ΛΑΔΑ
Α Θ Η Ν Α Ι
olymbitis@scan@2012
Τ
Ο
Υ
Ρ
Ι
Σ
Τ
Γ Ι Α
Ι
Κ
Ο
Τ Η Ν
11,
Α'
Δ
Η
Γ
Ο
Σ
Ε Κ Δ Ο ΣI Σ
Τ Ο Υ Ρ I Σ Τ I Κ Ω Ν
ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗ
ΟΡΟΦΟΣ,
Α Θ Η Ν Α Ι
olymbitis@scan@2012
Ο
Ε Λ Λ Α Δ Α
Τ Ε Τ Α Ρ Τ Η
Ο Ρ Γ Α Ν Ι Σ Μ Ο Σ
Ι
Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ω
ΤΗΛ.
1 9 6 7
22 2 . 5 7 3
Ν
Λ
Ι
Γ
Α
Λ
Ο
Γ
Ι
Α
Ή νησιωτική 'Ελλάδα! Ό άναγνώστης τοϋ Τουριστικοϋ Ό δ η γ ο ΰ έχει τώρα στή διάθεσί του δλα τά έφόδια γιά νά τή γνωρίση άπό κοντά και νά τή ζήση. Τά νησιά τοϋ 'Ανατολικού Αιγαίου, οί Κυκλάδες, τά Δωδεκάνησα, ή Κρήτη, παρουσιάζονται σ' αυτόν τόν Τόμο δπως πραγματικά ε ί ν α ι : ζωντανά, έλκυστικά, ιδεώδεις τόποι γιά νά ξεκουραστή ό σύγχρονος κουρασμένος άνθρωπος. Και άπό τά βάθη των αιώνων προβάλλει ή πανάρχαιη ιστορία τους, πού χάνεται μέσα στήν άχλύ τοϋ μύθου. Ή λαογραφία και ή σημερινή λαϊκή τέχνη φέρνουν ώς τις μέρες μας τ ή ν παράδοσι πολιτισμών, πού άφησαν βαθιά τ' άχνάρια τους στήν ίστορία της άνθρωπότητας. Και τό γαλάζιο τ' ούρανοϋ και του πελάγου πλαισιώνει αυτό τ' όμορφο ταξίδι στά σημερινά και στά περασμένα. Ό 'Οργανισμός Τουριστικών 'Εκδόσεων προσφέρει μέ ίκανοποίησι στό έλληνικό κοινό και τόν Β' Τόμο τοϋ Τουριστικού Ό δ η γ ο ϋ . Και μαζί μας μπορούν νά είναι υπερήφανοι οί χιλιάδες τών άναγνωστών—συνεργατών μας, πού πρόσφεραν μέ προθυμία τήν πολύτιμη συμβολή τους γιά νά όλοκληρωθή αύτό τό άρτιο έργο. .Δημιούργησαν έτσι μιά παράδοσι στόν τόπο μας. Καϊ έδωσαν ενα μοναδικό παράδειγμα Ομαδικής προσπάθειας γιά τό κοινό καλό, γιά νά γνωρίσουμε δλοι οί Έ λ λ η ν ε ς τήν όμορφη πατρίδα μας. Γ. I. ΒΑΡΕΛΑΣ
olymbitis@scan@2012
Κ ΑΡΠ ΑΘΟΣ «Κάσος μέ τά καράβια σου, Κρήτη μέ τις [έλιές σου, Κάρπαθος ιιέ τά κρύα νερά και μέ τις κο[πελλιές σου». Ή Κάρπαθος είναι ένα μακρόστενο, ορεινό, καταπράσινο νησι του Δωδεκανησιακού συμπλέγματος. Τρίτο σέ μέγεθος, μέ εμβαδόν 288 τ. χλμ., βρίσκεται 30 ν.μ. ΝΔ τής Ρόδου και ΒΑ τής Κάσου και τής Κρήτης. Τά βουνά τής Καρπάθου, ή Καλολίμνη (Λάτρα ή Λάστρος, ύψ, 1220 μ.) και ό "Αγιος Ηλίας (ύψ. 1140 μ.), ύψώνουν τις κορυφές τους, άλλου άγριες και κοφτές, άλλου άπαλές. Οί βουνοπλαγιές εϊναι σκεπασμένες μέ πεύκα, άλιφασκιές, πουρνάρια, μυρτιές, 290
olymbitis@scan@2012
θυμάρια και κουμαριές. Χαμηλότερα συκιές και άμυγδαλιές, και στις κοιλάδες λεμονιές, πορτοκαλιές, μανταρινιές. Νερά άπό τις άφθονες πηγές ξεπηδούν σέ κάθε βήμα και ποτίζουν τή γή, πού τή στολίζουν άμπέλια, περιβόλια καί χωράφια. Τις πλούσιες σέ έναλλαγές άκτές, μέ τούς άπειρους γραφικούς όρμους και τά άκρωτήρια, δέρνει τό πάντα ταραγμένο Καρπάθιο πέλαγος. Σ' αύτό τό όμορφο νησί ζουν σήμερα 6707 κάτοικοι. Πρωτεύουσα είναι τά Πηγάδια (Κάρπαθος, 1281 κ.). "Αλλες κοινότητες εϊναι τοϋ 'Ολύμπου (1255 κ.), τού Ά περίου (768 κ.), των Μενετων (741 κ.), τής Αρκάσας (510 κ.), τής Βωλάδας (506 κ ),
του Μεσοχωρίου (464 κ.), του Όθους (436 κάτ.), των Σπόων (380 κ.) και των Πυλών (367 κ.). Ή Κάρπαθος και ή Κάσος άποτελοϋν τήν επαρχία Καρπάθου. Τό όνομα πού μας παραδίδει ό "Ομηρος (Ίλ. Β. 676) γιά τό νησί είναι Κράπαθος και όχι Κάρπαθος. Οϊ δ' άρα Νίσυρόν τ* είχον Κράπαθόν τε [Κάσον τε και Κών Εύρυπύλοιο πόλιν νήσους τε Κα[λύδνας. Κάρπαθος είναι γλωσσικός τύπος πού διαμορφώθηκε στις κατοπινές εποχές. Γιά τήν καταγωγή τών πρώτων κατοίκων δύο εκδοχές ύπάρχουν. Σύμφοινα μέ τήν πρώτη εκδοχή, στο νησί έμειναν μερικοί Κρήτες, άπό εκείνους πού έξεστράτευσαν στο νησί μαζί μέ τον Μίνωα. Τούς Κρήτες αύτούς διαδέχθηκαν άργότερα οι Άργεΐοι, πού έστειλε στο νησί ό "Ιοκλος ό Δημολέοντος. Σύμφωνα μέ τήν άλλη εκδοχή, πρώτοι οικιστές τοϋ νησιού ήταν οι Φοίνικες, όσοι είχαν άπομείνει στή Ρόδο γιά νά επιμελούνται τό 'Ιερό τής 'Αθηνάς Αινδίας. Οί Φοίνικες άσχολοϋνταν κυρίως μέ τό ψάρεμα κογχυλίων πορφύρας, γι' αύτό και τό νησί πήρε γιά ένα διάστημα τό όνομα Πορφυρίς. Τήν κατοίκησί του άπό τούς Φοίνικες προδίδει και τό όνομα Φοινίκη, πού είχε δοθή, καθώς φαίνεται, σ' ένα μικρό εμπορικό λιμάνι τής αρχαίας εποχής. 