и искривуваое на сликауа за се пна щуп се слушува сп себе или пкплу себе. Незрелиуе механизми на пдбрана на лишнпсуа се ппврзани сп развпјпу на егпуп, немаау евалвацијски каракуер и каракуерисуишни се за деца пд 3 дп 12 гпдищна впзрасу: прпекција, фануазија, изплација, раципнализација, регресија, хиппхпндрија и негираое. Сиуе впзрасни лишнпсуи кпи ги кприсуау незрелиуе механизми на пдбрана имаау слабп или недпвплнп инуегриранп ЕГП. Неврпуишниуе нашини на пдбрана се вп зависнпсу пд адапуибилнпсуа на лишнпсуа и уука се вбрпјуваау: инуелекууализација, репресија, реакуивна фпрмација, псеудп-алуруизам и идеализација. Зрелиуе механизми на пдбрана имаау за цел да пвпзмпжау ппзиуивни ефекуи кај лишнпсуа вп инурапсихишкп и инуерперспналнп нивп: хумпр, сублимација, алуруизам, ануиципација и супресија. За да се разберау механизмиуе на пдбрана на лишнпсуа, накраукп би ја преусуавиле сурукуурауа на лишнпсуа сппред психплпгпу Зигмунд Фрпјд. Сппред негпвпуп ушеое, сурукуурауа на лишнпсуа е спсуавена пд ури дела: ИД, ЕГП и СУПЕР ЕГП. ИД – биплпщкипу дел на лишнпсуа. Несвеснпуп. Ид бара да бидау испплнеуи негпвиуе желби и функципнира на принциппу на задпвплсувп. Вп негп се смесуени нащиуе нагпни, инсуинкупу за живпу Ерпс ( вп шии спсуавен дел е и либидпуп ) и инсуинкупу за десурукција, агресија, смру – Танаупс. ЕГП - психплпщкипу дел на лишнпсуа кпј фунципнира на принциппу на реалнпсу. Тпј бара реалнп, лпгишнп задпвплуваое на ппуребиуе. Егпуп е свеснипу дел пд лишнпсуа кпј ппсупјанп ги балансира ппуребиуе и желбиуе на ИД и забраниуе на Суперегпуп. СУПЕР ЕГП - вп превпд пд секпјдневнипу живпу е спвесу. Суперегпуп ги спбира вп себе сиуе мпрални и ппщуесувени вреднпсуи и правила. Тпа ппсупи за да врщи приуиспк над егпуп да дпнесе ппщуесувенп прифауливи пдлуки и да не пппущуи ппд приуиспциуе на Ид. Суперегпуп е над-јас. Тпа вп себе гп има принциппу на спвесу и идеалнауа слика за себе.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

169

Идеалнпуп егп е имагинарна слика за упа какви уреба да бидеме какп спврщени шленпви на заедницауа вп кпја живееме. Пваа сурукуурна ппделба на лишнпсуа сппред уепријауа на Фрпјд е најдпбрп прикажана вп ппзнауипу дијаграмски приказ нарешен ,,Ајсберг” (Сануа Мраз). Таму визуелнп мпжеме да видиме дека најгплемипу дел пд лишнпсуа е „ппд впда” пднпснп, псуанува неппзнау за нас заупа щуп е дел пд Несвеснипу Ум.

Вп зависнпсу пд уежина на кпнфликупу и силауа кпја ја има егпуп, упа сампуп развива урикпви за да ја намали анксипзнпсуа и непријаунпсуа предизвикана пд спрпуивсуавениуе желби, мисли и импулси, кпе всущнпсу се механизмиуе на пдбрана на лишнпсуа (ИД е биплпщки – хедпнисуишки дел пд лишнпсуа, СУПЕР ЕГП делува какп дежурен пплицаец, а ЕГП е медијаупр сп најуещка задаша да направи баланс ппмеду преухпдниуе две енергии). 1) Зрели (адаптабилни) механизми на пдбрана на личнпста Најшесуп уппуребувани зрели механизми на пдбрана на лишнпсуа, пднпснп механизми на пдбрана на една психплпщки зрела лишнпсу се:  Хумпр – за мнпгу филпзпфи, какп и за Фрпјд, хумпрпу е ефикасен вп справуваоеуп сп инура психишкиуе кпнфликуи

170

| Д-р ТПМИСЛ АВ ТАН ЕВСК И



(насуанауи ппради дирекуен кпнфлику ппмеду ИД и ЕГП, у.н. неврпуишна анксипзнпсу, или ппради дирекуен кпнфлику ппмеду ЕГП и СУПЕР ЕГП у.н. мпрална анксипзнпсу). Ппсупи изрека дека “секпј инуелигенуен вид на хумпр заппшнува сп несерипзнпуп сфаќаое на самипу себе си“; Сублимација – пренаспшуваое на негауивниуе афекуи (емпуивни спсупјби) вп кпнсурукуивни и креауивни дела Преку сублимација Егпуп ги канализира забранеуиуе имплуси и ја кприсуи енергијауа да спздаде спцијалнп прифауливи и вреднувани нещуа. Пвпј механизам на пдбрана се смеуа за единсувенипу здрав и кприсен нашин на пдбрана пд недпзвплениуе имплуси и ппуреби кпи дпадаау пд Идпу. Лууинауа и агресијауа намесуп да бидау исфрлени кпн некпја друга лишнпсу мпжау да се пренаспшау кпн кприсна цел, пример сешеое на дрвја. Шпвек кај кпј владе силнпу агресивен нагпн, Танаупс и нагпнпу за смру намесуп убиец суанува хирург и се наспшува кпн спасуваое на живпуи. Алтруизам – ангажираое на лишнпсуа сп цел да им се ппмпгне на другиуе или вклушуваое вп акуивнпсуи за некпе ппщуп дпбрп (Здружение на градани).

ЗРЕЛИ МЕХАНИЗМИ НА ПДБРАНА

ХУМПР

СУБЛИМАЦИЈА

АЛТРУИЗАМ

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

171

2) Незрели и неврптични механизми на пдбрана на личнпста Незрелиуе и неврпуишниуе механизми на пдбрана на лишнпсуа мпже да бидау групирани и врз пснпва на упа какп лишнпсуа ппсуапува (гп прифаќа) прпблемпу: Првата група – не ја сфаќа причината за прпблемпт (ппуиснуваое, раципнализација, прпекција, реакуивна фпрмација) Втпра група – бегствп пд прпблемпт (изплација, негауивизам, репресија,регресија, фануазија).  Негација (пдрекуваое) непризнаваое или изппаченп тплкуваое на нештп штп предизвикува непријатни дпживуваоа. Овпј механизам прави негираое на стварнпста. Зигмуну Фрпјд за негацијауа смеуа дека е примиуивен пднпснп незрел механизам кпј е мнпгу каракуерисуишен кај децауа. Ана Фрпјд заклушила дека зрелп Егп нема да ја кприсуи негацијауа прешесуп заупа щуп упа би билп вп кпнфлику сп негпвауа свеснпсу за реалнпсуа. Нп, негацијауа мпже да се јави и вп ппзрели гпдини пд живпупу какп механизам кпј е каракуерисуишен при ппјава на гплема загуба или сппшуваое сп смрууа. Негацијауа мпже да ппмпгне вп намалуваое на суреспу кај впзрасниуе се дпдека е краукпурајна, нп дпкплку женауа сп месци живее без да гп прифауи факупу дека сппругпу и ппшинал и прпдплжува да се пднесува какп да е жив (гпуви за двајца, збпрува на глас, гледа уелевизија сп негп) упгащ веќе негацијауа суанува щуеуна и маладапуивна.  Репресија (пптиснуваое) - птстрануваое на непријатни спдржини пд свеста, нивнп „забправаое/пдбегнуваое”. Сп пвпј механизам се бега пд стварнпста. Репресијауа, пднпснп ппуиснуваоеуп на непријауниуе емпции, дпживуваоа и сппмени е еднп пд пснпвниуе механизми на пдбрана пд кпј щуп прпизлегуваау и некпи други механизми. Репресијауа не дпзвплува да се ппјавау забранеуиуе сексуалниуе и агресивниуе нагпни кај лишнпсуа. Фрпјд заклушува дека пвие ппуиснауи нагпни кпи не мпжау да дпјдау дп свесуа, дпадаау преку спнищуауа, грещкиуе вп збпруваоеуп и хумпрпу. Сеуп пна щуп е

172



| Д-р Т П МИСЛАВ Т АНЕВСК И ппуиснауп сеущуе ппсупи кај лишнпсуа и напнаупсуа е сеущуе внауре, самп щуп намесуп на свеснп нивп да се разгледа прпблемпу, лишнпсуа преку пвпј механизам на пдбрана пдлушува да гп ,,забправи” и да гп закппа длабпкп вп себе. Ппнекпгащ некпи силни урауми мпжау да бидау уплку длабпкп ппуиснауи и да спздадау висуинска амнезија. Пние луде кпи премнпгу ппуиснуваау и упа гп кприсуау премнпгу шесуп, најшесуп се исцрпени вп секпјдневнипу живпу заупа щуп нивнауа цела енергија се урпщи на забправаое на несаканиуе насуани и емпции. Прпекција (пренесуваое) - нештп свпе (пспбина, ппстапка) штп се дпживува какп неприфатливп, се пренесува на некпј друг. Сп пвпј механизам внарешнипт прпблем се пренесува на нештп надвпрешнп. Преку прпекцијауа лишнпсуа ги префрла свпиуе прпблеми и кпнфликуи на друга лишнпсу. Внаурещнпуп незадпвплсувп се манифесуира преку криуикуваое на некпи каракуерисуики на другипу. Прпекцијауа пвпзмпжува и сппсувениуе нагпни и емпуивни спсупјби кпи се неприфауливи, да се префрлау и искпменуираау какп ууди. Мнпгу разлишни манифесуации мпжау да ја прпследау прпекцијауа ппшнувајќи пд анксипзнпсу, срам, лууина, пренагласена пдгпвпрнпсу и шувсувп на грижа. Прпекцијауа секпгащ се ппјавува ппради недпсуаупк на сампсвеснпсу и анализираое на сппсувениуе ппсуапки и шувсува. Сеуп упа спздава кпнфлику кај лишнпсуа, и пренесуваоеуп на прпблемпу какп прпблем на некпја друга лишнпсу а не наща е нашин сп кпј щуп Егпуп се справува сп уаа негауивна енергија пд внаурещнипу кпнфлику. Раципнализација (пправдуваое) е спздаваое на прифатливп дпбрп тплкуваое за неприфатливптп/лпшп нештп (сппствена пптреба, ппстапка, збиднуваое и сличнп). Сп пвпј механизам личнпста се пправдува и се прикажува вп лажнп ппзитивнп светлп. Знаши, преку раципнализација, за да ја пправда свпјауа ппсуапка, лишнпсуа изнесува искпнсуруирани лажни пришини. Тпа се уиппви на пправдуваоа ппзнауи какп „сладпк лимун” и „киселп грпзје”.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |



173

Раципнализацијауа вп психплпгијауа мпже да се уреуира и какп ппзиуивен и ппуребен механизам кпј мпже да ппмпгне вп пдредени сиууации, нп пд друга сурана и дпкплку прешесуп се кприсуи мпже да ја спреши лишнпсуа да ппсуигне висуинска зрелпсу и сппшуваое сп реалнпсуа. Регресија (назадуваое) - уназаденп, пднпснп непптималнп / незрелп функципнираое. Сп пвпј механизам личнпста несвеснп се враќа сп начинпт на реагираое карактеристичен за некпј перипд пд ранипт развпј. Тпа значи враќаое на некпи примитивни, детски фпрми на пднесуваое. Пвпј механизам е мнпгу шесу кај децауа и младиуе. Пример уинејчер кпј щуп нема да дпбие дпзвпла да излезе дп ппдпцна ппшнува да плаше заупа щуп знае дека уака ги дпбивал нещуауа кпга бил ппмал. Сепак, регресијауа мпже да се ппјави и кај впзрасниуе и упа најшесуп краукпурајнп. На пример, пп караница вп семејсувпуп женауа си заминува кај свпиуе рпдиуели заупа щуп инсуикуивнп се присеуува не времеуп кпга нивнпуп щуиуеое и билп пријаунп. Најшесуп лишнпсуа се враќа на пнпј суадиум вп кпј нејзинипу развпј бил засуанау и фиксиран. Реактивна фпрмација - кпнтрафпбичнп пднесуваое при кпе несаканипт имплус се спречува сп целпснп спрптивнп пднесуваое. Пвпј механизам е мпщне шесу вп секпјдневиеуп заупа щуп пвпзмпжува спцијалнп прифауенп пднесуваое. (Кпн лишнпсу кпја не мпже да ја ппднесе една жена се пднесува какп да ја сака најмнпгу на свеу. Ппради сурав пд сппсувениуе сексуални желби, еден маж се пднесува преуеранп хпмпфпбишнп). Пвие маскирани пднесуваоа се преппзнаваау мнпгу леснп заупа щуп се мнпгу ппнагласени пд висуинскиуе. Пренагласенауа љубезнпсу и пренагласенауа љубпв кпи мпжау да прпизлезау пд пвпј механизам на пдбрана, мнпгу леснп се дпживуваау какп вещуашки и гп дпбиваау кпнура ефекупу. Изплација (ппвлекуваое) - блпкираое на негативните чувства ппради нивнп пделуваое пд реалната кпгнитивна спдржина.

174



| Д-р Т П МИСЛ АВ ТА НЕВСК И Изплацијауа е мнпгу ппасен механизам на пдбрана заупа щуп се прави целпснп исклушуваое пд реалнпсуа и не нуди мпжнпсу за рещаваое на прпблемпу. Другиуе механизми на пдбрана имаау пдлпжуваое или некаквп избегнуваое на прпблемпу, нп изплацијауа целпснп гп исклушува прпблемпу и при упа гп пдвпјува пд негауивниуе емпции. Фрпјд ја пбјаснува изплацијауа какп видлива и делумнп свесна пдлука на лишнпсуа за блпкираое на ппределени мисли и недпзвплуваое уие да се ппврзау сп билп каква аспцијација. Пдвпјуваоеуп на емпцииуе пд насуаниуе пвпзмпжуваау субјекуивнп справуваое сп сппсувенауа негауивна спсупјба. Лудеуп кпи шесуп гп кприсуау пвпј механизам ги блпкираау свпиуе шувсува и суануваау бесшувсувиуелни. Кпмпензација - надпкнадуваое за извеснп незадпвплствп (пд некпја сппствена мана, телесен недпстатпк, неуспех и сл.) Тпа знаши дека сп пвпј механизам се заменува целуа кпја е уещкп псуварлива сп цел кпја е пплесна за реализираое. Пример ушеник кпј сфаќа дека не мпже да се дпкаже какп најдпбар вп мауемауика и прирпдниуе науки суанувам мнпгу дпбар сппруису. Психплпгпу Алферд Адлер исуакнал ппсебен вид на кпмпензација нарешен надкпмпензација, щуп знаши ппсуигаое на ппсебен успех пнаму каде щуп индивидуауа се шувсувувала инферипрнп какп резулуау на влпжуваое на силен наппр. Фантазија - вп умерена фпрма е вистински пдмпр за личнпста затпа штп дпзвплува слпбпднп мечтаеое и ппставуваое на здрави цели за иднината. Таа мпже да ја разблажи анксипзнпсуа и да пвпзмпжи разрещуваое на прпблемпу. Пвпј механизам на пдбрана е ппзнау и какп спнуваое сп пувпрени пши. И ппкрај упа щуп вп пва спнуваое се гледаме себеси вп ппзиуивни улпги и какп успещнп спвладуваме препреки, шесупуп фануазираое мпже серипзнп да ги нарущи прпцесиуе на адапуација на индивидуауа заупа щуп ги пдвлекува пд реалнпсуа.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

175

IV.3. Кпмуникација IV.3.1. Ппим и дефинираое Кпмуникацијауа е пснпвна шпвешка сппспбнпсу кпја се развила ущуе вп дамнещни времиоа. Пснпвнипу пблик вп кпј се јавува ппсреднауа и неппсреднауа спцијална инуеракција е кпмуникацијата. Најзнашајниуе видпви спцијалнп пднесуваое какп щуп се инуерперспналнпуп, инурагрупнпуп, инуергрупнпуп, и прганизацискп пднесуваое мпжау да се прикажау какп кпмуникациски прпцеси. Збпрпу кпмуникација најшесуп се ппврзува сп спппщууваое инфпрмации, идеи, пдлуки, бараоа и сл. Пспбенп шесуп се уппуребува кпга се збпрува за спппщууваое разлишни спдржини сп ппмпщ на ппсебни уехнишки средсува- преку уелевизија, уелефпн, пешау, радип, инуернеу. Кпмуникацијауа мпже да се сфауи какп акуивнпсу кпја мпже да се јави самп кај лудеуп, па вп упј слушај кпмуникаупри се самп лудеуп а кпмуникацијауа се пдвива сп ппсредсувп на симбплишки сисуеми. Кпмуникацијауа е спсуавен и неппхпден дел на мнпгу акуивнпсуи на лудеуп кпи какп спцијални сущуесува ппсупјанп се вп некакпв медусебен пднпс. Јазикпу е сисуем пд знаци, а кпмуникацијауа преусуавува размена на знаци. Иакп мпже упрпсуенп да се кпмуницира и без уппуреба на јазик, сепак некакви знаци мпраме да размениме. Кпмуникацијауа е прпцес на размена на инфпрмации низ заеднишки сисуем на симбпли. „Кпмуникација” е академска дисциплина щуп ја изушува кпмуникацијауа меду разлишниуе субјекуи. Кпга се збпрува за кпмуникацијауа не суанува збпр самп за вербална, ууку и за невербална кпмуникација. Невербалнауа кпмуникација најшесуп е изразена ппмеду луде кпи се ппзнаваау ппдплгп време и шесуп суанува збпр за некпја мимика, ппдигнуваое на раменициуе, упаууваое на ппглед и при упа пспбауа на кпја и е наменеуп да разбере щуп сакаме да кажеме. Нп исуп уака невербалнауа кпмуникација дпбрп функципнира и на рабпунпуп месуп бидејќи мнпгу инфпрмации ги дпбиваме пд лудеуп дпкплку ги ппгледнеме.

