Seven (7) days of Karpathos by George Giorgakis

A KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997

2-31 AΦIEPΩMA H νήσος Kάρπαθος. Συνοπτικ περίγραμμα της ιστορίας της. Tου Nτίνου Aντ. Mελά H Kάρπαθος στην αρχαι τητα. Tο νησί είναι κατάσπαρτο με αρχαιολογικά λείψανα λων των εποχών. Tου Iωάννη X. Παπαχριστοδούλου H βυζαντινή Kάρπαθος. H ιστορική έρευνα και τα θεμελιακά έργα των M. Mιχαηλίδη–Nουάρου και N. Mουτσ πουλου. Tου Aλέξη Γ.K. Σαββίδη Xριστιανικά μνημεία. H Kάρπαθος κατά την παλαιοχριστιανική, βυζαντινή και μεταβυζαντινή εποχή. Tου Iωάννη Hλ. Bολανάκη Oψεις του λαϊκού πολιτισμού. Tο πλουσι τερο σε παραδ σεις, ήθη και έθιμα νησί των Δωδεκανήσων. Tου Mηνά Aλ. Aλεξιάδη Tο κληρονομικ έθιμο της Kαρπάθου. Tου Γεωργίου M. Mιχαηλίδη–Nουάρου Mουσική της Kαρπάθου. Eντυπωσιακή είναι η ποικιλία τραγουδιών, οργανικών μελωδιών και χορών. Tου Γεωργίου Aμαργιανάκη H λατρεία της Παναγίας. Oι θρησκευτικές παραδ σεις για την Παναγία έχουν πλούσια θεματολογία. Tης Xριστιάνας Δελημάρου–Πανταζή. Γλωσσικ ιδίωμα. H Kάρπαθος είναι μια γλωσσική νησίδα στο χώρο της νεοελληνικής διαλεκτολογίας. Tου Kωνστ. Mηνά Kαρπάθια αρχιτεκτονική. Tύποι σπιτιών στους οικισμούς και διάφορα είδη κτισμάτων στις εξοχές του νησιού. Tου Δημήτρη Φιλιππίδη Aντίσταση κατά των Iταλών. H κοινωνική διάσταση του εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος της Kαρπάθου. Tου Γεωργ. N. Λεοντσίνη H πνευματική Kάρπαθος. Παιδεία, λ γιοι και συγγραφείς, Tύπος και πολιτιστικοί φορείς. Tου Nτίνου Aντ. Mελά H Kάρπαθος σήμερα. Tουριστικ παρ ν σε βυζαντινές αποχρώσεις. Tου Nτίνου Aντ. Mελά.

Eξώφυλλο: H παραλία της Kυρα–Παναγιάς με την ομώνυμη εκκλησία. Eπάνω, η Aγία Φωτεινή στα Πηγάδια. Kέντρο, γάμος στην Oλυμπο (φωτ.: Γιάν. Kαστελλοριζι ς). Kάτω, εσωτερικ καρπαθιώτικου σπιτιού στο Mεσοχώρι (φωτ.: K. Λι ντης).

Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών»: EΛEYΘEPIA TPAΪOY Σύμβουλος Eκδ σεως: KPITΩN XPYΣOXOΪΔHΣ

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997

ΦIEPΩMA

H νήσος Kάρπαθος Συνοπτικ περίγραμμα της ιστορίας της

Tα αρχαία τείχη του Bρυκούντα. O Bρυκούς, η τρίτη απ τις σημαντικές αρχαίες π λεις του νησιού, βρίσκεται β ρεια απ το παραδοσιακ χωρι Oλυμπος. Tου Nτίνου Aντ. Mελά Δικηγ ρου - φιλολ γου επιστημονικού συνεργάτη Πανεπιστημίου Aθηνών

H KAPΠAΘOΣ (321 τ. χλμ. το δεύτερο σε έκταση νησί της Δωδεκανήσου μετά το P δο), έχει μαζί με τη Σαρία (20 τ. χλμ.) καίρια γεωπολιτική θέση μέσα στο Aρχιπέλαγος. Aνάλογη δε είναι και η διαχρονική ιστορική της πορεία. Tα επιγραφικά δεδομένα των ιστορικών χρ νων μαρτυρούν για «Kοιν ν Eτεο-καρπαθίων», δηλ. των αυτοχθ νων, των γνησίων, αριστοκρατικών γενών, σε διάκριση απ τους επήλυδες, τους ξεν φερτους. Tο παράλληλο αναφέρεται απ τον Oμηρο (τ.176) με τους Eτε κρητες. Στους αυτ χθονες «Eτεοκαρπαθίους» συναρτάται η γειτονική μινωική θαλασσοκρατία (Δι δωρος, V.54). Tα ευρήματα του μινωικού πολιτισμού στην Kάρπαθο είναι πολλά πως φανερώνουν πρ σφατες έρευνες. Eπίσης και τα μυκηναϊκά κατάλοιπα επιβεβαιώνουν και αυτά την επίδραση αργ τερα των Mυκηναίων

και έτσι επαληθεύεται πάλι ο Δι δωρος «… Iοκλος ο Δημολέοντος, Aργείος ων το γένος κατά τι λ γιον, αποικίαν απέστειλεν εις Kάρπαθον…» (ο.π.). O Oμηρος (B. 676-680) αναφέρει τι η Kάρπαθος έλαβε μέρος στον Tρωϊκ π λεμο μαζί με μια άλλη ομάδα νησιών απ τα οποία η Eπιμέλεια Kειμένων: MHNAΣ AΛ. AΛEΞIAΔHΣ Eπιμέλεια αφιερώματος: K·ΣTHΣ ΛIONTHΣ

Kάρπαθος είναι το μεγαλύτερο και με το σημαντικ αριθμ των τριάντα πλοίων. O πολιτισμ ς των Δωριέων φθάνει αργ τερα στο νησί και τεκμηριώνεται με τα πλούσια επιγραφικά δεδομένα και άλλες φιλολογικές μαρτυρίες των ιστορικών χρ νων. Για τις αρχαίες π λεις της Kαρπάθου επικρατεί σήμερα ασάφεια, γιατί οι πληροφορίες των κλασικών συγγραφέων δημιουργούν παρερμηνεί-

ες. Aρχαιολογικές ανασκαφές δεν έγιναν ακ μη στο νησί αυτ για να φωτίσουν πολλές πτυχές της ιστορίας του. O Σκύλαξ ο Kαρυανδεύς (Περίπλους, 99) αναφέρει: «Kάρπαθος· αύτη τρίπολις…» και ο Στράβων (Γεωγραφικά, I, 5, 17), «H δε Kάρπαθος… τετράπολις σ’ υπήρξεν…». Ποιες μως ήταν και σε ποια θέση βρίσκονταν οι π λεις αυτές; Για τις δύο (Bρυκούς και Aρκέσεια (ή Aρκασεία), υπάρχει ταύτιση με τα σημερινά τοπωνύμια και τα επιγραφικά ευρήματα. Για τις άλλες μως («Kαρπαθι πολις» ή «Kάρπαθος»;), η οποία είχε «κτοίνα» (=εξάρτημα, μετ χι, επίνειο), το «Ποτίδαιον» τα σημερινά Πηγάδια και η «Nίσυρος», η μ νη που αναφέρεται απ το Στράβωνα, υπάρχουν ορισμένες αμφισβητήσεις. Aλλοι συγγραφείς τοποθετούν την πρώτη στο «Πίνι» της Bωλάδας (r. Hiller Von Gaertigen, R. Dawkins, E. Mανωλακάκης, M. Mιχαηλίδης – Nουάρος), άλλοι γύρω απ το Aπέρι (N. Mουτσ πουλος, E. M. Mελάς κ.ά.). H σύγχυση επιτείνεται

με τα αναφερ μενα πεντακ σια χρ νια αργ τερα απ τον Kλαύδιο Πτολεμαίο «Ποσείδιον η π λις…» (γεωγραφική υφήγησις, εκδ. Miller V. 2. σ.σ. 833-837). Eγινε άραγε με την πάροδο του χρ νου και το επίνειο «Ποτίδαιον» π λη; Oσο για τη «Nίσυρο», οι περισσ τεροι συγγραφείς την τοποθετούν στα «Παλάτια» της Σαρίας. Yπήρξαν μως απ τα προϊστορικά χρ νια μέχρι τα νεώτερα αξι λογοι οικισμοί (περιοχές Aφιάρτης, Λευκ ς κ.ά.) που και αυτοί παραμένουν ανεξερεύνητοι και αγνοείται ακ μη και η αρχαία ονομασία τους.

Στην αθηναϊκή ομοσπονδία Στα καθοριστικά γεγον τα της ιστορίας του ελληνικού χώρου (Mηδικά, Πελοποννησιακ ς Π λεμος κ.λπ.) συμμετέχει και η Kάρπαθος. Πιθανολογείται τι η Kάρπαθος υποδουλώθηκε στους Πέρσες στον 6ο αιώνα π.X. (Δάτις, Aρταφέρνης). Aλλά μετά την απώθηση του περσικού κινδύνου απ το Θεμιστοκλή, τα νησιά επανήλθαν στους κ λπους της ελληνικής οικογένειας και η Kάρπαθος συμμετέχει στην πρώτη αθηναϊκή ομοσπονδία με κέντρο τη Δήλο (477 π.X.). Oι π λεις της Kαρπάθου (Aρκέσεια, Bρυκούς, «Kαρπάθιοι» (π λις(;), «Kοιν ν Eτεοκαρπεθίων» και Σάριοι) βρίσκονται μεταξύ των 290 π λεων που εισέφεραν στο ταμείο της Συμμαχίας. Στη δίνη του εμφυλίου πολέμου των Eλλήνων (γνωστού ως Πελοποννησιακού – 431-404 π.X.) ή κατά τον W Dyran «Aυτοκτονία της αρχαίας Eλλάδος», η Kάρπαθος ακολουθεί φιλοαθηναϊκή πολιτική. Yπάρχει υπ νοια μήπως σε κάποια φάση εκείνου του πολέμου, στον οποίο επικράτησαν οι ολιγαρχικοί στη P δο (413 π.X.), στράφηκε και η Kάρπαθος προς τη Σπάρτη, αφού ευνοούσε τη μεταστροφή των συμμάχων η αθηναϊκή πολιτική και η ισχυρή Δωρική επίδραση των νησιωτών. Aυτ μως δεν είναι βέβαιο. Πάντως μετά την εξάλειψη του κλειού της Σπαρτιατικής ηγεμονίας στο Aιγαίο (395 π.X.) η Kάρπαθος επανήλθε (αν είχε φύγει και ποτέ) στους κ λπους της Aθηναϊκής Συμμαχίας. Oπωσδήποτε τα φιλοαθηναϊκά αισθήματα των Kαρπαθίων αποδεικνύεται απ το Ψήφισμα ευγνωμοσύνης των Aθηναίων προς το «Kοιν ν των Eτεοκαρπαθίων» (406–395 π.X.) με το οποίο απονέμεται σ’ αυτούς ο τίτλος του ευεργέτη κ.λπ. Tο ψήφισμα εκείνο στήθηκε στην Aκρ πολη της Aθήνας και στο να του Aπ λλωνος στην Kάρπαθο. Aφορμή του Ψηφίσματος ήταν η προσφορά εν ς μεγάλου κυπαρισσιού, που έστειλαν οι Eτεοκαρπάθιοι στην Aθήνα για την ανοικοδ μηση του ναού της Πολιάδος Aθηνάς στην Aκρ πολη. H Kάρπαθος επίσης συνεχίζει να συμμετέχει και στη δεύτερη Aθηναϊκή Συμμαχία (378 π.X.), μιας Συμμαχίας θεωρητικά τουλάχιστον δικαι τερης. Στη σύγκρουση Aθηναίων – Φιλίππου του B΄, οι Aιγαιοπελαγίτες συντάχθηκαν με τους παλαιούς συμμάχους τους Aθηναίους. Aλλ’ ο Φίλιπ-

Σπάραγμα ψηφιδωτού του 5ου μ.X. αι. Στον κ λπο της Aρκάσας βρίσκεται το εκκλησάκι της Aγίας Σοφίας. Tο 1923, η αρχαιολογική σκαπάνη ανακάλυψε στον περίγυρ του λείψανα παλαιοχριστιανικής βασιλικής του 5ου μ.X. αι. O χώρος είναι κατάσπαρτος με κολώνες και ψηφιδωτά. Πλούσια τα κατάλοιπα σχετικών μνημείων (βασιλικές κ.ά.), αποδεικνύουν τι ο Xριστιανισμ ς έφτασε νωρίς στο νησί. H πρωτοχριστιανική περίοδος μπορεί να θεωρηθεί και περίοδος ακμής της Kαρπάθου. Kράτησε μέχρι τον 7ο αι. μ.X. T τε άρχισαν επιδρομές οι Πέρσες του Xοσρ η 620 μ.X. οι Σαρακηνοί και οι Aραβες του Mπαζία 624 μ.X. (φωτ.: K. Λι ντης). O Xαϊρεδίν Bαρβαρ σσα, αρχικά διαβ ητος πειρατής με τον αδελφ του, δήλωσε υποταγή στον σουλτάνο Σελίμ A΄ και το 1533 ανέλαβε την αρχηγία του οθωμανικού στ λου. Στην τρίτη φάση του βενετοτουρκικού πολέμου (15371538), με πειρατική τακτική ο Bαρβαρ σσα κατέλυσε το νησιωτικ κράτος των Bενετών στο Aρχιπέλαγος. T τε και η Kάρπαθος, απ την εξουσία των Kορνάρων πέρασε, το 1538, στην κυριαρχία των Oθωμανών, που κράτησε 4 αιώνες. Tο οθωμανικ κράτος ψυχορραγεί και την άνοιξη του 1912 την καταλαμβάνουν οι Iταλοί (φωτ.: Συλλογή Γενναδείου Bιβλιοθήκης).

πος σάρωνε πλέον κάθε εμπ διο και εδραίωνε την πανελλήνια ιδέα, που στη συνέχεια ο Aλέξανδρος (μέγας υι ς μεγάλου πατέρα) εξακ ντισε ως πολιτιστική χιονοστιβάδα «... ως μέσα στη Bαρκτριανή... ως τους Iνδούς». Στην πανελλήνια εκείνη εξ ρμηση αν κρίνουμε απ τη συμβολή της γειτονικής P δου (Tύρος κ.λπ.) δεν υπάρχει αμφιβολία τι θα συμμετείχε και η Kάρπαθος. Στις αντιθέσεις των Διαδ χων και συγκεκριμένα στην πολιορκία της P δου απ το Δημήτριο (305–304 π.X.) η Kάρπαθος γίνεται σε κάποια φάση του πολέμου θέατρο συγκρούσεων (Δι δωρος, XX, 932). Mετά τη νίκη των Pοδίων το Pοδιακ κράτος εδραιώνεται περισσ τερο με τη μεγάλη πολιτιστική ακμή του (Nαυτικ Δίκαιο, Φιλοσοφικές και Pητορικές Σχολές κ.λπ.). Στο Pοδιακ κράτος συμμετέχει και η Kάρπαθος. Aκολουθεί η Pωμαϊκή κατάκτηση. H P δος λεηλατείται και υποδουλώνεται (42 π.X.), πως και η Kάρπαθος. Tα επιγραφικά ευρήματα της Kαρπάθου (Pωμαϊκής εποχής) διαδηλώνουν ευγνωμοσύνη στους Pωμαίους. Eίναι άραγε τα ψηφίσματα εκείνα απ ρροια ευνοϊκής πολιτικής των Pωμαίων προς τους Kαρπαθίους (φορολογικές απαλλαγές, πάταξη πειρατείας κ.λπ.) ή κολακείας στους ισχυρούς κάποιων γραικύλων της εποχής; Iσως πρ κειται για το πρώτο, γιατί γνωρίζουμε τι οι Pωμαίοι επάταξαν την πειρατία (67 π.X.). Eξαιρετικά σημαντικ είναι (αν βέβαια αποδειχθεί τι έχει ιστορική υπ σταση), το αναφερ μενο απ τον Aγγλο συγγραφέα Rose J. Holland (The Mediterranean in the anciend World, Cambridge 1933, p. 145), τι: «O τρίτος ναυτικ ς σταθμ ς στην Aνατολή (της Pώμης, εκτ ς απ την Aλεξάνδρεια και τη Σελεύκεια) ήταν η Kάρπαθος, η οποία ήλεγχε το πέρασμα προς την Iταλία και την είσοδο στο Aιγαίο απ Nοτιοανατολικά».

Bυζαντινή περίοδος Oι αιώνες της ροδιακής ακμής και η συνέχεια της Pax Romana, δημιούργησαν τις προϋποθέσεις, για να ακολουθήσει η λαμπρή περίοδος των πρώτων χριστιανικών χρ νων. O Xριστιανισμ ς φαίνεται πως εισήχθηκε νωρίς στο νησί και η Kαρπαθιακή Eκκλησία βρισκ ταν σε μεγάλη ακμή και το νησί σε οικονομική και πολιτιστική άνθηση. Tα πλούσια κατάλοιπα σχετικών μνημείων (βασιλικές κ.ά.) εντυπωσιάζουν. Aπ δειξη είναι ο Kαρπάθιος (6ο αι.) κ.λπ. H ακμή των αιώνων αυτών που κράτησε μέχρι τον 7ο αι. μ.X. διακ πτεται απ τις επιθέσεις και καταστροφές που υπέστησαν τα νησιά μας απ επιδρομές των Περσών του Xοσρ η (620 μ.X.), Σαρακηνών, Aράβων του Mπαζία (624 μ.X.). Oι αιώνες που ακολουθούν είναι δύσκολοι και σημαδεύουν αμείλικτα και τη ζωή στο νησί. Oμως μέσα στους κινδύνους και τις αναστατώσεις συνεχίσθηκε αδιάκοπα ο κοινωνικ ς βίος. H σωτηρία οφειλ ταν στην τοπική διαμ ρφωση (απ κρηΣυνέχεια στην 4η σελίδα KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

Συνέχεια απ την 3η σελίδα

μνα βουνά, σπήλαια, απρ σιτα κρυσφήγετα κ.λπ.), που επέτρεπε στους κατοίκους να διαφεύγουν απ τους κινδύνους και να επιβιώνουν. Για την εκδίωξη των Aράβων απ την Kρήτη (10ο αι. μ.X.), η Kάρπαθος βοήθησε με τα πλοία της να οδηγηθεί ο βυζαντιν ς στ χος κατά της Mεγαλονήσου (Mιχ. Aτταλιάτης, Iστορία, εκδ. B ννης, σ. 224) και έγινε στη συνέχεια βάση εξ ρμησης και αναφοδιασμού του N. Φωκά. Mε την ανάκτηση της Kρήτης επανέρχεται σχετική ηρεμία και έκτοτε η Kάρπαθος μαζί με την Kάσο υπάγονται στο «Θέμα της Kρήτης». Aρχικά υπαγ ταν στην «Eπαρχίαν των Nήσων». Oι κλυδωνισμοί του Bυζαντινού Kράτους (εσωτερικές αντιθέσεις – εξωτερικές επιθέσεις), αδυνατούσε να προστατεύσει τα νησιά μας η Aυτοκρατορία στους αιώνες που ακολούθησαν. H επίκαιρη γεωπολιτική θέση γιν ταν πολλές φορές στ χος των κατακτητικών βλέψεων των δυνάμεων εκείνων που ήθελαν να ελέγχουν την περιοχή και το πέρασμα στην πλούσια Aνατολή. Aυτή την περίοδο παρουσιάζονται ως κατακτητές οι Φράγκοι. Mετά απ μικρά μεσοδιαστήματα διοίκησης απ το Λέοντα Γαβαλά (και τον αδελφ του Iωάννη), τους Γενουάτες αδελφούς Kάρολο και Λουδοβίκο Mορέσκο, η Kάρπαθος έγινε κτήση του Aνδρέα Kορνάρου και των διαδ χων του (1306 - 1538) με την επικυριαρχία της «Γαλην τατης». Tην εξουσία των Kορνάρων κατέλυσε ο Xαριεντίν Bαρβαρ τσας (1538).

Tουρκική κυριαρχία H τουρκική κυριαρχία διήρκεσε στην Kάρπαθο γύρω στους τέσσερις αιώνες. Yπαγ ταν στον Mπέη της P δου. H εξουσία ασκείτο απ ένα

G. Rosaccio: Xάρτης της Kαρπάθου (χαλκογραφία 10x17,5 εκ.), 1598. O Rosaccio (1530-1620), Φιορεντίνος κοσμογράφος και χαρτογράφος, είναι συγγραφέας ταξιδιωτικού βιβλίου, το οποίο χρησίμευε ως οδηγ ς για την εποχή του σε σους επιθυμούσαν να ταξιδέψουν απ τη Bενετία στην Kωνσταντινούπολη και τους Aγίους T πους. Tο βιβλίο εικονογραφείτο με χάρτες πολλών νήσων του Aιγαίου (φωτ.: «Xάρτες και Xαρτογράφοι του Aιγαίου Πελάγους», B. Σφυρ ερας, Aν. Aβραμέα, Σπ. Aσδραχάς, Oλκ ς, 1985).

«Zαμπίτη», με ελάχιστους «Zαπτιέδες» και υπαλλήλους. Kύριο μέλημα είχαν την είσπραξη του φ ρου της «δεκάτης» (μαχτού) και οι νησιώτες διοικούνταν με το σύστημα των δημογερ ντων. H απληστία μως των Tούρκων υπαλλήλων και η δυσπραγία του τοπικού πληθυσμού είχε δυσάρεστα αποτελέσματα παρά τα «προν μια» και την... περίπου αυτοδιοίκηση. Στους δύσκολους εκείνους καιρούς ανταπεξήλθαν οι νησιώτες με τη λειτουργία των αιων βιων κοινωνικών τους θεσμών. H ορθ δοξη πίστη και η εθνική συνείδηση διατηρήθηκαν αλώβητες. — Tο 1821 βρίσκει τους Aιγαιοπελαγίτες έτοιμους. Oι ιδέες της Φιλι-

κής Eταιρείας είχαν απλωθεί ήδη στα νησιά. H Kάρπαθος επαναστατεί στις 4 Mαΐου 1821. H συμμετοχή της στον αγώνα υπήρξε αξι λογη σε μαχητές και εισφορές. Oμως, οι Δυνάμεις με το «Πρωτ κολλο...» (1830) άφησαν έξω τα Δωδεκάνησα απ τα ρια του ελεύθερου Kράτους και η τουρκική κυριαρχία συνεχίσθηκε μέχρι το 1912.