'Ακολούθησε ή δωρική κατάκτησις. Ό Στράβων άναφέρει ότι ή Κάρπαθος στούς δωρικούς χρόνους είχε όλες—όλες τέσσαρες πόλεις, μιά άπό τις όποιες ονομαζόταν Νίσυρος. Γράφει ό Στράβων στο δέκατο βιβλίο του : «'Η δέ Κάρπαθος, ην Κράπαθον είπεν ό ποιητής, ύψηλή εστί, κύκλον έχουσα σταδίων διακοσίων. Τετράπολις δ' υπήρξε και όνομα εϊχεν άξιόλογον, άφ' ου και τω πελάγει τούνομα έγένετο. Μία δέ των πόλεων έκαλείτο Νίσυρος, ομώνυμος τή των Νισυρίων νήσω». "Αλλες άρχαΐες πόλεις τής Καρπάθου ήταν ή Βρυκοΰς, τό όνομα τής όποιας δια-
Μεσοχώρι
Αγία Κυριακή σώζει και ή παράδοσις μέ τό παρεφθαρμένο Βρουκοΰς ή Βουργοΰς και τό Ποτίδαιον (ό παρεφθαρμένος σημερινός τύπος; είναι Ποσί). Τό Ποτίδαιον βρισκόταν μιάμιση ώρα νοτίως τοϋ 'Ολύμπου. Σημαντικά ερείπια σώζονται κοντά στο λιμάνι τών Πηγαδιών. Τό Ποτίδαιον κατά τό «Γεωγραφικής Ά φ η γήσεοος» πέμπτο βιβλίο (2,33) τοϋ Κλαυδίου Πτολεμαίου, ονομαζόταν Ποσείδιον. Έδώ ύπήρχαν τά πιο επίσημα 'Ιερά των Ποτιδαίων και μάλιστα τό 'Ιερό τής 'Αθήνας Λινδίας, τό Ίεροθυτεΐον κλπ. Ή τέταρτη άρχαία πόλις ήταιν ή Άρκεσίνη ή Άρκεσία, κοντά στή σημερινή Ά ρ κάσα. Κοντά στήν Άρκάσα, στο ναΐδιο τής 'Αγίας Σοφίας, έγιναν τό 1923 άνασκαφές άπό τον Jacopich γιά λογαριασμό τής 'Αρχαιολογικής Εταιρίας 'Αθηνών. Οί άνασκαφές αύτές έφεραν σέ φώς κυρίως παλαιοχριστιανικά μνημεία. e H Κάρπαθος στούς ιστορικούς χρόνους άκολούθησε τήν τύχη τής γειτονικής Ρόδου. Μετά τήν κυριαρχία τών'Αθηναίων περιήλθε στή Σπάρτη (404 π.Χ. και ύστερα). 'Αργότερα, επί Κόνωνος, επανήλθε στήν κυριαρχία τών 'Αθηναίων. Τό κυπαρίσσι, πού προσέφεραν οί Καρπάθιοι στούς "Αθηναίους γιά τήν άνοικοδόμησι τοϋ παλαιοϋ ναοϋ τής 'Αθήνας στήν Άκρόπολι τών 'Αθηνών, φανερώνει τήν άφοσίωσί τους στήν 'Αθήνα. Γιά τό λόγο αύτό και οί 'Αθηναίοι έδωσαν αύτονομία στούς Καρπαθίους και παρήγγειλαν, μάλιστα, στούς συμμάχουςτους, Ροδίους και Κώους νά τούς βοηθούν σέ κάθε δύσκολη περίστασι. Τά Ρωμαϊκά χρόνια, πού άκολούθησαν, ήταν όμαλά. Έπί Διοκλητιανοΰ (245—313 μ.Χ.) ή Κάρπαθος ήταν μέλος τί^ς Provincia Insularum, μέ πρωτεύουσα τή Ρόδο. Άργότερα, κατά τήν διαίρεσι τοϋ Ρω291
olymbitis@scan@2012
κους. Τό 1912 κατελήφθη άπό τούς 'Ιταλούς καί ένσωματώθηκε στήν Ελλάδα τό 1948, όταν έγινε ή ένσωμάτωσις τής Δωδεκανήσου.
Ή Κάρπαθος σήμερα
Άπέρι. Μητρόπολις μαϊκού κράτους, ή Κάρπαθος περιήλθε στήν Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Σύμφωνα μέ τή διοικητική διαίρεσι τού Βυζαντινού κράτους σέ «θέματα», ή Κάρπαθος, όπως και ή Ρόδος, ανήκε στο θέμα των Κιβυρραιωτών. Τό 1206, μετά τήν κατάλυσι τού Βυζαντινού κράτους άπό τούς Φράγκους, όπότε ιδρύθηκε στο Αιγαίο ή ήγεμονία τού Λέοντος Γαβαλά, ή Κάρπαθος, ή Ρόδος καθώς και πολλά άλλα νησιά περιήλθαν σ' αύτόν. Ό Λέων Γαβαλάς παρέμεινε στά νησιά ώς ανεξάρτητος κυρίαρχος μέχρι τό 1224, όπότε άναγκάσθηκε ν' άναγνωρίση ώς αρχηγό τον αυτοκράτορα τής Νικαίας Βατάτση. Ά πό τό 1282 και ύστερα ή Κάρπαθος, ή Ρόδος και ή Κάσος περιήλθαν στούς Γενουάτες, ύπό τήν αναγκαστική έγκρισι των Βυζαντινών. Ή Κάρπαθος έμεινε κάτω άπό τήν κυριαρχία των Γενουατών ('Ανδρέας και Λουδοβίκος Moresco) μέχρι τό 1306, όπότε, εξ αιτίας τής αιχμαλωσίας τού 'Ανδρέα Moresco, κατέλαβε τήν Κάρπαθο και τήν Κάσο ό 'Ανδρέας Κορνάρος, εύγενής άπό τήν Κρήτη. Μετά τήν κατάληψι τής Ρόδου άπό τούς Ιππότες τού Τάγματος τού 'Αγίου 'Ιωάννου (1309), στην κυριαρχία τους περιήλθαν και τά νησιά Κάσος και Κάρπαθος. Ό Κορνάρος, ό όποιος είχε έκδιωχθή, επανήλθε μόλις τό 1315 μέ τή βοήθεια τών Βενετών. "Ετσι οί Κορνάροι εξακολούθησαν νά κυριαρχούν στο νησί, ώσπου τό κατέλαβε ό Βαρβαρόσσας (1537). "Η Κάρπαθος έμεινε κάτω άπό τήν κυριαρχία τών Τούρκων μέχρι τό 1912 και απέσπασε πολλά προνόμια. Εντούτοις στήν Έπανάστασι τού 1821 οί Καρπάθιοι άγωνίσθηκαν στο πλευρό τών λοιπών Ελλήνων. Τό 1823 ή Κάρπαθος άπετέλεσε μέρος τής 'Ελληνικής 'Επαρχίας μέ έπαρχο τόν Γρηγοριάδη καί αργότερα προστέθηκε στήν επαρχία Σαντορίνης. Μέ τό Πρωτόκολλο τού Λονδίνου (1830) ή Κάρπαθος, όπως καί τά άλλα Δωδεκάνησα, περιήλθε στους Τούρ292