176

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВ СКИ

Лауинскипу збпр “communitatio” знаши спппщууваое, а збпрпу “communicare” знаши да се направи нещуп ппщуп, заеднишкп. Вп спвременауа лиуерауура именкауа “кпмуникација” знаши спппщууваое, нп и уек, прпцес на спппщууваое. Глагплскауа именка “кпмуницираое” знаши спппщууваое - пренесуваое нещуп некпму. Ппределбауа на кпмуникацијауа мпже да се прпщири уака щуп ќе вклуши и разни видпви инуеракциски пднесуваоа кај живпуниуе, щуп знаши дека кпмуникауприуе се прганизмиуе а кпмуникацијауа се впсппсуавува сп разни видпви на знаци. Вп ппнпвп време знашеоеуп на ппимпу кпмуникација се прпщирува и на некпи видпви инуеракција меду предмеуиуе (неживиуе пбјекуи) какп щуп се разни уехнишки апарауи па вп упј слушај кпмуникауприуе мпжеме да ги пзнашиме какп сисуеми а средсувауа за кпмуникација се пзнашуваау сп ппщуипу уермин кпд. Знаши, вп најуеснпуп ппределуваое кпмуникаупри се лица, вп ппщирпкпуп уие се прганизми, у.е луде и живпуни, а вп најщирпкпуп упа се сисуеми у.е луде, живпуни и уехнишки апарауи.

IV.3.2. Прпцес на кпмуникација и услпви

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

177

За да се псувари прпцес на кпмуникација ппуребнп е да ппсупјау ушесници (испраќаш - емиууваш и примаш на ппрака инфпрмација), ппрака и канал за пренесуваое на ппракауа. Успещна е пнаа кпмуникација кпја пвпзмпжува пренесуваое ппраки сп щуп се згплемува суепенпу на функципналнауа прганизиранпсу на вкупнауа инуеракција меду спцијалниуе енуиуеуи и кпја придпнесува за псуваруваое на целиуе на инуеракцијауа. Некпи авупри збпруваау за кпмуникација самп вп рамкиуе на намерна и успещна инуеракција ппмеду два или ппвеќе спцијални енуиуеуи. Преуппсуавкиуе на успещнауа кпмуникација исупвременп укажуваау и на ппуенцијалниуе извпри на уещкпуииуе и на недпразбираоауа вп кпмуникацијауа. При фпрмулацијауа на ппракауа ипраќашпу гп кпдира пна щуп сака да гп пренесе, да гп спппщуи, а примашпу ја декпдира ппракауа и уака ја дпзнава нејзинауа спдржина, смисла и знашеое. Пример: Ппракиуе сп неппзнауп писмп и јазик (на пр. еурурскиуе записи, хиерпглифиуе и сл.) не биле разбирливи се дпдека не бил рекпнсуруиран нивнипу кпд. Знаши, услпв за успещна кпмуникација е уие щуп ушесувуваау вп неа да кприсуау ису кпд. Вп услпви кпга ппсупи заеднишки кпд важип е ушесницнуе вп кпмуникацијауа да ппседуваау сппспбнпсуи кпи се неппхпдни за аруикулираое и спппщууваое на ппракауа, за прием и за инуерпреуација на ппракауа, а исуп уака да усвпиле и пбрасци на пднесуваое кпи се уипишни за кулуурауа вп рамкуе на кпја се врщи кпмуникацијауа. Пп правилп, дп кпмуникација се дпада упгащ кпга еднп лице сака да му пренесе на другп лице некпја свпја искусувена спдржина инфпрмација, идеја, пдлука, пращаое и сл. Целуа на кпмуникацијауа мпже да биде самп пренесуваое на кпнкреуна спдржина или псуваруваое на спсема пдреденп влијание врз дпживуваоауа и/или пднесуваоеуп на другпуп лице. Лицеуп кпе ја заппшнува кпмуникацијауа за да ја спппщуи успещнп кпнкреунауа спдржина и сп упа да ја ппсуигне саканауа цел мпра спдржинауа да ја вппблиши вп ппрака. Ппракауа е, всущнпсу, средищнипу и најважнипу дел на секапја кпмуникација. Таа уреба да биде: јаснп сурукуурирана, сп упшни и релеванууни ппдаупци, вп склад сп кпдпу, присппспбена на мпжнпсуиуе на каналпу и адапуирана на сппспбнпсуиуе на примашпу.

178

| Д-р ТПМИСЛ АВ ТАНЕВСК И

За пдвиваое на прпцеспу на кпмуникација неппхпднп е ппсупеое на адеквауен канал – негпва дпсуапнпсу сп уехнишки предуслпви за испраќаое на ппракауа. На пример: неписмениуе и пплуписнениуе луде не мпжау сампсупјнп да пппплнуваау пращалници, да пищуваау писма и сл. За кпмуникација сп нив упј канал не ппсупи. Насуавникпу кпј има на распплагаое самп уабла и некплку щеми или слики, не мпже свпиуе пбразпвни ппраки да ги направн уплку динамишки и спдржајни какп щуп би мпжел кпга би распплагал сп аудипвизуелна и кпмпјууерска ппрема. Каналпт мпра да биде заштитен пд различни пречки. Секпј канал е ппдлпжен на надвпрещнн влијанија и бука. Вп бушна прпсуприја не ќе мпжеме дпбрп да гп разбереме спгпвпрникпу, бидејќи не гп слущаме сеуп пна щуп ни гп кажува. Неппхпдни услпви за успещна кпмуникација се:  Ппракауа мпра да гп предизвика вниманиеуп на примашпу,  Мпра да ппсупи зеднишкп искусувп на извпрпу и примашпу,  Ппракауа мпра да ги ппууикне лишниуе ппуреби на примашпу,  Ппракауа мпра да сугерира нашин на задпвплуваое на ппуреба вп склад сп кпнуексупу на сиууацијауа,  Преку кпмуникација делуваме на шпвешкпуп мислеое и пднесуваое.

IV.3.3. Карактеристики на кпмуникација Кпга се вели дека кпмуникацијауа е прпцес, се мисли на упа дека леснп мпже да се пдреди ппшеупкпу или крајпу на кпмуникацијауа – уаа е ДИНАМИШКА, а не суауишна. Кпмуникацијауа пп прирпда е ТРАНСАКЦИСКА – упа знаши дека прпмена вп билп кпј елемену пд прпцеспу мпже да ги прпмени сиуе елеменуи на кпмуникацијауа. Кпмуникацијауа е АФЕКТИВНА и секпгащ има пдреден ефеку врз некпгп. Шесуп пауи пдгпвприуе при една кпмуникација се афекуивни и вклушуваау изразуваое на шувсува и емпции на лишнпсуиуе кпи ушесувуваау вп кпмуникацијауа.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

179

Кпмуникацијауа е сп лишна прирпда – бидејќи знашеоеуп се напда вп самиуе лишнпсуи, кпмуникацијауа е ЛИШНА вп пнплкава мера вп кпја се внесени лишнп ппединциуе кпи ушесувуваау вп уаа кпмуникација. Кпмуникацијауа има инсуруменуална функција - служи какп ИНСТРУМЕНТ сп шија ппмпщ лишнпсуиуе ппсуигнуваау кпнурпла над свпјауа физишка и спцијална пкплина. Впеднп, кпмуникацијауа е и сурауещка акуивнпсу, бидејќи лудеуп развиваау сурауегии сп цел уаа да им ппслужи за разни функции. Кпмуникацијауа има КПНСУМАЦИСКA функција - има за цел да пбезбеди задпвплсувп на кпмуникауприуе без намера да делува на билп кпј друг. Лудеуп заппшнуваау разгпвпр самп заупа щуп вп упа уживаау и уака задпвплуваау некпи свпи ппуреби. Иакп вп упј слушај не ппсупи пдредена намера или цел да се делува на спгпвпрникпу, не знаши дека нема да дпјде дп делуваое. Кпмуникацијауа е АКТИВНПСТ и исуауа се УШИ.

IV.3.4. Фпрми и видпви на кпмуникација Вп зависнпсу пд упа дали се уппуребуваау симбпли или сигнали вп кпмуникацијауа, дали се уппуребува гпвпрпу или други знаци, дали дирекунп се пбраќаме или кприсуиме уехнишки ппмагала при ппщуеоеуп, разликуваме: симбплишка и сигнална кпмуникација (најспврщен сисуем е шпвекпвипу јазик), гласпвна и негласпвна (гесупви и мимики) кпмуникација, ппсредна (уппуреба на уехнишки ппмагала) и неппсредна кпмуникација, инураперспнална и инуерперспнална кпмуникација, вербална и невербална кпмуникација. IV.3.4.1. Вербална кпмуникација Најважен симбплишки сисуем за шпвекпу е гпвпрнипу јазик. Тпј се базира на сппспбнпсуа на шпвекпу да спздава гласпви щуп се ппврзувааувп гласпвни низи- збпрпви на гпвпрпу, а пвие се кпмбииираау вп ущуе ппслпжени целини - решеници и уексупви.

180

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВС КИ

Јазикпу какп симбплишки сисуем е сисуем на знашеое. Сп знациуе сп кпи се кприсуи, а упа се збпрпвиуе и кпмбинацииуе на збпрпвиуе, се фиксираау и спппщууваау пдредени дпживеани спдржини - знашеоа. За јазикпу, какп и за секпј симбплишки сисуем, важнп е да ппсупјау пдредени правила на ппврзуваое на знациуе и уие ппврзува на знациуе да гп репрезенуираау ппврзуваоеуп на знашеоауа шии нпсиуели се збпрпвиуе и кпмбинацииуе на збпрпвиуе на јазикпу. Сп збпрпвиуе и нивниуе кпмбинации лудеуп ги фиксираау и спппщууваау свпиуе спзнанија и пцени за предмеуиуе, насуаниуе и пднпсиуе вп свеупу вп кпј живеау, какп щуп ги спппщууваау и за сппсувениуе шувсува и уенденции. Исуп уака, сп ппсредсувп на збпрпвиуе шпвекпу се инфпрмира за уудиуе спзнанија и спсупјби. Ппд знашеое на збпрпвиуе се ппдразбираау мислиуе, шувсувауа и уенденцииуе щуп се врзуваау за нив или, ппинаку кажанп, идеиуе, емпцииуе и желбиуе щуп ги предизвикува изгпвпренипу или прпшиуанипу збпр. Сппред Спус јазикпу е сисуем на медусебнп ппврзани знаци, каракуерисуишен за групауа, иакп сп негп владее секпј ппединец. Се напда вп секпја индивидуа, нп нема индивидуалнпсу. За разлика пд јазикпу, гпвпрпу е индивидуален и мпже да ги крщи јазишкиуе нпрми, иакп јазикпу гп услпвува гпвпрпу. Вп прпцеспу на акууелизација јазикпу се преувара вп гпвпр. Слишнп разликуваое среунуваме и кај други авупри. Јакпбспн гп ппищува јазикпу какп збир на сиуе мпжнпсуи, а гпвпрпу какп реализација на ппедини мпжнпсуи. Лингвисуикауа ппвеќе се занимава сп јазикпу, а психплпгијауа ппвеќе сп гпвпрпу. 

НАСТАНУВАОЕ НА ГПВПРПТ И ЈАЗИКПТ

За ппшеупкпу на гпвпрпу сведпшау некплку хиппуези: 1. Динг - дпнг теприја - Некпи предмеуи имаау сппспбнпсу пд ппединци да извлешау гласпви. Кпга звуциуе се ппјавуваау шпвекпу ги пписупвеуува сп предмеуи, а ппупа суануваау знаци сп кпи се укажува на уие предмеуи. 2. Бау - вау теприја или ппзнауа ущуе какп “имиуаупрска уеприја”. Гпвпрпу ппшнал сп имиуираое на звуциуе кпи ги предизвикуваау

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

181

живпуниуе и предмеуиуе. Првпбиуни се пнпмауппејскиуе збпрпви кпи ппупа се менуваау вп уекпу на прпцеспу на скраууваое, здружуваое, сппјуваое. 3. Пух - пух теприја или “инуеракциска уеприја”. Вп разлишни сиууации се ппјавувале разлишни суерепуипни ненаушнп емпципнални гласпвни пдгпвпри. Слабипу мирис или вкус се искажува сп извикпу “ух”, бплкауа сп извикпу “ау”, а дпбрипу вкус сп “мм”. 4. Јам - јам теприја - ја извел Пијаже врз пснпва на кприсуени изрази. Движеоеуп на усуауа и грлпуп се самп дел пд севкупнпуп манипулираое сп предмеуиуе. Мљацкаоеуп сп усуауа е на пример дел пд хранеоеуп. Сппред пваа уеприја гласпвнипу дел на реагираоа се издвпјува пд уппуребауа какп симбпл и средсувп за кпмуницираое. Тпа е мпжнп заупа щуп гпвпрниуе пргани ппмалку се ангажирани пд секпјдневниуе рабпуи на рацеуе и нпзеуе. 5. Бабл - бабл теприја - впсппуавена пд Тпрндајк кпј преппсуавувал дека лудеуп пред да прпзбпрау живееле вп групи, па на првп месуп е спцијалнауа функција на гпвпрпу. Пралудеуп имале развиена преусуава за предмеуиуе и другиуе луде. Тие сппнуанп испущуале гласпви слишнп какп и малиуе деца. Тие звуци најшесуп се пднесувале на предмеуиуе, пднпснп аспцирале на нив. 

ГПВПР И НЕГПВ РАЗВПЈ

Гпвпрпу е прпцес на прпизвпдсувп на гласпвни пблици сп гпвпрниуе пргани. Секакп разбираоеуп на гпвпрпу би уребалп да се прпщири, не самп на кинесуеуишкипу гпвпр и другиуе пблици гпвпр без збпрпви, ууку и на нашинпу на делуваое. Гпвпрпу делува на ури нашини: - какп реакција - какп надразнуваое и - какп заеднишки прпцес. Вп првипу слушај нас не инуересира какп насуануваау гласпвниуе пблици. Вп вуприпу слушај, какп гласпвиуе се щирау вп вид на звушни бранпви и какп шпвекпу ги перципира. Вп уреуипу слушај суанува забпр за внаурещнипу прпцес, пднпснп гпвпрпу вп себе.

182

| Д- р ТПМИСЛ АВ ТАНЕВ СК И

Мнпгу важна дисциплина вп пракса е психплпгијауа на гпвпрпу, кпја ги прпушува расурпјсувауа на гпвпрпу- афазија пднпснп несппспбнпсу или намалена сппспбнпсу за гпвпр пп ппвреда на мпзпкпу. Ппсупи мптпрна афазија каде щуп бплнипу не мпже да ги изгпвара збпрпвиуе, иакп исуиуе ги разбира. Аграфија преусуавува несппспбнпсу за пищуваое, а алексијата е несппспбнпсу за шиуаое. Шпвекпу ги испущуа првиуе гласпви при радаоеуп. Плашпу на нпвпрпденшеуп се пбјаснувал на разлишни нашини, дури се смеуалп дека упј ја изразува најранауа емпципнална експресија. Плашпу заппшнува рефлекснп, пднпснп при првпуп вдищуваое и издищуваое на впздухпу гласниуе жици зауреперуваау. Вп следниуе месеци деуеуп испущуа гласпви вп кпи препвладуваау сампгласкиуе, а пспбенп е шесу впкалпу “а”. Наскпрп пп радаоеуп пвие извици пд сампгласки се прпщируваауна сампгласка- спгласка кпмбинации. Брпјпу на гласпви брзп се згплемува. Пва се нарекува гласпвна експанзија. Веќе пред една гпдищна впзрасу деуеуп ги изгпвара сиуе гласпви какп и впзрасниуе. Нееднакпв развпр на решникпу среунуваме кај децауа единци, близнациуе и урпјкиуе меду кпи единциуе имаау најразвиен јазишен фпнд. 

ФИЗИПЛПГИЈА НА ГПВПРПТ

Шпвекпу ги спздава гласпвиуе сп движеое на гпвпрниуе пргани: гласниуе жици, јазикпу, усниуе па и сп суегаое на белиуе дрпбпви каде щуп и ппшнува гпвпрпу. Вп белиуе дрпбпви има резерви на суиснау впздух кпј за време на гпвпрпу заради спбираое на супмашнауа марамица и граднипу кпщ, впздухпу пплека се испущуа. Вп дищникпу зауреперуваау гласниуе жици и насуануваау звуци сп разлишни фрекфенции и јашини. Ппнауаму се дппбликуваау вп уснауа и нпснауа празнина. Ппкрај спздаваоеуп на гласпвиуе гпвпреоеуп спдржи акцену и инупнација. Шпвекпвипу мпзпк вп сппредба сп мпзпциуе на другиуе цицаши, има несппредливп ппгплеми предели на мпзпшна кпра кпи ги успгласуваау функцииуе на усуауа и ракауа а упа ја спшинува сппспбнпсуа за гпвпреое и пищуваое.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

183

Тие се врпдени гпвпрни и јазишни капациуеуи щуп не ги напдаме кај ниуу еднп живпунп. 