Iταλική κατοχή H Iταλία κατέλαβε τα Δωδεκάνησα απ την Tουρκία την άνοιξη του 1912 και υποκριτικά υποσχέθηκε στον τοπικ πληθυσμ αυτονομία. Σύντομα μως απέβαλε το προσωπείο και φά-

Aποψη των Πηγαδιών, σημερινής πρωτεύουσας του νησιού, στη δεκαετία του ’50. Δεσπ ζει δεξιά το Iταλικ Διοικητήριο (σήμερα Eπαρχείο), κτίσμα του Mεσοπολέμου. H ιταλική κατοχή άφησε την αρχιτεκτονική της σφραγίδα και στην Kάρπαθο, χτίζοντας δημ σια οικοδομήματα. Eνα δεύτερο βρίσκεται και αυτ στα Πηγάδια, στην αριστερή πλευρά του λιμανιού. Σήμερα στεγάζει το λιμεναρχείο – τελωνείο. H Iταλία κατέλαβε τα Δωδεκάνησα, και την Kάρπαθο βέβαια, απ τους Tούρκους την άνοιξη του 1912. Στις 31 Mαρτίου 1947 έγινε η οριστική ενσωμάτωση (φωτ.: αρχείο Mιχ. Eμμ. Mαλ φτη).

4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997

νηκαν οι βλέψεις της: Kαταδυνάστευση των Δωδεκανησίων με στ χο τον εξιταλισμ που έφθασε μέχρι την κατάργηση των ελληνικών σχολείων. Oι Δωδεκανήσιοι αντιστάθηκαν με κάθε δυνατ τρ πο και δοκίμασαν λα τα επακ λουθα δεινά. Mε την κήρυξη του πολέμου κατά της Eλλάδας απ την Iταλία (1940), οι Δωδεκανήσιοι της Aττικής σχημάτισαν το «Σύνταγμα Eθελοντών Δωδεκανησίων» για να πολεμήσουν και αυτοί τους εισβολείς. Oι Kαρπάθιοι εθελοντές είχαν τη μεγαλύτερη συμμετοχή. Oι εξελίξεις του πολέμου έκριναν και την τύχη της Δωδεκανήσου. H Kάρπαθος ελευθερώθηκε με αυτοδύναμο Eπαναστατικ Kίνημα (Mενετές: 5 Oκτωβρίου 1944), πρώτη απ λα τα Δωδεκάνησα. Mε τη Συνθήκη των Παρισίων τα Δωδεκάνησα παραχωρήθηκαν στην Eλλάδα (31 Mαρτίου 1947) και η Kάρπαθος (μαζί με την Kάσο) αποτέλεσαν τη νοτι τερη επαρχία του ελληνικού κράτους. O πληθυσμ ς του νησιού σύμφωνα με την τελευταία απογραφή (1991) είναι 5.323. Yπάρχουν μως εκτ ς του νησιού (Aθήνα – Πειραιά, P δο, HΠA, Kαναδά και σε άλλα μέρη του κ σμου), γύρω στις 40.000 Kαρπάθιοι. Eπιλογή βιβλιογραφίας 1) Ludwing Ross, Reisen auf griech Inseln des Aegaischen Meeres, Stuttgart 1845, τ μ. 3, σ. 50. 2) Ridsard M. Dawkins, «Notes from Karpathos», The Annual of the Britith School at Athens, IX (1902–3), London, pp. 176–210. 3) Mιχ. Γ. Mιχαηλίδης–Nουάρος, Iστορία της νήσου Kαρπάθου, Aθήναι 1940 – 1949. 4) Nικ. K. Mουτσ πουλος, Kάρπαθος: Σημειώσεις ιστορικής τοπογραφίας και αρχαιολογίας, Θεσσαλονίκη 1978. 5) Eμμ. M. Mελάς, The inlands of Karpathos, Saros, Kasos, in the Neolithic and Bronze Age, Goteborg 1985. 6) Kωνστ. A. Mελάς, Iστορία του Eπαναστατικού Aπελευθερωτικού Kινήματος Kαρπάθου (υπ έκδοση).

H Kάρπαθος στην αρχαι τητα Tο νησί είναι κατάσπαρτο με αρχαιολογικά λείψανα λων των εποχών

Παλάτια Σαρίας (λήψη Bασίλη Kαραμπάτσου). Eδώ σώζεται ένας σημαντικ ς παλαιοχριστιανικ ς οικισμ ς με αρχαι τερες ρίζες. Tου Iωάννη X. Παπαχριστοδούλου Eφ ρου Aρχαιοτήτων

H «HNEMOEΣΣA» σύμφωνα με τον Oμηρικ Yμνο στον Aπ λλωνα Kάρπαθος βρίσκεται μαζί με τη μικρή γειτονική Kάσο στα νοτιοδυτικά της P δου, στο δρ μο ανάμεσα στα υπ λοιπα Δωδεκάνησα και στη μεγαλ νησο Kρήτη και βρέχεται απ το πέλαγος που πήρε απ’ το νησί τ’ νομά του, Kαρπάθιο, ένα απ’ τα πιο δύσκολα περάσματα του Aιγαίου. Oι συνθήκες που επικρατούν στο πέλαγος και στο νησί το μεγαλύτερο μέρος του χρ νου δικαιολογούν απ λυτα το επίθετο που της δ θηκε στο ποίημα, που μαζί με τη σειρά των άλλων γνωστών ύμνων προς τους θεούς αποδίδεται στον Oμηρο. Στο ίδιο απ σπασμα η Kάρπαθος αναφέρεται μαζί με την Kω, την Kνίδο και τα νησιά των Kυκλάδων Nάξο, Πάρο και Pήνεια. Mε την Kω και τα νησιά της β ρειας Δωδεκανήσου Nίσυρο και Kάλυμνο (νήσους Kαλύδνας) συνδέονται η Kάσος και η Kάρπαθος στον Kατάλογο των Nεών

στην Iλιάδα του Oμήρου, που αναφέρεται τι λα τα παραπάνω νησιά με επικεφαλής το Φείδιππο και Aντιφο, γιους του Hρακλείδη Θεσσαλού, έλαβαν μέρος στην τρωική εκστρατεία με τριάντα πλοία, ενώ η μεγαλύτερη σε έκταση P δος είχε στείλει μ νο εννέα πλοία.

H έρευνα H αρχαιολογική έρευνα του νησιού, που βρίσκεται σε καλ επίπεδο απ την άποψη της επιφανειακής έρευνας και καταγραφής των μνημείων, υπολείπεται μως σε ,τι αφορά σε εκτεταμένες και συστηματικές ανασκαφές, έχει αποδείξει τι το νησί κατοικείται ήδη στη νεολιθική περίοδο πως και στην περίοδο του Xαλκού (3η και 2η χιλιετία π.X.). H γεωγραφική θέση της Kαρπάθου, που δημιουργεί μια γέφυρα ανάμεσα στη Δωδεκάνησο και στην Kρήτη εξηγεί τη σημαντική θέση που κατέχει στη μινωϊκή και στη συνέχεια στη μυκηναϊκή περίοδο, με κύριο κέντρο τον παραλιακ οικισμ στα Πηγάδια,

πρωτεύουσα του νησιού, το αρχαίο Ποτίδαιον ή Ποσείδιον. O μινωϊκ ς χαρακτήρας, εξαιτίας της γειτνίασης προς την Kρήτη, είναι έντονος και στην προχωρημένη μυκηναϊκή περίοδο. H μυθική παράδοση συνδέει την κατοίκηση της Kαρπάθου με το Mίνωα και αργ τερα με τον Aργείο Iοκλο, γιο του Δημολέοντος.

Mε τους Aθηναίους Στην 1η χιλιετία η Kάρπαθος είναι δωρική, πως και τα περισσ τερα νησιά της Δωδεκανήσου. Iστορικά οι κοιν τητες της Kαρπάθου εμφανίζονται ως μέλη της 1ης Aθηναϊκής Συμμαχίας και φ ρου υποτελείς στους Aθηναίους στον 5ο αι., στους Aθηναϊκούς φορολογικούς Kαταλ γους: Aρκέσ(σ)εια (δωρικά Aρκάσεια, σημ. Aρκάσα), Bρυκούντιοι (Bρυκούς, σημ. Bρυκούντα), Kαρπάθιοι, Eτεοκαρπάθιοι εκ Kαρπάθου και Σάριοι. Oι τελευταίοι συνδέονται προφανώς με τη νησίδα Σάρο, σημ. Σαρία. Oι Eτεοκαρπάθιοι (πρβλ.) Eτε κρητες, ετε ς=γνήσιος, αληθής) θε-

ωρούνται κατάλοιπα εν ς αρχαι τερου πληθυσμού στο νησί, χι απαραίτητα προελληνικού (πρβλ. τους Eτεοβουτάδες της Aττικής). Mε το «Eτεοκαρπαθίων κοιν ν» συνδέεται ένα αθηναϊκ ψήφισμα που βρέθηκε στην Kάρπαθο, πολύ σημαντικ για την ιστορία του νησιού κατά τους κλασικούς χρ νους. Eχει χρονολογηθεί παλαι τερα στις αρχές του 4ου αι. π.X. τελευταία μως έχει επιχειρηθεί η χρονολ γησή του στον 5ο αι., στην περίοδο της 1ης Aθηναϊκής Συμμαχίας και των φορολογικών Kαταλ γων. Στο ψήφισμα τιμάται το κοιν για τη δωρεά ξύλου κυπαρίσσου για το να της Aθηνάς απ το άλσος του ιερού του Aπ λλωνος που βρισκ ταν στην Kάρπαθο. Σε αντάλλαγμα το κοιν ανακηρύσσεται αυτ νομο και του παρέχεται προστασία απ τους Aθηναίους. Oι Eτεοκαρπάθιοι δεν ξαναεμφανίζονται αργ τερα. Στα μέσα του 4ου αι. π.X. ο γεωγράφος ψευδο–Σκύλαξ ονομάζει την Kάρπαθο «τρίπολιν». H ύστερη μαρτυρία του γεωγράφου Στράβωνα τι Συνέχεια στην 6η σελίδα KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

Συνέχεια απ την 5η σελίδα

η Kάρπαθος υπήρξε «τετράπολις» και μια απ τις π λεις ονομαζ ταν Nίσυρος, πως και το ομώνυμο νησί, έχει σοβαρά αμφισβητηθεί.

H κτοίνα Στην ελληνιστική περίοδο η Kάρπαθος, πως και λα τα νησιά της ν τιας Δωδεκανήσου συνδέει τις τύχες της οριστικά με τη P δο, με τη νέα π λη ιδρυμένη στα 408 π.X. στο β ρειο άκρο του νησιού, πρωτεύουσα μιας ναυτικής δημοκρατίας που δεν περιορίζεται μ νο στη P δο αλλά είναι συνάμα μια Eλεύθερη Πολιτεία των Nησιωτών, γεωγραφικά μια πρ γευση σε μικρ τερη κλίμακα της σημ. Δωδεκανήσου, με εδάφη και στην απέναντι M. Aσία, τη λεγ μενη Περαία. Oι παλαι τερα γνωστές κοιν τητες της Kαρπάθου εμφανίζονται πλέον ως δήμοι, ενώ μαρτυρείται και η «κτοίνα» των Ποτιδαιέων ως τμήμα του δήμου των Kαρπαθιοπολιτών. H κτοίνα είναι ένας θεσμ ς που υπήρχε στη P δο και στον ευρύτερο ροδιακ χώρο, ενώ δεν απαντά σε άλλες περιοχές του ελληνικού κ σμου, έχει μως πιθανές ρίζες στη μυκηναϊκή περίοδο. Oι δήμοι της Kαρπάθου, πως δείχνει κυρίως η λατρεία της Aθηνάς Λινδίας στο Ποτίδαιον, στην Aρκάσεια και στο Bρυκούντα, είχαν ιδιαίτερη σχέση με τη μια απ τις παλαιές π λεις της P δου, τη Λίνδο, μια σχέση που πιθαν ν ανεβαίνει σε χρ νους πριν απ το συνοικισμ και την ίδρυση της νέας π λης P δου. Oλ κληρη η Kάρπαθος, πως αποδεικνύουν κυρίως οι παλαι τερες και πιο πρ σφατες συστηματικές επιφανειακές έρευνες (surveys) που έχουν γίνει στο νησί, είναι διάσπαρτη απ αρχαιολογικά λείψανα λων των εποχών, αρχίζοντας απ την προϊστορία, συνεχίζοντας στην κρητομυκηναϊκή περίοδο και έπειτα στην 1η χιλιετία, στην γεωμετρική, αρχαϊκή, κλασική, ελληνιστική και στην ρωμαϊκή και παλαιοχριστιανική περίοδο, πως φυσικά και στο μεσαίωνα και τους νεώτερους χρ νους. Στα πλαίσια αυτού του δημοσιεύματος θα περιορισθούμε στα κυρι τερα αρχαία κέντρα του νησιού, που συνεχίζουν τη ζωή τους και στην παλαιοχριστιανική περίοδο, για την οποία υπάρχει ιδιαίτερη μνεία σε άλλο κεφάλαιο του δημοσιεύματος.

Παλαι τερη άποψη των Πηγαδιών (Kαρπάθου) με την ακρ πολη στο βάθος. Tα Πηγάδια ήταν σημαντικ μυκηναϊκ κέντρο, με ακρ πολη πιθαν τατα το ίδιο ύψωμα που χρησίμευε ως ακρ πολη και στους ιστορικούς χρ νους και που, έως σήμερα, δεσπ ζει πάνω απ το λιμάνι.

μινωική περίοδο (:περι. 1700 – 1500 π.X.) που εντάσσεται στα πλαίσια της μινωικής εξάπλωσης στο A. Aιγαίο (πρβλ. Tριάντα – Iαλυσ , Σεράγια Kω. Iασ , Mίλητο κ.λπ.). Eντονος είναι ο μινωικ ς χαρακτήρας των αρχαιολογικών ευρημάτων και στην επ μενη φάση της 2ης χιλιετίας, τη μυκηναϊκή (μετά το 1450 π.X.) στην οποία ανήκουν τάφοι με πλούσια κινητά ευρήματα χι μ νο απ τα Πηγάδια αλλά και απ άλλα σημεία του νησιού, πως η θέση Bωνιές, μεταξύ Mενετών και Aρκάσας. Tα Πηγάδια είναι ένα σημαντικ μυκηναϊκ κέντρο, με ακρ πολη πιθαν τατα το ίδιο ύψωμα που χρησίμευε ως ακρ πολη και

στους ιστορικούς χρ νους και που έως σήμερα δεσπ ζει στην π λη, πάνω απ το λιμάνι. Bέβαια ίχνη της μυκηναϊκής οχύρωσης δεν σώζονται, υπάρχουν μως και ήσαν ορατά παλαι τερα περισσ τερα ίχνη της μεταγενέστερης οχύρωσης. Eίναι πιθαν τι τείχος περιέβαλλε και την κάτω π λη στην ελληνιστική περίοδο. Tμήματα αναλημματικών τοίχων του πολυγωνικού τύπου είναι ορατά στην περιοχή της ακρ πολης. Eχουν επίσης επισημανθεί αρχιτεκτονικά λείψανα που ανήκουν σε δημ σια οικοδομήματα πάνω στην ακρ πολη, σπουδαι τερο απ τα οποία πρέπει να ήταν ο μαρτυρούμενος στις επι-

Ποτίδαιον Kύριο κέντρο του νησιού στο μεγαλύτερο μέρος της αρχαι τητας υπήρξε η σημερινή πρωτεύουσα στα Πηγάδια, στο N.A. τμήμα του νησιού, που έχει μετονομασθεί μεταπολεμικά σε Kάρπαθος, πως και το νησί. Στην αρχαι τητα ονομάζεται δωρικά Ποτίδαιον (πρβλ. κτοίνα Ποτιδαιέων) ή υστερ τερα με τον κοιν τύπο Ποσείδιον (Ποσείδιον η π λις, στο γεωγράφο της ρωμαϊκής εποχής Kλαύδιο Πτολεμαίο) που σώθηκε ως σήμερα στην ονομασία «Ποσί». Tα αρχαιολογικά δεδομένα αποδεικνύουν τι μια σημαντική μινωική π λις υπήρχε στη θέση της σημερινής πρωτεύουσας στο τέλος της μεσομινωικής και στην πρώιμη υστερο-

6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997

γραφές να ς της Aθηνάς Λινδίας. Σε μια σημαντική επιγραφή του 2ου αι. π.X., ψήφισμα της κτοίνας των Ποτιδαιέων προς τιμήν του Παμφιλίδα, γιου του Iέρωνος, Kαρπαθιοπολίτα, που συνδέεται με τα γεγον τα του λεγ μενου 2ου Kρητικού πολέμου (155–15 π.X.), ο οχυρωμένος οικισμ ς ονομάζεται περιπ λιον, πως και άλλοι οχυρωμένοι οικισμοί του ευρύτερου δωδεκανησιακού χώρου. Tο κείμενο αυτ μας βοηθά να ξαναζήσουμε τα δραματικά γεγον τα του πολέμου και τον μεγάλο κίνδυνο που διέτρεξε η Kάρπαθος απ τους οργανωμένους Kρήτες πειρατές. H σημασία της ελληνιστικής π λης φαίνεται και απ τα λείψανα των νεκροπ λεών της, με κυρι τερο δείγμα το μνημειώδη τάφο στην τοποθεσία Mύλη. Λατρείες στην περιοχή το Ποσειδίου μαρτυρούνται, εκτ ς απ της Aθηνάς, των Aιγυπτίων θεών και των Διοσκούρων (απ επιγραφή ξαναχρησιμοποιημένη στην παλαιοχριστιανική βασιλική της Aφωτης). Στη θέση Iστια σώζεται ένα υπαίθριο ιερ με λαξεύσεις στο βράχο και κ γχες για αναθήματα (αφιερώματα· ιερ Aφροδίτης;)

Aπέρι

Tμήμα της υπ γειας κατασκευής στα Pιά Mεσοχωρίου. Στο μνημείο αυτ η Eφορεία Kλασικών Aρχαιοτήτων Δωδεκανήσου, σε συνεργασία με την Kοιν τητα Mεσοχωρίου, διεξάγει εργασίες στερέωσης και ανάδειξης.

Στο εσωτερικ του νησιού, γύρω απ το σημεριν Aπέρι, που υπήρξε πρωτεύουσα έως τα τέλη του 19ου αι. και έως σήμερα, είναι η έδρα της Mητροπ λεως Kαρπάθου – Kάσου, παρουσιάζονται σποραδικά ίχνη που δείχνουν κατοίκηση απ την προϊστορική περίοδο και κυρίως απ τη γεωμετρική (μετά το 900 π.X.) και έπειτα, αποδεικνύοντας την ύπαρξη εν ς σημαντικού οικιστικού κέντρου, με επίκεντρο το μεσαιωνικ

Yστεροελλαδικ αγγείο απ την Kάρπαθο. Δείγμα της παρουσίας του κρητομυκηναϊκού πολιτισμού στο νησί.

Kάστρο, που πως τουλάχιστον αποδεικνύουν τα πολυάριθμα στρακα (θραύσματα) αγγείων στις κλιτύες του, πρέπει να ήταν ακρ πολις και στην αρχαι τητα. Ψηλ τερα απ το γειτονικ χωρι Bωλάδα βρίσκονται οι κατάφυτες και μαγευτικές τοποθεσίες Πίνι και Nτιά. Στην πρώτη βρέθηκε το αθηναϊκ ψήφισμα για τους Eτεοκαρπαθίους που μνημονεύσαμε παραπάνω. Aρχαιολογικά ίχνη και στις δύο θέσεις και η μορφή του τοπίου οδηγούν στο συμπέρασμα τι εδώ πρέπει να αναζητηθεί το ιερ του Aπ λλωνος, απ που κ πηκε το ξύλο κυπαρίσσου με προορισμ το να της Aθηνάς στην Aκρ πολη της Aθήνας. H σπουδαι τητα της περιοχής γύρω απ το Aπέρι οδήγησε τους ερευνητές στην άποψη τι εδώ βρισκ ταν η υποτιθέμενη πρωτεύουσα του νησιού Kάρπαθος, η οποία μπορεί να προήλθε απ συνοικισμ (πρβλ. τη P δο και την Kω) σε χρ νο που δεν είναι δυνατ να προσδιορισθεί με ακρίβεια. Yποτίθεται τι συνέχεια της π λεως Kαρπάθου υπήρξε αργ τερα ο δήμος Kαρπαθιοπολιτών, στον οποίο ανήκε και η κτοίνα των Ποτιδαιέων ως επίνειο (νεώτ. Πηγάδια). Σύμφωνα με άλλη άποψη, το κέντρο βάρους του δήμου Kαρπαθιοπολιτών βρισκ ταν στο Ποσείδιο, που είναι τα ρωμαϊκά χρ νια η μοναδική άξια λ γου π λη του νησιού, ενώ η περιοχή γύρω απ το Aπέρι ανήκε αρχικά στο κοιν των Eτεοκαρπαθίων του Aθηναϊκού ψηφίσματος, περιλαμβάνοντας το ιερ του Aπ λλωνος και τις αρχαι τητες που έχουν διαπιστωθεί στο οροπέδιο Λάστος.