olymbitis@scan@2012
Ώραΐο, φιλόξενο νησί, ή Κάρπαθος έχει πολλές και άσύγκριτες ομορφιές. 'Αμμουδιές, γραφικοί κόλποι, καταπράσινοι τόποι, πολλές πηγές μέ άφθονα νερά, ψηλώματα, άπό όπου χαίρεται κανείς άσύγκριτα ηλιοβασιλέματα καί άνατολές, καί δροσερές, βαθύσκιες κοιλάδες. Σ' αύτόν τόν τόπο ζούνε, άνόθευτα άκόμη, ήθη καί έθιμα τών άνθρώπων τού νησιού, πού θά μας δώσουν κι' αύτά αισθητική χαρά καί θά μας φέρουν σέ στενώτερη επαφή μέ τούς άγνούς νησιώτες. Στούς γάμους ή στη γιορτή τού Κλύδωνα, θά βρεθούμε μπροστά σέ ήθη καί έθιμα μέ γνήσιο λαϊκό χρώμα. Χαρακτηριστικό είναι, επίσης, τό πρωτότυπο αρχιτεκτονικό στύλ τών σπιτιών τής Καρπάθου. Γιά τή γνωριμία μας μέ τό νησί θά βοηθήσουν μερικοί καλοί χωματόδρομοι, στούς όποιους κυκλοφορούν τά λιγοστά αύτοκίνητα πού ύπάρχουν στήν Κάρπαθο. Ή Κάρπαθος (Πηγάδια), εϊναι τό κεντρικό λιμάνι καί ή πρωτεύουσα του νησιού. Τό γραφικό λιμάνι, πού είναι γεμάτο σκούνες, βάρκες καί βενζίνες, τό λένε Ποσί. Αύτό τό όνομα θυμίζει τήν άρχαία πόλι τού νησιού Ποτίδαιον, πού βρισκόταν έδώ κοντά. Ή κωμόπολις άπλώνει τά σπίτια της σε ίσιωμα. Τά μπαλκόνια είναι σκεπασμένα μέ γλάστρες γεμάτες λουλούδια καί οί μεγάλες αύλές μέ δέντρα καί λουλούδια κάθε εποχής. Οί δρόμοι στενοί, γραφικοί. Ό παραλιακός άσφαλτοστρωμένος δρόμος, μέ τά μαγαζιά καί τά κέντρα, συγκεντρώνει τά βράδυα όλο τόν κόσμο πού θέλει νά πιή λί-
Μενετές
γο καλό κρασί και νά άπολαύση τή δροσιά. 'Εδώ σεργιανίζει και ή νεολαία. Τριγυρίζοντας στα Πηγάδια θά σταθούμε στις πλατείες με τά δέντρα, πού χαρίζουν τόν ίσκιο τους, και στήν εκκλησία τής Παναγίας. Μέ δυσκολία θά ανακαλύψουμε στά χωράφια λίγα ϊχνη του άρχαίου Ποτιδαίου.
Τό κύκλωμα του νησιού: Πηγάδια— Άπέρι—Βωλάδα— "Οθος—Πυλές —Άρκάσα —Μενετές — Πηγάδια (3,5 χλμ. άσφαλτος. Τά ύπόλοιπα 13 χαλικόστρωτος) Ό ασφαλτοστρωμένος δρόμος κατευθύνεται στήν άρχή άνατολικά και σέ λίγο βορειοδυτικά. Δεξιά μας ή άπέραντη άμμουδιά του Βρόντι, μια άπό τις ώραιότερες τοϋ νησιού. Τήν πλαισιώνουν πολλά δέντρα. 'Απομακρυνόμαστε άπό τήν παραλία. Ό δρόμος άνεβαίνει. Είναι πιά χαλικόστρωτος. Περνούμε άπότομες στροφές, γραφικά τοπία, γκρεμούς. eH ομορφιά ξεπροβάλλει στήν κάθε στροφή. Ή σύνθεσις του γκρίζου, του πράσινου, τοϋ χρυσαφένιου, μέ τό μακρυνό γαλάζιο τής θάλασσας, είναι ένας αληθινός πίνακας ζωγραφικής. 7 χλμ.: Άπέρι (ύψ. 320 μ.). Είναι ή παλιά πρωτεύουσα του νησιού, κτισμένη στήν πλαγιά. Έδώ είναι ή έδρα Μερτώνας
τού μητροπολίτου Καρπάθου. Ξεχίορίζει ό μητροπολιτικός ναός τής Θεοτόκου. Τό χωριό είναι εξαιρετικά όμορφο. "Εχει τρεις συνοικισμούς, τόν Κάτω, τόν Κεντρικό και τόν Επάνω, πού τόν λένε και Βαλαντοΰ. Ένας χείμαρρος τό χωρίζει στά δύο. Στις όχθες ροδοδάφνες μέ πλατάνια, ελιές, συκιές και άγριοκαλαμιές. "Ενα γερό γεφύρι ένώνει τά δυο κομμάτια τού χωριού. Τά σπίτια, ολόλευκα και γραφικά, κτισμένα τό ένα κοντά στο άλλο, ορθώνονται άνάμρσα σέ πορτοκαλιές, λεμονιές και άλλα όπωροφόρα.
Συνεχίζουμε τή διαδρομή μας. Τά άμπέλια διαδέχονται τά χωράφια και ή μιά όμορφη τοποθεσία τήν άλλη. 9,5 χλμ.: Φθάνουμε στή Βωλάδα (ύψ. 440 μ.).
Τά ολόλευκα σπίτια, τά καλντερίμια, τά λουλούδια, οί άμυγδαλιές, οί βερυκοκιές, οί μηλιές, είναι σκαρφαλωμένα στήν πλαγιά. Έδώ θά βρούμε θαυμάσια δείγματα του άρχιτεκτονικοϋ στύλ του Καρπαθιώτικου σπιτιού. Ά π ό Βωλάδα χωματόδρομος δεξιά παρακάμπτει άπό τά άνατολικά τό βουνό και στρέφοντας ΒΔ οδηγεί σέ 7—10' (μέ αύτοκίνητο) στον Μερτώνα.Ένα μικρό χωριό μέσα σέ ένα Ελβετικό τοπίο, θαυμάσιο γιά κατασκήνωσι. Άνατολικά, στήν παραλία, ή Κυρά Παναγιά (1 ώρα άπό Πηγάδια μέ βενζινόπλοιο). Θαυμάσιος τόπος γιά κατασκήνωσι. Γίνεται μεγάλο πανηγύρι στις 15 Αύγούστου.