ГПВПР И МИСЛЕОЕ

Разликуваме надвпрещен гпвпр и внаурещен гпвпр или гпвпр вп себе. За прпцеспу на мислое ппважен е внаурещнипу гпвпр. Тпј има мпупрна и сензпрна кпмппненуа. Мпупрнауа кпмппненуа се спсупи пд микрп движеоа на гпвпрниуе пргани и пд прпмени вп напнаупсуа и акцискипу ппуенцијал на мускулиуе на уие пргани. Сензпрнауа кпмппнеуа ја спшинуваау преусуавиуе, првенсувенп слущниуе преусуави на гласпвниуе сурукуури, кинесуеуишкиуе преусуави за движеоеуп за време на гпвпреоеуп и видни преусуави на напищаниуе збпрпви. Мнпгу авупри пспбенп јас ппврзуваау мпупрнауа кпмппненуа сп мислеоеуп. Инуереснп е щуп мпупрнауа афазија мнпгу ппвеќе гп зафаќа внаурещнипу гпвпр пукплку сензпрнипу. Инурпспекуивниуе извещуаи пукриле дека внаурещнипу гпвпр нема уаква среденпсу и грамауишнпсу какп надвпрещнипу гпвпр. IV.3.4.2. Невербална кпмуникација Неспмненп е дека вербалнауа кпмуникација е каракуерисуишиа за шпвекпу, нп шпвекпу не кпмуницира самп на уакпв нашии. Ппкрај вербалниуе симбпли, шпвекпу ппсупјанп кприсуи и невербални кпмуникациски знаци, какп щуп е нагласуваое на пдредени гласпви ппи гпвпрпу, паузи и риуам на гпвпрпу „разни придружни гласпви при изгпвараоеуп на збпрпвиуе. Мнпгу шесуи невербални кпмуникациски знаци се и прпмениуе на изразпу на лицеуп и вп другиуе движеоа, уелеснипу дппир и разликиуе вп расупјаниеуп при разгпвпрпу сп другиуе, наспшуваоеуп и задржуваоеуп на ппгледпу. Невербални знаци кпи на присууниуе им даваау инфпрмации преусуавуваау и нашинпу на пблекуваое и украсуааое, пдпу и нашинпу на ппздравуваое, нашинпу на слущаое на спгпвпрникпу и сл. Разлишииуе невербални пблици на пднесуваое не се самп неизбежни придружници на гпвпрпу, ууку се и знаци кпи другиуе лица ги

184

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВ СКИ

регисурираау и кпи им кажуваау нещуп за лицеуп кпе збпрува и за пна щуп лицеуп гп збпрува; уие се невербални кпмуникациски знаци. Невербалниуе кпмуникациски знаци мпже да ја дппплнуваау спдржинауа на вербалнауа кпмуникација, исуакнувајќи гп пна щуп е решенп или менувајќи ја смислауа на пна щуп е вербалнп спппщуенп. Нп, невербалнауа кпмуникација мпже да биде сампсупен и важен нашин на спппщууваое сп щуп се кажува нещуп щуп не гп спппщууваау изгпвпрениуе збпрпви. Некпи пд невербалниуе знаци се сигнали, а некпи симбпли, а мнпгу знаци се и еднп и другп. Без кприсуеоеуп на невербалниуе знаци на кпмуницираое меду лудеуп кпмуникацискауа инуеракција би била мнпгу сирпмащна. Мнпгу спсупјби на ппединциуе не би биле манифесуирани и регисурираии, мнпгу спдржини би псуанале неспппщуени. Невербалната кпмуникација се прпушува дури вп ппшеупкпу на XX век (првауа книга вп 1970 гпд). При шпвешкиуе пднпси (кпнуакуи) меду лудеуп, самп 20 % пд инфпрмацииуе се пренесуваау сп ппмпщ на збпрпви какп вербални средсува, дпдека 60-80% се уппуребуваау невербални симбпли (гесупви, мимики) или некпи уехнишки средсува (кпмпјууери и други уехнишки средсува). Секпј шпвек мпже да изушува разни јазици и рабпуа сп кпмпјууери. Единсувен вп свеупу е гпвпрпу на уелпуп, јазикпу на мимикиуе и гесупвиуе, јазик сп кпј мпже да се кпмуницира пплнпвреднп сп сиуе луде, акп не знаеме да гп збпруваме јазикпу на спгпвпрникпу сп кпгп на некпј нашин сакаме да кпнуакуираме. Најгплемпуп знашеое на невербалнауа кпмуникација е упа щуп негпвиуе симбпли се најшесуп несвесни импулси кпи е невпзмпжнп да се фалсификуваау, и мпже да се пукрие дали спгпвпрникпу ја збпрува висуинауа или еднп мисли, а другп збпрува. Невербалнауа кпмуникација се прпушува вп ппшеупкпу на XX век, а првиуе книги се ппјавуваау вп 1970 гпдина. При пренесуваоеуп на инфпрмации 45% припада на вербалнауа кпмуникација (збпрпвиуе), а 55% на невербалнауа кпмуникација (мимики, гесупви, движеоа) разни исуражуваоа ппкажале дека шпвекпу прпсешнп збпрува 15 минууи вп уекпу на акуивниуе 12 шаса дпдека е вп будна спсупјба, пднпснп за еден збпр урпщи 2-3 секунди.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

185

Вербалнипу пднпснп гпвпрнипу канал при кпмуникацијауа меду лудеуп најшесуп се искприсуува за предаваое на инфпрмации, нп невербалнипу канал при кпмуникацијауа сп лудеуп најшесуп служи за прпушуваое на прирпдауа на медушпвешкиуе пднпси, а вп гплем брпј слушаи гп презема примаупу при пренесуваоеуп на инфпрмацијауа. Шпвекпу, бидејќи е свеснп сущуесувп, за разлика пд живпуниуе умее дпнекаде да ги кпнурплира емпципналниуе реакции и свпиуе акуивнпсуи, нп уаа кпнурпла е пред се пп заслуга на сфаќаоеуп на јазикпу на уелпуп на мимикиуе и гесупвиуе, пднпснп на средсувауа на невербалнауа кпмуникација. Најинуереснп е спзнаниеуп дека шпвекпу какп живп сущуесувп реукп спзнава дека негпвауа ппза, нашинпу на кпј се движи, гесупвиуе и мимикиуе мпжау да прпуиврешау на пна щуп шпвекпу гп изгпвприл и спппщуил сп сппсувенипу глас. Шпвекпу не знае дека секпја мисла фпрмира свпј гесу. Акп уаа мисла се ппвупрува, уаа мисла фпрмира ппза щуп се пгледа вп пдреден гесу на лицеуп. Идејауа и навпрещнипу израз се уеснп ппврзани ппмеду себе. Фпрмираоеуп на гесупвиуе пди исупвременп сп фпрмираоеуп на идеиуе. Секпј гесу, секпе движеое, секпја пплпжба на уелпуп, секпј израз на лицеуп преусуавува пдраз на пдредени идеи, защуп хармпнијауа на идеи и гесупви мпже да се заклуши низ лпгишка анализа на симбпли на невербалнауа кпмуникација. Се щуп се слушува вп нащауа глава надвпрещнп се манифесуира преку сим-бплиуе и невербалнауа кпмуникација – преку нащиуе движеоа, пплпжбауа на уелпуп, изразпу на лицеуп. Некпи луде имаау ппсебна дарба за пдредени риумишки движеоа, имаау ппсупјани идеи и изведуваау фини риумишни движеоа сп делпви пд уелпуп и на упј нашин ја манифесуираау свпјауа умеунпсу (пример се балеуаниуе, ликпвниуе умеуници, уаншери, музишари, глумци и слишнп). Пример се глумциуе вп анимираниуе филмпви, немиуе филмпви - уие кприсуау самп невербална кпмуникација сп публикауа преку екранпу. Ппсупјау некпи исуражуваоа кпи щуп збпруваау за разликиуе ппмеду пплпу вп дещифрираое на невербалниуе симбпли. Жениуе имаау врпдена сппспбнпсу да ги декпдираау брзп невербалниуе симбпли и имаау гплемп преушувсувп, па пууаму мпжау, на пример,

186

| Д-р ТП МИСЛАВ Т АНЕВСК И

самп врз пснпва на движеоеуп на пшиуе на мажпу и на негпвипу израз на лицеуп да пукријау некпја уајна щуп мажпу сака да ја спкрие. Женскауа инууиција ппсебнп е развиена кај мајкиуе и пние щуп рабпуау сп деца и бплни луде, бидејќи мимикиуе и гесупвиуе се најшесуп нивнипу гпвпр. Пваа сппспбнпсу на женауа се кприсуи и при склушуваое на делпвни дпгпвпри, защуп женауа има ппгплемп преушувсувп дали се рабпуи за серипзен парунер или спмниуелен парунер. Пууаму и факупу щуп вп ппследнп време има гплем брпј на делпвни жени кпи завземаау месуп вп свеупу на бизниспу и дпсуа сампуверенп им парираау на гпсппдауа бизнисмени. Дали невербалнауа кпмуникација е врпдена или суекнауа се ппкажува сп вежба на вкрсууваое на рацеуе и пблекуваое на пблека. Пр, жениуе секпгащ гп пблекуваау левипу ракав пд палупуп или сп разминуваое на маж и жена, мажпу гледа вп женауа, а женауа се вруи назад сп главауа или насурана сп уелпуп. Некпи гесупви, изрази на лицеуп, кпи се смеуаау за пснпвни гесупви на невербалнауа кпмуникација, се скпрп исуи кај сиуе луде вп цел свеу. На пример, кпга се среќни лудеуп се смеау, кпга се уажни плашау, лууи - се муруау, климаое на главауа пзнашува некпја ппуврда и слишнп. Јазикпу на гесупвиуе е невербална кпмуникација и е ппщупшпвешка сппспбнпсу и сп уаа сппспбнпсу шпвекпу мпже да кпмуницира насекаде вп свеупу и упа независнп пд упа вп кплкав суепен гп знае јазикпу на земјауа вп кпја се напда. Секпја кулуура негува свпј специфишен јазик на уелпуп и заупа ппнекпгащ се јавува несппспбнпсу на лудеуп пд разлишни кулуури да не се разбираау медусебнп сп ппмпщ на гесупви, гесуикулација и други движеоа и ппзи на уелпуп. Фацијална експресија и ппстурална експресија (гпвпр на телптп) Традицијауа, здравипу разум и наукауа се сппјуваау кпга дпада вп предвид гледаое на лицеуп какп прпзпрец сп ппглед кпн нащиуе емпции. Арисупуел напищал „Има каракуерисуишни изрази на лицеуп на кпи се забележува гнев, сурав, ерпуска впзбуденпсу и сиуе други сурасуи". Кпга ги наспшуваме нащиуе пши кпн лицеуп на некпе шпвешкп сущуесувп, шесуп бараме, нп и напдаме, знашеое вп се щуп упа прави

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

187

или не успева да направи. Насмевкиуе, гримасиуе, ппдбивпу, менливиуе насмевки, намуруениуе лица, дплгпурајниуе ппгледи и щуп се псуанауп, не се самп слушајни кпнуракции и ппущуаоа на мускулиуе, ууку се ппгледи кпн срцеуп, или барем уака се мисли. Дали ваквиуе идеи спдржау некпја висуина кпја ни е пред пшиуе, или самп ущуе едни вп низауа на миупви кпи сп уек на времеуп ќе „паднау" пред наушнауа анализа? Дп 1980-уиуе гпдини пдгпвпрпу на психплпгијауа бил решиси еднпгласен: Лицеуп е клушпу за разбираое на емпцииуе, и емпцииуе се клушпу за разбираое на лицеуo. Вп ппследниуе 30 гпдини, разлишни психплпзи, какп Мприс Мерлп-Ппнуи и Карпл Изард ги набљудувале фацијалниуе експресии и емпцииуе пдблиску: „Гневпу, срампу, пмразауа и љубпвуа не се психишки факуи скриени на днпуп на нешија ппусвесу, уие ппсупјау на пва лице, или вп пвие гесупви, не скриени зад нив". Ппврзуваое на фацијалнауа експресија сп емпцииуе мпже да е самп здрав разум, нп се има преувпренп вп една пд најважниуе идеи вп психплпгијауа на емпцииуе. Фацијалнауа експресија е веќе универзалнп разбран сигнал, видлива ппјава на инаку скриен насуан. Вппбишаенп, ппзиуивниуе емпции (среќа, задпвплсувп, изненадуваое, љубпв) се преппзнаваау пплеснп и ппупшнп пд негауивниуе емпции (сурав, уага, гнев, гадеое). 

Примери за фацијална експресија на пснпвните чпвечки емпции 1) Гнев – се јавува какп резулуау на лууина: вегиуе се спущуени и сппени, пшиуе пусјајуваау и усниуе се суеснеуи

188

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВ СКИ

2) Задпвплствп – агплпу на уснауа е суегнау и ппдигнау самп на еднауа сурана пд лицеуп

3) Гадеое – емпција ппврзана сп непријауни, нешисуи нещуа: нпспу е збршкан, а гпрнауа усна ппукренауа

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

189

4) Страв – пснпвна емпција: вегиуе се кренауи и сппени, гпрниуе капаци на пшиуе се кренауи, дплниуе пшни капаци се зауегнауи, усниуе се расуегнауи пп хпризпнуална линија назад кпн ущиуе

5) Среќа – шисуа емпција сп висуинска насмевка кпја спдржи: збршкани краеви на пшиуе, ппдигнауи пбрази и движеое на мускулиуе пкплу пкпуп

190

| Д-р Т П МИСЛ АВ ТА НЕВСК И

6) Тага – спрпуивна пд емпцијауа на среќа: спущуени дплни пшни капаци, губеое на фпкуспу вп пшиуе и малп спущуаое на краевиуе на усниуе.

7) Изненадуваое - Емпцијаа кпја урае самп една секунда: ппдигнауи веди, ращирени пши и пувпрена усуа. Дпкплку главауа е према напред изненадуваоеуп е сп неверуваое, а акп главауа се влеше наназад, изненадуваоеуп е прппрауенп сп сурав.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |



191

Примери за ппстурална експресија (гпвпр на телптп)

Ппвеќеуп исуражуваши се спгласуваау дека вербалнипу канал примарнп се уппуребува за пренесуваое инфпрмации, дпдека невербалнипу канал за прегпвараое, а вп некпи слушаи и какп замена за вербалниуе ппраки.Без разлика на кулуурауа, збпрпвиуе и движеоауа се ппјавуваау сп пдредена предвидливпсу, уака щуп дпбрп пбушен шпвек мпже да каже какви движеоа прави некпј самп сппред бпјауа на негпвипу глас, или пп гледаоеуп на негпвиуе гесупви и суавпу на уелпуп. Сп суавпу на уелпуп мпже да се прикаже пфанзивнп или дефанзивнп пднесуваое. Суавпу и фацијалнауа експресија мпже да бидау вп складен сппднпс и уака прикажуваау исупрпдни емпции, или вп неспгласен пднпс прикажувајќи разлишни емпции. Приказ на складен пднпс ппмеду фацијалнауа експресија и ппсууралнауа експресија: - кај првипу лик е прикажана емпција на гнев - кај вуприпу лик е прикажана емпција на сурав

Приказ на неспгласен пднпс ппмеду фацијалнауа експресија и ппсууралнауа експресија: - кај првипу лик е прикажана фацијална експресија на емпција на гнев и ппсуурална експресија на емпција на сурав - кај вуприпу лик е прикажана фацијална експресија на емпција на сурав и ппсуурална експресија на емпција на гнев

192

| Д-р ТП МИСЛАВ Т АНЕВС КИ Прпксемичка кпмуникација

При прпксемишка (прпсупрна) невербална кпмуникација се кприсуи прпсупрпу пкплу себе какп нашин на испраќаое сигнал кпн лицеуп или лицауа сп кпи сме вп пдредена прпсуприја или на јавен пувпрен прпсупр и кпмуницираме медусебнп. Прпксемиката гп прпучува начинпт какп лудетп гп кпристат прпстпрпт вп секпјдневнипт живпт. Лудеуп имаау ппуреба за пдреден прпсупр при кпмуникацијауа кпј мпже да се разгледува какп:  Теритпријалнпст – ппуреба прпсупрпу да се пдбрани  Личен прпстпр – ппуреба да се спшува невидливипу безбеден “балпн“ пкплу лишнпсуа Теритпријалнпста се дели на некплку видпви: - Примарна уериуприја (на пр. дпмпу или рабпунипу прпсупр) - Секундарна уериуприја (пплупривауна, на пр. “присвпенп” месуп вп ушулницауа) - Јавна уериуприја (на пр. паркинг месуп или месуп вп библипуека, седищуе вп авупбус) - Териуприја на инуеракција (на пр. кпга една група дебауира на улица) Личнипт прпстпр е лишен невидлив “балпн” пкплу ппединецпу сп прпменливи димензии и граници. Велишинауа на лишнипу прпсупр е услпвена пд разлишни факупри кпи зависау пд прпксемишкиуе нпрми вп разлишни кулуури (ппл, раса, ппщуесувен суауус, впзрасу, инурпверунпсу/ексурпвернпсу кај лишнпсуа, еунишка припаднпсу и кулуура, фпрмалнпсу на сиууацијауа, привлешнпсу, суепенпу на ппзнансувп сп другипу, преухпднп исккусувп – на пр. Заувпреници кпи имале мнпгу насилнп пднесуваое вп минаупуп барале 4 пауи ппгплем лишен прпсупр пд псуанауиуе, какп да прпбиваоеуп на лишнипу прпсупр кај нив предизвикува агресивнпсу бидејќи упа гп дпживуваау какп напад врз себе). Вп сиууација на гужва, лишнипу прпсупр се брани сп наспкауа на ппгледпу (на пр. Вп авупбус).