Aρκάσα Eνα άλλο σημαντικ κέντρο του νησιού στη N.Δ. του πλευρά είναι η Aρκάσα (αρχ. Aρκάσεια). Kύριο στοιχείο είναι η επιβλητική ακρ πολη (Παλι καστρο) με λείψανα τείχους που θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί «κυκλώπειο» καθώς και με αναλημματικούς τοίχους. Tα σποραδικά ευρήματα πιστοποιούν την ανθρώπινη παρουσία σε λες τις περι δους απ τη νεολιθική και έπειτα. Eίναι πιθαν τι το ύψωμα χρησίμευσε ως οχυρωμένη ακρ πολη στη μυκηναϊκή περίοδο, ενώ αυτ είναι βέβαιο για την κλασική και ελληνιστική περίοδο. H χερσ νησος της ακρ πολης συνδέεται με την υπ λοιπη ξηρά με ένα ισθμ , γύρω απ τον οποίο και στη γύρω περιοχή εκτειν ταν ο αρχαίος οικισμ ς, συνέχεια του οποίου υπήρξε ο παλαιοχριστιανικ ς, με λείψανα εκκλησιών με αξι λογα ψηφιδωτά δάπεδα. H έρευνα στην ευρύτερη περιοχή έδωσε στοιχεία για προϊστορική κατοίκηση και για την κρητομυκηναϊκή περίοδο, στην οποία ανήκει και ο τάφος στη γειτονική θέση «Bωνιές» που προαναφέραμε. Στην κεντρική - δυτική παραλία του νησιού, στην περιοχή της κοιν τητας Mεσοχωρίου, κυριαρχεί ο οικισμ ς στη θέση Λευκ ς, που ακμάζει στην παλαιοχριστιανική περίοδο. H ευρύτερη περιοχή παρουσιάζει ίχνη της προϊστορικής και της μηκυναϊκής περι δου, κυρίως μως σημαντι-

Bρυκούντα. Aποψη αρχαίου τάφου. H νεκρ πολη Bρυκούντα διατηρεί μεγάλο αριθμ απ μνημειώδεις κατά το μεγαλύτερο μέρος λαξευτούς θαλαμωτούς τάφους.

κά και εκτεταμένα λείψανα της ελληνιστικής και ρωμαϊκής στις θέσεις Pίζες (απέναντι περίπου απ το φραγκικ φρούριο στο νησάκι Σώκαστρο), Πελεκητ και Pιά. Στην τελευταία σώζεται υπ γεια μνημειώδης ορθογώνια δεξαμενοειδής κατασκευή με τρεις σειρές εσωτερικών πεσσών που στήριζαν την οροφή. Kάθετα προς το ένα μακρ και το έ-

να στεν τοίχωμα της κύριας αίθουσας ανοίγεται σειρά απ παράλληλες επιμήκεις κατασκευές. Στο μνημείο αυτ η Eφορεία Kλασικών Aρχαιοτήτων Δωδεκανήσου, σε συνεργασία με την Kοιν τητα Mεσοχωρίου, διεξάγει εργασίες στερέωσης και ανάδειξης. Στη B.Δ. ακτή της Kαρπάθου, β ρεια απ το παραδοσιακ χωρι

Oλυμπος, βρίσκεται η τρίτη απ τις σημαντικ τερες αρχαίες π λεις του νησιού, ο Bρυκούς (σημ. Bρουκούντα). Πρ κειται για ένα οχυρωμένο οικισμ κτισμένο σε μια χερσ νησο, που εισχωρεί στη θάλασσα, στο άκρο της οποίας βρίσκεται η σημερινή εκκλησία του Aη Γιάννη. Προϊστορικά κινητά ευρήματα μαρτυρούν την αρχαι τητα του οικισμού, ο οποίος σήμερα σώζεται κυρίως στην ελληνιστική - ρωμαϊκή φάση του, με λείψανα και της παλαιοχριστιανικής περι δου. Eκτοτε ο οικισμ ς εγκαταλείφθηκε και οι κάτοικοι κατέφυγαν στον απομακρυσμένο και οχυρ Oλυμπο, ώστε ο χώρος είναι σήμερα ακατοίκητος. Eνας λ φος, το Πυργάλλι, αποτελούσε προφανώς μια μικρή ακρ πολη. Tα επιβλητικά τείχη, χτισμένα κατά το ισ δομο ή ψευδοϊσ δομο σύστημα, διατηρούνται σε σημαντικ μήκος και ύψος, σε ένα σημείο σε 5 περίπου μέτρα, σε 14 σειρές (δ μους) απ ορθογώνιες λιθοπλίνθους. H νεκρ πολη διατηρεί μεγάλο αριθμ απ μνημειώδεις κατά το μεγαλύτερο μέρος λαξευτούς θαλαμωτούς τάφους. Aπ τις επιγραφές που αναφέρονται στον αρχαίο δήμο, ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι το ψήφισμα του δήμου Bρυκουντίων για τον Mην κριτο Mητροδώρου απ τη Σάμο, που είχε διατελέσει δημ σιος ιατρ ς στο Bρυκούντα για περισσ τερο απ είκοσι χρ νια (χαρακτηριστικ παράδειγμα του επιπέδου των κοινωνικών συνθηκών). Aνάμεσα σε άλλα κινητά αρχαιολογικά ευρήματα απ το Bρυκούντα, στο χωρι Oλυμπος βρίσκεται ένα ανάγλυφο με παράσταση Nυμφών και ένα άλλο, πιο πρ σφατο εύρημα, παράσταση Pωμαίου αξιωματούχου της πρώιμης Pωμαϊκής περι δου. Aκ μη βορει τερα απ το Bρυκούντα, στη θέση Tρίστομο, βρισκ ταν κατά πάσαν πιθαν τητα το επιφανές παγκαρπαθιακ ιερ του Ποσειδώνος Πορθμίου, με φήμη στον ευρύτερο ροδιακ χώρο. Aπ τη θέση αυτή προέρχεται αριθμ ς σημαντικών κατά μεγάλο μέρος επιγραφών. Aλλά και στον πορθμ που χωρίζει την Kάρπαθο απ τη Σαρία, στο χώρο της μικρής εκκλησίας της Aγ. Kατερίνας υπήρχε πιθαν τατα αρχαία λατρεία. Στη Σαρία (αρχ. Σάρο) σώζεται στη θέση Παλάτια ένας σημαντικ ς παλαιοχριστιανικ ς οικισμ ς με αρχαι τερες ρίζες, πως αποδεικνύουν πολλά αρχαιολογικά λείψανα και επιγραφές. Eδώ κατά μία ανεπιβεβαίωτη άποψη, βρισκ ταν η π λη Nίσυρος που αναφέρει ο Στράβων. Kυρι τερη βιβλιογραφία M. Γ. Mιχαηλίδης – Nουάρος, Iστορία της νήσου Kαρπάθου, τεύχος B΄, Aθήναι, 1940. N. Mουτσ πουλος, Kάρπαθος (Eπιστ. Eπετ. Πολυτεχν. Σχολής Παν/μίου Θεσ/νίκης, τομ. Z΄, 1975–1977, 39–744). E. M. Melas, the Islands of Karpathos, Saros and Kasos in the Neolithic and Bronze, Age, Göteborg, 1985. M. Mελάς, Ποτίδαιον Kαρπάθου, N. Y ρκη, 1991. P. M. Fraser – G. E. Bean, the Rhodian Peraea and Islands, Oxford, 1954. I. X. Παπαχριστοδούλου, Oι Aρχαίοι Pοδιακοί Δήμοι, Aθήνα, 1989 (τα δύο τελευταία για τις σχέσεις Kαρπάθου και P δου). KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

H βυζαντινή Kάρπαθος H ιστορική έρευνα και τα θεμελιακά έργα των M. Mιχαηλίδη – Nουάρου και N. Mουτσ πουλου Tου Aλέξη Γ. K. Σαββίδη Eπικ. Eρευνητή Bυζαντινής Iστορίας (E.I.E.)

H ΠEPIΠTΩΣH της μεσαιωνικής καρπαθιακής ιστορίας, ιδιαίτερα κατά τη βυζαντινή περίοδο (τέλη 3ου / αρχές 4ου έως αρχές 14ου αιώνα), αποτελεί χαρακτηριστικ παράδειγμα της ολοένα και περισσ τερο συνειδητοποιούμενης ανάγκης για συλλογικές εργασίες απ τον ιστορικ , το γεωγράφο–τοπογράφο, τον αρχαιολ γο, τον ιστορικ τέχνης, το φιλ λογο και το λαογράφο – κάτι που ισχύει, βέβαια, και για σημαντικ επίσης τμήμα του ελλαδικού νησιωτικού χώρου, που νέες ανασκαφικές αποκαλύψεις συμπληρώνουν, τροποποιούν, αλλά και συχνά αλλάζουν τελείως τα γνωστά δεδομένα.

Θεμελιακά έργα O ιστορικ ς μελετητής που θα καταπιαστεί στο μέλλον με τη συστηματική έρευνα της βυζαντινής καρπαθιακής περι δου θα βρεθεί, παρά τις αναμφίβολες ελλείψεις, σε αρκετά πλεονεκτική θέση ως προς την ύπαρξη έργων υποδομής, αφού έχει στη διάθεσή του δύο πολύ σημαντικά συνθετικά έργα: Πρώτον, τον Γ΄ τ μο (τεύχος) της «Iστορίας της νήσου Kαρπάθου» (1940), το κύκνειο άσμα των δωδεκανησιακών συγγραφών, του μεγάλου Kαρπάθιου επιστήμονα Mιχαήλ Mιχαηλίδη – Nουάρου (1877–1954), ο οποίος μάλιστα είχε προηγουμένως μελετήσει τις ποικίλες λαογραφικές επιβιώσεις του μεσαίωνα στο νησί, στα πλαίσια του δίτομου έργου του «Λαογραφικά σύμμεικτα Kαρπάθου» (1932–34).1 Iδιαίτερα πολύτιμες ήταν οι σημειώσεις του Mιχαηλίδη – Nουάρου στην «Iστορία» για την τοπογραφία και τα μεσαιωνικά μνημεία του νησιού, γραμμένες μερικά χρ νια μετά τις ανασκαφές του Tζούλιο Γιάκοπιτς στις αρχές του καλοκαιριού του 1923 (με δαπάνες της Aρχαιολογικής Σχολής Aθηνών), που έφεραν στο φως πολύτιμα πρωτοβυζαντινά μνημεία.2 Δεύτερον, το κυριολεκτικά πολύτιμο (ιδιαίτερα για τη μεσαιωνική περίοδο) ογκώδες σύγγραμμα του Nικολάου Mουτσ πουλου, καθηγητή ρυθμοτονικής αρχιτεκτονικής στην Πολυτεχνική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, γνωστού, μεταξύ άλλων, για τις ευρείες ιστορικές του συνθέσεις σε συνδυασμ με την τοπογραφική – μνημειακή παράδοση των τ πων που εξετάζει· το μνημειώδες αυτ και θεμελιακής σημασίας σύγγραμμα τιτλοφορείται «Kάρπαθος: σημειώσεις ιστορικής τοπογραφίας και αρχαιολογίας» και παρέχει πληθώρα πρωτ τυπου φωτογραφικού υλικού, εικ νων – σχεδιαγραμ-

8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997

O Aγιος Iωάννης ο Kαρπάθιος σε σύγχρονη βυζαντιν τροπη εικ να. Mπορεί ο μοναχ ς–ασκητής του β΄ μισού του 7ου αι., γνωστ ς ως «Iωάννης της Kαρπάθου», να ταυτιστεί με τον επίσκοπο Kαρπάθου Iωάννη που συνυπέγραψε τα πρακτικά της ΣT΄ Oικουμενικής Συν δου στην Kωνσταντινούπολη το 680 μ.X.; Για τη μεσαιωνική περίοδο της Kαρπάθου υπάρχουν ακ μη πολλά αινίγματα.

μάτων, αναλυτικών βιβλιογραφιών πηγών και βοηθημάτων. Aποτελεί στην ουσία ιστορικ οδηγ χι μ νο για την Kάρπαθο, αλλά και για τα γειτονικά της νησιά στο ν τιο Aιγαίο, ιδιαίτερα σε σχέση με τις πολιτιστικές – καλλιτεχνικές ανταλλαγές και αλληλεπιδράσεις Bυζαντίου – Mουσουλμάνων, ένα πολύ ενδιαφέρον κεφάλαιο που συνδέεται με τις αραβικές επιδρομές κατά του νησιού και τη μνημειακή παράδοση του τελευταίου, ιδιαίτερα στο β ρειο τμήμα του, στο νησίδιο της Σαρίας. Tο έργο αυτ του Mουτσ πουλου πρωτοεκδ θηκε στο πλαίσιο του 7ου τ μου της «Eπιστημονικής Eπετηρίδος της Πολυτεχνικής Σχολής του Παν/μίου Θεσσαλονίκης» (1975–77), ενώ σύντομα ακολούθησε (1978) και αυτο-

τελής του έκδοση, που δυστυχώς σήμερα είναι εξαντλημένη και εξαιρετικά δυσεύρετη εκτ ς βιβλιοθηκών. Πέραν απ τα ειδικά σχετιζ μενα με την Kάρπαθο γεγον τα, το βιβλιο αυτ φωτίζει με ενάργεια και καλή βιβλιογραφική υποδομή το γενικ τερο ιστορικ υπ βαθρο της περιοχής στα μεσαιωνικά χρ νια, ενώ παρά τις αναπ φευκτες, βέβαια, ατέλειες, ο Mουτσ πουλος έχει επιτύχει εντυπωσιακ άθλο, με τον συγκερασμ στο πρ σωπ του λων των ειδικοτήτων, που προαναφέραμε στην αρχή του άρθρου.3 H εξέταση της ιστορίας της Kαρπάθου –που σε πολλές περιπτώσεις, πως εκείνη της εκκλησιαστικής ιστορίας, συνεξετάζεται με εκείνη της γειτονικής Kάσου– μας φέρνει ε-

πίσης απαραίτητα σε πυκνή επαφή με την πλουσι τατη βιβλιογραφική παραγωγή αφεν ς μεν των κρητολ γων, αφετέρου δε των δωδεκανησιολ γων αλλά και των μικρασιατολ γων (που εξετάζουν την ιστορία των νοτιοδυτικών μικρασιατικών ακτών), αφού ποικίλες πτυχές της καρπαθιακής ιστορίας επηρεάστηκαν ή συνδέθηκαν στενά με τις εξελίξεις στην Kρήτη, τη P δο και την απέναντί της μικρασιατική ακτή κ.λπ. Iδιαίτερα σημαντικές παρατηρήσεις και επισημάνσεις, επίσης, για την μνημειακή παράδοση του νησιού (εκτ ς των Mιχαηλίδη – Nουάρου και Mουτσ πουλου) μπορεί ο ενδιαφερ μενος μελετητής να αντλήσει απ τη διδακτορική διατριβή του Πανεπιστημίου Παρισιού της Eλιζαμπέτ Mαλαμούτ, με τίτλο «Tα νησιά της Bυζαντινής Aυτοκρατορίας, 8ος–12ος αιώνες» (δημοσιευμένη στα γαλλικά το 1988). Tο έργο αυτ παρέχει επίσης σημαντικά στοιχεία για τη μεσαιωνική τοπογραφία (οχυρώσεις κ.ά. τοποθεσίες), για την τέχνη (σωζ μενες νωπογραφίες), αλλά και για την οικονομία και πληθυσμιακή σύσταση του νησιού ( που εμφανίζονται πυκν τερες κατοικήσεις κατά τον 12ο αι.). H μελέτη της Mαλαμούτ είναι γενικ τερα χρήσιμο βοήθημα, παρά τις και εδώ υπάρχουσες ελλείψεις (ιδιαίτερα στο βιβλιογραφικ τομέα) και πιθαν ν να άξιζε τον κ πο να μελετηθεί σοβαρά μια ελληνική, βελτιωμένη μως, έκδοσή της, μια και μέχρι σήμερα δεν υπάρχει παρ μοιο συνολικ έργο στην ελληνική βιβλιογραφία!4 Eκτ ς απ τα προαναφερ μενα βασικά συγγράμματα, ο ερευνητής της καρπαθιακής μεσαιωνικής περι δου έχει επίσης την ευκαιρία να συμβουλευθεί μεμονωμένες μελέτες σε επιστημονικά περιοδικά ή ειδικά περί Kαρπάθου τμήματα στο πλαίσιο ευρύτερων συνθέσεων (π.χ. τις αρχαιολογικές των Παύλου Λαζαρίδη, Hλία K λλια, Παναγιώτη Bοκοτ πουλου και Γιώργου Δημητροκάλλη και τις λαογραφικές των Pίτσαρντ Nτ κινς και Mηνά Aλεξιάδη), καθώς και διάφορα εγκυκλοπαιδικά άρθρα (απ τα οποία ξεχωρίζουν το γενικ των M. Mαυρή και M. Mιχαηλίδη–Nουάρου στη «Mεγάλη Eλληνική Eγκυκλοπαίδεια», καθώς και εκείνο για την Mητρ πολη Kαρπάθου και Kάσου του Tάσου Aθ. Γριτσ πουλου στη «Θρησκευτική και Hθική Eγκυκλοπαίδεια», με ενδεικτικές παλαι τερες βιβλιογραφίες). O ερευνητής της μεσαιωνικής καρπαθιακής ιστορίας και πολιτισμού έχει να αντιμετωπίσει ακ μα αρκετές δυσκολίες και σοβαρά προβλήματα, που δεν έχουν μέχρι σήμερα βρει ικανοποιητικές εξηγήσεις και ερμηνείες. Για παράδειγμα, ως προς τη διοικητική κατάσταση του

νησιού κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο δεν γνωρίζουμε αν και π τε το τελευταίο αποτέλεσε τμήμα του θέματος Kιβυρραιωτών ή των θεμάτων Aιγαίου Πελάγους ή ακ μη και Kρήτη. Ως προς δε τις αραβικές επιδρομές, αυτές θα πρέπει να χωρίζονται σε εκείνες της α΄ περι δου (7ος-8ος) και σ’ εκείνες της β΄ περι δου (9ος10ος), θα πρέπει μάλιστα να εξεταστεί περαιτέρω η διασύνδεση αυτών της τελευταίας περίπτωσης με τις αναφερ μενες μουσουλμανικές επιδράσεις στα αρχιτεκτονικά μνημεία της Σαρίας, την οποία πιθαν τατα οι Aραβες του Eμιράτου της Kρήτης χρησιμοποίησαν ως ναυτική βάση για τις επιδρομές τους στο κεντρικ Aιγαίο.5 Eπίσης, πρώιμες δυτικές μεσαιωνικές πηγές δημιουργούν ετυμολογικούς προβληματισμούς, πως για παράδειγμα η πληροφορία τι η Kάρπαθος πήρε την ονομασία της λ γω της ωρίμανσης των καρπών της (ετυμολογία που μ νο μερικώς γίνεται αποδεκτή με επιφυλάξεις). Yπάρχουν, ακ μα, διάφορα προσωπογραφικά αινίγματα, πως εκείνο του κοινοβιακού μοναχού–ασκητή του β΄ μισού του 7ου αιώνα, γνωστού ως «Iωάννη της Kαρπάθου», μπορεί λ.χ. ο τελευταίος να ταυτιστεί με τον επίσκοπο Kαρπάθου Iωάννη, που συνυπέγραψε τα πρακτικά της ΣT΄ Oικουμενικής Συν δου στην Kωνσταντινούπολη το 680;6 Σημαντικά είναι και τα προβλήματα που συνδέονται με την εμπορική–οικονομική, αλλά και τη στρατηγική σημασία του νησιού ήδη απ τα πρωτοβυζαντινά χρ νια (για «καρπαθιακ! στ!λο» κάνει λ γο ο «Θοεοδοσιαν ς Kώδικας» για το έτος 409 μ.X.), οπ τε το νησί αρχίζει να διαδραματίζει σημαντικ ρ λο ως ενδιάμεσος σταθμ ς διαμετακομιστικού εμπορίου ανάμεσα στην Aλεξάνδρεια και την Kωνσταντινούπολη. Aπ τους 11ο-12ο αιώνες, μάλιστα, το νησί και λη τη γύρω του περιοχή θα καταστεί επίκεντρο εν ς «δαιμονιακού εμπορικού πυρετού» με την δραστηρι τητα των ιταλικών ναυτικών δημοκρατιών της Bενετίας και της Γένοβας. Σ’ αυτήν ακριβώς την εποχή, στα μέσα του 12ου αιώνα, ένας Mουσουλμάνος συγγραφέας, ο Iμπν Tζουμπάιρ, αναφέρει χαρακτηριστικά τι αραβικοί στ λοι που έπλεαν προς τη Συρία, αλλά και την Iσπανία, χρησιμοποιούσαν την Kάρπαθο και την Kάσο ως ενδιάμεσους σταθμούς ανεφοδιασμού! H μεγάλη ντως σημασία, που είχε αποκτήσει την εποχή αυτή η Kάρπαθος, πιστοποιείται και απ τη μαρτυρία του περίπου σύγχρονου αρχιεπισκ που Θεσσαλονίκης Eυστάθιου, που την παρουσιάζει ονομαστή για το περίφημο κυνήγι των λαγών της. Aντίθετα, ο ιστοριογράφος του 11ου αιώνα Mιχαήλ Aτταλειάτης το μ νο που είχε να πει για την Kάρπαθο σχετίζεται με τη «διά μαγείας» εμφάνιση των δυο «καρπαθιακών πλοίων», που οδήγησαν με ασφάλεια το στ λο του Nικηφ ρου Φωκά απ την Iο στα β ρεια παράλια της Kρήτης το καλοκαίρι του 960! Eίναι, άραγε, φανταστική η πληροφορία αυτή (που είναι βέβαια και αρκετά μεταγενέστερη) ή

O Mιχαήλ Γ. Mιχαηλίδης–Nουάρος (Kάρπαθος 1877 – Aθήνα 1954). Mελέτησε τα μεσαιωνικά μνημεία του νησιού παράλληλα με τα σωζ μενα λαογραφικά στοιχεία αυτής της περι δου. Σήμερα, οι μελέτες του αποτελούν θεμέλιο κάθε ερευνητικής προσπάθειας.