Συνεχίζουμε άπό Βωλάδα μέ δυτική κατεύθυνσι. Ό δρόμος άνεβαίνει. Μιά καταπράσινη περιοχή. 11,5 χλμ.: Τό χωριό Όθος (ύψ. 510 μέτ.).
Είναι κι' αύτό κτισμένο άμφιθεατρικά. Τά σπίτια του είναι βαμμένα στο κάτω μέρος μέ λουλακί χρώμα και στο έπάνω μέ άσβέστη. Πρέπει νά ζητήσουμε τήν άδεια γιά νά έπισκεφθούμε τό σπίτι τού Α ριστοτέλη Σταυράκη (τής Βενετίας). Είναι θαυμάσιο δείγμα Καρπαθιώτικου σπιτιού, Ή θέα άπό τό χωριό είναι υπέροχη. "Ολο τό νοτιοδυτικό Αιγαίο άπλώνεται μπροστά μας. Στον "Οθο έχει προγραμματισθή ή άνέγερσις ξενώνος. Ά π ό τόν "Οθο αμαξιτός χωματόδρομος κατευθύνεται βορειοδυτικά. "Εχει σκληρές γιά τό αυτοκίνητο άνηφοριές και πολλές καί έπικίνδυνες στροφές. Κατεβαίνει και άνεβαίνει χαράδρες καί τρέχει δίπλα σέ τρο* 293
olymbitis@scan@2012
μακτικούς γκρεμούς. Περνά στις δυτικές πλαγιές τού Προφήτη 'Ηλία. Μια μικρή διακλάδοχτις αριστερά οδηγεί στον Λευκό. Παραλιακή τοποθεσία μέ άμμουδιά, δέντρα και κρύα, χωνευτικά νερά πηγής. 'Υπάρχουν βυζαντινά ερείπια. Τόπος κατάλληλος γιά παραθερισμό. 'Επιστρέφουμε στή διακλάδωσι. Ό δρόμος συνεχίζεται πρός βορράν. 14 χλμ. (Άπό "Οθο) : Μεσοχώρι (ύψ. 130 μέτ.). Τό χωριό είναι άμφιθεατρικά κτισμένο, κοντά στή θάλασσα, μέ έξαιρετική θέα. "Ολα τά σπίτια είναι μονόροφα μέ κεραμίδια καί -δώματα άσπροβαμμένα, μέ λουλούδια καί δέντρα στις αύλές. 'Ολόγυρα αμπέλια, εσπεριδοειδή, περιβόλια. Τό Μεσοχώρι παράγει περίφημα έπιτραπέζια σταφύλια. Ή ώραία εκκλησία τού χωριού (Παναγιά ή Μεσοχωρίτισσα) γιορτάζει στις 15 Αύγούστου. Γίνεται μεγάλο πανηγύρι, μέ προσκυνητές άπό όλο τό νησί. θ ' άπολαύσουμε χορούς καί καρπαθιώτικα τραγούδια στο γλέντι μετά τή συνεστίασι. Ά π ό Μεσοχώρι σέ 10' πεζή ή θαυμάσια τοποθεσία Πικάπου. Ά π ό Μεσοχώρι χωματόδρομος καλής βατότητος σέ 40' πεζή οδηγεί στο μικρό χωριό Σπόα. Αγροτικός οικισμός μέ νοικοκυρεμένα σπίτια. Έχει ώραΐες εξοχές, πολλά φρούτα καί πηγαία νερά. Ά π ό Σπόα 10' άνατολικά μέ αυτοκίνητο, καλός χωματόδρομος οδηγεί στις Στές, θαυμάσια έξοχική τοποθεσία Ά π ό Σπόα, πεζή 20' ή μέ ύποζύγιο σέ χωματόδρομο καλής βατότητος, θά παμε στή μαγευτική τοποθεσία τής 'Αγίας Ειρήνης. Είναι μιά άπό τις καλύτερες άμμουδιές τού νησιού. Δέντρα καί πολλά νερά πηγής. Επιστρέφουμε στο "Οθος.
Συνεχίζουμε στήν κεντρική διαδρομή (κύκλωμα). Ό δρόμος προχωρεί ομαλός ανάμεσα άπό άμπελώνες και σπαρμένα χωράφια. 14,5 χλμ.: Πυλές.
Ενοικιάζονται σπίτια. Τό χωριό είναι κτισμένο σέ//αμηλή, όμαλή τοποθεσία. Κάθε σπίτι κα^Ιϊνας κήπος μέ λουλούδια, γιασεμιά καί άγιοκλήματα, μέ άμυγδαλιές καί έσπεριδοειδή. Δρόμοι καθαροί, καλντερίμια. Όλόγυρα άμπελώνες καί φυτείες, δημητριακά, περιβόλια, έσπεριδοειδή. eH περιοχή έχει πολλά πηγαία νερά. Ή τοποθεσία Πράσινο είναι άληθινά μαγευτική.
Ά π ό Πυλές ό δρόμος συνεχίζεται, δλο στροφές. 294
olymbitis@scan@2012
19,5 χλμ.: Φοινίκι.
Γραφικό ψαράδικο λιμανάκι. Ά π ό δώ γίνεται ή επικοί vcovi α μέ τήν Κάσο μέ βενζινόπλοια.
Ό δρόμος συνεχίζεται ομαλός. 21,5 χλμ.: Άρκάσα. Είναι κτισμένη χαμηλά σέ ϊσιο μέρος καί σκεπασμένη άπό λουλούδια καί δέντρα λογής - λογής. Στήν περιοχή άμυγδαλιές, ελαιώνες, εσπεριδοειδή, χωράφια μέ δημητριακά, πολλά καρπούζια καί πεπόνια. Πηγές μέ πολλά κρύα νερά. Στήν κορυφή τού χωριού ή ακρόπολις, τό Παλαιόκαστρο. Στή δυτική πλευρά τού χωριού ή ερειπωμένη βυζαντινή εκκλησία τής Άγιας Αναστασίας (5ου αιώνος). Τά περίφημα ψηφιδωτά της βρίσκοναι στο Μουσείο τής Ρόδου.
Ά π ό Άρκάσα νεοανοιγμένος χωματόδρομος κατευθύνεται βορειοανατολικά. 28 χλμ.: Μενετές(714 κ.). Ά π ό τά Πηγάδια οί Μενετές άπέχουν 20' μέ αύτοκίνητο. Είναι ή μεγαλύτερη κοινότητα τού νησιού, κτισμένη άμφιθεατρικά. Τά στενά καλντερίμια της άνηφορίζουν γραφικά άνάμεσα σέ όμορφα λευκά σπίτια, περιβόλια, δέντρα καί βρύσες πού φέρνουν τά κρύα νερά άπό τό «Σταυρί». Φοινίκι (Άγ. Νικόλαος)
πασμένες μέ πουρνάρια, σχίνα, κουμαριές καί θυμάρια. 'Αριστερά, ως πέρα μακρυά, αμπέλια, λιόδεντρα καί δέντρα μέ φρούτα.