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

193

Псвен личнипт прпстпр вп прпксемишкауа кпмуникација се кприсуау и: интимен прпстпр, спцијален прпстпр и јавен прпстпр. Тпа се у.н. зпни на дисуанца, пднпснп на пддалешенпсу пд другауа лишнпсу и нивниуе димензии се вп зависнпсу пд кулуурауа на живееое – пбласуи сп ппгплема кпнценурација на население имаау ппмали зпни на дисуанца, дпдека луде кпи живеау вп пбласуи сп ппреука населенпсу ппвеќе сакаау пувпрен слпбпден прпсупр за кпмуникација. Така интимнипт прпстпр се движи ппмеду 15 и 45 см па дп 1,5 меури – се пднесува самп на емпуивнп блиски лица за лишнпсуа кпја кпмуницира. Личнипт прпстпр се движи ппмеду 45 см и 1,5 меури, па се дп 4 меури пддалешенпсу. Спцијалнипт прпстпр е ппмеду 4 и 12 меури (или ппмеду 1,5 и 4м), а јавнипт прпстпр се движи ппмеду 12 и 24 меури пддалешенпсу. Ппсупјау и исклушпци пд правилауа за дисуанца вп прпксемишнауа кпмуникација кпга дисуанцауа се заснпва на лишнпсу сп ппвиспкп ппщуесувенп скалилп, или пак се рабпуи за гужви и уурканици на јавни насуани или вп ппмали прпсупри (лифу,впз, авупбус).

194

| Д-р Т П МИСЛАВ Т АНЕВСК И

И живпуниуе и лудеуп, па дури и расуенијауа кпмуницираау медусебнп, нп самп лудеуп кпмуницираау заради зашувуваое на видпу и прпгрес, кприсуејќи гп гпвпрпу, писмпуп и умеунпсуа. Кпмуникацијауа е пна щуп не издвпјува пд псуанауиуе видпви заупа щуп самп лудеуп кпмуницираау низ времеуп – инфпрмацииуе се пренесуваау на следниуе генерации. Кпмуникацијауа нѐ направила инуелигенуни сущуесува. Ниеднп живпунп псвен шпвекпу не пренесува идеи и инфпрмации преку умеунпсу. Разлишни цивилизации имале разлишни умеунпсуи на кпмуникација – пещуерски слики, бинарни кпдпви, СМС ппраки, музика. Гпвпрпу, умеунпсуа и писмпуп какп алауки за размена на идеи дпведуваау и дп негауивни слушуваоа вп свеупу – недпразбираоа, впјни. Нащиуе предци кпмуницирале преку умеунпсу, нп кпмуникацијауа се псуварува и сп пренесуваое на емпции, а музикауа пренесува емпции на риумишки нашин – нащиуе мпзпци ни се прпграмирани да урагаау пп щеми и ппвупруваоа. Музикауа ни пвпзмпжува ппдлабпка кпмуникација – да гп изразиме неизразивпуп, уаа прпдира вп нащиуе дущи. Кпмуникацијауа низ музика ппмеду лудеуп е искприсуена вп меупдплпгијауа на музикпуерапија, а какп ппсебен дел се издвпјува кпмуникацијауа преку уанц какп уанц уерапија. Кпмуникацијауа преку ликпвнипу израз се кприсуи вп меупдплпгијауа на ару уерапија, дпдека кпмуникацијауа преку драмскауа изведба се кприсуи вп драма уерапија.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

195

ГЛАВА 5 ПСИХПЛПГИЈА НА ЛИШНПСТ

196

| Д- р ТПМИСЛ АВ ТАНЕ ВСК И

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

197

V.1. Ппим и дефинираое на личнпст За да гп заппзнаеме психишкипу живпу на шпвекпу вп целина мпраме да гп прпушиме негпвпуп целпкупнп пднесуваое, а не самп ппединешни психишки прпцеси (перципираое, мислеое, емпции и сл.). Задача на психплпгијата на личнпста е: прпушуваое на пднесуваоеуп вп целина и пбраќаое на внимание на ппщуипу нашин на пднесуваое на лудеуп и секпј ппединец. Вп сешие пднесуваое мпже да се вппши дпследнпст (слишнп пднесуваое вп слишни сиууации). Сиуе сме лишнпсуи, сиуе имаме мнпгу заеднишкп вп себе, нп и мнпгу щуп не шини единсувени какп индивидуи и никпгащ вп прирпдауа не би се ппвуприле на ису нашин. Психплпгијауа на лишнпсу ја прпушува лишнпсуа расшленувајќи ја сп пписи на пспбиниуе, цруиуе на лишнпсуа, сппспбнпсуи, сп щуп издвпјува у.н. уиппви на лишнпсу, уемпераменуи и каракуери. Ппвеќе психплпзи, разрабпуувајќи ја психплпгијауа на лишнпсуа вп свпиуе уеприи се пбиделе да гп дефинираау ппимпу лишнпсу:  Ппмалку или ппвеќе цврсуа и урајна прганизација на каракуерпу, уемпераменупу, инуелекупу и физишкауа кпнсуиууција на ппединецпу сп кпе се пдредува негпвипу прилагпдуваое кпн пкплинауа (H. J. Eysenck, 1953)  Динамишка прганизација на пние психпфизишки сисуеми на ппединецпу кпи му гп пдредуваау негпвипу каракуерисуишнп пднесуваое и мислеое (G. Olport, 1961)  Единсувена прганизација на пспбини кпја се фпрмира сп взаемнп делуваое на прганизмпу и спцијалнауа средина и кпја гп пдредува ппщуипу, за ппединецпу каракуерисуишен нашин на пднесуваое (Rot). Врз пснпва на ппгпре изнесенпуп, лишнпсуа се разгледува какп сисуем на релауивнп ппщуи и релауивнп урајни пспбини вп единсувена прганизација за секпј ппединец кпи се развиваау и фпрмираау вп уекпу на живпупу ппд влијание на срединауа врз наследенауа пснпва кај шпвекпу.

198

| Д-р Т П МИСЛАВ Т АНЕВСК И

Ваквауа прганизација влијае врз дпживуваоауа и ппсуапкиуе на една лишнпсу, пднпснп гп дефинира суилпу на пднесуваое на секпја индивидуа. V.2. Tеприи на личнпст Теприиуе на лишнпсу насуанале какп синуеза на сиуе психплпщки прпушуваоа и спзнанија, у.н. теприски плурализам, секпја сп сппсувени специфишнпсуи, медусебни кпнурадикции, нп и медусебни преклппуваоа. Шпвешкауа лишнпсу ја деуерминира у.н. трпјствп – биплпщкп, психплпщкп и спцијалнп, насуанауп какп резулуау на спрегауа на наследни факупри, лишна акуивнпсу и влијаниеуп на срединауа.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

199

V.2.1. Тепријата на личнпст на Зигмунд Фрпјд (Sigmund Freud) Сппред ппщупуп мислеое, уепријауа на лишнпсу на Зигмунд Фрпјд изврщила најсилнп влијание вп психплпгијауа на лишнпсу, какп вп времеуп вп кпе насуанала, уака и денес вп дпнекаде изменеу пблик се преппзнава вп психплпгијауа, филпзпфијауа, медицинауа, хуманисуишкиуе науки и умеунпсуиуе. Пснпвнауа идеја на Фрпјдпвауа уеприја е дефинираоеуп на лишнпсуа пд две сурукуури: свест и пптсвест кпи фпрмираау една “пливашка сануа мраз“, при щуп мал дел пупада на свесуа над ппврщинауа на впдауа, а ппгплемипу дел се напда вп ппусвесуа ппд впдауа. Иакп спдржиниуе пд ппусвесуа реукп кпга дпадаау вп сферауа на свеснпуп, сепак ппусвесуа игра важна улпга вп прганизацијауа на психишкипу живпу на шпвекпу и негпвпуп функципнираое ппради силауа и живпунауа енергија на ппусвесниуе сурукуури на лишнпсуа. Кплку и да не сакаме да ги признаеме несвесниуе спдржини и уенденции, не мпжеме да ги пусураниме бидејќи уие ппсупјанп се урансфпрмираау, маскираау и избиваау на ппврщинауа на свесуа какп нащи слушајни прппусуи, присилни мисли, неврпуишни симпупми, суравпви, слики пд спн или какп механизми на пдбранбенп пднесуваое. Сппред уепријауа, сурукуурауа на лишнпсуа ја шинау ИД (сексуалнп агресивна живпуна енергија – либидп), ЕГП (пднпс сп реалнпсуа – разумнипу аспеку на лишнпсуа) и СУПЕР ЕГП (мпрал, спвесу, вреднпсуи, идеали). Кај една здрава менуалнп урамнпуежена, функципнална лишнпсу пвие ури сегменуи се напдаау вп динамишка рамнпуежа и секпј пд нив е пдгпвпрен за сппсувенипу удел вп функципнираоеуп на лишнпсуа вп целина.

200

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВ СКИ

Развпјпу на лишнпсуа, сппред Фрпјд е ппврзан сп сексуалнауа живпуна енергија и уежнееоеуп на деускауа лишнпсу за ппсуигнуваое задпвплсувп сп пслпбпдуваое пд приуиспциуе на пдредени уелесни зпни (прална, гениуална, анална). Дпкплку деускауа лишнпсу не успее да се пслпбпди пд приуиспциуе мпже да псуане “заглавена“ вп некпја пд нив при щуп лишнпсуа се фиксира за уаа уелесна зпна и пд упа прпизлегуваау цруиуе и пспбиниуе на лишнпсуа щуп ќе ги има какп впзраснп биуие. Исуп уака Фрпјд смеуа дека нащеуп пднесуваое и нащиуе емпции се кпнурплирани пд несвесни механизми, уака щуп се щуп правиме (кплку и да ни шини дека е слушајнп) ппдлежи на закпниуе на предпдреденпсу, пднпснп пднапред зададени пбрасци на пднесуваое. V.2.2. Тепријата на личнпст на Карл Густав Јунг (Carl Gustav Jung) Карл Гусуав Јунг е увпрец на една пд нај инуригануниуе уеприи на лишнпсуа кпја има неспмненп драгпценп влијание на знаеоауа за шпвекпу, нп наушнпсуа за некпи упшки пд уепријауа денес се дпведуваау вп пращаое. Пснпвниуе каракуерисуики на Јунгпвауа уеприја се: целпвитпст на чпвечката психа, универзалнпст на чпвечкптп битие и дефинираое на психичкипт живпт какп реалнп дпживуваое. Ппсупјау сущуински и мнпгубрпјни дппирни упшки меду Јунгпвауа уеприја и Фрпјдпвауа уеприја на лишнпсуа, пред сѐ ппделбауа на свесу и ппусвесу (слики пд спн, неурамнпуежена реакција кпн нещуп, неврпуишни симпупми, грещки вп гпвпрпу и сл.), при щуп сфаќаоеуп за ппусвесуа кај Јунг е мнпгу ппбпгауп и слпевиуп фпрмиранп какп кпнценуришни кругпви пкплу ценуарпу ЈАС.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

201

Сппред Јунг, кај секпј пд нас ппсупјау 4 пснпвни психишки функции сп кпи свесуа пдгпвара на реалниуе живпуни слушуваоа вп свеупу пкплу нас. Шеуириуе пснпвни функции се смесуени какп мпдел на раскрсница каде щуп секпја пд нив има свпј пппнену на спрпуивнипу крај.

МИСЛЕОЕ

ПСЕТ ПЕРЦЕПЦИЈА

СВЕСТ (ЈАС)

ИНТУИЦИЈА

ЕМПЦИЈА (ШУВСТВУВАОЕ )

Лишнпсуа не мпже исупвременп да кприсуи ппвеќе функции, бидејќи уие медусебнп се исклушуваау, уака щуп секпј пд нас има дпминануна функција кпја ја кприсуи најшесуп, а псуанауиуе ппмалку или ппвеќе ги занемарува. Идеална лишнпсу би била пнаа кпја успеала да ги кприсуи сиуе функции и на упј нашин да ја псвесуи целпкупнауа спдржина на ппусвесуа и несвеснпуп, нп упа реалнп не мпже да се слуши.  Уметникпт и негпвптп делп – Јунг пспбенп ја разрабпуил лишнпсуа на умеуникпу и ппврзанпсуа на свесуа и ппусвесуа кај умеуникпу сп влијание врз умеунишкипу креауивен прпцес и спздаваоеуп на умеунишкп делп. Тпј смеуал дека врскауа ппмеду свеснпуп и ппусвесуа кај умеунициуе е мнпгу ппсилна пукплку кај псуанауиуе луде, уака щуп умеунициуе уещкп би ги класифицирале сппред впсуанпвенауа уипплпгија на лишнпсуи, уемпераменуи и каракуери. Кај умеунициуе надппплнуваоеуп на функцииуе

202

| Д-р ТПМИСЛ АВ ТАН ЕВСК И пд крсуппаупу на свесуа при реагираое на реалниуе живпуни слушуваоа се кпмпензира низ прпцеспу на спздаваое умеунишкп делп. Некпи умеуници вп делпуп ја прикажуваау пплпвинауа пд лишнпсуа кпја им недпсуасува, некпи гп прикажуваау сппсувенпуп “ппвиспкп“ биуие. Креауивнауа фануазија щуп ја ппседуваау умеунициуе е независна пд шеуириуе функции на свесуа, ппупшнп уаа се ппјавува вп секпја пд нив и преусуавува извпр на идеи и ппууикнуваоа. Мнпгу ппдпбрп ќе ја разбереме умеунпсуа дпкплку гп набљудуваме прпцеспу на спздаваое, а не прпдукупу – гпупвпуп умеунишкп делп. Енергијауа на ппусвесуа преусуавува креауивна енергија и уаа уреба да биде щуп ппслпбпдна за щуп ппуспещнп спздаваое умеунишки дела. V.2.3. Тепријата на Алфред Адлер (Alfred W. Adler)

Алфред Адлер припада на групауа уепреуишари ппврзани сп Фрпјдпвауа уеприја на лишнпсу, ппмалку или ппвеќе слпжувајќи се сп неа или криуикувајќи ја, сп кпнешнп разијдуваое ппсле десеу гпдищна спрабпука. Негпвауа уеприја на лишнпсу е нарешена индивидуалисуишка, бидејќи се заснпва на развпјпу на ппединецпу и пснпвен придвижуваш на шпвекпвипу развпј би билп шувсувпуп на неппупплнпсу и инферипрнпсу сп кпе шпвекпу се бпри цел живпу пбидувајќи се да гп надмине. Сппред негп, цел на секпј шпвек е ппсуигнуваое ппвиспки вреднпсуи вп живпупу, а ппсуапкиуе сп кпи гп прави упа гп пзнашуваау негпвипу живпуен суил. Сепак, какп и Фрпјд и Адлер верувал дека најважен е перипдпу на развпј на шпвешкауа лишнпсу дп 5 гпдищна впзрасу кпга се фпрмира живпунипу суил на иднпуп впзраснп биуие.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

203

V.2.4. Тепријата на Ерих Фрпм (Erich Fromm) Ерих Фрпм се смеуа за авупр на уепријауа на лишнпсу кпја вп кпнцепупу ги кпмбинира Фрпјдпвауа уеприја на психпанализа на лишнпсуа и спцијалнауа уеприја на лишнпсуа на Карл Маркс. Кпмбинирајќи ги пвие две уеприи Фрпм изнесува нпви идеи дека шпвекпу е биуие спздаденп за земаое и даваое љубпв, пднпснп ппуребауа за љубпв ја придвижува и мпуивира шпвешкауа лишнпсу. Сппред негп, првауа емпција сп кпја деуеуп се рада е суравпу и спсупјбауа на неизвеснпсу и пдвпјуваое пд мајшинпуп уелп, па ппради упа пснпвнауа ппуреба кпја щуп гп прауи шпвекпу вп живпупу е ппуребауа за љубпв и зближуваое сп псуанауиуе луде. Прпушуваоауа на Ерих Фрпм се ппврзуваау сп квалиуеупу на шпвекпвпуп живееое, градеоеуп на спцијални врски и љубпвни врски, сп криуишки псвру на упгащнауа психплпгија кпја била средсувп за здпбиваое ппщуесувена мпќ, а не да им ппмага и да им служи на лудеуп. V.2.5.Тепријата на Гпрдпн Плппрт (Gordon Willard Allport) Американскипу психплпг Гпрдпн Плппру е пипнер вп прпушуваоеуп на пспбиниуе / цруиуе. Негпвипу придпнес кпн психплпгијауа на лишнпсуа е гплем. Тпј, сп свпјауа „уеприја на цруиуе”, вп прв план ги исуакнува цруиуе на лишнпсуа кпи сппред негп се пдгпвпрни за пспбенпсуа и дпследнпсуа вп пднесуваоеуп. Плппру гп засуапува реалисуишкпуп гледищуе дека цруиуе нависуина ппсупјау ,,ппд кпжауа” на ппединецпу и имаау влијание врз негпвпуп пднесуваое.

204

| Д- р ТПМИСЛ АВ ТАНЕВ СК И

Тие, исуп какп и навикиуе и суавпвиуе, се разликуваау сппред упа щуп не се наспшени кпн некпј пбјеку и не имплицираау негпва прпценка (ппзиуивна или негауивна). Негпвауа рабпуа преусуавува синуеза на индивидуалниуе цруи на лишнпсуа и урадиципналнауа психплпгија на Вилијам Чејмс кпј ги нагласувал психплпщкиуе цруи кпи се заеднишки за лудеуп. Ги прпушувал слпжениуе спцијални инуеракции и какп хуманисуишки психплпг се спрпуивсуавувал какп на бихејвиприсуишкиуе уака и на психпаналиуишкиуе уеприи вп психплпгијауа. Всущнпсу, Плппру верувал вп уникаунпсуа на лишнпсуа. Пвпј американски психплпг смеуа дека лишнпсуа уреба да се прпушува какп целина, а исуп уака и негпвипу пднпс кпн другиуе индивидуи. Приупа ги нагласува специфишниуе пбележја на секпја лишнпсу и насупјува да ги пбјасни индивидувалниуе разлики. Акп ппдплг перипд гп набљудуваме пднесуваоеуп на некпја лишнпсу, ќе мпжеме да забележиме извесна дпследнпсу вп изразуваоеуп на пдредени реакции. Така на пример, некпја лишнпсу ќе се ппкаже какп амбиципзна вп рабпуауа, друга ќе прпјавува уврдпглавпсу, а уреуа ќе биде агресивна вп свпиуе ппсуапки. Пваа дпследнпсу вп пднесуваоеуп, Гпрдпн Плппру ја пбјаснува сп ппсупеоеуп на уипишни пспбини или цруи на лишнпсуа, кпи се урајни каракуерисуики и наспшуваау кпн каракуерисуишни нашини на реагираое вп разлишни сиууации. Плппру вели дека пспбинауа или цруауа е „впппщуена неурппсихишка сурукуура (свпјсувена на индивидуауа), сппспбна да ги направи мнпгууе дразби да бидау функципналнп еквиваленуни и да впведе и впди дпследни, еквиваленуни пблици на прилагпдливп суилскп пднесуваое.” Плппру пспбенп гп исуакнува и динамишкипу сисуем на мпуивација кај лишнпсуа, при щуп акуивнпсуа на една лишнпсу кпја првпбиунп е ппврзана сп задпвплуваое на некакпв мпуив (ппуреба), сп уекпу на времеуп мпже да суане авупнпмна и сама пп себе цел. Акуивнпсуиуе мпжау да бидау вп непгранишен брпј и ги даваау ппсебниуе каракуерисуики на секпја индивидуа. Сппред негп, правецпу на развпј на лишнпсуа е наспшен кпн фпрмираое на зрел, менуалнп здрав шпвек сп следниуе каракуерисуики:

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

     

205

Прпщиренп “јас”, Задпвплсувп пд себеси и сигурнпсу, Блиска ппврзанпсу сп другиуе, Реалисуишнпсу вп перцепцијауа на другиуе, Развиена смисла за хумпр, Единсувен сисуем на вреднпсуи, унифицирана филпзпфија на живпупу.

Нп, Плппру не ппсвеуува дпвплнп внимание на спцијалниуе факупри вп пбјаснуваоеуп на развпјпу на лишнпсуа; ја негира ппврзанпсуа меду минаупуп и сегащнпсуа кај лишнпсуа иун. сп щуп се ппкажува негпвауа недпследнпсу, бидејќи функципналнауа авупнпмија на мпуивиуе ги ппдразбира и влијанијауа на срединауа и функципналнауа врска на преухпднауа акуивнпсу и изведенипу мпуив. V.3. Симбплика на спнпт за структурата на личнпста Вп времеуп щуп и преухпделп на наукауа не ппсупеле никакви спмнежи и несигурнпсуи вп врска сп уплкуваоеуп на спнищуауа. Секпја урпщка сеќаваое щуп успевала да се задржи кај спнувашпу била пценувана за пријауелска или непријауелска манифесуација на некпи вищи сили- дали демпнски или бпжесувени. Лудеуп пусекпгащ имале инуерес за спнищуауа и барале знашеое вп нивнауа спдржина. Вавилпнциуе, 5000 гпдини пред нпвауа ера, имале Бпжица на спнищуауа - Маму и книга за уплкуваое на спнищуауа. Египќаниуе, вп 3000 п. н. е, исуп уака, имале Бпг на спнищуауа - Серпис. Тие дури ги кприсуеле ппракиуе пд свпиуе спнищуа, сп цел да се излешау бплесуи, да се дпнесау важни државни пдлуки, па и да се пдлуши каде да се изгради храм или кпга уреба да се впди биука. Сп ппјава на наукауа дирекунп се менуваау пвие наспки на уплкуваое на спнищуауа. Сп развпјпу на наушнауа мисла, сеуа уаа експресивна миуплпгија се префрлува вп склпп на психплпгијауа. Денес има самп некплку наушни умпви вп свеупу кпи не веруваау дека спнпу е психишкп делп на спнувашпу.

206

| Д- р ТП МИСЛАВ Т АНЕВС КИ

Всущнпсу, сппред нпвиуе ппгледи вп неврплпгијауа, спнищуауа се дирекунп ппврзани сп мемпријауа вп мпзпкпу за време на спиеоеуп. Најзнашајни видуваоа и исуражуваоа вп пбласуа на симбпликауа на спнпу и прпцеспу на спнуваое имале психплпзиуе Зигмунд Фрпјд и Карл Гусуав Јунг. За Фрпјд спнпу и спнуваоеуп се индирекуен нашин за дпадаое дп внаурещниуе спдржини на ппусвесуа. Тпј верувал дека знашеоеуп и уплкуваоеуп на симбплиуе вп спнпу преусуавуваау “кралски пау кпн несвеснпуп“. Сппред негп, дпдека спиеме, нащипу внаурещен цензпр е залажан пд симбплиуе на спнпу кпи се нпсиуели на нащеуп внаурещнп знашеое и низ нив се искажуваау скриениуе спдржини пд нащауа ппусвесу какп израз на некпја ппуиснауа желба или намера (вппбишаенп непријауни и забранеуи спдржини). Фрпјд смеуал дека спнпу има две нивпа на знашеое: манифестнп (пткриенп) нивп и латентнп (скриенп) нивп. Тплкуваоеуп на лауенунауа спдржина на спнпу гп кприсуел вп негпвипу меупд на психпанализа при психплпщкауа ппмпщ и лекуваоеуп на лудеуп сп неврпуски или психишки прпблеми сп цел за впсппсуавуваое на рамнпуежа (хпмепсуаза) вп сурукуурауа на лишнпсуа. За Јунг спнпу има кпмпензаупрна функција, бидејќи низ симбплиуе на спнпу се искажува несвеснипу сегмену на лишнпсуа кпј е ппуиснау дпдека шпвекпу е вп свесна, будна спсупјба. Сппред негп спнуваоеуп е нашин за зашувуваое на целпвиупсуа и рамнпуежауа (хпмепсуаза) на лишнпсуа сп щуп се разликува пд Фрпјдпвпуп знашеое на спнпу и спнуваоеуп. За Јунг функцијауа на спнпу е сп мнпгу ппщирпкп знашеое бидејќи смеуал дека упа е нашинпу за преусуавуваое на кпмплеунауа лишнпсу, не самп на лишниуе спдржини, ууку и спдржиниуе кпи гп надминуваау ппединецпу какп щуп се: универзални шпвешки пращаое и прпблеми, спдржини сп ппщуп шпвешкп знашеое или сп знашеое за семејсувпуп, нарпдпу и сл. Единсувенп упј се псудил да зашне некпи пд пуфрлениуе уеми пд психплпгијауа, какп щуп е предвидуваоеуп (прпрпщувпуп) вп спнищуауа. Секпј лик и пбјеку (вп спнпу пбјекуиуе имаау суауус на ликпви) е израз на нас самиуе и глас на нащеуп несвеснп ЈАС, па ппради упа вп спн сиуе ликпви збпруваау – не самп живиуе сущуесува ууку и предмеуиуе.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

207

Сппред Јунг, ппракауа на спнпу е драгпцена ппради пбраќаоеуп на сппсувенауа ппусвесу пп пау на симбпли кпн нащеуп свеснп ЈАС и заупа ппракиуе уреба серипзнп да се сфауау – анализауа на спнищуауа не е забава, дури ппнекпгащ мпже да пдлуши за нащеуп науампщнп менуалнп здравје или зашувуваоеуп на живпупу. Тпј пспбенп се занимавал сп пдгаунуваое на знашеоеуп на предвидувашкиуе спнищуа, бидејќи смеуал дека уие се јавуваау какп резулуау на исупријауа на нащиуе живпуни слушуваоа и шекпр пп шекпр ја придвижуваау кпн финалнауа слушка – пред нещуп да ни се слуши вп реалнпсуа, нащауа ппусвесу упа гп ппшусувувала и низ симбпли ни испрауила знаци на предупредуваое. Спнпу има свпи извпри и сппред сфаќаоеуп на ппвеќе психплпзи, ги има 4 вида: - Надвпрешнп (пбјективнп) сетилнп надразнуваое – ппсилна свеулина, звук или мирис за време на спиеоеуп вп спнпу се пдразуваау какп илузија; - Внатрешнп (субјективнп) сетилнп надразнуваое – уещкп се ууврдува; - Внатрешнп (прганскп) надразнуваое – дразби пд нащиуе пргани вп спсупјба на бплесу кпи за време на спиеое се предизвикуваши на бплка пд надвпр; - Психичкп надразнуваое – експерименуалнп ппуврдени. Вп спдржинауа на спнпу се слушува да се среунеме сп ппјава кпја ппсле упа најаве не признава дека припада вп кругпу на нащеуп знаеое и дпживуваое. Меду извприуе пд кпи спнпу зема мауеријал за репрпдукција а делумнп вп мислпвнауа акуивнпсу најаве не мпжеме да се присеуиме на негп, кпј не е уппуребуван, е и живпупу пд деусувпуп. Тпа се најшесуп впешаупциуе кпи се врзани сп силнп психишки вреднпсуи, уака щуп ппдпцна вп спнпу ппвупрнп се враќаау какп висуински сеќаваоа вп кпи ужива разбуденауа свесу. Длабпшинауа на сеќаваоеуп вп спнпу ппфаќа и уакви слики пд лишнпсуи, нещуа лпкации и дпживуваоа пд најраниуе времиоа кпи мпжеби и немале никаква психишка вреднпсу или пдамна ја загубиле, и заупа вп спнпу, и пп будеоеуп изгледаау спсем ууди и неппзнауи, се дпдека не се пукрие нивнпуп ппуеклп.

208

| Д- р ТПМИСЛ АВ ТАНЕВ СК И

Спнпу свпиуе елеменуи не ги бира сппред суепенпу на важнпсу сп кпј ние ги дпживуваме, ууку напрпуив, гп бира пна кпн щуп сме најрамнпдущни и е најбезнашајнп за сеќаваое. Такви дпживуваоа се најшесуп изјавиуе кпи слушајнп сме ги шуле, или ппврщнп забележаниуе дејсувија на некпј друг, какп и перцепции на лишнпсуи и нещуа кпи секавишнп минале. Суавпу кпн сеќаваоеуп вп спнпу е најзнашајнпуп нещуп впппщуп за секпја уеприја на сеќаваоеуп. Тпа нè ппдушува дека нищуп щуп некпгащ духпвнп сме гп ппседувале, не мпже спсема да исшезне. Сппред психплпгпу Тери Бурда (Terrie Burda) елеменуиуе на спнпу вп никпј слушај не се самп преусуави, ууку реални и висуински дпживуваоа на дущауа, какп щуп се јавуваау и најаве сп ппсредсувп на сеуилауа. Какп щуп дущауа будна спздава мисли и преусуави вп збпрпвиуе и гпвпрпу, уака и преусуавиуе и мислиуе вп спнпу си ги преусуавува какп висуински сензпрни слики. Пвде мпра да се сппмене дека вп спнпу ппсупи и свесуа за прпсупр, при щуп, исуп какп на јаве дпживуваоауа и сликиуе се премесууваау вп некпј надвпрещен прпсупр. Тпа дпведува дп заклушпк дека дущауа вп спнпу спрема нејзиниуе слики и перцепции се напда вп уаа исуа спсупјба какп на јаве. Спнпу е независен, ги пбединува без некпј ппууик најпакпсниуе прпуиврешнпсуи, дпзвплува невпзмпжнпсуи, гп суава на сурана нащеуп знаеое кпе е уплку влијауелнп деое и еуишки и мпралнп ни се ппкажува какп зауапенп. Спнпу не е бесмислен, не е апсурден, не преуппсуавува дека еден дел на нащеуп бпгаусувп пд преусуави спие, дпдека еден друг ппшнува да се буди. Тпа е еден пплнпзнашен психишки фенпмен и упа испплнуваое на желбиуе мпже да се ппврзе сп за нас разбирливиуе дущевни акции пд јавеуп и да изгради една кпмплицирана дущевна акуивнпсу. Иакп е прирпднп шпвекпу да се сеќава на спнпу, шесуп пауи се сеќаваме неппупплнп, или знаеме дека сме спнувале, нп не и щуп сме спнувале. Пред сѐ на забправаоеуп на спнищуауа дејсувуваау сиуе пришини, кпи на јаве дпведуваау дп забправ. Кпга ќе се разбудиме, пбишнп веднащ забправаме пгрпмен брпј сензации и перцепции ппради упа щуп биле мнпгу слаби, или ппради упа щуп дущевнпуп впзбудуваое врзанп за нив билп премнпгу слабп.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

209

Инаку инуензиуеупу сам пп себе не е пдлушувашки за задржуваое на сликиуе пд спнищуауа заупа щуп шесуп брзп се забправаау сликиуе пд спнпу за кпи се знае дека биле живпписни, дпдека меду зашуваниуе вп сеќаваоеуп се напдаау мнпгубрпјни сеуилнп слаби слики. Шпвек најаве пбишнп леснп гп забправа пна щуп се слушилп самп еднащ, а ппдпбрп гп ппмни пна щуп се слушилп ппвеќе пауи и бидејќи спнищуауа се еднпкрауни дпживуваоа, дпада дп нивнп забправаое. Кај ппгплемипу брпј спнищуа недпсуасуваау разбирливпсу и ред. Кпмппзицииуе на спнпу сами пп себе се лищени пд мпжнпсуа за нивнпуп сппсувенп ппмнеое и се забправаау, бидејќи веќе вп следнипу миг се распадаау. Нп, има и спрпуивсуавени суавпви на авупри кпи смеуаау дека упкму најшудниуе спнищуа најдпбрп се ппмнау. Спнпу и јавеуп медусебнп кпресппндираау, уие ја спздаваау сликауа на живпупу акумулирајќи мнпщувп разлишни слики преку плуралнпсуа кпја и самауа е криуериум щуп ракпвпди сп сликиуе. Нп, и ппкрај инуензивниуе насупјуваоа да се пбјасни сущуинауа на спнпу и спнуваоеуп, денес сеущуе сме мнпгу далеку пд негпвпуп кпнешнп расвеулуваое. V.4. Структура на личнпст – типплпгија Сппред група психплпзи, сурукуурауа на една лишнпсу се спсупи пд гплем брпј на пснпвни единици у.н. црти на лишнпсуа сп шија кпмбинација и каракуерисуики на дпследнпсу, се фпрмираау слпжени целини. Цруи на лишнпсуа се ппщуи и релауивнп урајни пспбини, пднпснп уенденција на лишнпсуа да се делува на ису нашин не самп вп исуи, ууку и вп слишни сиууации. Дпследнпсуа вп пднесуваоеуп мпже да се припище на ппсупеоеуп на цруиуе на лишнпсуа. Гплемипу брпј на цруи на лишнпсуа мпжау да се групираау вп некплку кауегприи:  Темперамент – ни кажува на кпј нашин ппединецпу прави нещуп  Карактер – ни кажува ппради щуп некпј нещуп прави  Сппспбнпсти – ни кажува кплку дпбрп и успещнп некпј нещуп прави

210

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВ СКИ V.4.1. Темперамент

Сп темперамент се пзнашува дисппзицијауа на нашинпу на емпципналнпуп реагираое – кплку леснп и сп кпј инуензиуеу и ураеое се јавуваау емпцииуе и шувсувауа. Темпераменупу не гп ппкажува самп емпципналнипу нашин на реагираое на ппединецпу, ууку и брзинауа, јашинауа и ураеоеуп на сиуе акуивнпсуи на ппединецпу впппщуп. Темперамену е карактеристичен начин на реагираое на ппединецпу кпн разлишни дразби и сиууации. Најсуарауа уеприја за уемпераменупу и видпви уемпераменуи ја спздал Хиппкрау, кпј какп лекар смеуал дека кај секпј шпвек ппсупи еден дпминануен прган вп сисуемпу на пднесуваое и шувсувуваое. Тпј верувал дека ппсупи дирекуна врска ппмеду уелеснауа градба и психишкиуе пспбини на лишнпсуа – спремнпсуа и брзинауа на реагираое и јашинауа на шпвешкауа емпуивна реакција. Тпј дефинирал шеуири уипа на уемперамену:  -

 -

Кплеричен темперамент (жплта жплчка – црн дрпб) Јаки емпции, леснп пдлушуваое за акција и шесуп впзбудуваое. Нагли и силни реакции Квалиуеу на емпции: лууина, бес Манифесуации: мнпгу изразени

Сангвиничен темперамент (крв) Брзп реагираое сп емпции кпи не се силни и не ураау дплгп. Брзи и слаби реакции (какп запаленп шкпрше) Квалиуеу на емпции: ведри распплпженија Манифесуации: мнпгу изразени

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

 -

211

Меланхпличен темперамент (црна жплчка - слезенка) Реукп реагира, нп кпга гп прави упа, гп прави сп инуензивни емпции кпи дплгп ураау. Реуки, бавни, нп силни реакции. Квалиуеу на емпции: уага, загриженпсу Манифесуации: намалени

Флегматичен темперамент (слуз - лимфа) Реагира реукп, реакцииуе се бавни и слаби. Квалиуеу на емпции: смиренпсу, суалпженпсу Манифесуации: пусууни

Кпмбинации пд прпфил на реакција и јачина на реакција вп типпвите на темперамент.

212

| Д-р ТПМИСЛ АВ ТАН ЕВСК И

Вп фпрмираоеуп на уиппвиуе уемперамену улпга играау наследенипу мауеријал, прганизацијауа и сурукуурауа на вегеуауивнипу нервен сисуем и ендпкринипу сисуем (хпрмпни) вп спдејсувп сп срединауа на живееое.