μήπως επιβεβαιώνει την πληροφορία του Aραβα συγγραφέα των 13ου–14ου αιώνων Nουβάιρι, τι την εποχή της βυζαντινής ανακατάληψης της Kρήτης (960–61) επικρατούσε πραγματικ χάος στην ασφάλεια της ναυσιπλοΐας στο κεντρικ και ν τιο Aιγαίοι;7 Σημείωση: Tο κείμενο βασίζεται σε ομιλία με θέμα «Σελίδες της καρπαθιακής ιστορίας κατά τη βυζαντινή περίοδο», στα πλαίσια εκδήλωσης με θέμα, «H Kάρπαθος μέσα στους αιώνες (σύντομη αναδρομή στην ιστορία της Kαρπάθου)», που οργάνωσε στις 21.1.1996 ο Oμιλος Kαρπαθίων Nέων

στο Πνευματικ Kέντρο Aγίας Tριάδας στον Πειραιά. Eπιλογή Bιβλιογραφίας 1) M. Mιχαηλίδης–Nουάρος, Kαρπαθιακά μνημεία A΄ : Iστορία της νήσου Kαρπάθου, τεύχος Γ΄: Aπ των αρχαιοτάτων χρ νων μέχρι σήμερον (γεωγραφική περιγραφή, αρχαία και σημερινή ιστορία, αρχαιολογία, εκκλησία κ.λπ., μετά πολλών εικ νων και χαρτών), Aθήνα 1940, ανατύπ. 1947 (το μεσαιωνικ ιστορικ τμήμα, συμπεριλαμβανομένης της λατινοκρατίας, με τις σημειώσεις για την τοπογραφία και τα μνημεία στις σσ. 263–322 και 323 και εξής). Tου ιδίου, Kαρπαθιακά μνημεία B΄: Λαογραφικά σύμμεικτα Kαρπάθου, 2 τ -

μοι, Aθήνα 1932 (και β΄ εκδ. 1962)–1934. Για την εκκλησιαστική ιστορία βλ. του ιδίου, «Περί την Eκκλησίαν Kαρπάθου και Kάσου» Δωδεκανησιακ ν Aρχείον 1, 1955, σσ. 13–24. 2) G. Jakopich, Edifici bizantini di Scarpanto. Mosaici ed iscrizioni, Rodi 1925. Tου ιδίου, «Le basiliche paleocristiane di Arcasa (Scarpanto)», στο περιοδ. Clara Rodos 6–7.2, 1932–33, 553–68. 3) N. Mουτσ πουλος, Kάρπαθος: σημειώσεις ιστορικής τοπογραφίας και αρχαιολογίας. Aρχαίες π λεις και μνημεία, βυζαντινές και μεταβυζαντινές εκκλησίες, μεσαιωνικοί και νεώτεροι οικισμοί, λαϊκή αρχιτεκτονική, Θεσσαλονίκη 1978 (το πολύ καλ τμήμα της μεσαιωνικής ιστορικής περι δου στις σσ. 307–88 και 417–19· αναλυτικές περιγραφές για τα μνημεία στις σσ. 282 κ.εξ., 356 κ.εξ. και αλλού). 4) E. Malamut, Les iles de l’ Empire Byzantin, 8e–12e siècles, Paris 1988, ιδιαίτ. 244, 370, 641 (χάρτης) και ευρετήριο: Karpathos. 5) Για τις μουσουλμανικές επιδράσεις στην καπραθιακή μνημειακή αρχιτεκτονική βλ. Mιχαηλίδης–Nουάρος, Iστορία, Γ΄, 308, Mουτσ πουλος, Kάρπαθος, 356, 358–60 με πίνακα 1. Aντιρρήσεις και επιφυλάξεις έχει εκφράσει σχετικά ο ισλαμολ γος καθηγητής του Πανεπιστημίου Iωαννίνων Bασίλης Xρηστίδης (V. Christides, The conquest of Crete by the Arabs, Athens 1984, 128, 167. Πρβλ. και Malamut, Les iles, 568. 6) Για το πρ βλημα της ετυμολογίας της λέξης «Kάρπαθος» (εκ του καρπάσιον/καρπάθιον νήμα/ύφασμα) βλ. τις αναφορές στον Mουτσ πουλο, ο.π., 61–2 και 63–5 με μνεία στα λατινικά κείμενα του Iσιδώρου επισκ που Σεβίλλης (7ου αι.), ο οποίος παραδίδει την περί καρπών εκδοχή. Για τον αινιγματικ Iωάννη βλ. Mουτσ πουλο, .π., 314–16 και 317–18, καθώς και το πρ σφατο σχετικ άρθρο («John of Karpathos») του Aλεξάντρ Kαζντάν στο «Λεξικ του Bυζαντίου της Oξφ ρδης» (Oxford Dicthionary of Byzantium, New York–Oxford 1991, σ. 1065). 7) Bλ. τα σα γράφουν σχετικά με τα ζητήματα αυτά οι Mουτσ πουλος, .π., 337–8, Malamut, Les iles, 347, 600, Δημήτρης Tσουγκαράκης (D. Tsougarakes, Byzantine Crete, Athens 1988, 63–4) και Xρηστίδης (Christides, Conquest of Crete, 167).

Tο ογκώδες σύγγραμμα του καθηγητή Nικ λαου Mουτσ πουλου για την Kάρπαθο είναι κι αυτ πολύτιμο. Eξαντλημένο απ καιρ και δυσεύρετο, η επανέκδοσή του απ φορείς και συλλ γους του νησιού θα ήταν προσφορά χι μ νο στην Kάρπαθο, αλλά και στην επιστημονική έρευνα και βιβλιογραφία.

KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

Xριστιανικά μνημεία H Kάρπαθος κατά την παλαιοχριστιανική, βυζαντινή και μεταβυζαντινή εποχή

Στην παραλία Bροντί, που οργιάζει τελευταία η τουριστική ανοικοδ μηση, σώζονται τα ερείπια του τρίκλιτου βυζαντινού ναού της Aγίας Φωτεινής ή και Aφωτης, πως την αποκαλούν οι ντ πιοι. Eνα μνημείο που φαίνεται σαν να μετεωρίζεται στον χρ νο, χωρίς καμία προστασία. Oύτε φύλακας και τα κάγκελα του περίγυρου σπασμένα. Tα διασκορπισμένα μέλη του ναού ανοίγουν την ρεξη. Oι λίγοι που νοιάζονται καταμαρτυρούν κλοπές, χωρίς να λείπουν και οι βανδαλισμοί (φωτ.: K. Λι ντης). Tου Iωάννη Hλ. Bολανάκη Eφ ρου Aρχαιοτήτων

Tο κάτω τμήμα του μαρμάρινου τέμπλου της Aγίας Φωτεινής, παλαιοχριστιανικής βασιλικής του 5ου – 6ου μ.X. αι. Διακρίνονται ανάγλυφα διακοσμητικά σχέδια (φωτ.: K. Λι ντης).

10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997

O XPIΣTIANIΣMOΣ διεδ θη ενωρίτατα στα Δωδεκάνησα. Oι πρώτες ειδήσεις περιέχονται σε αυτή την Kαινή Διαθήκη (Πραξ. 21, 1, Aποκ. 1, 9). Στα τέλη του 3ου αι. μ.X. υπήρχε οργανωμένη Eκκλησία στη P δο, της οποίας ηγείτο ο Eπίσκοπος Φωτειν ς (PG 114, 849 B–C). Στην A΄ Oικουμενική Σύνοδο (Nίκαια Bιθυνίας, 325 μ.X.) παρέστη ο Eπίσκοπος P δου Eυφρ συνος (MANSI II, 695 D, 700 G). Eνωρίτατα διεδ θη ο Xριστιανισμ ς και στη νήσο Kάρπαθο και την παρακείμενη νήσο Σαρία. Kατά την ελληνορωμαϊκή εποχή και τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες ακμάζουν στην Kάρπαθο οι εξής π λεις: 1) Aρκεσία (σημ. Aρκάσα). 2) Ποτίδαιον ή Ποσίδαιον (σημ. Πηγάδια). 3) Bρυκούς (σημ. Bρυκούντα). 4) Σάρος (σημ. Σαρία). Oικισμοί κατά την ύστερη αρχαι τητα υπήρχαν στις θέσεις: 1) Aφιάρτης, Mακρύς Γιαλ ς (αεροδρ μιο). 2) Διαφάνι. 3) Mεσοχώρι, Λευκ ς. 4) Oλυμπος, Φίλιος, Aρχάγγελος, Aγιος Mηνάς. 5) Σπώα, Mάραθος. 6) Tρίστομο, κ.ά. Kατά τον 5ον – 6ον αι. μ.X. ανεγεί-

Kτιτορική επιγραφή κάτω απ την παράσταση του Aρχοντος Mιχαήλ στο τέμπλο της εκκλησίας της Kοιμήσεως της Θεοτ κου στην Oλυμπο. H νωπογραφία ανήκει στο δεύτερο στρώμα, ενώ σώζονται παραστάσεις και πρώτου στρώματος που ανάγεται στον 15ο αι.

ρεται μεγάλος αριθμ ς παλαιοχρ. ναών στην Kάρπαθο. Πρ κειται για μεγάλων διαστάσεων οικοδομήματα, κτισμένα στον τύπο της τρίκλιτης, ξυλ στεγης, ελληνιστικής βασιλικής. Mέχρι σήμερα έχουν επισημανθεί και εν μέρει ερευνηθεί τα εξής παλαιοχρ. μνημεία στην Kάρπαθο: 1) Aρκάσα, Aγία Σοφία, βασιλική Πρεσβυτέρου Aλύπου, αρχών 5ου αι. μ.X. 2) Aρκάσα, Aγία Σοφία, βασιλική Aγίας Aναστασίας (Eπισκ που Kύρου) τέλος 5ου – αρχές 6ου αι. μ.X. 3) Aρκάσα, Aγιος Kωνσταντίνος, βασιλική Πρεσβυτέρου Eυχαρίστου, τέλος 5ου αι. μ.X., 4) Aρκάσα, Παλαι καστρο, βασιλική, τέλος 6ου - αρχές 7ου αι. μ.X., 5) Aρκάσα, Tαξιάρχης, βασιλική, 6ου αι. μ.X., 6) Aφιάρτης, Mακρύς Γιαλ ς, βασιλική, τέλος 5ου - αρχές 6ου αι. μ.X., 7) Bρυκούς, βασιλική A, 6ου αι. μ.X., 8) Bρυκούς, βασιλική B, 5ου-6ου αι. μ.X., 9) Bρυκούς, βασιλική Γ, 5ου-6ου αι. μ.X., 10) Διαφάνι, Παναγία Zωοδ χος Πηγή, βασιλική 5ου-6ου αι. μ.X., 11) Mεσοχώρι, Aγία Σοφία, βασιλική, 5ου6ου αι. μ.X., 12) Mεσοχώρι, Λευκ ς, Γιαλού Xωράφι, Παναγία η Γιαλοχωραφίτισσα, βασιλική, τέλος 5ου - αρχές 6ου αι. μ.X., 13) Mεσοχώρι, Λευκ ς, παραλία, βασιλική, μέσα 6ου αι. μ.X., 14) Oλυμπος, Φίλιος, Aρχάγγελος, Aγιος Mηνάς, βασιλική 6ου αι. μ.X., 15) Ποτίδαιον (σημ. Πηγάδια) βασιλική μετά βαπτιστηρίου, α΄ μισ 6ου αι. μ.X., 16) Ποτίδαιον, Aφωτη, βασιλική, τέλος 5ου - αρχές 6ου αι. μ.X., 17) Σπώα, Mάραθος, Aγιος Nικ λαος, Eφταμπατούσα, βασιλική, τέλος 5ου - αρχές 6ου αι. μ.X., 18) Tρίστομο, Στεν , βασιλική A΄-B΄, 5ου6ου αι. μ.X., 19) Σαρία, Aγία Σοφία, βασιλική, 5ου-6ου αι. μ.X. Oι βασιλικές αυτές άρχισαν να ερειπώνονται απ τον 7ο αι. μ.X. και εξής, συνεπεία φυσικών καταστροφών (πυρκαγιών, πλημμυρών, σεισμών), πειρατικών και άλλων εχθρικών επιδρομών. T τε παρατηρείται εγκατάλειψη των παραλίων οικισμών. Oι κάτοικοι μετωκίζουν για λ γους ασφαλείας στην ενδοχώρα.

Aπ των μέσων του 9ου αι. μ.X. και εξής, δημιουργείται μια νέα τάξη πραγμάτων. Aπ τα ερείπια του αρχαίου κ σμου αναδύεται ένας νέος κ σμος, τελείως διάφορος του παλαιού. H αρχαία παράδοση είχε διακοπεί σε λους τους τομείς. Στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική έχουμε νέες μορφές. Aνεγείρονται συνήθως μικρών διαστάσεων μον χωρα ναΰδρια, τα οποία καλύπτονται με καμάρες. Oι εσωτερικές επιφάνειες αυτών καλύπτονται με τοιχογραφίες (ανεικονικ ς - εικονικ ς διάκοσμος). Συνέχεια στην 12η σελίδα

Tο βημ θυρο απ το ξυλ γλυπτο τέμπλο στην εκκλησία της Kοιμήσεως της Θεοτ κου στην Oλυμπο. Oι δύο επάνω παραστάσεις απ τον Eυαγγελισμ

της Θεοτ κου και κάτω οι Aπ στολοι Πέτρος και Παύλος.

Tο εκκλησάκι του Aγίου Mάμα κοντά στο χωρι Mενετές, στην τοποθεσία Eξήλες. Aρχικά, τον 11ο αι. που χτίστηκε, ήταν μικρ μετζίτ, πως δείχνει και η αρχιτεκτονική του κτίσματος. H λατρεία του Aγίου Mάμα ήταν διαδεδομένη κυρίως στην περιοχή της Kαππαδοκίας (φωτ.: K. Λι ντης). KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

O να ς των Aγίων Θεοδώρων, κοντά στο χωρι Aπέρι, παλαιά πρωτεύουσα του νησιού. Aριστερά η εξωτερική ψη. Δεξιά, ξεθωριασμένη τοιχογραφία με την παράσταση «Tο φιλί του Iούδα», στον νάρθηκα, πάνω απ την είσοδο. Aμφίβολο αν θα αντέξει ακ μη ένα χειμώνα. Προσωρινά, σώζει το εκκλησάκι απ την οριστική κατάρρευση η ανομβρία στο νησί. O σοβάς της τοιχογραφίας συγκρατεί και τον τοίχο, που η εξωτερική του ψη δείχνει απ μακριά σαν μυλ πετρα. O να ς διασώζει σπαράγματα απ δύο στρώματα τοιχογραφιών: το πρώτο του 13ου αι. και το δεύτερο, σύμφωνα με επιγραφή που δεν υπάρχει πια, του 1399 μ.X. Δεν θα άξιζε τον κ πο να γίνει αποτοίχιση; (φωτ.: K. Λι ντης). Συνέχεια απ την 11η σελίδα

Yπ λειμμα τοιχογραφίας απ την παράσταση «O εν Kανά γάμος» στο υπ σκαπτο εκκλησάκι του Oσίου Λουκά στην παραλία της Aπελλα (φωτ.: K. Λι ντης). Oι νωπογραφίες τοποθετούνται στον 12ο–13ο αι.

12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997

Mέχρι σήμερα έχουν επισημανθεί στην Kάρπαθο τα εξής ναΰδρια, τα οποία διασώζουν τοιχογραφίες ή λείψανα τοιχογραφιών, προερχ μενα απ τη Bυζαντινή και Mεταβυζαντινή εποχή: 1) Aπέρι, Aγιοι Θε δωροι, α΄ στρώμα: 13ου αι. μ.X., β΄ στρώμα: του έτους 1399 μ.X. 2) Aπέρι, Aγιος Γεώργιος ο Aράπης, πιθανώς 14ου αι. μ.X. 3) Aπέρι, Παναγία η Σπηλιανή, του έτους 1528 μ.X. Aγιογράφος ο Iάκωβος Περκούδας. 4) Aπέρι, Kατώδι, ανώνυμος να ς A, 16ου–17ου αι. μ.X. 5) Aπέρι, Kατώδι, ανώνυμος να ς B, 14ου–15ου αι. μ.X. 6) Aπέρι, Mερτώνας, Παναγία η Mερτωνιάτισσα, 12ος αι. μ.X. 7) Aπέρι, Mερτώνας, Kαμπιές, Aγιος Γεώργιος, 16ου–17ου αι. μ.X. 8) Bολάδα, Aπελλα, Aγιος Λουκάς, 12ου–13ου αι. μ.X. 9) Mενετές, Aγιος Aντώνιος, 15ου και 17ου αι. μ.X. 10) Mενετές, Aγιος Mάμας, 14ου αι. μ.X. 11) Mεσοχώρι, Aγιος Iωάννης Πρ δρομος, 1781 μ.X. 12) Mεσοχώρι, Bουν ς, Aγιος Γεώργιος 14ου αι. μ.X. 13) Mεσοχώρι, Λευκ ς, Aγιος Γεώργιος (δίκογχος να ς) 12ου–13ου αι. μ.X. 14) Mεσοχώρι, Λευκ ς, Παναγία Γιαλοχωραφίτισσα, 14ου αι. μ.X. 15) Mεσοχώρι, Παρδαλάκι, Aγιοι

Tο ιερ στο ερημοκκλήσι του Oσίου Λουκά, στην παραλία της Aπελλα. Bρίσκεται στο βάθος της φυσικής σπηλιάς και η Aγία Tράπεζα σχηματίζεται απ

δύο μαρμάρινα επίκρανα (φωτ.: K. Λι ντης).

Aνάργυροι, 14ου–15ου αι. μ.X. 16) Oθως, Aρχάγγελος Mιχαήλ, 14ου αι. μ.X. 17) Oλυμπος, Aγία Aννα, Kαθολική, 13ου–14ου αι. μ.X. 18) Oλυμπος, Aγιοι Tεσσαράκοντα, 12ου–13ου αι. μ.X. 19) Oλυμπος, Aγιος Oνούφριος, 15ου αι. μ.X. 20) Oλυμπος, Kοίμηση Θεοτ κου, α΄ στρώμα: 15ου αι. μ.X., β΄ στρώμα: 1806 μ.X. Σε ορισμένους μεταβυζαντινούς ναούς της Kαρπάθου διασώζονται αξι λογα γλυπτά τέμπλα. Mεταξύ αυτών συγκαταλέγεται και εκείνο της Kοιμήσεως της Θεοτ κου, στον Oλυμπο, που διατηρείται η κτιτορική επιγραφή: 1) «+ANICTOPIΘHCA(N) TA ΠAPONTA ΔIACTHΛA, HΠO XVPOC KAM(OY) IΩ(ANNOY) ANAΓNΩCTOY 2) EΠITPOΠEYONTOC TOY EYΛABECTATOY KONCTANTHNOY IEPEΩC KAI ΠPOTOΠAΠA 3) THC OΛHMΠOY MNICΘHTI K(YPIE) ΠANTΩN TΩN EVCEBΩN KAI 4) OPΘOΔOΞON XPICTIANΩN. 1742 MHN AΠPIΛΛIOC» H Kάρπαθος, καθώς και τα λοιπά νησιά της Δωδεκανήσου, παρά το γεγον ς τι κατά τη διάρκεια των αιώνων διετέλεσαν υπ διαφ ρους κυρίους, μως, διετήρησαν αλώβητη την εθνική τους ταυτ τητα, την ορθ δοξη χριστιανική πίστη, την ελληνική γλώσσα, τα ήθη και τα έθιμά τους, απ την αρχαι τητα μέχρι σήμερα.

Oι Aπ στολοι, λεπτομέρεια απ σωζ μενη τοιχογραφία που εικονίζει την Aνάληψη του Xριστού στον Aγιο Mάμα. Oι τοιχογραφίες ανάγονται στον 14ο αι. (φωτ.: K. Λι ντης).

Tο Bαπτιστήριο του ναού του Aγίου Γεωργίου στο Λευκ , ανήμερα του εορτασμού του. Aνήκει στον 13ο αι. Στο εσωτερικ σώζονται σπαράγματα ξεθωριασμένων τοιχογραφιών (φωτ.: K. Λι ντης). KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

Aπ ένα γλέντι στην Oλυμπο (φουμιστ ς χορ ς) στη δεκαετία του 1910 (φωτ.: αρχείο I. N. Kαστελλοριζιού).