Προς "Ολυμπον 9 χλμ. χωματόδρομος. Δύσκολος δρόμος.
Διαφάνι
Ό χωματόδρομος κατηφορίζει βορειοανατολικά. 34,5 χλμ.: Ξαναγυρίζουμε στά Πηγάδια. Πηγάδια—Άγια Κυριακή Ένας καλός καί σύντομος δρόμος κατευθύνεται νοτιοανατολικά και όδηγει στήν "Αγία Κυριακή. Ή εκκλησία στέκεται στά βράχια.
ολόλευκη πάνω
Προς τή Βόρεια Κάρπαθο 2 ώρες, είσ. 15 δρχ.
Δέν ύπάρχει οδικό δίκτυο. Θά πάρουμε τό βενζινόπλοιο άπότά Πηγάδια καί θά βάλουμε πλώρη κατά τό βοριά. Μικρά νησιά παίζουν κρυφτό μέ τά κύματα. Ή άνατολική άκτή, πότε άγρια, γεμάτη βράχια, καί πότε γελαστή. Απότομοι γκρεμοί, παιχνιδιάρικες άκρογιαλιές καί δέντρα. Σέ 15' (8—10 δρχ. είσ.) βρισκόμαστε στήν Κυρά—Παναγιά. Είναι τό πιό όμορφο μέρος της Καρπάθου. "Ενας γραφικός όρμος. 'Απέραντη αμμουδιά γαρνιρισμένη μέ πολύ πράσινο : πλατάνια, έλιές, θάμνοι, οπωροφόρα. Στήνάκρη τής θάλασσας είναι κτισμένο τό Μοναστήρι τής Κυρά—Παναγίας. "Εχει ξενώνα γιά 20 άτομα καί γύρω λιγοστά σπίτια πού ενοικιάζονται. Στις 15 Αυγούστου γίνεται μεγάλο! πανηγύρι. Είναι ώραϊος τόπος γιά κατασκήνωσι.
Τό βενζινόπλοιο προχωρεί βόρεια. Ή σκηνογραφία δέν άλλάζει. Τά κύματα τοϋ πελάγου μας λικνίζουν κοντά μιά ώρα. "Ενα όμορφο λιμανάκι, τό Διαφάνι, θά μας δεχθή. Τά όλόλευκα σπίτια κλείνονται στή δεξιά πλευρά άπό απαλές βουνοπλαγιές, σκε-
Ά π ό τό Διαφάνι χωματόδρομος κατευθύνεται νοτιοδυτικά. Απότομες κατηφοριές καί άνηφοριές, ισκιωμένες χαράδρες, πού σπάνια τις βλέπει ό ήλιος, ψηλά, γκρίζα βουνά, πηγές πού κελαρύζουν, θά συναντήσουμε στο δρόμο μας. Περνούμε άπό πλαγιές κοφτές καί άνώμαλες, σκεπασμένες μέ λιγαριές, φλισκούνια καί πικροδάφνες. Ό σ ο άνηφορίζόυμε, τόσο πιό έντονα διαγράφονται μπροστά μας καί ορθώνονται πλάϊ μας τά καρπαθιώτικα βουνά. Τό χωριό Όλυμπος, είναι κτισμένο σέ λόφο μέ πολλές όμορφες καί άπαλές προεξοχές. Μοιάζει μέ καλλιτεχνική άφίσσα. Γύρω, μεγάλα γκριζοπράσινα βουνά. Πιό κάτω τά άσπρισμένα σπίτια, πλάϊ—πλάϊ μέ τούς φτερωτούς άνεμόμυλους. Κι' άνάμεσα στούς μύλους, τό ψηλό καμπαναριό τής έκκλησιάς. Ό λ α μοιάζουν σάν νά κατρακυλούν στο γκρεμό, άλλά τά συγκρατεί αυτή ή άπόκοσμη γοητεία του τοπίου. Στον Όλυμπο διατηρούνται άνέπαφα τά ήθη καί τά έθιμα του νησιού, θ ά άκούσουμε τή νησιώτικη γλώσσα σέ όλη της τήν ιδιομορφία, στολισμένη με άρχαΐα δωρικά κατάλοιπα, καί θά χαρούμε τις πολύ ενδιαφέρουσες ντόπιες ενδυμασίες. Θά είμαστε τυχεροί άν βρεθούμε στο χωριό τις ήμέρες πού πρόκειται νά γίνη γάμος. Έδώ ό γάμος είναι μιά άληθινή λαϊκή γιορτή, πού κρατά πολλές μέρες. Από τή Δευτέρα καί τήν Τρίτη θά κληθούν οί εργατικοί άνθρωποι τού χωριού μέ τά ζώα τους, γιά νά κόψουν ξύλα, μέ τά όποια θά μαγειρευθούν τά φαγητά καί θά ψηθούν στά κάρβουνα τά βόδια. Τό βράδυ όλοι αυτοί οί ξυλοκόποι θά μαζευτούν στό σπίτι τής νύφης, όπου γίνεται φαγοπότι καί γλέντι μέχρι τό πρωί. Τήν Τετάρτη πλάθονται τά κουλούρια (ψιλοκούλουρα). Μ* αυτά, άφού τά ψιλοκόψουν,θά τρατάρουν τούς καλεσμένους μέ μεγάλα πανέρια τήν ήμέρα τού γάμου, μαζί μέ καρύδια, σταφίδες, φιστίκια, άμύγδαλα καί στραγάλια, πού έδώ λέγονται όλα μαζί «γλεούδια». Τό βράδυ τής Τετάρτης γίνεται πάλι φαγοπότι, γλέντι καί χορός στό σπίτι τής νύφης. 295
olymbitis@scan@2012
Τήν Πέμπτη ψήνονται τά κουλούρια από ειδικές τεχνίτρες τού χωριού και άπό συγγενείς τών νεονύμφων. Τήν Παρασκευή γίνεται τό «στόλισμα τών σεντονιών» στο σπίτι τής νύφης. Τά σεντόνια, μεταξωτά καί υφαντά, κρεμιούνται ολόγυρα στούς τοίχους, στο νυφικό δωμάτιο, στήν τραπεζαρία, σ' όλο τό σπίτι. Τό βράδυ γίνεται πάλι φαγοπότι καί γλέντι. Τό «στόλισμα τών σεντονιών» γίνεται άπό κοπέλλες πρωτοκόρες, πού δεν πρέπει νά είναι ορφανές. Αυτές λέγονται «κανακαρές». Τό Σάββατο καλούνται ειδικοί σφάχτες, συγγενείς τού γαμπρού καί τής νύφης, οί όποιοι θά σφάξουν τά βόδια γιά τό γάμο. Τήν Ιδια ώρα οί γυναίκες συγγενείς έτοιμάζουν τή σισαμόμελη (ειδικό γλύκισμα γιά τούς γάμους). Κατασκευάζεται άπό καθαρισμένο σισάμι καί μέλι, πού ψήνεται στή φοπιά καί τό γεμίζουν μέ ζαχαροστράγαλα. Τό βράδυ τού Σαββάτου καλούνται οί κανακαρές καί οί έπίσημες ξένες. Τό κάλεσμα γίνεται μέ συνοδεία οργάνων. Τήν Κυριακή, ημέρα τού γάμου, αρχίζουν τά όργανα άπό πολύ πρωί (λύρα καί λαγούτο), στα σπίτια τού γαμπρού καί τής νύφης. Στά δυο σπίτια σηκώνονται οί παντιέρες (πολύχροψα μεταξωτά μαντήλια), πάνω σέ ψηλά καλάμια. Αύτό δείχνει ότι ό γάμος άρχισε. Τότε έρχονται οί καλεσμένοι στά σπίτια τού γαμπρού καί τής νύφης, ενώ τά όργανα παίζουν καί οί νέοι τραγουδούν επαινετικές μαντινάδες γιά τή νύφη, τον γαμπρό καί τούς προξενητάδες. Γίνεται τό τρατάρισμα μέ «γλεούδια» καί ύστερα όλοι πηγαίνουν στήν έκκλησία, όπου γίνεται ή στέψις. Μετά τή στέψι κλείνει τό σπίτι τού γαμπρού και όλοι πηγαίνουν στο σπίτι τής νύφης. "Αφού τραταρισθούν, πηγαίνουν σιό κοινοτικό μέγαρο. 'Εκεί είναι στρωμένα μεγάλα τραπέζια, στά δποΐα κάθονται οί νεόνυμφοι καί όλοι οί καλεσμένοι. Τό ντόπιο φαγητό είναι ό «χόνδρος», δηλαδή κρέας μέ άλεσμένο σιτάρι. Τώρα Τοίστομο
296
olymbitis@scan@2012
μαγειρεύουν στούς γάμους καί κρέας μέ πατάτες. Σερβίρουν άφθονο καρπαθιώτικο κρασί, όλοι εύχονται «καλώς νά σ' εύρο)» (προπόσεις) καί τραγουδιέται τό «Λελούδι τής Μονεμβασίας». Τό άπόγευμα τής ίδιας ημέρας γίνεται χορός στο «πέργερο», δηλαδή στή μεγάλη αύλή τής έκκλησιάς. Ό χορός αύτός λέγεται «φουμιστός». Οί νεόνυμφοι πιάνουν στή μέση. Ά π ό τήν πλευρά τής νύφης πιάνουν οί συγγενείς της καί άπό τήν πλευρά τού γαμπρού οί δικοί του. Αύτό γίνεται γιά νά δούνε ποιος άπό τούς δυο έχει μεγαλύτερο σόι. Ό χορός διαρκεί μέχρι τό πρωί μέ αυτοσχέδια δίστιχα (μαντινάδες). Τήν άλλη μέρα γίνεται ό «άντίγαμος» γιά τούς κουμπάρους. Τά όργανα πηγαίνουν στο σπίτι τού κουμπάρου, ό όποιος κλείνεται μέσα έπίτηδες, ώσπου νά τού τάξουν τραγουδιστά ένα μοσχάρι ή άλλο δώρο γιά ν' άνοιξη τήν πόρτα. Πολλές φορές λένε τού κουμπάρου σατιρικά δίστιχα. 'Εκείνος άπαντα τραγουδιστά, καί άφού τούς παιδέψη γιά λίγο τούς άνοίγει. Τότε άρχίζει τό τρατάρισμα μέ γλεούδια, μεζέδες καί καρπαθιώτικο κρασί. "Υστερα παίρνουν τόν κουμπάρο καί όλοι μαζί πηγαίνουν στο σπίτι τής νύφης, όπου συνεχίζείαι τό γλέντι. Τήν πρώτη Κυριακή είναι οί «οκτώ τού γάμου». Τήν ημέρα αύτή έκκλησιάζεται τό άντρόγυνο. Ακολουθεί τραπέζι καί γλέντι, μέ καλεσμένους μόνο τούς στενούς συγγενείς καί τούς εκλεκτούς τού νησιού. Στο γάμο όλοι καί όλες φορούν τις όμορφες τοπικές ενδυμασίες. Οί άνδρες : Πάνω άπό τό πουκάμισο, ένα σταυρωτό γιλέκο (τό σταυροπερίκο). Μπλέ, μαύρο ή καφετί ζηπούνι, πάνινο ή μάλλινο μέ μανίκια. Ή βράκα (ποτούρι), είναι μπλέ μέ μαύρο κορδονέτο (δένεται μέ βρακοζώνα). Πάνω άπό τή βράκα, τό «μίζορο», μάλλινη πλεκτή ζώστρα, ριγωτή ή σκέτη. Στά πόδια «στιβάνια», είδος κρητικής μπόττας άπό μαλακό τραγίσιο δέρμα μέ
σόλες άπό γουρουνοτόμαρο. Στό κεφάλι μαύρος σκούφος ή κόκκινο φέσι, τό «τουτουζιώτικο», μέ μεγάλη φούντα πού κρέμεται πίσω. Τό καλοκαίρι μεγάλα ψάθινα καπέλλα, τά «καπάσια». Οί γυναίκες : Πλατυμάνικη ύφαντή πουκαμίσα, μέ βαρύτιμα μεταξωτά κεντήματα στό γύρο, στά μανίκια καί στό στήθος. Στό κεφάλι σφιχτό σκούρο τσεμπέρι, πάνινο ή μεταξωτό. Στον κουτελίτη (κάτω άπό τό μέτωπο) μιά χρυσή κορδέλλα άπά φλουριά, αλυσίδες καί άσημένιες φούντες. Πίσω στήν πλάτη κρεμαστή μαντήλα. Στό λαιμό, πρώτα τά «μανάκια» (άσημένιο περιδέραιο), ύστερα ή «μερτζάνια», (άπό Κοράλλια) καί οί «κλώνες». Στό στήθος χρυσά νομίσματα, μαχμουντιέδες, ντούμπλες, άγιοκο^νσταντινατα, τούρκικες λίρες, βενετσιάνικα φλουριά. Στά πόδια, πλεκτές κάλτσες καί παντούφλες ή «στιβάνια». Ά π ό Διαφάνι 1 ώρα μέ βενζινόπλοιο (είσ. 12 δρχ.), ώραΐος θαλάσσιος περίπατος στό βόρειο άκρωτήριο του νησιού. Τό πέρασμα μεταξύ Καρπάθου καί τού μικρού νησιού Σαριά είναι ύπέροχο. Στό νησί Σαριά βρισκόταν στήν άρχαιότητα ή πόλις Νίσυρος. Στό βορειοδυτικό άκρο τής Καρπάθου, δυο νησάκια προσπαθούν νά κλείσουν τήν είσοδο στό μικρό όρμο Τρίστομο. Μιά θαυμάσια τοποθεσία, σάν λίμνη, μέ λίγα μικρά ψαράδικα σπίτια. "Αφθονο κυνήγι πέρδικας.