Ппедини психплпзи ја ппврзувале уелеснауа градба или изгледпу на лицеуп сп пдреден уип на уемперамену, пднпснп пдреден уип на лишнпсу. Суари ушеоа кпи се занимаваау сп пукриваоеуп на цруиуе на лишнпсуа пп уелесниуе каракуерисуики и надвпрещнипу изглед се:  Физипгнпмија - Исуражуваоа на кпнфигурацијауа, склпппу и изразпу на лицеуп сп цел за пукриваое на уемпераменупу  Френплпгија (Органплпгија или кранипскппија) - Ушеое за месупуп на психишкиуе функции вп разлишни делпви пд главауа. Ги усмерува ппдпцнежниуе наушни исуражуваоа кпн урагаое пп лпкалиуеуиуе на мпзпшниуе функции за деуекција на сппспбнпсуиуе врз пснпва на анаупмијауа на главауа. Шесуп сппмнувана класификација на уиппви уемперамену сппред уелеснауа градба е ппделбауа сппред Ернст Кречмер (Ernst Krečmer).

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

213

V.4.2. Карактер Збпрпу карактер шесуп се кприсуи намесуп уерминпу личнпст и ги пзнашува мпралниуе свпјсува на лишнпсуа, вплниуе пспбини. Карактер е сисуем на пспбини сп кпј се пзнашува акуивнпсу за псуваруваое на ппщуесувенп прифауени или неприфауени цели. Каракуерпу се дефинира сп каракуерни цруи и каракуерни пспбини.  Карактерни црти се вплни дисппзиции за ппщуесувенп важни и релауивнп урајни нашини на пднесуваое, кпи се пценуваау какп дпбри или лпщи, ппщуесувенп ппжелни или неппжелни. Се дефинирани какп: - Ппшти карактерни црти – пдлушнпсу, дпследнпсу, храбрпсу... - Црти кпи се изразуваат вп пднпсите кпн другите луде – хуманпсу, несебишнпсу, уплеранунпсу... - Црти кпи дпадаат дп израз вп пднпспт кпн рабптата – урудпљубивпсу, пдгпвпрнпсу, спвеснпсу... - Црти кпи се ппкажуваат вп пднпспт на личнпста кпн самипт себе – скрпмнпсу, прпмисленпсу, сампкриуишнпсу...

214

| Д- р ТПМИСЛ АВ ТАНЕ ВСК И



Карактерни пспбини се пние цруи сп кпи исупвременп се изразуваау и вплниуе пспбини и псуваруваоеуп на мпралниуе принципи. Преуежнп каракуерпу се стекнува, иакп и наследсувпуп мпже да има влијание врз негпвпуп фпрмираое. Ппделбауа на каракуерни уиппви ја впвеле ппвеќе психплпзи, пд кпи Вилијам Щелдпн (Vilijam H. Šeldon) прави една кпмбинауприка сп уелеснауа градба и сп уемпераменупу. V.4.2.1. Карактерна типплпгија пп Шелдпн



ЕНДПМПРФЕН КАРАКТЕРЕН ТИП – сппдвеусувува сп примарна кпмппненуа на уемпераменупу ВИСЦЕРПТПНИЈА (дпминација на супмашни пргани). Кај лишнпсуа дпминираау: - релаксиранпсу - скплпнпсу кпн удпбнпсу - бавнп реагираое - љубпв кпн јадеоеуп - дружељубивпсу, љубезнпсу - пппусуливпсу

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

215

- длабпк спн - кпга е вп невплја бара други луде 

МЕЗПМПРФЕН КАРАКТЕРЕН ТИП - сппдвеусувува сп примарна кпмппненуа на уемпераменупу СПМАТПТПНИЈА (дпминација на мускулна маса). Кај лишнпсуа дпминираау: - шувсувп на сампппуврдуваое - желба за физишки авануури енергишнпсу ппуреба за физишки акуивнпсуи, ризик уежнееое за дпминација и среќа неппсреднпсу храбрпсу ппуреба за акција кпга е вп невплја



ЕКТПМПРФЕН КАРАКТЕРЕН ТИП - сппдвеусувува сп примарна кпмппненуа на уемпераменупу ЦЕРЕБРПТПНИЈА (дпминација на мпзпшна акуивнпсу). Кај лишнпсуа дпминираау: - пдмеренпсу вп суавпу и движеоауа брзп реагираое напрегнаупсу мплшаливпсу, инхибиранпсу малку спиеое инурпверунпсу вп мислеоеуп ппуреба за псаменпсу кпга е вп невплја V.4.2.2.Типплпгија пп Карл Јунг

Карл Јунг збпрува за ури (3) каракуерни уипа: инурпверуен уип, ексурпверуен уип и амбиверуен уип (мещпвиу). 

ИНТРПВЕРТЕН КАРАКТЕРЕН ТИП (I) - Пд пбјекупу кпн себе (бидејќи има премнпгу мпќ, негпвпуп знашеое мпра да се намали)

216

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВС КИ -



Се брани прпуив надвпрещниуе бараоа, се впздржува пд секпе урпщеое на енергија кпја се пднесува на пбјекупуи сп упа за себе спздава безбедна и мпќна ппзиција Заувпрени лишнпсуи кпи уещкп мпжещ да ги прпзрещ сп наизглед плащлива прирпда Заинуересирани се за свпиуе мисли и емпции Имаау ппуреба да ја спшуваау свпјауа уериуприја Шесуп делуваау резервиранп, уивкп и замисленп Пбишнп немаау мнпгу пријауели Имаау ппуещкпуии вп спздаваоеуп нпви пријауелсува Сакаау кпнценурација и уищина Не сакаау непшекувани ппсеуи, ниуи сами ги шинау Дпбрп рабпуау сами

ЕКСТРПВЕРТЕН КАРАКТЕРЕН ТИП (E) - Пд себе кпн пбјекупу (бидејќи никпгащ нема дпвплнп вреднпсу, негпвпуп знашеое мпра да се засилува) - ппсупјанп се урпщи и внесува енергија вп се щуп прави (“се распрпсуира“) - пувпрени лишнпсуи, дружељубиви, ппшесуп се ведри и присуапни, секпгащ вп врска сп свеупу пкплу себе, сп влијание на негп и упј на нив - Заинуересирани се за пна щуп се слушува пкплу нив - Пувпрени се и шесуп брбливи - Гп сппредуваау сппсувенпуп мислеое сп мислеоеуп на другиуе - Сакаау акција и иницијауива - Леснп прпнапдаау нпви пријауели и се адапуираау на нпви групи - Гп кажуваау упа щуп гп мислау - Заинуересирани се за псуанауиуе луде Леснп ги прекинуваау несаканиуе пднпси

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

217

V.4.2.3.Типпви на личнпст пп начин на пбрабптка на инфпрмации Лишнпсуа гп перципира свеупу пкплу себе преку свпиуе псеуи и сппсувенауа инууиција, а дпбиениуе инфпрмации ги пбрабпуува кприсуејќи ппвеќе спзнајни прпцеси. Сппред нашинпу на пбрабпука, ппсупјау два (2) каракуерни уипа: Мислпвен тип (T)  Заинуересирани за сисуеми, сурукуури и пбрасци  СÉ ппдвргнуваау на лпгишка анализа  Релауивнп се ладни лишнпсуи и не ппкажуваау емпции  Ги прпценуваау нещуауа преку инуелекупу и сп егзакуни мерки: упшнп или ппгрещнп  Имаау прпблем да збпруваау за емпцииуе  Не сакаау да расшисууваау суавпви ниру да се караау Емпципнален тип (F)  Заинуересирани се за лудеуп и нивниуе емпции  Леснп гп пренесуваау свпеуп распплпжение на другиуе  Ппсвеууваау гплемп внимание на љубпвуа и сурасуа  Ги прпценуваау рабпуиуе врз пснпва на еуишки нпрми: дпбрп или лпщп  Мпжау да делуваау ппуреснп или да кприсуау емпципнална манипулација  Шесуп даваау кпмплименуи за да ги задпвплау другиуе луде Пвие каракуерни уиппви функципнираау вп спдејсувп сп каракуернауа уипплпгија сппред Јунг и уака збпруваме всущнпсу за шеуири (4) каракуерни уипа: Екстрпвертен мислпвен тип (ET)  Се зависи пд инуелекууалниуе заклушпци кпи се приенуираау на пбјекуивни ппказауели  Сп инуелекууална фпрмула се мери дпбрп или лпщп, се пдредува убавп и неубавп. Такпв суав се пшекува и пд пкплинауа, вп спрпуивнп ќе ја пквалификуваау какп неисправна, неразумна...

218 

| Д- р ТПМИСЛ АВ ТАНЕВ СК И

Мпралпу не урпи исклушпци, реалнпсуа мпра да ппсупи пп секпја цена  »Всушнпст би требалп« или »би мпралп да се« играау гплема улпга. Акп фпрмулауа е дпвплнп прпсурана, лишнпсуа мпже да биде рефпрмаупр, државен пбвиниуел и у.н. “шисуаш на спвесу“, или пак прппагаупр на важни нпвиуеуи... Кплку щуп е фпрмулауа ппуесна, уплку ппвеќе пвпј уип ќе суане “гунчалп“, правишен криуишар кпј и себе и другиуе би сакал да ги суегне вп еден щаблпн  Сиуе ираципнални пблици, какп щуп се есуеускиуе манифесуации, вкуспу и смислауа за умеунпсу, негуваоеуп пријауексува, религипзни искусува, сурасу - шесуп пауи се спсема ппуиснауи  Емпцииуе мпра да му ппмагаау на инуелекууалнипу суав на свесуа Интрпвертен мислпвен тип (IT)  Примарнп е мислеоеуп пд субјекуива пснпва:лишнпсуа пди пп свпиуе идеи, нп кпн внаурещнпсуа, уежнее кпн прпдлабпчуваое  Вп пвпј уип на лишнпсу СЕ уежнее кпн спкриваое. Негпвипу суд се ппкажува какп ладен, нефлексибилен, прпизвплен и безпбтирен, бидејќи ппмалку се пднесува на пбјекупу пукплку на субјекупу. Не ппсупи нищуп щуп на пбјекупу ќе му даде ппвиспка вреднпсу, ууку секпгащ нещуп гп надминува пбјекупу и пвпзмпжува длабпкп да се ппшувсувува субјекуивнауа надмпќ  Мпже да ппсупи ушуивпсу, љубезнпсу и шпвешнпсу, нп ппшесуп е сп некпе несппкпјсувп (сп намера да се разпружа прптивникпт).  Акп нему му се шини негпвипу прпизвпд дпбар, исуипу мпра да биде дпбар и другиуе мпра да се ппклпнау на уаа висуина  Тпј нема да се уруди да гп придпбие некпј щуп е лишнпсу сп влијание. Сп лишнпсуиуе пд свпјауа сурука дпживува лпщи искусува, бидејќи никпгащ не умее да ја псвпи нивнауа наклпнеупсу, дури им дава дп знаеое кплку се уие излищни за негп.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

219

Екстрпвертен емпципнален тип (EF)  Преуежнп женски лишнпсуи живеау сппред сппсувениуе емпципнални мерила – сппред Јунг  Тпа е лишнпсу кпја се шувсувува “щаблпнизиранп” вп пбјекуивниуе пднпси и пкплнпсуи  Емпцииуе пдгпвараау на пбјекуивниуе сиууации и ппщуп важешкиуе вреднпсуи. Се цени и се сака се пна щуп сппред пбјекуивнауа прпценка е дпбрп, на пример: се сака у.н. »сппдвеуен« маж, а не некпј друг  Сппсувенпуп мислеое се придущува кплку щуп е мпжнп  Тпа щуп не мпже да се ппшувсувува, не мпже ни свеснп да се мисли  Најшесу пблик на неврпза: хисуерија. Интрпвертен емпципнален тип - »Тивка впда брег рпни«(синпним) (IF)  Преуежнп пвпј уип се напда ппмеду женски лишнпсуи  Тие се уивки, уещкп присуапни, неразбирливи, шесуп пауи скриени зад деуинесуа или банална маска, ппнекпгащ сп меланхплишен уемперамену.  Не се блескави и впешауливи лишнпсуи, нивниуе висуински мпуиви псуануваау скриени.  Кпн надвпрещнипу свеу ппкажуваау хармпнишна невпешауливпсу, пријаунп сппкпјсувп сп кпе не сакаау да ги ппууикнуваау другиуе на нещуп  Бидејќи пвпј уип најшесуп делува резервиранп, леснп се прпценува какп ладна и индиференуна лишнпсу. Нп, упа вп пснпва е ппгрещнп бидејќи емпцииуе не се ексуензивни ууку инуензивни – се развиваау вп длабпшина.

220

| Д-р ТПМИСЛ АВ ТАН ЕВСК И V.4.2.4. Типпви на личнпст пп начинпт на перципираое

Сппред нашинпу на перципираое на пкплнипу свеу ппсупјау два (2) каракуерни уипа: Перцептивен (сензитивен) тип (S)  Гп забележуваау секпгп и шувсувуваау се  Живеау сега и пвде  Леснп се адапуираау на секпја сиууација  Сакаау задпвплсува заснпвани на физишки сензации  Пракуишни се и акуивни  Тие се реалисуишни лишнпсуи сп сампдпверба вп себе Интуитивен тип (N)  Најшесуп се вп минаупуп или иднинауа  Ппвеќе се грижау за иднинауа пукплку за сегащнпсуа  Заинуересирани се за се щуп е нпвп и непбишнп  Не сакаау рууина  Ппвеќе ги привлекува уепријауа пукплку праксауа  Шесуп пауи се пплни сп спмнежи И пвие уиппви не перзисуираау сами за себе, ууку вп спдејсувп сп Јунгпвауа каракуерна уипплпгија. Екстрпвертен сензитивен тип (ES)  Имаау изразиуа сензитивна (емпципнална) ппврзанпст за пбјектите. Нивнпуп вреднпснп мерилп е самп јашинауа на псеупу кпј зависи пд пбјекуивниуе каракуерисуики. Ппсупи непрекинауа мпуивиранпсу да се псеуи пбјекупу, да ппсупи сензиуивнпсу и да ужива кплку щуп е мпжмп ппвеќе (хедпнизам). Шесуп пауи има изразена сппспбнпсу за уживаое (гурман или естета). Вп првипу слушај, гплемиуе живпуни прпблеми зависау пд ппмалку или ппвеќе дпбрипу рушек, а вп вуприпу слушај прпблемиуе прпизлегуваау пд дпбрипу вкус за нещуауа. Пваа лишнпсу, сппред сппсувениуе прилики, дпбрп се пблекува, кај неа дпбрп се јаде и пие, удпбнп се седи, или пак се сфаќа дека негпвауа пкплина е вп зависнпсу пд негпвипу дпбар вкус.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |



221

Исклушиуелнп е развиена дпбрауа смисла за факуи. Вп живпупу упј “наурупува“ реални искусуав на кпнкреуен пбјеку и кплку щуп е ппизразиу пбјекупу, ппмалку се служи сп сппсувенпуп искусувп На ппнизпк суепен на лишнпсу, пвпј уип е шпвек сп ппиплива реалнпсу, без склпнпсу кпн рефлексии и без намера да владее.

Интрпвертен сензитивен тип (IS)  Има ираципналнпсу и субјекуивнпсу вп перцепцииуе (пр. експресипнизам)  Се приенуира сппред интензитет на субјекуивнпуп ушесувп на псеупу предизвиканп пд пбјекуивниуе дразби  Тещкп разбирлива лишнпсу за другиуе, нп и за самипу себе: - “се движи вп некпј митплпшки свет вп кпј лудетп, живптните и предметите се ппјавуваат делумнп какп милпстиви бпгпви, а делумнп какп злпнамерни демпни. Дека така тие му се ппјавуваат, тпј самипт не е свесен, нп какп такви влијаат на негпвптп прпсудуваое и рабиптеое. Тпј прпсудува и рабпти какп да има рабпта сп такви сили. Тпа ппчнува да му пада вп пчи дури тпгаш кпга свпите перцепции ќе ги пткрие какп спсем различни пд стварнпста.” Екстрпвертен интуитивен тип (EN)  Инууиуивнипу уип никпгащ не се напда уаму каде щуп мпе да се најдау ппщуп признауи вреднпсуи, ууку секпгащ уаму каде щуп ппсупјау мпжнпсти. Тпј ппседува фин псеу да ги намириса рабпуиуе щуп “изникнуваау“ и веууваау иднина. Никпгащ нема да се најде вп суабилни, пдамна ппсупешки пднпси кпи имаау признауа, нп пгранишена вреднпсу.  Се дпдека ппсупи некпја мпжнпсу, инууиуивнипу уип ќе биде “врзан“ за неа..  Акп не е премнпгу сампжив, мпже да суекне непбишни заслуги какп иницијаупр и инпваупр (прирпден браниуел на сиуе минприуеуи кпи веууваау иднина)

222

| Д-р Т П МИСЛАВ Т АНЕВСК И

Интрпвертен интуитивен тип (IN)  Инууицијауа е наспшена на внаурещниуе пбјекуи – се ппјавуваау какп субјекуивни слики пд резервпарпу на кплекуивнпуп несвеснп  “Интрпвертнипт тип се движи пд слика кпн слика, трчајќи пп сите мпжнпсти штп се ппјавуваат пд несвеснптп, без да впсппстави врска сп себе”. “Стварнпста не ппстпи за негп, тпј им се предава на спнуваоата.”  Тпа е мисуишен спнуваш и видпвиу шпвек, или пак фануасу и умеуник....  Прпдлабпшуваоеуп на инууицијауа предизвикува пддалешуваое пд ппипливауа реалнпсу, уака да и самауа лишнпсу суанува загаука за свпјауа блиска пкплина

V.4.2.6. Типпви на личнпст пп начин на реакција на инфпрмации За нашинпу на применуваое/реагираое на инфпрмации се применува каракуернауа уипплпгија сппред Маерс и Бригс (Myers-Brigs дпдаупк на Јунгпвауа уипплпгија), па имаме: Реактивен (импулсивен) тип  Реагираау импулсивнп (без преухпдна ппдгпупвка) прауејќи ја сиууацијауа  Заппшнуваау ппвеќе рабпуи пдеднащ и не ги заврщуваау какп щуп уреба  Ппвеќе сакаау да имаау слпбпда пукплку пбврски  Љубппиуни се и и сакаау свеж ппглед кпн нещуауа  Прпдукуивнпсуа им зависи пд распплпжениеуп Пдмерен тип (тип кпј прпсудува и расудува)  Не сакаау да псуаваау пувпрени пращаоа  Деуалнп планираау и сакаау се да заврщау  Не сакаау да ги менуваау сппсувениуе пдлуки  Имаау релауивнп суабилни рабпуни сппспбнпсуи и навики  Леснп ги следау правилауа и се дисциплинирани

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

223

Следи еден инуересен преглед на прпфесии предпдредени за пдредени каракуерни уиппви и кпмбинации на каракуерни уиппви врз пснпва на ппгпре изнесениуе уипплпгии

V.4.2.6. Спцијална карактерна типплпгија 1. 2. 3. 4. 5. 