Oψεις του λαϊκού πολιτισμού Tο πλουσι τερο σε παραδ σεις, ήθη και έθιμα νησί των Δωδεκανήσων Tου Mηνά Aλ. Aλεξιάδη Aν. Kαθηγητή Πανεπιστημίου Aθηνών

H KAPΠAΘOΣ θεωρείται απ πολλούς ως το λαογραφικ τερο νησί της Δωδεκανήσου με ευλαβική προσήλωση στα έθιμα και τις παραδ σεις της. Eχουν πράγματι γι’ αυτ εκφρασθεί επανειλημμένα γνωστοί Eλληνες και ξένοι ειδικοί, καθηγητές Πανεπιστημίων και άλλοι ερευνητές. Oι Kαρπάθιοι, απ την πλευρά τους, το ζουν κάθε μέρα και το διαδίδουν με αυτάρεσκη ικανοποίηση, μέσα απ τις αυτοσχέδιες μαντινάδες τους: Oποιος βρεθεί στα γλέντια σου μες στους τραγουδιστάδες, θα τον φορτώσουσι βαριά μ’ μορφες μαντινάδες. Aς είχαμε να τρώ(γ)ομε και ρούχα να φορούμε, δουλειά να μην εκάναμε μ νο να τραγουδούμε. Kι αν τύχει ξένος να βρεθεί, τα μάτια του κουράζει, τα μορφα σου έθιμα, Kάρπαθος, να θαυμάζει. Tα πανηγύρια κι οι χοροί, τα γλέντια σου αράδα

14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997

δεν θα τα δούνε πουθενά αλλού εις την Eλλάδα. Στο άρθρο αυτ προτίθεμαι να δώσω ορισμένες μ νον ψεις του σύγχρονου λαϊκού πολιτισμού της Kαρπάθου, οι οποίες, παρά την εξελικτική πορεία που και εδώ βέβαια πραγματοποιείται, συγχρ νως εντυπωσιάζουν τον επισκέπτη, με τη σύνδεσή τους με την παράδοση. H πρώτη αξιοπαρατήρητη εκδήλωση είναι το λαϊκ καρπάθικο γλέντι. Πρ κειται για ιδιωτική, αλλά και δημ σια κοινωνική εκδήλωση, που σχετίζεται και με το φαιν μενο της λαϊκής ποιητικής δημιουργίας και παράδοσης της Kαρπάθου. Tο γλέντι οργανώνεται στις βαπτίσεις, στους γάμους, στα υπαίθρια θρησκευτικά πανηγύρια ή στη γιορτή του πολιούχου Aγίου κάθε χωριού, στις ονομαστικές γιορτές, αλλά και σε άλλες ανεπίσημες περιστάσεις (σε καφενεία ή σπίτια) με αφορμή την παλινν στηση ξενιτεμένων, συναντήσεις φίλων απ το ίδιο ή άλλα χωριά του νησιού ή ακ μη και σε τυχαίες συγκεντρώσεις συγγενών, φίλων και γνωστών. H συχν τητα και η αυθορμησία του φαινομένου δικαιολογεί, νομίζω, την πρ ταξή του στη σύντομη και ενδεικτική αναφορά

που κάνω εδώ. Στα γλέντια, που έχουν συνήθως πολύωρη διάρκεια –κάποτε διαρκούν δύο και τρεις ημέρες– συμμετέχει προπάντων ο ανδρικ ς πληθυσμ ς του νησιού, αλλά δεν είναι σπάνια και η συμμετοχή γυναικών. Σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα αυτές συναγωνίζονται τους άνδρες σε στιχουργική δεξιοτεχνία και ευρηματικ τητα. Aπαραίτητη προϋπ θεση για την οργάνωση του γλεντιού είναι βέβαια η παρουσία των τοπικών οργανοπαικτών με τα παραδοσιακά ργανά τους [λύρα, «τσαμπούνα» (=γκάιντα, άσκαυλος), βιολί και λαούτο]. Για να συμμετάσχει ενεργά κάποιος στο γλέντι, πρέπει να είναι καλ ς τραγουδιστής. H ποιοτική αυτή αξιολ γηση για τον Kαρπάθιο σημαίνει γνώση των μελωδιών («σκοπών») του νησιού και συγχρ νως δεξι τητα στη σύνθεση μαντινάδων, πως λέγονται (και στην Kάρπαθο), τα αυτοσχέδια δίστιχα που τραγουδιούνται. Mε τα δίστιχα αυτά, που κύρια χαρακτηριστικά τους είναι η θεματική επικαιρ τητα και η επιδίωξη, κατά καν να εύστοχη, της ομοιοκαταληξίας, πραγματοποιείται μια ζωντανή μορφή επικοινωνίας, ένας εξαιρετικά λειτουργικ ς διάλογος στα γλέντια μεταξύ των τραγουδιστών. Oι τρα-

γουδιστές μέσω των μαντινάδων, που τις περισσ τερες απ’ αυτές ολοκληρώνουν κατά την ώρα του τραγουδήματος, εκφράζουν συναισθηματικές αντιδράσεις σε συγκεκριμένα γεγον τα (γάμους, πανηγύρια, ονομαστικές γιορτές, συναντήσεις κ.λπ.) ή προχωρούν και σε διεξοδική διατύπωση κρίσεων, με διαλογική μορφή, για ένα επίκαιρο θέμα ή γεγον ς, το οποίο έχει σημασία γι’ αυτούς ή για την τοπική κοινωνία. Aυτά είναι τα βασικά γνωρίσματα εν ς γλεντιού, πως τελείται σε διάφορα χωριά της Kαρπάθου. Στην Oλυμπο μως, που υπερέχει λων των άλλων χωριών σε λαογραφική παράδοση, το ξεκίνημα του γλεντιού έχει και ορισμένες τελετουργικές ιδιοτυπίες (π.χ. ψάλλονται εκκλησιαστικά τροπάρια, ανάλογα με την περίπτωση, δημοτικά τραγούδια κ.λπ.). Σε λα τα γλέντια του νησιού τα παραδοσιακά ποτά, που προσφέρονται στους γλεντιστές και τους άλλους συνδαιτημ νες, είναι κυρίως τοπικά κρασιά, η γνωστή βιομηχανοποιημένη ρετσίνα και η ρακή (ούζο – ως πρώτο ποτ προπάντων). Tα τελευταία μως χρ νια σε πολλά χωριά προσφέρονται μπίρα (ιδίως στα γλέντια του καφενείου) αλλά και ουίσκι

σε μεγάλες ποσ τητες μάλιστα (ιδιαίτερα στην Oλυμπο!). Συνέχεια του γλεντιού και ουσιαστικ κέντρο τρ πον τινά αυτ νομης ψυχαγωγίας στην Kάρπαθο αποτελούν οι τοπικοί χοροί [Πάνω χορ ς – μοιος με τον κρητικ της ανατολικής Kρήτης, Kάτω χορ ς, Zερβ ς, Aρκιστής (=αντικριστ ς, κατά μέτωπο, ερωτοπολεμικ ς χορ ς που χορεύεται απ δύο άντρες), οι αποκριάτικοι κ.ά.]. Xορεύονται στους γάμους και σε διάφορες κοινωνικές εκδηλώσεις, στα λαϊκά πανηγύρια προς τιμήν των αγίων κάθε χωριού και στις χοροεσπερίδες. Aυτές οργανώνονται απ τα πολιτιστικά σωματεία του νησιού, που επδιώκουν, ακριβώς, την προσέλκυση εν ς μαζικού κοινού, με σκοπ , συχνά, τη συγκέντρωση χρημάτων για κάποιο κοινωνικ έργο ή την ενίσχυση του ταμείου του σωματείου. Στις ειδικά οργανωμένες αυτές βραδιές, που γίνονται στο εκκλησιαστικ μέγαρο κάθε χωριού, οι πρώτοι χοροί είναι πάντα τοπικοί καρπαθιακοί και ακολουθούν άλλοι ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί. Tέλος χορεύονται και οι λεγ μενοι «ευρωπαϊκοί» (κυρίως ταγκ , βαλς, φοξ–αγκλέ), τους οποίους γνωρίζουν οι οργανοπαίκτες (βιολί και λαούτο). Eίναι λοιπ ν σαφής η οργανική σχέση, που έχει με το παραδοσιακ καρπαθιακ γλέντι η ποιητική παράδοση του νησιού, η οποία συνοδεύει

O «ζερβ ς» (αριστερ ς χορ ς) σε πίνακα λαϊκής ζωγραφικής του I. Xαψή – Kάρπαθος (Συλλογή Λ. Λιάβα), πολύ ζωηρ ς χορ ς. Xορεύοντας, τραγουδούν και τα ωραία δεκατρισύλλαβα τραγούδια: Mιαν ακρι(β)ήν ημέραν, ημέρα Kυριακή / ήβγα να σιργιανίσω μέσα στην οβρηακή, / βρίσκω μιαν οβρηοπούλλα μ νια και μοναχή / και ελοΰννετον η σκύλα κ’ εμπρούρνετο / και μ’ αργυρ λα(γ)ήνιν επουλουντρίζετο /...

ποικίλα γεγον τα της κοινωνικής ζωής. H έξη και η άσκηση της ποιητικής αυτής παραγωγής φαίνεται τώρα και απ την ανανεωμένη μορφή του διστίχου, της μαντινάδας, που παρουσιάζεται με έντυπη μορφή. Πρ κειται συγκεκριμένα για σειρές διστίχων (μαντινάδες ή μοιρολ για), τα οποία οι Kαρπάθιοι με πληρωμένη καταχώριση, δημοσιεύουν (με την υπογραφή τους) για ευχάριστα ή δυσάρεστα τοπικά, προπάντων κοινωνικά, γεγον τα στις τέσσερις εφημερίδες του νησιού «Kαρπαθιακή» (εισηγήτρια του είδους), «Kαρ-

παθιακή Hχώ», «Φωνή της Oλύμπου» (εκδίδονται στον Πειραιά) και «Oλυμπος» (εκδίδεται στη P δο). Oι εφημερίδες αυτές είναι ο αποκλειστικ ς «βι τοπος» των διστίχων, που εξελικτικά γίνονται ένα είδος δημ σιας αλληλογραφίας, μέσω του Tύπου, με την οποία οι Kαρπάθιοι εκφράζουν τα συναισθήματά τους και ευρύτερα τα κοινωνικά τους αισθήματα. Eτσι τα θέματα των διστίχων, που συντάσσονται συνήθως στον δεκαπεντασύλλαβο στίχο, καλύπτουν τον κύκλο της ανθρώπινης ζωής (γέννηση, γάμος, θάνατος), πανεπιστημια-

κές και σχολικές επιτυχίες και διάφορα άλλα τοπικού ενδιαφέροντος. Tα περισσ τερα πάντως δίστιχα είναι μοιρολ για. Tο νέο αυτ είδος λαϊκής ποίησης σχεδ ν κυριαρχεί τώρα στην Kάρπαθο και παράλληλα έχει αρχίσει να επιδρά, σε περιορισμένη έστω κλίμακα, και σε άλλα νησιά της Δωδεκανήσου (π.χ. Kάσος, Nίσυρος, Λέρος). Στην επίδραση αυτή συντελεί η ευρεία κυκλοφορία των καρπαθιακών εφημερίδων στον δωδεκανησιακ χώρο, αλλά και οι διαπροσωπικές και διασυλλογικές σχέσεις των Kαρπαθίων με άλλους Δωδεκανήσιους.

Γάμος O γάμος στην Kάρπαθο ακολουθεί σχεδ ν πάντα το παραδοσιακ εθιμικ τυπικ και δεν παύει να θεωρείται και σήμερα απ τα κύρια είδη λαϊκής διασκέδασης και ψυχαγωγίας. H διάρκειά της είναι συνήθως διήμερη (Kυριακή – Δευτέρα). Ωστ σο τα τελευταία χρ νια παρεισέφρησαν ενίοτε ορισμένα «αστικά» στοιχεία στην παραδοσιακή εθιμοταξία, πως π.χ. περιορισμένος αριθμ ς προσκλήσεων για το γαμήλιο γεύμα (σε ξενοδοχείο ή ταβέρνα και χι στο εκκλησιαστικ μέγαρο) σε σχέση με την πρ σκληση μεγαλύτερου αριθμού ατ μων για την παρακολούθηση του μυστηρίου ή ακ μη απλή θρησκευτική Συνέχεια στην 16η σελίδα

Tο κληρονομικ έθιμο της Kαρπάθου Tου Γεωργίου M. Mιχαηλίδη – Nουάρου Aκαδημαϊκού – Oμ. Kαθηγητή Πανεπιστημίου Aθηνών

EINAI γνωστ τι παράλληλα με τους καν νες γενικής φύσεως, που ρυθμίζουν τη ζωή και την εξέλιξη των κρατών και των μεγάλων κοινωνικών ομάδων, υπάρχουν και πολυάριθμες μικρ τερες ομάδες νομικών καν νων που έχουν περιορισμένη κοινωνική και τοπική ισχύ. Στη δεύτερη αυτή ομάδα ανήκουν λα τα τοπικά έθιμα των νησιών του Aιγαίου και ιδιαίτερα των νησιών της Kαρπάθου και της Kάσου, έθιμα τα οποία θα θίξουμε σε συντομία, σε αδρές γραμμές, στη συνέχεια. Bασικ ς στ χος των εθίμων αυτών ήταν η διατήρηση ακέραιης της γονικής περιουσίας, που κάθε σύζυγος είχε πάρει απ τους γονείς του. Παράδειγμα εθιμικού καν να που είχε περιορισμένη τοπική ισχύ είναι το έθιμο των πρωτοτοκίων, με τη μορφή που είχε αποκτήσει στην ιστορική απ φαση των δημάρχων της Kαρπάθου της 8ης Φεβρουαρίου 1864, η οποία είχε υπογραφεί απ λους σχεδ ν τους δημάρχους της Kαρπάθου (εκτ ς δύο, που ήσαν αγράμματοι), καθώς και απ άλλους τέσσερις προύχοντες του νησιού αυτού. Στο κείμενο του εθίμου αυτού περιέχονται οι βασικές διατάξεις του

κληρονομικού και οικογενειακού δικαίου της Kαρπάθου, αλλά και άλλες διατάξεις που ρυθμίζουν διάφορα άλλα θέματα (π.χ. περί ορφανικών κτημάτων, περί ομολογιών εν ς χρέους, περί πτωχεύσεως, περί πωλητηρίων). Oι βασικές διατάξεις του εθίμου, με ορισμένες εξαιρέσεις εφαρμ σθηκαν στην πράξη μέχρι της απελευθερώσεως της Δωδεκανήσου και της εισαγωγής της ελληνικής νομοθεσίας, που πραγματοποιήθηκε το Nοέμβριο του 1947.

Tα πρωτοτ κια Σύμφωνα λοιπ ν με το έθιμο των πρωτοτοκίων, ο μεν σύζυγος, ως πατέρας είχε υποχρέωση να προικίσει με την περιουσία που είχε κληρονομήσει απ τον πατέρα του τον πρωτογι του, που καλείται κανακάρης και έπαιρνε το νομά του προς πατρ ς πάππου του. H δε σύζυγ ς του είχε επίσης την υποχρέωση να προικίσει, με την περιουσία που είχε λάβει απ την μητέρα της, την πρώτη κ ρη της που καλείται κανακαρά και η οποία έπαιρνε το νομα της γιαγιάς της (απ την πλευρά της μητέρας της). H μεταβίβαση αυτή της γονικής περιουσίας απ τον πατέρα στον γιο και απ τη μητέρα στην πρωτοκ ρη της αποτελούσε νομική υποχρέωση, την οποία οι γονείς ώφει-

λαν να εκπληρώσουν κατά τον χρ νο της τελέσεως του γάμου των παιδιών τους. Aξίζει πάντως να αναφέρουμε τι κάθε γονι ς, για να εξασφαλίζει τη συντήρησή του κατά τα γηρατειά του, εδικαιούτο να παρακρατήσει ένα μικρ μερίδιο της ατομικής περιουσίας του«γεροντομοίρι». Kαι ακ μη τι στην περίπτωση του θανάτου εν ς άτεκνου συζύγου, που δεν άφησε διαθήκη, η σύζυγ ς του ώφειλε να επιστρέψει αμέσως λη την περιουσία του ανδρ ς του στους κληρον μους του (π.χ. στους αδελφούς του) και αυτή είχε μ νο δικαίωμα να αξιώσει τη διατροφή της για το διάστημα το πολύ εν ς έτους. H ρύθμιση αυτή οφείλετο στο γεγον ς τι δεν υπήρχε κληρονομικ δικαίωμα μεταξύ των συζύγων.

Aνισ τητα Tο έθιμο των πρωτοτοκίων, που αναφέραμε πιο πάνω, δημιουργούσε μια ανισ τητα μεταξύ των πρωτ τοκων και των λοιπών τέκνων (δευτερ τοκων, τριτ τοκων κ.λπ.), τα οποία δεν είχαν κανένα κληρονομικ δικαίωμα απέναντι στους γονείς τους. H ανισ τητα αυτή καταργήθηκε ή περιορίστηκε με αντίθετο έθιμο, που επικράτησε μετά το 1920 σε λη σχεδ ν την Kάρπαθο. Πάντως τελικά αυτ το κληρονομικ καθεστώς καταργήθηκε οριστι-

κά με την εισαγωγή στα Δωδεκάνησα του ελληνικού Aστικού Kώδικα, οι διατάξεις του οποίου αναγνωρίζουν ίσα κληρονομικά δικαιώματα υπέρ λων των τέκνων (αρρένων και θηλέων) καθώς και υπέρ του επιζώντος συζύγου σύμφωνα με τους καν νες της εξ αδιαθέτου διαδοχής. Eτσι, μετά την κατάργηση του κληρονομικού εθίμου της Kαρπάθου, έπαυσαν να ισχύουν λες οι διατάξεις του και έχουν αντικατασταθεί απ τις παραπάνω διατάξεις του Aστικού Kώδικα. Συμπερασματικά σήμερα κάθε άτομο που ζει στην Kάρπαθο έχει δικαίωμα να συντάξει διαθήκη, της οποίας οι διατάξεις πρέπει να τηρηθούν απ τους κληρον μους του, εφ σον δεν είναι αντίθετες στους ισχύοντες ν μους. Eν ελλείψει δε διαθήκης ή σε περίπτωση ακυρ τητάς της είναι αυτον ητο τι, η τύχη της λης κληρονομίας πρέπει να ρυθμιστεί βάσει των διατάξεων του ισχύοντος κληρονομικού δικαίου. Eπιλογή Bιβλιογραφίας Eμμ. Mανωλακάκη, Kαρπαθιακά, Eν Aθήναις 1896. Mιχ. Γ. Mιχαηλίδη – Nουάρου, Nομικά έθιμα της νήσου Kαρπάθου της Δωδεκανήσου, Eν Aθήναις 1926. Γεωργίου Mιχαηλίδη – Nουάρου, «Παρατηρήσεις στο κληρονομικ έθιμο της Kαρπάθου», Kαρπαθιακά Mελέται, 3 (1984). σ. 7–27.

KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

H νύφη και οι κουμπάρες με τις πλουμιστές ενδυμασίες τους και τις ολ χρυσες «κολαΐνες» ναν στην Oλυμπο. Στο βάθος, διακρίνεται ο διάκοσμος του καρπαθιώτικου σπιτιού (φωτ.: Γι Oλυμπος. Γυναίκα στον αργαλει . H υφαντική είναι μία απ τις λαϊκές τέχνες που ανθούν ακ μη στο νησί (φωτ.: Γιώργος Aναστασιάδης). Συνέχεια απ την 15η σελίδα

τελετή με μικρ αριθμ καλεσμένων σε εξωκλήσι χωρίς μουσικά ργανα και φαγητά!

Παραδοσιακές εργασίες H οικονομία του νησιού στηρίζεται κατά κύριο λ γο στο μεταναστευτικ συνάλλαγμα (οι περισσ τεροι Kαρπάθιοι είναι μετανάστες), κατά δεύτερο λ γο στο εμπ ριο, τις τουριστικές επιχειρήσεις και σε άλλες επιχειρηματικές δραστηρι τητες. Πρέπει να μνημονευθούν και οι συντάξεις γήρατος και εργασίας, που παίρνει μεγάλος αριθμ ς Kαρπαθίων (άνδρες και γυναίκες άνω των 65 ετών) απ τα Tαμεία Kοινωνικών Aσφαλίσεων των Hνωμένων Πολιτειών Aμερικής και του Kαναδά. Oι συντάξεις αυτές, προϊ ν πολύχρονης παραμονής και εργασίας στις παραπάνω χώρες, είναι συνήθως πολύ υψηλές –με δεδομένα τα ελληνικά παράλληλα– και συντελούν αποφασιστικά στην τ νωση οικονομικών δραστηριοτήτων (εμπ ριο, οικοδομή, τραπεζικές καταθέσεις κ.λπ.). Oι πιο πάνω π ροι εξηγούν ίσως, γιατί οι παραδοσιακές αλιευτικές, γεωργικές και κτηνοτροφικές εργασίες είναι στην Kάρπαθο υποβαθμισμένες. Mικρ ς μ νο αριθμ ς απ τους μ νιμους κατοίκους του νησιού ασχολείται με τέτοια επαγγέλματα,

16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997

γι’ αυτ άλλωστε τα βασικά γεωργικά και κτηνοτροφικά προϊ ντα εισάγονται απ τα γειτονικά νησιά (Kρήτη και P δο) ή άλλα μέρη της Eλλάδας. Xαρακτηριστικ γνώρισμα, εξάλλου, σον αφορά στη γεωργία τουλάχιστον, αποτελεί η μαζική προμήθεια μικρών τρακτέρ («τρακτεράκια») απ πολλούς ιδιοκτήτες γης για οικεία χρήση σε κτήματά τους, τα οποία χρησιμοποιούνται παράλληλα και ως μέσα μεταφοράς. Tα «τρακτεράκια» αυτά αντικαθιστούν σιγά σιγά το παραδοσιακ ησι δειο άροτρο στην καλλιέργεια των αγροτικών εκτάσεων. Aπ τα είδη της λαϊκής τέχνης ανθούν ακ μη στο νησί η υφαντική (αργαλει ς), η καλαθοπλεκτική, η κεντητική, ενώ υπάρχουν και ορισμένοι καλοί τεχνίτες της ξυλογλυπτικής (π.χ. Nίκος Bιτωρούλης) και της λαϊκής υποδηματοποιίας (στην Oλυμπο).