Καρπαθιακό σπίτι Τό άρχοντικό Καρπαθιακό σπίτι άποτελεΐται άπό τό μεγάλο σπίτι, τό μικρό σπίτι ή κελλι καί τόν φούρνο. Ό λ α είναι κολλητά, «συρτά», μέσα σέ μαντρωμένη αύλή. Τό μεγάλο σπίτι έχει ενα παράθυρο καί μιά πόρτα ξύλινη. 'Ανοίγοντας τήν πόρτα μπαίνουμε σ' ένα στενόμακρο δωμάτιο μήκους 4—5 μέτρων. 'Αριστερά μας ύπάρχει Ενα μακρύ έπιπλο, πού πιάνει άπό τή μιά ώς τήν άλλη άκρη τού δωματίου καί λέγεται μεγάλο παγκάλι. Είναι κατασκευασμένο άπό ξύλο σκαλιστό, μέ ώραΐα σχέδια στά μπροστινά καί στις άκρες. Μοιάζει μέ μεγάλο καναπέ. Τόν στρώνουν μέ ύφαντά καί χράμια καί τόν χρησιμοποιούν γιά νά κάθονται στις επισκέψεις καί στις διασκεδάσεις. Γύρω είναι τά ράφια, άπό ξύλο σκαλιστό μέ ώραΐα σχέδια. Θά δούμε άραδιασμένα ποτήρια, λαγήνες, μαστραπάδες, πιάτα καί άλλα άντικείμενα οικιακής χρήσεως, πού χρησιμοποιούνται γιά στολισμό. Στά μεγάλα άρχοντόσπιτα ύπήρχαν, 200—300 πιάτα και άλλα σκεύη. Τό ταβάνι είναι κατασκευασμένο άπό ξύλιν α καλοδουλεμένα δοκάρια καί οί τοϊ297
olymbitis@scan@2012
χοι άπό σοβάδες άσπροβαμμένους. Τό πάτωμα (πάτος) είναι στολισμένο μέ άσπρα καί μαΰρα χαλικάκια (χοχλάδια) μέ βυζαντινά σχέδια, φιλοτεχνημένα άπό ειδικούς τεχνίτες. Τέτοια πατώματα θά δούμε στο οικογενειακό σπίτι του Βαρίκα στο χωριό Ό θ ο ς καί στήν έκκλησία τής Παναγίας, στό ίδιο χωριό. Δεξιά, ψηλά στή γωνιά τού ταβανιού, τό εικονοστάσι, μέ γύψινη ή ξύλινη στολιστή κορνίζα. Τό καντήλι είναι πάντα άναμμένο κάτω άπό τήν εικόνα τής Παναγίας. Α Προς τά μέσα τού δωματίου, δεξιά, είναι τό μικρό παγκαλάκι, ένας μικρός καναπές σκεπασμένος μέ πολύχρωμα χράμια καί άλλα ύφαντά. Τρία ξύλινα σκαλιά θά μας οδηγήσουν στον σοφά, άλλο δωμάτιο 3—4 μέτρων. 'Αριστερά ένα ξύλινο έπιπλο, κομψό καί σκαλισμένο μέ τέχνη. Είναι ή σιφονιέρα, στολισμένη μέ ένα πολύχρωμο κεντητό μεταξωτό κάλυμμα, πού λέγεται «σκρίνιο». Στήν έπάνω μεριά τής σιφονιέρας είναι άραδιασμένοι ώραΐοι καθρέφτες μέ κορνίζες. 'Ολόγυρα στούς τοίχους είναι κρεμασμένα τά κάδρα τών οικοδεσποτών καί τών στενών συγγενών. Ό σοφάς χρησιμοποιείται γιά ύπνοδωμάτιο. Σέ μιά γωνιά, ένας μεγάλος σοφάς (έπιπλο), στενόμακρος, ξύλινος καί σκαλιστός. Επάνω άραδιάζουν μπαούλα καί κασέλες καί άπό πάνω βάζουν διπλωμένα τά στρώματα καί τά παπλώματα, σκεπασμένα μέ κεντητά χράμια. Τό έπιπλο αύτό χρησι-
Άγιος Μάμας
298
olymbitis@scan@2012
μοποιεΐται καί γιά κάθισμα. Στούς γάμους έκεϊ κάθονται οί νεόνυμφοι καί δέχονται εύχές. Δυο σκαλιά πιο πάνω μας οδηγούν στό πανωσούφαο, ένα τετράγωνο δωμάτιο. Κι' έδώ ύπάρχει ένας μεγάλος καναπές μέ στρώματα καί ρούχα σκεπασμένα μέ χρωματιστά χράμια. Μετά τό πανωσούφαο, δυό σκαλιά μας οδηγούν στή μουσάνδρα, πού χρησιμοποιείται γιά ξενώνας. Στον καναπέ είναι στρωμένα πολύχρωμα κιλίμια καί χράμια. Τά σκαλιά είναι σκαλισμένα μέ όιάφορα σχέδια καί έχουν δεξιά καί άριστερά φαρδιά σκαλιστά κάγκελλα, τά «τραπεζάνια», σκεπασμένα μέ μεταξωτές μανδήλες «τού Καούρου» (άρχαΐα σχέδια) καί μέ πολύχρωμα ύφαντά. Πάνω στά καφασωτά «τραπεζάνια» βάζουν στούς γάμους τά προικιά τής νύφης καί τά δείχνουν στούς καλεσμένους. Τό μικρό σπίτι ή κελλι είναι κολλητό, «συρτό» μέ τό μεγάλο σπίτι. "Εχει δίφυλλη πόρτα (τό καλαπόρτι) καί τό πάτωμα ό (πάτος) είναι άπό τσιμέντο ή χώμα. Έ χ ε ι μικρό παράθυρο, τζάκι (τόν κούμελο) καί μικρό, χαμηλό σοφα. Έδώ κοιμούνται τά παιδιά καί οί γέροι. Χρησιμοποιείται καί γιά κουζίνα. Στον σοφα είναι διπλωμένα τά στρώματα τής καθημερινής χρήσης. Στή μιά άκρη δυό - τρία «παλέρια» (πρόχειροι σοφράδες ξύλινοι) καί στό ταβάνι είναι κρεμασμένοι σέ καρφιά ξύλινοι στρογγυλοί «καρκάλοι» (είδος σκάφης), γιά τό ζύμωμα τού ψωμιού, καί ό «κάτσουνας» μέ ξύλινα κλαδιά γιά νά κρεμάνε τά κουλούρια. Πλάι στό τζάκι, σάν φωλιά μέσα στον τοίχο, ή σταμνοθήκη μέ τό σταμνί γιά τό κρύο νερό. Πάνω άπό τόν σοφά ό «άποκρίατος», ένα στενόμακρο ξύλινο σκαλιστό ράφι μέ μαστραπάδες καί λογής — λογής πιάτα, μπακιρικά καί άλλα σκεύη. Κάτω άπό τόν σοφά κιούπια μέ λάδια, κρασιά καί τουρσιά καί βάζα μέ τυρί, ντοματοπελτέ καί άλλα τρόφιμα. Στό χαμηλό φούρνο, πλάι στό μικρό σπίτι, ψήνουν τό ψωμί. Χαρακτηριστικό τού καρπαθιακού σπιτιού είναι ένας μεγάλος στύλος, στή μέση τής οικοδομής. Είναι χονδρός, καλοδουλεμένος, άπό γερό ξύλο. Αύτός ό στύλος θεωρείται άπό τούς καρπαθιώτες τό στήριγμα τής φαμελιάς. Τόν προσέχουν πολύ, τόν στολίζουν στις χαρές καί στά γιορτάσια, τόν ντύνούν ολόκληρο μέ μεταξωτές ύφαντές μαντήλες καί δείχνουν μέ κάθε τρόπο τόν σεβασμό τους στό στήριγμα τού σπιτιού πού συμβολίζει τόν άρχηγό τής οικογενείας.