ПРИМАШКИ карактерен тип ЕКСПЛПАТАТПРСКИ карактерен тип СПБИРАШКИ карактерен тип ТРГПВСКИ карактерен тип ПРПДУКТИВЕН (единствен здрав тип “слпбпдна свесна дејнпст”) Секпј чпвек е мешавина на типпвите, макар штп 1-2 пд приентациите мпжат да бидат ппистакнати. Личнпста се развива вп склад сп мпжнпстите кпи му ги нуди ппштествптп, нп и карактерпт на дететп “се крпи“ сппред бараоата на ппштественптп уредуваое (на пр. капитализам-штедеое)! НЕКРПФИЛЕН (гп привлекува смртта) vs БИПФИЛЕН (заљубен вп живптпт)

Гплем брпј на исуражуваоа, на разлишни примерпци вп разлишни кулуури, кај здрави ппединци и кај психијауриски пациенуи, ппкажуваау спгласни резулуауи: базичната структура на личнпста мпже да се ппише сп ппмпш на 5 ширпки дпмени (димензии пбласти), у.н. BIG 5 (five factor model – FFM).

224

| Д-р ТПМИСЛ АВ ТАНЕВСК И

FFM не служи за упа да ги елиминира ппсупешкиуе уеприи на лишнпсу, ууку да пвпзмпжи  Минимален кпнсензус вп прпсупрпу каде ппсупјау ппвеќе супуици мпдели на лишнпсу сп ущуе ппвеќе разлишни инсуруменуи за прпценка  За инуеграција на психплпщкиуе знаеоа за лишнпсуа Пеуупфакупрскипу мпдел на уипплпгија на лишнпсу е врз пснпва на ппсупеоеуп/неппсупеоеуп на каракуерисуики на: неврпуишнпсу, ексурпверзија, пувпренпсу кпн искусувп, дпсуапнпсу (спрабпуливпсу) и спвеснпсу.

V.5. Психплпшки ппртрет на личнпст Вп ануишкиуе времиоа, умеунициуе и сликариуе на ппруреуи биле виспкп ппшиуувани и дпбивале фер надпмесу за нивнауа рабпуа. Гледајќи вп суариуе ппруреуи, мпжеме да видиме дека преку преусуавуваоеуп на лицеуп на шпвекпу, ппруреуисупу ја пукрива и негпвауа внаурещна психишка спсупјба. Лицевипу израз мпже да ни каже мнпгу за лишнпсуа, за нејзинипу нашин на живпу, каракуерпу и спцијалнипу суауус.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

225

Зашудувашки примери за ппгпре наведенпуп се делауа на Рембрану и Ренпар. Сп прпнапдаоеуп на фпупграфијауа, мнпгу фпупграфи заппшнаа да се специјализираау за фпупграфираое на луде, пспбенп за прикажуваое на психплпщки ппруреу на ликпу (една пд наспкиуе за фпупграфија, шија цел е да се ппкаже внаурещнипу свеу на шпвешкиуе емпции и шувсува). Вп денещнп време, уерминпу психплпшки ппртрет се кприсуи и вп психплпгијауа и преусуавува кпмплеуна каракуеризација на лишнпсуа сп ппис на функции, каракуерни цруи и ппуенцијал на акции вп пдредени сиууации. За да се спздаде еден психплпщки ппруреу, ппуребнп е да се применау серија на психплпщки уесупви сп кпи се ууврдува: уемпераменупу, каракуерпу, сппспбнпсуиуе, инуелигенцијауа, фпкуспу, сампсвесуа, вплјауа, сампдпвербауа, кпмуникацискиуе вещуини и други индивидуални каракуерисуики на една лишнпсу. Зпщуп е ппуребна израбпукауа на психплпщки прпфил на лишнпсу? Најважнауа рабпуа е лишнпсуа да се разбере и да се прифауи себеси, да ги пукрие сппсувениуе преднпсуи и слабпсуи (јаки и слаби сурани) и да се фпкусира на внаурещниуе шувсува и ппуреби, а не на намеунауиуе ппуреби пд сурана на пкплинауа. Сеуп пва ќе и ппмпгне на лишнпсуа вп дпнесуваоеуп на пдлуки и справуваоеуп сп предизвициуе вп разлишни живпуни сиууации. Здрав шпвек мпже да ги рещи свпиуе внаурещни кпнфликуи пбединувајќи ури приенуации, дпдека неврпуишарпу мпра да кприсуи ираципнални рещенија и пбидуваоа: или свеснп признава самп една ппуреба, а другиуе ги пдрекува (ппуиснува), или спздава идеализирана слика за себе вп кпја прпуиврешниуе уенденции навпднп исшезнуваау (ппрекнуваое), или ги пренесува кпн надвпр (прпекција). Сппред психплпгпу Карен Хпрнај (KAREN HORNAJ), кпја ги криуикува идеиуе на Фрпјд, анксипзнпсуа кај една деуска лишнпсу мпже да биде предизвикана пд пднпспу ппмеду деуеуп и рпдиуелиуе. Деуеуп развива разлишни уакуики на бпрба вп пснпвниуе 10 неврптични пптреби кпи се јавуваау какп ираципнален пбид да се рещи прпблемпу:  ЗА НАКЛПНПСТ И ППТВРДУВАОЕ (желба да се задпвплау другиуе и да се живее вп склад сп нивниуе пшекуваоа),

226 

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВ СКИ

ЗА “ПАРТНЕР” КПЈ ЌЕ ЈА ПРЕЗЕМЕ ГРИЖАТА ЗА НЕШИЈ ЖИВПТ (паразиу кпј ја преценува љубпвуа и се плащи да не биде напущуен),  СВПЈПТ ЖИВПТ ДА ГП ПГРАНИШИ ВП ТЕСНИ РАМКИ (непримеуна “скрпмна“ лишнпсу кпја се задпвплува сп малку, не ппсуавува услпви),  ЗА МПЌ (желба за мпќ ппради самауа мпќ, има сущуинскп неппшиууваое, непгранишенп велишаое на сила и презир кпн другиуе, се верува вп семпќуа на вплјауа),  ДА СЕ ИСКПРИСТУВААТ ДРУГИТЕ,  ЗА УГЛЕД (мислеое за себе пдреденп сп кплишинауа на јавниуе признанија),  ЗА ВПСХИТУВАОЕ ПД ДРУГИТЕ (луде сп “надуена” преусуава за себе ппради кпја шувсувуваау ппуреба другиуе да им се впсхиууваау без разлика на реалниуе пспбини),  АМБИЦИЈА ЗА ЛИШНИ ППСТИГНУВАОА (желба да се биде најдпбар, се уераау самиуе себе си кпн ппвиспки ппсуигнуваоа ппради базишнпуп шувсувп на несигурнпсу),  ЗА САМПДПВПЛНПСТ И НЕЗАВИСНПСТ(разпшарани пд пбидпу да најдау задпвплувашки пднпси сп псуанауиуе, ваквиуе луде се пдвпјуваау и пдбиваау секаквп врзуваое, суануваау сампуници),  ЗА СПВРЩЕНСТВП И НЕППГРЕЩИВПСТ (уплащени да не направау грещка, да не им се замери, се пбидуваау да се заувпрау вп пклпп пд сиуе сурани, ппсупјанп урагајќи за свпиуе прппусуи за да мпжау да ги прикријау пред да ги примеуау другиуе). Пвие 10 ппуреби се извпр на сиуе внаурещни кпнфликуи бидејќи никпгащ не мпжау да се задпвплау. Кплку ппвеќе неврптикпт дпбива – тплку ппвеќе сака. Шпвекпу сп негпвпуп биуисуваое е најслпженипу и најкпмплекснипу сисуем. Наукауа вели дека дисуинкуивна пдлика на шпвекпу, пна щуп гп пделува пд другиуе живи прганизми е лишнпсуа. Лишнпсуа ја спшинуваау сиуе кпмплексни ппведенија, кпгниции и афекуи кпи щуп гп наспшуваау живееоеуп.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

227

Ерих Фрпм вели: ,,Оснпвна живптна задача на чпвекпт е да ппстане пна штп пптенцијалнп е. Најважен прпизвпд на тпј наппр е негпвата личнпст. “ Самипу уермин ,,перспна” пд лауински или ,,прпспппн” пд гршки пред се ги пзнашувал маскиуе кпи акуериуе ги нпселе за време на играое на ануишкиуе преусуави. Секпј лик имал свпја каракуерисуишна маска. Ппруреуираоеуп на лишнпсуа псвен вп психплпгијауа се кприсуи и вп умеунпсуиуе, независнп дали се рабпуи за ликпвна умеунпсу, музишка умеунпсу, драмска и филмска умеунпсу; сп цел за авуенуишнп прикажуваое на реалниуе живпуни сиууации и пднесуваоеуп на лишнпсуиуе при упа. Следау психплпщки ппруреуи на здрава лишнпсу и некплку најзнашајни ппруреуи на лишнпсу сп неврпуишни или психишки прпблеми вп пднесуваоеуп. V.5.1. Автпнпмен ппртрет на личнпст - ппртрет на здрава личнпст Критериуми: здравпразумски, биплпщки, суауисуишки. Мпдели на нпрмалнпст: цивилизациски, субкулуурни и уеприскп идеални. Кај една здрава лишнпсу мпзпшнпуп укивп е здравп и непщуеуенп, зашувани се психишкиуе функции, ппсупи нпрмален расу и развпј и спзнајниуе прпцеси (мислеое, внимание, ппмнеое), какп и перципираоеуп, инуелигенцијауа и мпуивацијауа се вп сппднпс сп пшуванауа свесу и спвесу на лишнпсуа. При ппруреуираоеуп на една здрава лишнпсу шесуп се ппсуавува пращаоеуп за ппсупеое на специфишна сурукуура на лишнпсуа кај креауивниуе луде, или у.н. креативна личнпст. Дпсегащниуе исуражуваоа креауивнпсуа ја ппврзувале сп: - Кпгниуивниуе каракуерисуики (перцепуивен суил, суавпви, кпгниуивен суил и кпгниуивни пспбини на лишнпсуа), - Мпуиваципнп-емпципнални каракуерисуики (ппуреби, склпнпсуи и акуивнпсуи, развиенпсу на игра, сппнуанпсу, уплеранција кпн кпнфузија), - Цруиуе на лишнпсуа и каракуерпу.

228

| Д-р ТПМИСЛ АВ ТАНЕВСК И

Треба да се наппмене дека сиуе пвие пспбини се изушувани какп биппларни каракуерисуики при щуп развиенпсуа на една пд нив вп свесуа мпже да се надпкнади сп движеое кпн нејзинауа спрпуивнпсу вп ппусвесуа. Всущнпсу, креауивнауа лишнпсу не мпже да се пбјасни сп какп збир на ппединешни пспбини, ууку уаа е склпп на каракуерисуики пд уриуе ппгпре наведени пбласуи. Креативната личнпст ппседува внаурещни услпви ппврзани сп кпнсурукуивен, креауивен шин и упа се следниуе: 

Отвпренпст кпн искуствптп (приенуација кпн щирина) – спрпуивнп на психплпщка пдбранбенпсу, кпга за защуиуа на прганизацијауа на сппсувенпуп биуие не дпзвплуваме пдредени искусува да дпјдау вп свеснпсуа, псвен на искривен нашин. Кај креауивнауа лишнпсу секпја дразба, без разлика дали ппуекнува пд срединауа или пд инсуинкупу, ги надразнува сензпрниуе нерви какп фпрма, бпја или вкус и слпбпднп се пренесува преку нервнипу сисуем (лишнпсуа не перципира сппред пднапред пдредена кауегприја пр. дрвпуп е зеленп, ууку е псеулива за нпви дпживуваоа пр. пва дрвп е лаванда). Креауивнауа лишнпсу ппседува шувсувиуелна свеснпсу за сиуе фази пд искусувпуп.



Внатрешен лпкус на пценуваоетп – извпрпу на пценуваое и вреднуваое се напда внауре вп лишнпсуа, а не вп ппуврдиуе (ппфалба или криуика) пд сурана на другиуе: Дали спздадпв нещуп щуп ме задпвплува мене, или преусуавува дел пд мене? Не знаши дека лишнпсуа е слепа за судпвиуе на другиуе, нп креауивнауа лишнпсу ппседува самппценуваое и сампвреднуваое на сппсувенипу прпдуку.



Сппспбнпст да си игра сп елементи и замисли – лишнпсуа е сппспбна сппнуанп да си игра сп идеи, бпи, пблици, пднпси; при щуп спздава невпзмпжни кпмбинации, пбликува смели хиппуези, урансфпрмира една фпрма вп друга.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

229

За ппупплн развпј на една креауивна лишнпсу ппуребнп е ущуе пд ранпуп деусувп да живее вп средина каде щуп ќе има: психплпшка сигурнпст сп прифаќаое на индивидуауа какп да има безуслпвна вреднпсу, сп пбезбедуваое клима вп кпја пусусувува надвпрещнпуп пценуваое на ппсуапкиуе и идеиуе и спшусувиуелнп разбираое; и психплпшка слпбпда – целпсна слпбпда за симбплишкп изразуваое. V.5.2. Хистеричен ппртрет Ппимпу хисуерија (хисуеришна) ппуекнува пд гршкипу збпр „histera“ щуп знаши маука. Првиуе инуерпреуации за хисуеришна лишнпсу, хисуеришнп пднесуваое и ппремеууваое, се пднесувале на сексуалнп загрпзени жени, вдпвици или суари мпми кпи ппвременп имале напади на шуден, драмауишен пблик. Таквп размислуваое всущнпсу билп присуунп вп времеуп на Суариуе Грци кпи мислеле дека гладнауа и бесна маука пауува пп женскпуп уелп и спздава жесупки кпнвулзивни испади. Дури вп 1618 гпдина Щарл Леппа (лекарпу на Хенри Вупри), се псмелил да уврди дека и мажиуе се склпни кпн хисуерија, щуп предизвикалп ппщуп згрпзуваое ппради незнаеоеуп какп да се пбјасни паууваоеуп на беснауа маука вп мащкп уелп. Ппсерипзнп сп пваа уема се занимавале психплпзиуе Фрпјд и Брпер. Тие нагласиле дека пд една сурана ппсупи у.н. “гпвпр на прганиуе“ кај разлишниуе хисуеришни ппремеууваоа, а пд друга сурана ппсупјау диспцијауивни ппремеууваоа вп лишнпсуа сп и без кпмпликации; па уака ппсупи у.н. примиуивен (вулгарен) уип на хисуеришен ппруреу и префинеу уип на хисуеришен ппруреу. Хисуеришнипу ппруреу се пдликува сп шесуп мазнп и услужнп пднесуваое и деуска себишнпсу и лажливпсу сп несуабилнпсу и преуеруваое вп ппуребиуе и щирпк пбем на ескалација вп квалиуауивнипу и квануиуауивнипу емпуивен пдгпвпр (у.н. емпуивни напади ппради несигурнпсу кај лишнпсуа). Лишнпсуа ппседува непрекинауа и прегплема глад за впзбудуваоа и сцени вп најнепријауни мпменуи за другиуе луде сп хисуеришни напади за

230

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВС КИ

врзуваое на лудеуп кпи ги напущуаау ппради уаквпуп пднесуваое. Хисуеришнауа лишнпсу се пдликува сп ппврщнпсу и у.н. гоаваупрска бесппмпщнпсу вп еднпсуавни живпуни сиууации сп щуп ја ппуереууваау пкплинауа и ппнекпгащ прпсуп е неверпјаунп да се замисли щуп се мпже да направи хисуеришнауа лишнпсу сп свпјауа свесу – да ја искриви и да се пднесува какп вп некпј пблик на уранс. V.5.3. Депресивен ппртрет Прв уермин кпј се кприсуел бил меланхплија. Хиппкрау смеуал дека пришина за меланхплијауа е ппгрещнпуп функципнираое на жплшкауа. Вп ппшеупкпу на 20-ипу век депресијауа се дефинирала какп пауплпгија на уагауа сп шувсувп на вина и несвеснп непријауелсувп кпн самипу себе, а Фрпјд збпрува дури за агресија свруена кпн самипу себе кпја гп пуежнува надминуваоеуп на губиупкпу на некпја драга лишнпсу. Тпа дпведува дп пневпзмпжуваое на веруваоеуп за ппдпбрп ууре и ги намалува мпжнпсуиуе за шувсувп на среќа и задпвплсувп пд живпупу. Депресијауа се нарекува и “пшајнишки крик за љубпв“ пд сурана на депресивнауа лишнпсу. Депресивниуе лишнпсуи не успеваау да гп ппминау прирпднипу уек на фазиуе на уага: щпк ппради губиупк, бпрба на лишнпсуа, дпживуваое на бплка прппрауенп сп плаш, сурав пд ппвупрен губиупк, раципнализација за слушенпуп, прифаќаое на губиупкпу, прпщуеваое и благпдарнпсу за дпбрпуп щуп се слушувалп. Ппради упа некпи пд нив заглавуваау вп ппшеуниуе фази на уагуваоеуп, преувпрајќи се вп депресивен пдмазник или лишнпсуи кпи ппсупјанп плашау и се жалау, па шесуп суануваау дпсадни и манипулауивни сп пкплинауа. Депресивниуе лишнпсуи шесуппауи не пбрнуваау внимание на свпјпу изглед, изразпу на лицеуп им е уап или загрижен, не задпвплуваау пдредени нагпнски ппуреби и суануваау усппрени и неефикасни.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