Παρακολουθώντας τις εξελίξεις Δεν θα ήταν άστοχο να υποστηριχθεί, τι η Kάρπαθος αποτελεί ένα χαρακτηριστικ παράδειγμα περιοχής, η οποία παρακολουθεί τις εξελίξεις της σύγχρονης ζωής, αλλά κατορθώνει, εν τούτοις, να επιβάλει στην πορεία της αυτή ένα ρυθμ , που δεν είναι ξέφρενος και «σαρωτικ ς» – πως συμβαίνει με άλλες πε-

Mετά το γάμο, στο μέγαρο του χωριού, στρώνεται το γαμήλιο τραπέζι. Δεξιά, ρθια, η χήρα γάρι που παραστέκεται του γαμπρού. Στο πέτο, άσπρο μαντίλι, με τα χρυσά δώρα του γάμο κοπή. Για τους νε νυμφους, που πρέπει να παρευρίσκονται συνεχώς, είναι πραγματική ταλ

ς». Σε έναν απ τους πρ σφατους γάμους που έγιΓιάν. Kαστελλοριζι ς).

α μάνα της νύφης και, δίπλα της, το ηλικιωμένο ζευου. Tο γαμήλιο γλέντι κρατά δύο ημέρες χωρίς διαλαιπωρία! (φωτ.: Γιαν. Kαστελλοριζι ς).

Προσφορά άρτων στον Aϊ–Γιάννη της Bρυκούντας στις 28–29 Aυγούστου (φωτ.: Σταμάτης Γελές).

ριοχές– γιατί οι κάτοικοί της (και οι ξενιτεμένοι σε μακρινές χώρες μαζί) διατηρούν σημεία επαφής με την παράδοση και την ιστορία της. Eπιλογή βιβλιογραφίας Mηνά Aλ. Aλεξιάδη, «H λαογραφική κληρονομιά της Kαρπάθου», Δωδεκανησιακά Xρονικά, 4(1978), σ. 192–209. Mηνά Aλ. Aλεξιάδη, «H έντυπη λαϊκή ποί-

ηση στην Kάρπαθο: Mορφή – λειτουργία – σημασία», Δωδώνη, 12 (1983), σ. 347–405. Mηνά Γ. Γεωργιάδη, «Eισαγωγή στους χορούς της Kαρπάθου», Kάρπαθος, 1 (1979), σ. 24–36. Γεωργίου M. Γεωργίου, Kαρπαθιακά, τ μ. A΄, Πειραιεύς 1958. Mιχαήλ Γ. Mιχαηλίδη–Nουάρου, Λαογραφικά Σύμμεικτα Kαρπάθου, τομ. A΄+B΄, Aθήναι 1932–1934.

Γεωργίου A. Xαλκιά, Mούσα Oλύμπου Kαρπάθου, Aθήνα 1980. Minas Al. Alexiadis, «Aspects of Modern Folklore on the Island of Karpathos», THETIS: Mannheimer Beiträge zur Klassischen Archäologie und Geschichte Griechenlands und Zyperns, 3(1996). Anna Caraveli, «The Song beyond the Song: Aesthetics and Social Interaction in Greek Folksong», Journal of American Folklore, 95(1982), σ. 129–158. KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

Mουσική της Kαρπάθου Eντυπωσιακή είναι η ποικιλία τραγουδιών, οργανικών μελωδιών και χορών Tου Γεωργίου Aμαργιανάκη Kαθηγητή Πανεπιστημίου Aθηνών

H KAPΠAΘOΣ, μολον τι μικρ νησί, διαθέτει μια πλούσια λαϊκή μουσική παράδοση, η οποία, ακ μη και σήμερα καλλιεργείται και συντηρείται πολύ ικανοποιητικά. Eίναι, θα λέγαμε, μια απ τις λίγες ακ μη παραδοσιακές εστίες στην ελληνική επικράτεια, που μπορεί κανείς να βρει και να μελετήσει πολλές ψεις του λαϊκού πολιτισμού γενικ τερα και ειδικ τερα της παραδοσιακής μουσικής.

Oλα τα είδη

O Mιχάλης Zωγραφίδης, ο ταχυδρ μος της Oλύμπου, είναι και ο πρώτος λυράρης της περιοχής. Στο καφενείο του χωριού, με το γιο του, δοκιμάζει σκοπούς στη λύρα του (φωτ.: N. Oικονομ πουλος, απ φωτορεπορτάζ στο περιοδικ «ENA»).

18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997

O φυσικ ς διαμελισμ ς του νησιού, οι ιδιαίτερες ασχολίες των κατοίκων και οι ειδικές οικονομικοκοινωνικές συνθήκες ζωής, συνετέλεσαν στη δημιουργία μιας εντυπωσιακής ποικιλίας τραγουδιών, οργανικών μελωδιών και χορών. Mε εξαίρεση τα κλέφτικα τραγούδια που σπανίζουν, στην Kάρπαθο συναντά κανείς λα τα είδη τραγουδιών που απαντούνται και στον ευρύτερο ελληνικ χώρο, πως, ακριτικά, ιστορικά, παραλογές, ρίμες, παιδικά, θρησκευτικά, γαμήλια, κ.ά. Oι μελωδίες τους, άλλοτε συλλαβικές και άλλοτε μελισματικές, σε περιοδικ ή ελεύθερο ρυθμ , είναι τροπικές και μονοφωνικές. Oμως, τουλάχιστον ως το 1930, υπήρχαν και κάποια δίφωνα τραγούδια, τα οποία άκουσε ο Samuel Baud–Bovy να τραγουδούν ηλικιωμένες γυναίκες. Kατά την εκτέλεση των τραγουδιών αυτών, η μια γυναίκα τραγουδούσε την κανονική μελωδία και η άλλη τη συν δευε με μια απλή μελωδία που εκινείτο σε δυο μ νο βαθμίδες της κλίμακας (τονική και υποτονική)· και μως, πως χαρακτηριστικά αναφέρει, καμιά γυναίκα δεν μπορούσε να τραγουδίσει τα τραγούδια αυτά αν δεν είχε το «ταίρι» της. Παράλληλα υπάρχουν και πολλές μελωδίες, αμειγώς οργανικές ή οργανικές με τραγούδι, που συνοδεύουν τους διάφορους παραδοσιακούς χορούς, απ τους οποίους οι πιο γνωστοί είναι: ο κάτω χορ ς, ο γονατιστ ς, ο πάνω χορ ς ή σούστα, ο ζερβ ς, ο αρκιστής, ο αντιπατητής, ο φουμιστ ς, ο κρητικ ς, κ.ά. Oι τρεις πρώτοι συγκροτούν μια ενιαία χορευτική εν τητα, μια χορευτική σουΐτα, αν μπορούσαμε να την ονομάσουμε έτσι, σε τρία μέρη. Aρχίζει με τον «κάτω» χορ , που είναι αργ ς σε εξάσημο ρυθμ , ακολουθεί ο «γονατιστ ς» με απ τομες κλίσεις των γονάτων, τις «γονατές», γι’ αυτ και γονατιστ ς, και ολοκληρώνεται με τον «πάνω χορ », που είναι γρήγορος και μοιάζει με τον κρητικ «πηδηκτ » χορ . Παρά την εν τητά

τους, οι τρεις αυτοί χοροί, και ιδίως στη N τια Kάρπαθο, χορεύονται σήμερα και χωριστά ο ένας απ τον άλλο. Oι μελωδίες τους, άλλοτε είναι καθαρά οργανικές και άλλοτε συνδυάζονται με τραγούδι.

Mουσικά ργανα Tα εν χρήσει λαϊκά μουσικά ργανα είναι η αχλαδ σχημη νησιώτικη λύρα, η οποία συντηρείται ακ μη και σήμερα στην παλιά της μορφή, το βιολί, η τσαμπούνα (νησιώτικος άσκαυλος) και το λαούτο. Σε αντίθεση με τη συνήθεια που επικρατεί σε λο σχεδ ν το νησιωτικ χώρο να συνδυάζονται τα ργανα σε ζυγιές, δηλαδή λύρα με λαούτο ή τσαμπούνα με λαούτο, εδώ παίζονται μαζί: λύρα, τσαμπούνα και λαούτο, που συνδυάζονται μεταξύ τους τ σον αρμονικά, ώστε ούτε να παραφωνούν ούτε να αλληλοεπικαλύπτονται. O συνδυασμ ς αυτ ς ονομάζεται «λιαροτσάμπουνα». Στη ν τια μως Kάρπαθο η τσαμπούνα έχει σχεδ ν εκλείψει, ενώ η ζυγιά: λύρα με λαούτο, τείνει να υποκατασταθεί απ τη ζυγιά: βιολί με λαούτο.

Σκοποί Xαρακτηριστικοί είναι επίσης και οι καρπάθικοι «σκοποί». Πρ κειται για παραδοσιακές στερε τυπες μελωδίες, που παίζονται απ τα μουσικά ργανα και πάνω σ’ αυτές οι τραγουδιστές προσαρμ ζουν, ανάλογα με την περίσταση, διάφορα αυτοσχέδια δίστιχα σε ιαμβικούς 15σύλλαβους στίχους, για να επαινέσουν, να σατιρίσουν, να φιλοσοφήσουν και, γενικά, να εκφράσουν τα συναισθήματά τους. H πρακτική αυτή, γνωστή σε λο το νησιωτικ χώρο, και ιδίως στην Kρήτη και στην Kύπρο, φαίνεται να έχει τις ρίζες της στους αρχαιοελληνικούς μουσικούς ν μους, στην πρώτη τους μορφή, που ήταν απλές και ευκολομνημ νευτες μελωδίες, πάνω στις οποίες τραγουδούσαν τους πολιτικούς ν μους, για να μην τους ξεχνούν, πως και άλλα τραγούδια αφιερωμένα στους θεούς. H συνέH καρπαθιώτικη λύρα του ελληνιστή και εθνομουσικολ γου, Eλβετού Σάμουελ Mπο-Mποβί, που επί σειρά ετών επισκεπτ ταν τη χώρα μας, περισυλλέγοντας δημοτικά τραγούδια. H λύρα, κατασκευής Mαν λη Nιοτή, το 1910, βρίσκεται στο Eθνολογικ Mουσείο της Γενεύης. Aχλαδ σχημη η καρπαθιώτικη λύρα, διατηρεί μέχρι σήμερα την παλαιά της μορφή.

Παραδοσιακ ς γάμος στην Oλυμπο. H γαμήλια συνοδεία, με πρώτο τον λυράρη Mιχάλη Zωγραφίδη και δίπλα του την «κυρά που λαλεί τη νύφη» καθώς την πηγαίνουν στην εκκλησία (φωτ.: Γιάν. Kαστελλοριζι ς).

χειά τους ανιχνεύεται στη βυζαντινή μουσική, που τα «αυτ μελα» τροπάρια και οι «ειρμοί» προσφέρονται ως πρ τυπες μελωδίες για να ψαλούν πάνω σ’ αυτές χιλιάδες άλλα τροπάρια, τα λεγ μενα «προσ μοια». Yπάρχουν καμιά εβδομηνταριά τέτοιοι σκοποί με διάφορα ον ματα, πως σπωΐτικος, ζιμπούλι, δυοσμαράκι, Λιβισιαν ς, καταχανίστικος, διαγγούσικος κ.ά. Aπ αυτούς άλλοι αποδεδειγμένα τοπικοί και άλλοι είναι δάνεια απ γειτονικές περιοχές, που έχουν μως αφομοιωθεί και ενταχθεί στο τοπικ ρεπερτ ριο κατά τέτοιο τρ πο, ώστε να θεωρούνται πλέον ως γνήσιοι τοπικοί σκοποί. O ποιητικ ς αυτοσχεδιασμ ς πάνω στους σκοπούς αυτούς μπορεί

να θεωρηθεί ως ιδιαίτερο χαρακτηριστικ της καρπαθιακής μουσικής, γιατί, ως ουσιαστικ στοιχείο του γλεντιού, έχει καλλιεργηθεί σε ύψιστο βαθμ . Mε τον ποιητικ αυτοσχεδιασμ , και ιδίως το διαλογικ , διατυπώνονται ιδέες, κρίνονται πρ σωπα και γεγον τα, εκφράζονται κοινωνικές αντιπαραθέσεις κ.ο.κ., που προσδίδουν στο καρπαθιακ γλέντι ιδιαίτερο ενδιαφέρον. H ικαν τητα αυτή των Kαρπαθιωτών, που είναι τ σο κοινή σο και κάθε άλλη καθημερινή λειτουργία, οφείλεται, χωρίς αμφιβολία στην εκπαιδευτική δύναμη της ζωντανής και ακμαίας λαϊκής τους παράδοσης. Mέσω της παράδοσης αυτής αποκτούν την ικαν τητα, συνδυάζοντας αρμονικά την απ λυτη ελευ-

θερία με την αυστηρή πειθαρχία, να φθάνουν στον ύψιστο βαθμ της δημιουργικ τητάς τους, που οδηγεί αβίαστα στην ανανέωση της παράδοσης χωρίς ρήξη με το παρελθ ν.

Διαφορές Aνάμεσα στη β ρεια Kάρπαθο, η οποία ήταν και συνεχίζει να είναι πιο συντηρητική, και στη ν τια Kάρπαθο, που είναι πιο ανοικτή προς τον έξω κ σμο, υπάρχουν κάποιες διαφορές, οι οποίες μως δεν πρέπει κατ’ ανάγκη να εκλειφθούν ως έκπτωση ή αλλοτρίωση της παράδοσης, αλλ’ ως φυσικές διαφορές, που παρατηρούνται απ περιοχή σε περιοχή ή ακ μη και ως προϊ ν έφεσης για υποδοχή και αφομοίωση νέου υλικού. Γιατί δεν πρέπει να ξεχνάμε τι μια παραδοσιακή κοινωνία δεν οικοδομεί γύρω της τείχη, αλλά στήνει μηχανισμούς επιλογής, διήθησης και αφομοίωσης. Mε αυτή τη λογική η ν τια Kάρπαθος αποτελεί το χωνευτήρι, που δέχεται, διυλίζει, αφομοιώνει και στη συνέχει τροφοδοτεί λο το νησί με νέες ιδέες. Γι’ αυτ ν ακριβώς το λ γο, λοι οι Kαρπάθιοι, ανεξάρτητα απ τον τ πο καταγωγής και της μικροδιαφορές τους, γλεντούν με τον ίδιο τρ πο και αισθάνονται τι είναι φορείς της ίδιας παράδοσης, την οποία προσπαθούν να συντηρήσουν, να καλλιεργήσουν και να αναδείξουν κατά τον καλύτερο δυνατ τρ πο. Θα ήταν ευχής έργον, αν η επίσημη πολιτεία μπορούσε να επικουρήσει την προσπάθειά τους, ώστε να περισωθεί μια απ τις λίγες παραδοσιακές εστίες που έχουν απομείνει ακ μη ζωντανές στον τ πο μας. KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

H λατρεία της Παναγίας Oι θρησκευτικές παραδ σεις για την Παναγία έχουν πλούσια θεματολογία Tης Xριστιάνας Δελημάρου–Πανταζή Φιλολ γου Yποψ. Διδάκτορος Παν/μίου PARIS IV–SORBONNE

ENA χρυσ βενέτικο ανάμεσα σε άλλα ενθύμια, μου έφερε στο νου ένα πανηγύρι της Παναγίας στην ακριτική Kάρπαθο, λίγα χρ νια πριν. O αρμονικ ς συνδυασμ ς του Δεκαπενταύγουστου στην Kάρπαθο, πως στα περισσ τερα Aιγαιοπελαγίτικα νησιά, με το γυρισμ των ξενιτεμένων και το αυθ ρμητο γλέντι αποκαλύπτει τους στενούς δεσμούς που συνδέουν την ανθρώπινη καρδιά με την Παναγία. O μεγάλος αριθμ ς των τοπικών επιθέτων της και η συχνή επίκλησή της στο καρπαθιακ τραγούδι, επιβεβαιώνουν τι είναι ιδιαίτερα προσφιλής στο νησί και η λατρεία της αποκτά λαϊκ χαρακτήρα. Στα χωριά της Kαρπάθου, οι επωνυμίες της Παναγίας σχετίζονται με τις ιδι τητές της, με τη θέση και την παράδοση της ίδρυσης της εκκλησίας της, με τα χαρακτηριστικά της εικ νας και του ναού. Στις Mενετές, στο αρχοντικ αυτ χωρι , δεσπ ζει ο να ς της Koίμησης της Θεοτ κου, χτισμένος το 19ο αιώνα πάνω σε παλαι τερο, με την εξαιρετική εικ να της Bρεφοκρατούσας Παναγιάς των Mενετών. Ω Παναγιά των Mενετών, απού φορείς τσεμπέρι, να φέρεις ούλα τα παιδιά απ τα ξένα μέρη. O «Iερ ς Bράχος» και η Eκκλησία συνδέονται με την ηρωική ιστορία του λαού της Kαρπάθου και την αντίσταση στους αλλεπάλληλους κατακτητές. Γι’ αυτ και τα 150 χρ νια απ την ανέγερση της «Kοίμησης» (1845–1995) γιορτάστηκαν με λαμπρή επισημ τητα. Στις Mενετές, στην τοποθεσία Λάι, βρίσκεται η Eλαδιώτισσα, που γιορτάζει στις 23 Aυγούστου. Στα Πηγά-

Στη θαυματουργή εικ να της Παναγίας, επενδυμένη με φύλλα χρυσού, ασήμι και πολύτιμες πέτρες, γίνονται τάματα. Στους προσκυνητές προσφέρονται λουκουμάδες, καρπούζι και «άρτος». Πρ κειται για το πανηγύρι της Kοίμησης της Θεοτ κου στον παραδοσιακ οικισμ της Oλύμπου (φωτ.: Σταμάτης Γελές).

20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997

Mεσοχώρι. H ιστορική εκκλησία της Παναγίας της Bρυσιανής: Mα η Παναγία η Bρυσιανή απ το Mεσοχώρι / δεν άφηκε την Kάρπαθο να γίνει Tουρκοχώρι. Xτισμένη δίπλα σε βρύση, γιορτάζεται στις 8 Σεπτεμβρίου με παλλαϊκ πανηγύρι. Στο βάθος διακρίνεται η εκκλησία της Aγίας Tριάδος (φωτ.: K. Λι ντης).

δια γιορτάζονται η Bαγγελίστρα, η Zωοδ χος Πηγή, –η Zωοδ κοπη– και η Λαρνιώτισσα (7 και 8 Σεπτεμβρίου). Στην Aρκάσα βρίσκεται η Aποπαντή (Yπαπαντή, 2 Φεβρ.), εκκλησία του 19ου αιώνα και η Παναγιά η Mαρμαρενή, που οφείλει το νομά της στη μαρμαρ κτιστη εκκλησία της. Στο Aπέρι, η Παναγία λέγεται Kυρά, επίθετο τιμητικ και αρχοντικ απ το «Kυρία». Στο ίδιο χωρι στα μέσα της χειμωνιάτικης σποράς γιορτάζει η Mεσοσπορίτισσα, ενώ στα «’ννιάμερα», στις 23 Aυγούστου, η Aκαταλί-

φρτρουσα και η Kυρα–Παναγιά η Mερτωνίτισσα στον παραλιακ Mερτώνα. Tο Mεσοχώρι, είναι το χωρι της ξακουστής Παναγιάς της Bρυσιανής, που είναι χτισμένη δίπλα σε βρύση. Mα η Παναγία η Bρυσιανή απ το Mεσοχώρι δεν άφηκε την Kάρπαθο να γίνει Tουρκοχώρι. Στο Oθος βρίσκεται η Kοίμηση της Παναγίας, μια απ τις «νοικοκυρισιμιές», τις μεριδιούχες εκκλησίες, στην οποία οι παλιές οικογένειες του χωριού είχαν δικά τους στασίδια και

τα έδιναν προίκα στον «κανακάρη» και την «κανακαρά» της οικογένειας, απεικονίζοντας έτσι την κοινωνική τους θέση. Aκ μη υπάρχει το ξωκλήσι της Γυνατούς, δηλαδή της Γεννητούς, που γι ρταζε στα Γενέθλια της Θεοτ κου και το ξωμονάστηρο της Eλεούσας, στους Eΰρους. Στη Bωλάδα, στην «πλαούλλα» του βουνού είναι χτισμένη η Παναγιά η Πλαγιά και στην περιοχή του Kαλοέρου η Kαλοερίτισσα, ενώ η Λαδιώτισσα στα Σπ α είναι χτισμένη σε λι(β)άδι. Στον παραδοσιακ οικισμ της Oλύμπου γιορτάζονται ο Eυαγγελισμ ς (η λεγ μενη Πέρα Παναγία) και η Kοίμηση της Θεοτ κου, παλιά εκκλησία, που εντυπωσιάζει με τη λιτ τητα του χώρου και τις τοιχογραφίες.

Θεματολογία Oι θρησκευτικές παραδ σεις για την Παναγία έχουν πλούσια θεματολογία. H προειδοποίησή της για επερχ μενους κινδύνους, η υπ δειξη του τ που για το χτίσιμο της εκκλησίας της, η βοήθειά της σε κρίσιμες στιγμές, τα θαύματά της, η τιμωρία της στο άδικο προβάλλονται μαζί με μια πληθώρα παραμυθιακών στοιχείων και θρησκευτικών αντιλήψεων προσαρμοσμένων στη λαϊκή λατρεία. Eτσι, η εικ να της Kυράς του Aπερίου έφευγε απ το Kάστρο και καθ ταν στους βάτους, γιατί σ’ εκείνο το σημείο ήθελε την εκκλησία της. Στον ρμο, που ήταν το εκκλησάκι της,

H Kοίμηση της Θεοτ κου στο χωρι Mενετές. Mεγάλη τρίκλιτη βυζαντινή εκκλησία, χτίστηκε το 1845. Στη βάση του βράχου, πάνω στον οποίο δεσπ ζει η εκκλησία, υπήρχε παλαι τερα νεκροταφείο και τρεις ναοί. O «Iερ ς Bράχος» και η εκκλησία της Παναγίας συνδέονται με την ιστορία του λαού της Kαρπάθου και την αντίσταση στους αλλεπάλληλους κατακτητές. Γι’ αυτ τον Δεκαπενταύγουστο γιορτάζεται με καθολική συμμετοχή. Tη δεύτερη μέρα γίνεται το «ικάντο», εκκλησιαστικ ς πλειστηριασμ ς των αφιερωμάτων στην Παναγία (φωτ.: K. Λι ντης).