Κρητικός Π., Καθηγητής 'Αθηνών.
Πανεπιστημίου
ΛΕΡΟΣ Καρανικόλας Μ. Φιλιππίδης Ν.
Πρωτοψάλτης Ε., 'Υφηγητής Πανεπιστημίου, Διευθυντής Γεν. 'Αρχείων τοϋ Κράτους. Χανιώτης Β., Δημοσιογράφος, Λογοτέχνης. Χατζηπαναγιώτου I., Πολιτικός Μηχανικός. ΚΑΣΟΣ
ΛΕΙΨΟΙ Μηλιανός Χ., 'Ιατρός. Σαρρής Ν., Σπουδαστής θεολογικής Σχολής Χάλκης. ΚΑΛΥΜΝΟΣ Καλογιάννης Άντ., Δήμαρχος. Γιαννάτου Αικατερίνη—Καθοπούλη, Ίατρός. Κουκούλης Γ., Γυμνασιάρχης. Κουντούρης Θέμος, Σπηλαιολόγος. Τάταρης Α.. Γραμματεύς Δημαρχίας Καλύμνου. ΚΩΣ Δήμαρχος Κώ. Γεωργιάδης Σ., 'Αντιπρόεδρος 'Ενώσεως Κώων. Καραναστάσης Η. Κουρζής Γ., Δικηγόρος. Λαμπρόγλου Σ. Πετρίδης Π. Φουρτούνης Δημ., Δικηγόρος. Φουρτούνης Ε., Ποιητής. Χατζηαντωνίου Δ., Δικηγόρος. Χατζηνικολάου I., "Ιατρός, Πρόεδρος 'Ενώσεως Κώων 'Αθηνών—Πειραιώς. ΑΣΤΥΠΑΛΑΙΑ Αύθεντόπουλος Μ., 'Εργολάβος, τέως Πρόεδρος "Ενώσεως Άστυπαλαιωτών. Φραγκεσκάκης Ν., 'Ιατρός. ΝΙΣΥΡΟΣ Σακελλαρίδης Π., Πολιτικός Μηχανικός. ΤΗΛΟΣ Καμμάς Π., 'Ιατρός. ΣΥΜΗ Άγαπητίδης Κ., 'Ανώτερος 'Υπάλληλος 'Ελληνικού Κέντρου Παραγωγικότητος. Χατζηφώτης I., συγγραφεύς.
Ήλιάδης Κ., 'Ιατρός, Λαογράφος. ΚΑΡΠΑΘΟΣ
olymbitis@scan@2012
ΚΡΗΤΗ Γενική Συνεργασία : ΠΑΓΚΡΗΤΙΟΣ ΕΝΩΣΙΣ. ΑΛΕΗΑΚΗΣ Σ. I., 'Αντιστράτηγος έ.ά., 'Ιστορικός, Λαογράφος. ΑΛΕΞΙΟΥ Σ., Έφορος 'Αρχαιοτήτων. ΑΓΓΕΛΗΣ Ν., Δημοσιογράφος, 'Υπάλληλος Γραφείου Τύπου ΟΤΕ. ΒΙΣΤΑΚΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ, Διευθυντής Περιοδικού «Πολιτική και Οικονομική Έρευνα». ΠΛΑΤΩΝ Ν., 'Επιθεωρητής 'Αρχαιοτήτων Κρήτης. ΣΠΥΡΙΔΑΚΗΣ Κ. Γ., 'Υφηγητής Πανεπιστημίου 'Αθηνών, Διευθυντής τοϋ Λαογραφικού Αρχείου τής 'Ακαδημίας 'Αθηνών. ΣΤΡΑΤΑΚΗΣ I. Ν., 'Αντιπρόεδρος Συνδέσμου 'Ελλήνων Λογοτεχνών, Ποιητής, Λογοτέχνης, 'Ανώτατος 'Αξιωματικός έ.ά. ΦΥΤΡΑΚΗΣ Α., Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών. ΦΙΛΙΠΠΑΚΗΣ I., Δικηγόρος—Δημοσιογράφος. Φωτογραφίες : ΚΟΥΤΟΥΛΑΚΗΣ Κ., Καλλιτέχνης Φωτογράφος, Συνταξιούχος 'Υπάλληλος 'Εθνικής Τραπέζης. ΧΑΝΙΑ "Αγγελής Ν., Δημοσιογράφος, Ύπάλ. Γραφ. Τύπου Ο.Τ.Ε. "Αντωνακάκης Ν., Δικηγόρος, Γεν. Γραμματεύς Παγκρητίου 'Ενώσεως. Καραγκάνης θ . , Δήμαρχος 'Ανωγείων. Κτιστάκης P., Διευθυντής 'Εφημερίδος «Κρητικός Κόσμος» Μακρυδάκης Α., Διευθυντής Γραφείου Τουρισμοϋ Χανίων. Μαρματάκης Γ., Πρόεδρος Κοινότητος ΚαμπανοΟ—Σελίνου Χανίων. Φιλιππάκης I., Δικηγόρος—Δημοσιογράφος. ΡΕΘΥΜΝΟΝ
ΧΑΛΚΗ
ΕΟρη Βαρίκα — Μοσκόβη, Λογοτέχνις.
Μαυρής Ν., 'Ιατρός, 'Ιστορικός, Λαογράφος, τέως Γεν. Διοικητής Δωδεκανήσου. 'Ιωάννου Γ., Δημοσιογράφος, Διεθυντής 'Εφημερίδος «Η ΦΩΝΗ ΤΗΣ ΚΑΣΟΥ». Ρουκουνάκης, Ν. Ναυτικός. Σκευοφύλαξ Γ., Δόκιμος Πλοίαρχος Ε.Ν.
Λαογράφος —
Κουρμούλης Γ., Πρύτανις Πανεπιστημίου "Αθηνών, Καθηγητής τής Γλωσσολογίάς. Μανούσακας Μ., Καθηγητής Πανεπιστημίου. Βογιατζάκης Γ., Γενικός Διευθυντής τής Α.Ε. Άσφάλειαι «ΦΟΙΝΙΞ».