231

V.5.4. Опсесивнп-кпмпулсивен ппртрет Пбемпу на ппимпу ппсесија е мнпгу щирпк и се пднесува на внаурещниуе и надвпрещниуе манифесуации на пднесуваоеуп на лишнпсуа кпи се спрпуивни на нешија свесна желба и мпрал. Ппсесијауа се пднесува на внаурещниуе акции, а кпмпулсијата на надвпрещниуе акции. Пднесуваоеуп на ваквиуе лишнпсуи е ппд дпминација на слпганпу: рабпуа-реддисциплина. Каракуерисуишни цруи на една ппсесивнп-кпмпулсивна лишнпсу се: ппседнаупсу сп хигиена, сиунишавпсу, скржавпсу, преуерана пдгпвпрнпсу, ригиднпсу, механишкп и риууализиранп ппвупруваое на акцииуе. Нп, ппсупјау и спсем спрпуивни пднесуваоа сп присуунпсу на: мрзеливпсу, хапуишнпсу, расипнищувп и анархија вп пднесуваоеуп сп пкплинауа. Пример за ппгпре наведениуе два уипа на ппсесивнп-кпмпулсивни лишнпсуи би биле една ппсесивна дпмаќинка и еден хипик. Кај пвие лишнпсуи се јавуваа присилни мисли за јасна прганизација, меупдишнпсу, дпследнпсу и педанунпсу кпи мпжау да ја пппрешуваау лишнпсуа вп нејзинпуп нпрмалнп функципнираое. Лишнпсуа се плащи пд сппсувениуе емпции и насупјува да ги избегне, а исуп уака се плащау пд сппшуваое сп сппсувениуе нагпни или ппуреби – лиши на уплащенп деуе кпе не умее или не смее да заспие акп не направи пдреден риууал сп свпјауа пмилена играшка. V.5.5. Фпбичен ппртрет Ппимпу ппуекнува пд гршкипу збпр „Phobos “ щуп знаши бегсувп, ужас, сурав и паника. Суравпу е суар п кплку и самипу шпвек и има свпја биплпщка смисла, дпдека кпмпликацииуе насуанауи пд суравпу се ппмалку јасни. Суравпу пд смрууа е прв пау ппищан вп најсуарипу напищан еп „Гилгамещ“ (4000 г.п.н.е.). За фпбииуе какп вид на сурав, прв пищувал Хиппкрау вп 4-пу век п.н.е.

232

| Д- р ТПМИСЛ АВ ТАНЕВ СК И

Ппимпу фпбија сп денещнп знашеое е уппуребен пд сурана на Весуфал и Раги вп 19-пу век (ппищувајќи ги агпрафпбијауа и клаусурпфпбијауа), дпдека првауа динамишка кпнцепција ја дава Фрпјд. Ппкрај психпаналиуишариуе, сп пваа уема се занимавале и психплпзиуе бихејвиприсуи. Мпдернауа психплпгија прави разлика меду панишниуе ппремеууваоа вп ппуесна смисла, анксипзиуе ппремеууваоа, фпбишниуе ппремеууваоа и анксипзнипу каракуер. Суравпу какп емпција има дирекуна врска сп инсуинкупу на защуиуа и сп уекпу на развпјпу на лишнпсуа пд деуе кпн впзрасна индивидуа, упј се згплемува, се разгранува и се вплеукува вп не рещливи јазли. Суравпу и депресијауа се симпупми за пгрпмен брпј психплпщки прпблеми. Спвременипу шпвек е вп спсупјба да развие фпбија пд билп щуп ппсупешкп ппаснп или неппаснп, нп исупвременп е вп спсупјба да се пднесува невнимауелнп сп негираое на авуенуишнипу сурав и да гп дпведе вп пращаое свпјпу ппсуанпк. Фпбишнауа лишнпсу не умее да се снајде сп авуенуишен сурав, бидејќи наушила да прпдуцира гплеми кплишини на сурав и извпри на сурав загрпзувајќи се самауа себе. Таа развива предрасуди за суравпу кпи мпже да уе убие, да уе ппнижи или дури и да уе излуди и ппради упа акп дпживее сурав лишнпсуа мисли негауивнп за себе, се рущи нејзинауа сампдпверба и завлегува вп еден ќпрспкак. Фпбишнауа лишнпсу вп спсупјба на сурав (реален или нереален) е исклушиуелнп впзнемирена, се жали на бплка, приуиспк, врупглавица; има неспница, се ппвлекува вп себе и прпизведува ираципнални манипулации сп другиуе луде уерајќи ги да се занимаваау сп неа (не излегува сама на улица, не мпже да псуане сама дпма и сл.) V.5.6. Нарциспиден ппртрет Зигмунд Фрпјд гп ппищал нарциспиднипу каракуерен уип заснпван на ппремеууваое на агресивнипу нагпн, щуп е вп спрпуивнпсу сп ппщупуп уверуваое дека нарцисиуе се сакаау самиуе себе (псеудпљубпв).

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

233

Псеудпљубпвуа кпја предизвикува завису кај блискиуе е сущуинска каракуерисуика на нарцизмпу сп кпја се прикрива ппсупешка пмраза кај нарциспиднауа лишнпсу – сеущуе дискууабилнп пращаое. Прпблемиуе сп нарцизмпу првенсувенп се спгледуваау какп прпмени на „ЈАС“ вп пднпспу ппмеду “ЈАС“ и “ЕГП“ – шесуп пауи кај нарцисуишки ппремеууваоа на лишнпсуа се пукрива ппремеуенп “ЈАС“ сп релауивнп дпбар и цврсу “ЕГП“ кпи функципнираау вп една цврсуа кпалиција. Ппсупјау мнпгу пблици на нарцизам, нп нарциспиднауа лишнпсу е сепак преппзнаулива пп ппсупеоеуп на арпганција и вппбразенпсу, ппсупјанауа спремнпсу за акција и напад (агресивна и десурукуивна лишнпсу), желбауа за играое игри на мпќ сп неппднесуваое на друг лидер. Акп е лидер на група, ќе биде дпбра лишнп дпкплку групниуе цели се спвпадаау сп нејзиниуе и упгащ бескрупулпзнп манипулира и ја искприсуува групауа сп гплем щарм, завпдливпсу и псеудпмпралнпсу. Нарциспидниуе лишнпсуи се идеализираау самиуе себе, а псуанауиуе ги девалвираау. Мпже да се каже дека ппседуваау премнпгу презир, завису и пмраза, а премалку емпауија, вина, срам, дпверба и благпдарнпсу за пна щуп им гп пвпзмпжуваау другиуе луде вп нивнипу живпу. V.5.7. Садп-мазпхистички ппртрет Ппимпу е дпбиен пп авсурискипу писауел Леппплд Мазпх (Leopold von Sacher-Masoch) и французинпу Маркиз Де Сад (Donatien Alphonse François de Sade). Вп мнпгу психијауриски ушебници садизмпу се ппврзува сп перверзнп, сурпвп, ппнижувашкп и агресивнп пднесуваое упауенп кпн другиуе луде, кпе заппшнува вп младпсуа. Садисуишкпуп пднесуваое се ппкажува и дпма и на рабпунп месуп, нп реукп се манифесуира врз лишнпсуи сп ппвиспк спцијален суауус или ппгплем суепен на авуприуеу пд садисупу. Тпј ппкажува недпсуиг на ппжрувуванпсу и емпауија кпн другиуе живи сущуесува и живпупу впппщуп.

234

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВ СКИ

Садисупу сака да ги ппнижува лудеуп вп присусувп на други луде, или да впспиуува некпгп на неверпјаунп груб и сурпв нашин, демпнсурирајќи ја уака свпјауа суперипрнпсу. Таквауа лишнпсу ја скрауува уудауа слпбпда и авупнпмија сп цел пплеснп да држи кпнурпла. Тие се лажливи сп цел за нанесуваое бплка на другиуе (не за да ппсуигнау свпја кпрису), имаау елеменуи на нарциспиднпсу вп егпуп, фасцинирани се пд разлишни пблици на насилсувп (физишкп или емпуивнп) и шесуп пауи се дружау сп лишнпсуи сп мазпхисуишки каракуер. Мазпхисуишки каракуерен уип е лишнпсу сп сампппразувашкп пднесуваое, сп себеппдмеунуваое вп сиууации на измашуваое и недпзвплуваое на другиуе луде да и ппмпгнау кпга е загрпзена. Ваквауа лишнпсу ги пуфрла лудеуп кпи ја ценау и сакаау да и ппмпгнау. Акп вп живпупу и се слуши нещуп убавп, реагира сп збпрпвиуе „Јас упа не гп заслужив“. Мазпхисупу е жрува кпја се спгласува на упа и нему му е ппуребен парунер на кпј щуп му дпзвплува да гп измашува и искренп ја сака уаквауа лишнпсу (уака ппкажува благпдарнпсу). Лишнпсуа е препкупирана сп шувсувп на вина, шесуп е апауишна и несппспбна за рабпуа. Психплпгпу Рајх ја прикажал кпмуникацијауа на мазпхисуишкипу каракуерен уип сп псуанауиуе луде сп една равенка: “стппли ме = заштити ме = сакај ме = тепај ме“ V.5.8. Шизпиден ппртрет Се рабпуи за щирпка кауегприја на разнпвидни пднесуваоа и дпживуваоа за кпи се смеуа дека имаау: кпмуникациски прпблеми сп екстремна интрпвертнпст, расцеп на мнпгу психички функции (мислеое, емпции, пптреби), несппдветнп и неразбирливп афективнп пднесуваое, нереални аспцијации вп врска сп пкплината. Щизпиднипу каракуерен уип е пдлика на лишнпсу сп ппремеууваое вп разумскпуп пднесуваое и мпже да се јави вп пснпв-науа фпрма, или вп фпрма на кататпнп пднесуваое (ригиден или впспшнп еласуишен

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

235

мускулп-скелеуен апарау, грпуескни гримаси, сурав и пд живпупу и пд смрууа), или вп паранпидна фпрма. Пснпвнипт шизпиден каракуерен уип на лишнпсу се каракуеризира сп: претерана уреднпст, срамежливпст и ппвлеченпст вп себе; селективна друштвенпст, препсетливпст на кпнфликти сп неразбирливи изливи на бес или емптивна таппст; прпблеми сп спиеое, нереалнп дпживуваое на пкплината сп интерпретација на индивидуален начин. V.5.9. Паранпиден ппртрет

Паранпиднипу каракуерен уип на лишнпсу е една пд фпрмиуе на щизпиднипу каракуерен уип, кпј се ппврзува сп ппсупеое на беспришинска недпверба и спмневаое вп намериуе и акуивнпсуиуе на другиуе луде кпн нив (преуппсуавуваау дека другиуе луде ќе ги искприсуау, ќе им направау щуеуа).Пвпј каракуерен уип на лишнпсу мпже да се јави вп ури пблици: арпгантен пблик – лишнпсуа се пднесува пп принциппу “акп не мпжам сп лудеуп, мпжам прпуив нив“. Убедени се дека се апсплуунп вп правп, а сиуе псуанауи злпнамернп грещау, испплнеуи се сп пмраза, ригиднпсу, мнпгу псамени без шувсувп на прпщка кпн другиуе и љубпвуа ја дпживуваау какп слабпсу и најгплема ппаснпсу. сензитивен пблик – лишнпсуа се ппсуавува какп жрува и мнпгу уещкп се преппзнава паранпиднпсуа. Лишнпсуа ја игнприра реалнауа физишка или инуерперспнална ппаснпсу и дури кпга ќе биде дпвплнп ппвредена, ги напада другиуе за упа щуп и се слушилп. кпнфузен пблик – лишнпсуа не е вп спсупјба да ги кпнурплира сппсувениуе убедуваоа и за неа никпј не е дпбар. Пвие лишнпсуи се мајсупри за фпрмираое на кпмуникациски замрсени прпблеми сп кпнуинуиранп менуваое на играуа на жрува и играуа на спасиуел или прпгпнуваш сп ппсупјанп спмневаое вп се и сещуп.

236

| Д-р Т П МИСЛАВ Т АНЕВСК И V.5.10. Психппатски ппртрет

Психппауија е урајнп ппремеууваое на лишнпсуа, пднпснп спсупјба вп кпја пднесуваоеуп ппвеќе или ппмалку се разликува пд прпсекпу (психппауска лишнпсу). Тпа е пгранишена лишнпсу, на граница меду менуалнпуп здравје и бплесу, најшесуп без инуелекууална пппрешенпсу, дури инуелекууалнп суперипрни. Главниуе прпмени се вп емпципналнипу план на лишнпсуа – “у.н. шпвек живпунп кпј не ппшиуува ниуу мпрал, ниуу еуика за да ги задпвпли свпиуе ниски сурасуи“. Првишнп се мислелп дека ппради нив сурада самп пкплинауа (агресивнп пднесуваое, ануи-спцијалнп пднесуваое, ппрпшнп пднесуваое). Ппдпцна билп ууврденп дека лишнпсуиуе сурадаау ппради абнпрмалнпсуа на сппсувенауа лишнпсу (депресивнпсу, сампубисувенпсу). Никпгащ не ги дпсуигнуваау димензииуе на психпза, иакп мпжау да ппкажуваау симпупми или синдрпми слишни на пдредени менуални нарущуваоа (щизпидни, паранпишни, несуабилни, ексценуришни, депресивни, иун.) За психппауиуе се вели дека се "далупнисуи за шпвешкиуе шувсува и спцијалниуе мпрални вреднпсуи". Кај пвие лишнпсуи препвладува: пмразауа, пусусувпуп на емпауија, пусусувп на пбврзанпсу кпн другиуе, десурукуивнп пднесуваое.

ПСИХПЛПГИЈАТА ВП КПМУНИК АЦИЈ А СП УМЕТНП СТА |

237

VI. БИБЛИПГРАФИЈА                   

Andrilovid,V. (1970), Teorije učenja i pamčewenja u programiranom učenju, Simpozium „Programirana nastava”Beograd, Allport,A. (1989), Visual attention.In M.I.Postner (Ed.). Foundations of cognitive science. A Bradford book. Cambridge,MA:MIT Press, Vidovid,V.V.-Rijavec,M.-Štetid'Vlahovid,V.-Miljkovid,D.(2003), Psihologija obrazovanja, IEP-VERN,Zagreb Veljkovid,J. (2013), Hrestomatija iy Komunikologije, Yavod ya udžbenike i nastavna sredstva, Podgorica Damjanovid,A. (2006), Rastuda senka tame, Deko Art, Beograd Дјуи,Ч. (2015), Умеунпсуа какп искусувп, АРС СТУДИП, Скппје, Frojd,S. (1990), Tumačenje snova, Matica srpska, Beograd Fulgosi,A. (1997), Psihologija ličnosti, Školska knjiga, Zagreb Izard.C.E./Kagan,J./Zajonc,R.B./(1984), Emotions,cognition and behavior, Cambridge University Press, Креш,Д./Крашфилд,Р. (1978), Елеменуи психплпгије, наушна коига, Бепград Каменпв,Е. (1991), Игре ппажаоа, Нпва прпсвеуа, Бепград Laughlin,H.P. (1979), The Ego and its Defenses,New York,NY:Jason Aronson,Publishers. Миливпјевиќ,З. (2000), Емпције, психпуерапија и разумеваое, Мпзаик коига, Загреб Mandid,T. (2002), Psihološka svest, Fakultet dramskih umetnosti, Beograd, Ognjenovid, P. (1997), Psihološka teorija umetnosti, Institut za psihologiju, Beograd (odabrana poglavlja), Packer,Sh. (2007), Movies and the modern psyche, Praeger,Westport,Connecticut,London Russell,A.J./Fernandez,J.M., (1994), The psychology of facial expression, Cambridge University Presss, Рпчерс,К. (2014), Какп се суанува лишнпсу, АРС СТУДИП, Скппје, Rot,N. (2004), Opšta Psihologija, Zavod za uđbenike i nastavna sredstva, Beograd,

238

 



   

| Д- р ТПМИСЛАВ ТАНЕВ СКИ

Суајлс,Е. (2014), Психплпгија на вниманиеуп, АРС СТУДИП, Скппје, Таневски,Т.(2010), Меупдика на впспиунп-пбразпвна рабпуа пп музишкп впспиуание и пбразпвание, Чунчуле -Ценуар за деускп умеунишкп изразуваое, музикпуерапија и психп-физишка релаксација, Скппје, Таневски,Т. (2010), Музикпуерапија за спсредпупшенп внимание, Чунчуле- Ценуар за деускп умеунишкп изразуваое, музикпуерапија и психп-физишка релаксација, Скппје, Таневски,Т. (2011), Меупдплпгија на музикпуерапија, ЧунчулеЦенуар за деускп умеунишкп изразуваое, музикпуерапија и психп-физишка релаксација, Скппје, Škorc,B. (2014), Psihologija 1, Skripta, Fakultet likovnih umetnosti, Beograd, Sheperd, J.,Wicke,P. (1997), Music and Cultural Theory, Cambridge: Polity Books, Чарвис,М.(2014), Тепреуски присуапи вп психплпгијауа, АРС СТУДИП, Скппје, Warner,J. (2010),The Wrong Story About Depression, The New York Times, New York,