βρέθηκε, πως λέει η παράδοση, η εικ να της Kυρα-Παναγιάς, αν και την είχε στο πλοίο του ο καπετάν Γιάννης Στειακ ς, που πνίγηκε στο ναυάγιο του 1859 στη Mαύρη Θάλασσα. H Παναγιά των Mενετών σταμάτησε τη θύελλα και βοήθησε τους μαστ ρους που έχτιζαν την εκκλησία της να γυρίσουν στο λιμάνι για να ολοκληρώσουν το έργο τους, ενώ στα 1864 προειδοποίησε για επερχ μενο σεισμ . Aλλά και στο επαναστατικ κίνημα του 1944 η προστασία της θεωρήθηκε απ τη λαϊκή Mούσα αναμφισβήτητη: H βάρκα ήτανε μικρή στην Aίγυπτο να σώσει μ’ η Παναγιά το θέλησε να μας ελευθερώσει.

Aνταποδοτική σχέση H θρησκευτική συμπεριφορά εμπλουτίζεται και με την ανταποδοτική σχέση ανάμεσα στον άνθρωπο, που επιθυμεί να πραγματώσει τα νειρά του, και την Παναγία, που παρουσιάζεται συμμέτοχος στον ανθρώπινο αγώνα αλλά και αποδέκτης προσφορών. Tα τάματα των «πιστών», υλικά, πνευματικά ή συμβολικά, έχουν στ χο να εξευμενίσουν τον πιο οικείο θείο παράγοντα, την «τοπική» Παναγία και να «κατοχυρώσουν» τη βοήθειά της. H υγεία, ο έρωτας, ο γάμος, η στειρ τητα, η ξενιτιά, ο άμεσος κίνδυνος είναι τα πιο συνηθισμένα θέματα για επίκληση βοήθειας.

Tάματα, εκτ ς απ τα χρηστικά και τα πολύτιμα αντικείμενα ή τις προσωπικές αφιερώσεις, είναι και ον ματα, πως Mαρία, Δεσποινιά, Eυαντζελία, Θετεκού, Παναγιούλλα. Aκ μη αναφέρονται και πολλές ιδιαίτερες περιπτώσεις, πως της άκληρης γυναίκας στην Oλυμπο που πρ σφερε το χωράφι της στην Παναγία, πολλών αρρώστων που δώρισαν την ακίνητη περιουσία τους, αλλά και του καπετάνιου, που συναντώντας τρικυμία, έταξε τη βράκα που φορούσε: ...O ένας ήταζε κερί κι ο άλλος πανωφ ρι, κ’ ο καπετάνιος που ’χασι, τη βράκαν απού ’φ ρει... Σύμφωνα με τις τοπικές συνήθειες οι «θαυματουργές» εικ νες βοηθούσαν και στην αύξηση της περιουσίας των εκκλησιών. Στην Oλυμπο η εικ να της Παναγίας περιφερ ταν στα σπίτια και συγκεντρώνονταν γεωργικά προϊ ντα και χρηματικά ποσά που καταθέτονταν στο εκκλησιαστικ ταμείο. Tο ίδιο γιν ταν και εξακολουθεί να γίνεται στις Mενετές. H συχνή επίκληση της Παναγίας απ το λαϊκ τραγουδιστή στα νανουρίσματα, στα τραγούδια της αγάπης, του γάμου, της ξενιτιάς, στα μοιρολ για, έστω και με ένα στερ τυπο τρ πο, κάνει έντονη τη συμμετοχή της και αποδίδει πιο πειστικά το νειρο, την ευχή, και την ανθρώπινη ελπίδα. H Παναγία μως είναι πρώτα απ’ λα η γυναίκα–μάνα. O π νος και η

κραυγή της αποδίδονται έξοχα στο «Mοιρτζολ ι της Παναγιάς», που τραγουδιέται τη Mεγάλη Bδομάδα και στην Kάρπαθο. ...H Παναγιά σα τ’ άκουσεν ήπεσε τσ’ ελιώθη, σταμνί νερ της ρίχτουσι τρία κανάθκια μ σκο...

Tραπέζι της Παναΐας Πιο έντονη και παραστατική γίνεται η λατρεία της στο νησί με τα μεγάλα, λο ζωντάνια, πανηγύρια που συνοδεύονται απ κοιν γεύμα, το «τραπέζι τη Παναΐας». Tον Aύγουστο ολ κληρη η Kάρπαθος, στις Mενετές, στο Aπέρι, στις Πυλές, στην Oλυμπο, είναι μια γιορτή. Tο Σεπτέμβρη ακολουθεί το πανηγύρι της Bρυσιανής (8 Σεπτεμ.). Eναν τέτοιο Δεκαπενταύγουστο βρέθηκα στις Mενετές. H καθολική συμμετοχή με εντυπωσίασε. Aνθρωποι που κατοικούν μ νιμα στο νησί, άνθρωποι που άξια δουλεύουν σε άλλες π λεις, άνθρωποι που βρήκαν την τύχη τους στην ξενιτιά, λοι τους Kαρπάθιοι, που μ νο εκεί νιώθουν τη γη πατρίδα, ένωναν τη χαρά τους μπροστά στην αυλή της Παναγιάς τους. Tην παραμονή στον Eπιτάφιο έψαλλαν τα Eγκώμια, σύμφωνα με εκείνα της M. Παρασκευής. Aνήμερα, μετά την επίσημη λειτουργία, το τραπέζι ήταν κοιν . Mε τάξη βρεθήκαμε στο εκκλησιαστικ μέγαρο, που η προσφορά της προσωπικής εργασίας των νέων έδινε

μια εικ να συνέχειας της παράδοσης. Tο βράδυ ακολούθησε το γλέντι. H ομαδικ τητα της εκδήλωσης, μου δημιούργησε εξαιρετικές εντυπώσεις. Kαθ μασταν ο ένας δίπλα στον άλλο, τρώγαμε απ το ίδιο πιάτο και πίναμε απ κοιν ποτήρι, που γύριζε απ χέρι σε χέρι. Tα καρπαθιακά ργανα, ανεβασμένα σε τραπέζια, έπαιζαν και ο κ σμος χ ρευε ασταμάτητα. H δεύτερη μέρα ήταν εξίσου ενδιαφέρουσα με το πολύ ζωνταν έθιμο του «ικάντο», εκκλησιαστικού πλειστηριασμού των αφιερωμάτων στην Παναγία. Eικ νες, μαντίλια, κωνσταντινάτα, ντούμπλες περνούσαν μπροστά μας και οι μικροί, που διαλαλούσαν την ποι τητα και τις τιμές, εύρισκαν απίθανους τρ πους να πείσουν για μεγαλύτερη προσφορά. Tο χρυσ μου βενέτικο είναι το ενθύμιο απ εκείνη την αξέχαστη βραδιά στις Mενετές. Kρασί, ργανα και χορ ς, έφταναν το πανηγύρι στην κορύφωσή του. Aργά, ταν το κέφι είχε ανάψει, άνοιξαν την π ρτα μιας διπλανής αίθουσας. Eτοιμα στρωμένα τραπέζια περίμεναν τους άνδρες, που σύμφωνα με τη συνήθεια και ενώ ο χορ ς συνεχιζ ταν λη τη νύχτα ζωηρ ς, έπιναν και τραγουδούσαν αυτοσχέδιες μαντινάδες για την Παναγία. Ω Παναγιά μου Δέσποινα, φιλώ το πρ σωπ σου, στην εορτή σου πάρε με να πιω ’πο το νερ σου. KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

Γλωσσικ ιδίωμα H Kάρπαθος είναι μία γλωσσική νησίδα στο χώρο της νεοελληνικής διαλεκτολογίας Tου Kωνστ. Mηνά Kαθηγητή Πανεπιστημίου Aιγαίου

OΠΩΣ αποδεικνύεται απ τις επιγραφές που βρέθηκαν στην Kάρπαθο, οι παλαι τεροι Eλληνες κάτοικοί της ήταν Δωριείς. Tο δωρικ γλωσσικ υπ στρωμα αναφαίνεται μέσα απ τα σημερινά της γλωσσικά ιδιώματα. Δωρικά γλωσσικά κατάλοιπα είναι: 1. Tο α (αντί η) σε τοπωνύμια πως Δαματρία, Aχούσα, Kάπος, Xαλές και σε κοινές λέξεις πως η κυνομαλέα (=φασκομηλιά), η μπακκουνία (=μηκωνία), σακκάτζω (=εγκλείω αιγοπρ βατα σε περίβολο), συνομάλικος. 2. H διατήρηση της προφοράς τού ο ως ου, π.χ. βρούλλο, γούπιας. 3. H τροπή του ε σε ι, π.χ. (φλέβα) Bλία, (αγκαλέα) ανγκαλία, (λέγω) λίω. 4. H αφομοίωση του ερρίνου με τα επ μενα άηχα στιγμιαία, π.χ. (δαγκάννω) βακκώ, τοκ κ σμο, συππέθθερος, τοπ π νο, λύννουτται, ελύννουττο, τοι τοίχο.

Kατάλοιπα Aναμφισβήτητα, εξ άλλου, κατάλοιπα της αρχαίας Eλληνικής είναι η διατήρηση του τελικού ν, π.χ. ήρτεν έναν απίδδικ κ’ ήφαει την αμυγδαλέα, η διατήρηση της προφοράς των διπλών συμφώνων, π.χ. άμμος, άλλος, η προφορά των συμφωνικών συμπλεγμάτων βγ, βδ, γδ, ργ, ρδ ως βg, bd, γd, pq, pd, π.χ. ραβdί, εβdoμά, γdέρω, αpga, σκ ρdos, η διατήρηση της ρηματικής κατάλ. –(σ)ουσιν και της σχηματισμένης αναλογικά προς αυτήν κατάλ. –σασιν, π.χ. λύννουσιν, θέννα λύσουσιν, ελύσασιν και πλήθος λεξιλογικών αρχαϊσμών, πως π.χ. ανοbρία, αρκιούμαι (–ορχούμαι), (ε)γκαλώ, εικάτζω, κωλύω, (ε)παίρομαι, περεχν ς (=φτωχ ς), φακούρα (=νεράντζι, απ το μφαξ), χαλί (=κλαδί), ψηνί (=μικρή ψείρα). Aπ τη μεσαιωνική Eλληνική τα ιδιώματα της Kαρπάθου διατηρούν την αφομοίωση του ερρίνου στα συμπλέγματα νθ, μφ, γχ, π.χ. πεθθερ ς, νύφφη, συχχωρώ, τις καταλήξεις –ουμουν και –ουσουν του μεσοπαθητικού παρατατικού, π.χ. ελύννουμουν, ελύννουσουν, την κατάλ. έα της Oλύμπου (ή Eλύμπου).

Διαφοροποιήσεις Tα γλωσσικά ιδιώματα της Kαρπάθου ανήκουν στα νοτιοανατολικά ιδιώματα της Nεοελληνικής. Συγγενεύουν ιδιαίτερα με τα ιδιώματα της Kάσου, της Xάλκης και της NA P δου, παρουσιάζουν μως ομοι τητες και με τα ιδιώματα της Kύπρου, της Δ. Kρήτης, της Iκαρίας και εν μέρει της Xίου, των Kυκλάδων και των κε-

22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997

Στην Oλυμπο διασώζονται αρκετά αρχέγονα στοιχεία στον καθημεριν βίο. Περισσ τερο απομονωμένη απ τα άλλα χωριά της Kαρπάθου, διατηρεί αναλλοίωτα τα ήθη και έθιμα, καθώς και την αρχαΐζουσα, με δωρικά κατάλοιπα, διάλεκτο (φωτ: Σταμάτης Γελές).

ντρικών και ν τιων μικρασιατικών παραλίων. Kατά τον Mιχαήλ Mιχαηλίδη–Nουάρο, μπορούν να διακριθούν σε τέσσερις ζώνες: 1. Tη βορει τατη με την Oλυμπο (και το Διαφάνι). 2. Tη β ρεια με το Mεσοχώρι και τα Σπ α. 3. Tην κεντρική με το Aπέρι, τη Bολάδα, το Oθος, τις Πηλές. 4. Tη ν τια με τις Mενετές και την Aρκάσα (και το Φοινίκι). Στην πρωτεύουσα της Kαρπάθου, την Kάρπαθο, ακούει κανείς χαρακτηριστικά τ σο της κεντρικής σο και της ν τιας ζώνης. Aξίζει να παρατηρηθεί τι σε ένα σχετικά μικρ νησί υπάρχει τ ση διαλεκτική διαφοροποίηση, που ασφαλώς οφείλεται στο τι η φυσική διαμ ρφωση του νησιού δεν επέτρεπε εύκολη και τακτική επικοινωνία ανάμεσα στις αντίστοιχες γεωγραφικές ζώνες. Eπιδράσεις απ ιδιώματα άλλων νησιών ή γεωγραφικών διαμερισμάτων δεν μπορούν να αποκλειστούν, μεταφορές μως μεγάλων πληθυσμιακών ομάδων στην Kάρπαθο και άρα μεταφυτεύσεις έτοιμων γλωσσικών ιδιωμάτων απ άλλα νησιά θα πρέπει μάλλον να αποκλειστούν.

της Oλύμπου, που, εκτ ς άλλων, εμφανίζονται τα επ μενα φαιν μενα, που δεν απαντούν στα άλλα χωριά: 1. H ασυνιζησία, π.χ. η ποέα (=ποδιά), η / τα βαθέα, ο σκορπίος, η δροσία, του κλαΐου, τα κλαΐα, τω(κ) κλαΐω (=του κλαδιού) κ.λπ.). 2. H υπερωική προφορά των κ και γκ/γγ, ενώ στα άλλα χωριά τα σύμφωνα αυτά τσιτακίζονται. 3. H διατήρηση της προφοράς των λλ, ενώ στα άλλα χωριά (εκτ ς επίσης των Mενετών και της Aρκάσας) ανομοιώνονται σε λd. 4. H προφορά του ι ως κ, ταν ακολουθεί το ημίφωνο j, π.χ. τα (μ)μάκια (=μάτια). 5. H κατάλ. –ούμεθθα, αντί της ούμεστα των άλλων χωριών, π.χ. λουννούμεθθα. 6. H κατάλ. –θημιν, π.χ. ελύθημιν, αντί της –θημεν των άλλων χωριών. 7. H αντωνυμία των, π.χ. των είπε, το σπίτι των αντί τως, π.χ. τως είπε, το σπίτι τως, των άλλων χωριών. H Kάρπαθος είναι μια γλωσσική νησίδα στο χώρο της νεοελληνικής διαλεκτολογίας και η Oλυμπος μια γλωσσική νησίδα στην Kάρπαθο.

H Oλυμπος

H συντηρητικ τητα των ιδιωμάτων της Kαρπάθου τα καθιστά πολύ σημαντικά και για τη συγκριτική μελέτη και τη διαφώτιση και άλλων περιφερειακών επίσης διαλέκτων,

Tα γλωσσικά ιδιώματα της Kαρπάθου είναι πολύ συντηρητικά, συντηρητικ τερο μως είναι το ιδίωμα

Για σύγκριση

πως της Kυπριακής, της Kρητικής, της Tσακονικής και, ιδιαίτερα, της Kατωιταλικής, πως μπορεί κανείς να διαπιστώσει απ τις εργασίες των μελετητών της, του G. Rohlfs, του Σταμ. Kαρατζά, του Aγ. Tσοπανάκη, του Aναστ. Kαραναστάση και άλλων. Στο σημείο αυτ ήθελα να παραθέσω ένα σχετικ απ σπασμα απ δημοσίευμα του καθηγητή μου N. Aνδριώτη, στη N. Eστία 13, 1933, 482 σχετικ με τη γλώσσα και τη λαογραφία της Kαρπάθου: «H ψυχή του καρπαθιακού λαού είναι μια ψυχή καθάρια ελληνικά, απ’ τις καθαρ τερες που μπ ρεσε να διασώσει ο Eλληνισμ ς ανάμεσα στις θύελλες και τις τρικυμίες της ιστορίας». Oι λ γοι που συγκρατούσαν παλαι τερα τους Kαρπαθίους στο νησί τους δεν υπάρχουν πια. Mετά τον B΄ Παγκ σμιο Π λεμο, πάρα πολλοί απ αυτούς αναζήτησαν και αναζητούν καλύτερες συνθήκες εργασίας στο εξωτερικ και σε άλλα μέρη της Eλλάδας, απ’ που συχνά επιστρέφουν μεταφέροντας και πολλά φαιν μενα της κοινής Nεοελληνικής, των οποίων η διείσδυση ευκολύνεται βέβαια με τη γλώσσα του σχολείου, της Eκκλησίας, του Tύπου, της τηλε ρασης και με την ανάπτυξη του λεγ μενου εσωτερικού τουρισμού.

Kαρπάθια αρχιτεκτονική Tύποι σπιτιών στους οικισμούς και διάφορα είδη κτισμάτων στις εξοχές του νησιού Tου Δημήτρη Φιλιππίδη Aν. Kαθηγητή E. M. Πολυτεχνείου

TO KAPΠAΘIKO σπίτι είναι το κέντρο αναφοράς της ζωής, σύμβολο της οικογενειακής συνοχής, υλική παράσταση της έννοιας του τ που. Mε τη λέξη «σπίτι» ο Kαρπάθιος – ιδίως ο νοσταλγ ς μετανάστης – συνοψίζει τις ρίζες του, τις μνήμες του, που τον κρατούν σε νοερή επαφή με το νησί, ακ μα και αν βρίσκεται στις άκρες του κ σμου. Tη συναισθηματική αυτή φ ρτιση έπιασε ίσως πρώτος ο B. Xανιώτης γράφοντας το 1933: «Tα ποικίλα χρώματα των χωραφιών με τα χαρακτηριστικά νησιώτικα περιτοιχίσματα και τα κατάλευκα σπίτια, απάνω απ τη μπλε θάλασσα συνδυάζονται σε μια σειρά θαυμαστών τοπίων με έντονα χρώματα και φως, που θέλγουν τα μάτια. Oποιος ανατράφηκε σ’ αυτ το περιβάλλον εύκολα δεν το ξεχνά». Eνας ξένος επισκέπτης που μπορεί να μην υποψιάζεται τίποτα απ αυτά, είναι αδύνατον να μην προσέξει σήμερα τη μεγάλη φροντίδα που απευθύνεται σε αυτά τα σπίτια, χι μ νο απ τους μ νιμους κάτοικους αλλά και απ τους πολυάριθμους μετανάστες που επιμένουν, στο πείσμα της ψυχρής λογικής, να επενδύουν μεγάλα ποσά στη συντήρηση και στον εξοπλισμ αυτών των σπιτιών. Mε αυτ βέβαια τον τρ πο δείχνουν τους άρρηκτους δεσμούς τους με το νησί, το χρέος που αισθάνονται τι έχουν απέναντι στους προγ νους και την κληρονομιά τους.

Δείγματα αγάπης Eνα τέτοιο σπίτι, λοιπ ν, δεν είναι απλά αυτ που βλέπουν μ νο τα μάτια μας. Δεν είναι μ νο οι τ σο φροντισμένες λιθοδομές, οι σκαλιστές π ρτες, το αφάνταστα πλούσια στολισμένο εσωτερικ του σπιτιού σε γιορτές, αλλά και σε καθημερινή βάση. Oσο και να ήταν διάσημοι απ την Kρήτη έως τα μικρασιατικά παράλια οι παλιοί Kαρπάθιοι πετράδες και χτίστες, αυτά τα σπίτια που έχτισαν για τις οικογένειές τους στον τ πο τους είναι δείγματα αγάπης και φροντίδας. Eίναι μια εξομολ γηση εκφρασμένη σε ντ πια υλικά, που μέσα της περιέχεται λος ο μ χθος και τα βάσανα μιας δύσκολης ζωής με στηρήσεις, με το σκληρ μισεμ για να επιβιώσουν. Aν δεν έχει κανείς αυτά υπ ψη του, θα δυσκολευτεί να καταλάβει τη σημασία που έχει το καρπάθικο σπίτι πως φαίνεται σήμερα διατηρημένο στο κοινοτικ μουσείο του Oθους, με το σουφά, τη μαντήλα του στύλου και τα χρέμια, τους μαστραπάδες και τα πιάτα στα γύρω ράφια και τα σκαλιστά ξυλ γλυπτα στο καμαροσάνι-

Mενετές. Aποψη του οικισμού με εμφανή νεοκλασικά στοιχεία στα σπίτια (φωτ.: εκδ. «Mέλισσα»).

δο και στο φύλλο του ντουλαπιού. Oσα ξέρουμε για την παραδοσιακή αρχιτεκτονική στην Kάρπαθο ανήκουν σε μαρτυρίες και σε δείγματα που σώζονται απ δύο αιώνες πριν. Aλλά και πάλι αυτ αρκεί για να συνθέσουμε μια γενική εικ να. Oι πιο παλιοί οικισμοί οχυρωμένοι για να προστατευτούν απ τους πειρατές, πως συμβαίνει σε λο το Aιγάιο, με μάλλον διώροφα σπίτια σε πυκνή διάταξη και χωρίς αυλή. Kρίνοντας απ κάποια υπολείμματα που σώζονται σήμερα ξέρουμε πως αυτά τα σπίτια ήταν μικροσκοπικά, μον χωρα και θα έπρεπε εσωτερικά να προβλεπ ταν κάποια χαμηλή, χτιστή ή ξύλινη, υπερύψωση του δαπέδου, ξεχωρίζοντας έτσι το χώρο του ύπνου απ το υπ λοιπο εσωτερικ . Mε τη δημιουργία του ελληνικού κράτους είτε εγκαταλείφθηκαν οι οχυροί οικι-

σμοί είτε απλώθηκαν έξω απ τα τείχη ακολουθώντας πιο χαλαρές και λιγ τερο πυκνές διατάξεις σπιτιών.

Συστηματικές περιγραφές Oι πρώτες συστηματικές περιγραφές που έχουμε προέρχονται απ τον αρχαιολ γο L. Ross που επισκέφθηκε το νησί το 1843. Aυτ ς παρατηρεί τι τα σπίτια έχουν, πως μεταφράζει ο M. Γ. Mιχαηλίδης – Nουάρος που θα συναντήσουμε παρακάτω, «ένα ιδι ρρυθμο σχέδιο»: «Σχηματίζουν ένα επίμηκες τετράγωνο (...) Aμέσως εις την είσοδ ν του βρίσκεται ένα είδος καναπέ και η εστία υπ την μορφήν μεγάλης θερμάστρας, και εις αυτ το μέρος παραμένει η οικογένεια. Tο άλλο μισ κατέχει ένα ανυψωμένο πατάρι (ο σο-

φάς) εις ανάστημα ανθρώπου επάνω απ το δάπεδον. Kάτωθεν αυτού είναι οι αποθήκες, επ’ αυτού δε ευρίσκονται κιβώτια και μπαούλα, και εκεί κοιμάται η οικογένεια. (...) Kανένα σπίτι δεν έχει δεύτερο δωμάτιο. Στα απαραίτητα οικιακά σκεύη περιλαμβάνονται ένας μεγάλος αριθμ ς χρωματιστών πιάτων, τα οποία κρέμονται εις τους τοίχους, και μεγάλες ρηχές ολοστρ γγυλες ξύλινες γαβάθες...» Aκ μα πυκν τερες αναφορές με συστηματική καταγραφή λων των σχετικών ρων έγινε απ το μεγάλο τοπικ ιστορικ και λαογράφο M. Γ. Mιχαηλίδη – Nουάρο το 1934, που κωδικοποίησε οριστικά λα τα χαρακτηριστικά του καρπάθικου σπιτιού και ξεχώρισε τις διάφορες παραλλαγές του στη β ρεια και τη ν τια KάρΣυνέχεια στην 24η σελίδα KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

Oλυμπος. Aνεμ μυλοι στη ράχη πάνω απ τη συνοικία Γυτσιλέα. O δεξι ς μύλος είναι εξετροχάρης και οι υπ λοιποι πεταλ σχημοι. O τελευταίος τύπος είναι ο πιο συνηθισμένος τύπος στο νησί. Kάποτε οι μύλοι αποτελούσαν πολύτιμο περιουσιακ στοιχείο των πλουσίων οικογενειών. Σήμερα είναι εγκαταλελειμμένοι (φωτ.: εκδ. «Mέλισσα»).

Συνέχεια απ την 23η σελίδα

παθο. O ίδιος κατέγραψε σχολαστικά λα τα υπ λοιπα παραδοσιακά χτίσματα έξω και μέσα στους οικισμούς. Aπ τις μετέπειτα μελέτες της τοπικής αρχιτεκτονικής ξεχωρίζουν εκείνη της E. Λειμώνα – Tρεμπέλα για το παραδοσιακ σπίτι (1970) και για τους ανεμ μυλους (1973). Eτσι η πρ σφατη αρχιτεκτονική της Kαρπάθου μας είναι γνωστή στις γενικές της τουλάχιστον γραμμές – απ τους κύριους τύπους σπιτιών έως τις παραλλαγές τους, τα διάφορα είδη κτισμάτων για τη γεωργία και την κτηνοτροφία που ήταν άλλοτε σκορπισμένα στις εξοχές του νησιού.

Tο καθαυτ σπίτι Aρχίζοντας λοιπ ν, απ το καθαυτ σπίτι μέσα σε οικισμούς, σύμφωνα με το Mιχαηλίδη – Nουάρο, διακρίνεται το τυπικ διμερές σπίτι, συνδυασμ ς «μεγάλου» και «μικρού» σπιτιού στη μια πλευρά της αυλής, ενώ το «κελλί» με το φούρνο συνδέονται μαζί τους σε σχήμα Γ. Kάτω απ την αυλή μπαίνει ο στάβλος. Tο «μεγάλο» πως φανερώνει και το νομά του, είναι το επίσημο σπίτι, ο χώρος υποδοχής σε γιορτές, οπ τε ανάλογος είναι ο ξύλινος εξοπλισμ ς του εσωτερικά με σουφά (κάτω σουφά και πανωσούφι), μουσάντρα, παγκάλι και παγκαλάκι. Tο σπίτι αυτ μένει κλειστ και ανοίγει μ νο σε ειδικές περιστάσεις. Tο «μικρ σπίτι» (παράσπιτο) αντίστοιχα είναι το καθημεριν σπίτι, εκεί που ζει η οικογένεια. Aυτ είναι μια μικρογραφία του «μεγάλου» και απλούστερα διακοσμημένο, αλλά χωρίς να του λείπει κάποιο απ τα βασικά συστατικά του, ο σουφάς και ο πάγκος, ενώ προστίθενται το τζάκι και η σταμνοθούκα (θέση για τη στάμνα). O συνδυασμ ς «μεγάλου» και «μικρού» σπιτιού απαιτεί βέβαια ένα σχετικά μεγάλο οικ πεδο και πρ σθετα έξοδα, για αυτ δεν ήταν ο απ λυτος καν νας. Στις περισσ τερες περιπτώσεις υπερισχύει ο απλούστερος (και παλι τερος) τύπος, δηλαδή το περίπου τετράγωνο σπίτι που εξυπηρετεί ταυτ χρονα λες τις ανάγκες, καθημερινές και γιορτινές. Aυτή η μονάδα κατοικίας, δηλαδή το ισ γειο, μον χωρο κτίσμα με αυλή που μπορούσε ευκολ τερα να προσαρμοστεί στις πλαγιές που χτίζονταν οι τ τε οικισμοί, διαδέχτηκε το άλλοτε διώροφο των οχυρών οικισμών. Σε λες τις παραπάνω περιπτώσεις η στέγαση του σπιτιού και των βοηθητικών του χώρων γίνεται πάντα με το επίπεδο δώμα απ χώμα, που φέρεται απ ένα αξονικ δοκάρι ξύλινο, τη μεσαία, και τις κάθετες σε αυτ μικρ τερες δοκίδες, τις τράες. Aν η μεσαία έχει μεγάλο μήκος, πως κατά καν να συμβαίνει, τ τε ενισχύεται με τον κεντρικ στύλο, σε επαφή με την άκρη του σουφά. Eννοείται πως αυτ το μεταγενέστερο σπίτι αντιστοιχεί σε ένα γενικ τερο τύπο σπιτιού που με διάφορες παραλλαγές συναντιέται στα Δωδεκάνησα και άλλοτε ήταν διαδομένο στα απέναντί τους μικρασιατι-

24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997

κά παράλια. Eίναι χαρακτηριστικ τι οι πυκνές επαφές που είχαν οι Kαρπάθιοι με τη Mικρά Aσία τους πρ σφεραν πλήθος προτύπων για την αρχιτεκτονική τους, αλλά επίσης και την απαραίτητη (τυποποιημένη) ξυλεία για την κατασκευή της επίπεδης στέγης απ χώμα, που θα δούμε παρακάτω, ταν κάποτε εξαντλήθηκαν τα άλλοτε πλούσια δάση του νησιού.

Eπιρροές Oι επιρροές που δέχτηκε η καρπάθικη αρχιτεκτονική τον περασμένο αιώνα δύσκολα εντοπίζονται με ακρίβεια γιατί οι μετανάστες είχαν ήδη απλωθεί στα γύρω νησιά, τη Mικρά Aσία και την Kρήτη – για να ανα-

φέρω μ νο τους πλησιέστερους προορισμούς τους. Aπ εκεί μπορούσαν να μεταφέρουν συγκεκριμένα πρ τυπα στην πατρίδα τους, πως το σπίτι με στέγη για παράδειγμα, μάλλον σε δύο παραλλαγές (σε σχήμα τετράγωνο ή μακρυνάρι), ισ γειο ή διώροφο. Aυτ ς ο καθαρά αστικ ς τύπος εκτ πισε εντελώς την παλι τερη επίπεδη στέγη με χώμα, την τ σο τυπική στα νησιά του Aιγαίου, ιδίως στη ν τια Kάρπαθο, ενώ διείσδυσε και σε αυτήν ακ μη τη συντηρητική και απομονωμένη Oλυμπο. Mαζί με αυτή την αλλαγή ήρθαν και νεοκλασικά στοιχεία, πως ανάγλυφη διακ σμηση σε οριζ ντιες ταινίες, σε παραστάδες και σε αετωματικές απολήξεις ( ταν η στέγη ή-

Στάβλος με αλώνι στην περιοχή Kαρπάθου (φωτ.: εκδ. «Mέλισσα»).

ταν δίρριχτη). Bέβαια δεν εγκαταλείφθηκαν εντελώς τα κτίσματα με δώμα· εξακολούθησαν να χτίζονται αλλά κυρίως πια για αγροτικές ασχολίες. Mέσα σε οικισμούς πάντως έγιναν μάλιστα και διάφορες προσμίξεις ανάμεσα σε παλιές και νε τερες μορφές, οπ τε δημιουργήθηκαν νέες παραλλαγές σπιτιών, με συνδυασμ διώροφων (ανωγοκάτωγο) με μονώροφα τμήματα και με προσθήκη δωματίων, ενώ η αυλή ελαττώθηκε σε έκταση και έχασε την παλιά της αξία.

Aγροτικά κτίσματα Eκεί που οι εξελίξεις μ λις άγγιξαν ή και αγνοήθηκαν εντελώς ήταν στα αγροτικά κτίσματα. Σε αυτ συνέβαλε η εγκατάλειψη της γεωργίας και της κτηνοτροφίας, ήδη ορατή απ τα μέσα του περασμένου αιώνα, αλλά επίσης και η σχετικά πρωτ γονη μορφή αυτών των κτισμάτων, που επέτρεπε ελάχιστες αποκλίσεις απ καθιερωμένα, στοιχειώδη πρ τυπα. Tο απλούστερο κτίσμα σε αυτή την κατηγορία ήταν βέβαια το ελάχιστο σε μέγεθος κατάλυμα του βοσκού στην ύπαιθρο (βοσκαρέα στην Oλυμπο), που τον προστατεύει απ τα στοιχεία της φύσης με τον πιο στοιχειώδη τρ πο. Διαθέτει μ νο ένα άνοιγμα, την είσοδο, που δε φράζεται καν με π ρτα. Στο εσωτερικ του με το χωμάτινο δάπεδο έχει μια ελάχιστη υπερύψωση εκεί που θα πλαγιάσει ο βοσκ ς απέναντι στο τζάκι, ενώ στο βάθος, πάνω στο βοριά, διαθέτει μερικές σχισμές για να περνά ο αέρας, βοηθώντας το τυρί να πήξει. Mια κάπως πιο σύνθετη μορφή αυ-

Eσωτερικ παραδοσιακού σπιτιού στο κοινοτικ μουσείο του χωριού Oθος (φωτ.: Eκδ. «Mέλισσα»). (...) Aμέσως εις την είσοδ ν του βρίσκεται ένα είδος καναπέ και εις αυτ το μέρος παραμένει η οικογένεια. Tο άλλο μισ κατέχει ένα ανυψωμένο πατάρι (ο σοφάς) εις ανάστημα ανθρώπου επάνω απ το δάπεδον. Kάτωθεν αυτού είναι οι αποθήκες, επ’ αυτού δε ευρίσκονται κιβώτια και μπαούλα, και εκεί κοιμάται η οικογένεια (...) Kανένα σπίτι δεν έχει δεύτερο δωμάτιο. Στα απαραίτητα οικιακά σκεύη περιλαμβάνονται ένας μεγάλος αριθμ ς χρωματιστών πιάτων, τα οποία κρέμονται εις τους τοίχους, μεταφράζει ο M. Γ. Mιχαηλίδης – Nουάρος τον L. Ross, που επισκέφθηκε την Kάρπαθο το 1843. Aυτή η εσωτερική διευθέτηση διασώζεται ώς σήμερα σε πολλά σπίτια του νησιού, πως στη φωτογραφία (δεξιά) απ σπίτι στο Mεσοχώρι. Eκείνο που εντυπωσιάζει είναι ο εξοπλισμ ς και η φροντίδα (Φωτ.: K. Λι ντης).

τού του κτίσματος χρησιμοποιείται απ τους γεωργούς για να στεγάσει τα «χοντρά» ζώα και τους ίδιους. Στην αρχική του παραλλαγή, το κτίσμα αυτ (στάβλος) αποτελείται απ έναν ενιαίο χώρο με χαμηλ χτιστ χώρισμα (κοντοτοίχι) ανάμεσα σε ζώα και ανθρώπους, διαθέτει μια μοναδική είσοδο, χώρο αποθήκευσης του άχυρου (κούρπιθας ή αχερώνας) και συμπληρώνεται με το αλώνι. Tέτοια κτίσματα σώζονται ακ μη, αν και πια ερείπια, στην Aυλώνα της Oλύμπου. Aργ τερα η περιοχή των ζώων διαχωρίστηκε εντελώς απ εκείνη των ανθρώπων, αποκτώντας συχνά και χωριστή είσοδο, ενώ προστέθηκε κάποτε μαγειρείο με φούρνο. Aνάλογα ο χώρος διαμονής των ανθρώπων δανείστηκε στοιχεία απο το τυπικ σπίτι σε οικισμούς, οπ τε απ κτησε έναν κανονικ , έστω λιτ , σουφά και εσωτερικ στ μιο για την πάντα απαραίτητη στέρνα. Oπως τελικά διαμορφώθηκε αυτ το κτίσμα, μπορούσε να στεγάσει τον αγρ τη για παρατεταμένες χρονικές περι δους μέσα στη χρονιά χωρίς να του λείψει τίποτε απ τα στοιχειώδη· απ δειξη τι σήμερα πολλά τέτοια κτίσματα σε μετ χια της ν τιας Kαρπάθου μετατράπηκαν σε μ νιμες κατοικίες. Eιδική και μοναδική απ σο γνωρίζω, περίπτωση στο νησί ήταν η Aυ-

λώνα, αγροτικ ς οικισμ ς σε μια ώρα απ σταση απ την Oλυμπο, σε τέτοια θέση ώστε να εξυπηρετεί τις κύριες καλλιεργήσιμες περιφέρειες της κοιν τητας. Eκεί τα περίπου 300 αγροτικά κτίσματα σχηματίζουν κανονικ χωρι που η διάταξή τους επιτρέπει το ελεύθερο πέρασμα του ανέμου μέσα απ τα αλώνια.

Aνεμ μυλοι

Oλυμπος (Eλυμπος). Aποψη συνοικίας. Kάτω Xωρι . Διακρίνονται σπίτια με παλαι τερα (αγροτικά) στοιχεία δίπλα σε άλλα με νε τερα (νεοκλασικά) στοιχεία, πως στέγες με κεραμίδια, μεγάλα συμμετρικά ανοίγματα και περιθώρια (πιλάστρα) (φωτ.: εκδ. «Mέλισσα»).

Oι ανεμ μυλοι μαρτυρούν εξίσου διάφορες επιδράσεις απ τα γύρω νησιά: οι πεταλ σχημοι ( πως της Oλύμπου) θυμίζουν έντονα εκείνους στο Λασίθι της ανατολικής Kρήτης, ενώ οι κυλινδρικοί συγγενεύουν με εκείνους στις Kυκλάδες αλλά και σε άλλα νησιά των Δωδεκανήσων. Σήμερα, με τις ραγδαίες αλλαγές που σημειώθηκαν μεταπολεμικά, δεν μπορούσε να μείνει ανεπηρέαστο το καρπάθικο σπίτι. Πέρα απ τις συνεχείς τροποποιήσεις και προσθήκες που επέβαλε ο σύγχρονος τρ πος ζωής, εμφανίστηκαν νέα πρ τυπα για την αρχιτεκτονική που δεν έχουν πια συγγένεια με τα παλιά. Παρ’ λα αυτά, ακ μη και σε καινούργιες οικοδομές, οι Kαρπάθιοι συνηθίζουν ακ μη να εξοπλίζουν κάποιο χώρο του σπιτιού με τον παλι , καταξιωμένο τρ πο· εκεί θα μαζεύονται για τα παραδοσιακά τους γλέντια. KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

Aντίσταση κατά των Iταλών H κοινωνική διάσταση του Eθνικοαπελευθερωτικού Kινήματος της Kαρπάθου Tου Γεωργ. N. Λεοντσίνη Aναπλ. Kαθηγητή Iστορίας Πανεπιστημίου Aθηνών

EINAI πλέον πολύ μακριά η εποχή που οι περισσ τεροι ιστορικοί έβλεπαν την τοπική ιστορία απλώς ως αντανάκλαση της εθνικής ιστορίας ή ως ένα είδος ευχάριστης απασχ λησης για τους ερασιτέχνες ιστοριογράφους. H διεθνής, ωστ σο, εμπειρία έχει δείξει τι η τοπική ιστορία διεγείρει το ενδιαφέρον ανθρώπων λων των ηλικιών, ενώ η έρευνα και η μελέτη της συνιστά ήδη μια αναγνωρισμένη απ το διεθνή χώρο επιστημονική και εκπαιδευτική λειτουργία και πρακτική. Στην εποχή μας, λο και περισσ τερο γίνεται συνείδηση τι οι τοπικές ιστορικές σπουδές έχουν διαφορετικ ορίζοντα έρευνας απ τις σπουδές στο επίπεδο της συνολικής εθνικής ιστορίας. Eπειδή κάθε περιοχή αντιμετωπίζει διαφορετικά τα προβλήματά της, είναι πολύ σημαντικ να προσπαθείς να εκτιμήσεις ιστορικά πού, π τε και γιατί μερικές κοιν τητες έχουν διαφορετικές εμπειρίες και πρακτικές απ κάποιες άλλες. Aλλωστε, η τοπική εμπειρία είναι δυνατ ν να οδηγεί με περισσ τερη ασφάλεια στην εθνική. H ένταξη ακ μη του ιστορικού γεγον τος και του περιεχομένου μιας ιστορικής κατάστασης σε τ πο και χρ νο πραγματοποιείται ακριβέστερα με αφετηρία τη μελέτη της τοπικής ιστορίας. H Kάρπαθος, πως και τα άλλα νησιά του δωδεκανησιακού συμπλέγματος, έμειναν τελικά για περισσ τερο χρονικ διάστημα έξω απ τα ρια του ελληνικού κράτους και η τουρκική κατοχή στο νησί διατηρήθηκε μέχρι την κατάληψη των Δωδεκανήσων απ τους Iταλούς, το έτος 1912. Tο νησί παρέμεινε υπ γερμανοϊταλική κατοχή έως το τέλος του B΄ Παγκοσμίου Πολέμου και η αντιστασιακή δραστηρι τητα του καρπαθιακού πληθυσμού της περι δου αυτής, πως και των άλλων νησιών, εναντίον των Eυρωπαίων κατακτητών ήταν σαφώς προσδιορισμένη απ την αρχή. Eχει οπωσδήποτε την αφετηρία της απ τ τε που η κατάληψη των Δωδεκανήσων απ τους Iταλούς χαιρετίσθηκε δήθεν απ αυτούς ως προάγγελμα της εθνικής απελευθέρωσης των νησιών απ τους Tούρκους, αλλά κυρίως στη συνέχεια, ταν πλέον παρά τις διακηρύξεις των Iταλών για πλήρη αυτονομία των Δωδεκανήσων, εκείνοι δεν άργησαν να φανερώσουν τους πραγματικούς τους σκοπούς.

Στρατηγική σημασία H βιβλιογραφία, οι γραπτές πηγές, οι καταγεγραμμμένες προφορικές μαρτυρίες των αγωνιστών του επαναστατικού κινήματος της Kαρπά-

26 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997

O Eυάγγελος N. Aγγελος (γεν. 1914), ένας απ τους δυναμικ τερους οπλαρχηγούς του Aπελευθερωτικού Kινήματος Kαρπάθου, ο οποίος διαδραμάτισε καθοριστικ ρ λο ως εκφραστής της επαναστατικής δύναμης για την ανατροπή της φιλοϊταλικής συμφωνίας με αποτέλεσμα την παράδοση των Iταλών στους Kαρπάθιους.

Στήλη στο Φοινίκι, σε ανάμνηση του επαναστατικού απελευθερωτικού κινήματος της Kαρπάθου, τον Oκτώβριο του 1944. Oμοίωμα του πλοίου «Iμμακολάτα», που στις 8.10.44 ξεκίνησε απ το Φοινίκι για την Aλεξάνδρεια, μεταφέροντας το μήνυμα της επαναστατημένης Kαρπάθου στην εκεί Eλληνική Kυβέρνηση (φωτ.: K. Λι ντης).

θου του έτους 1944, η λαϊκή ποίηση1 και δημιουργία προσφέρουν σε μεγάλο βαθμ τη δυνατ τητα ανακατασκευής της εικ νας των ιστορικών γεγον των και του προσδιορισμού του περιεχομένου της αντιστασιακής δραστηρι τητας του πληθυσμού κατά την περίοδο της διπλής κατοχής (1912–1944), με βάση ιδιαίτερα την κορύφωσή της στο κίνημα της 5ης Oκτωβρίου του έτους 1944.2 H Kάρπαθος, πως και λο το δωδεκανησιακ νησιωτικ σύμπλεγμα, αξιολογούνταν απ την ηγεσία της ξένης κυριαρχίας ως καίριας στρατηγικής σημασίας γεωγραφικ ς χώρος. Γι’ αυτ η κατάληψη απ την Iταλία την άνοιξη του έτους 1912 των νησιών του ν τιου Aιγαίου, που τελούσαν ακ μη υπ τουρκική κατοχή, δεν περιείχε σχέδια και δεν είχε συνδεθεί με

στ χους που θα εξυπηρετούσαν τα κοινωνικά και τα εθνικά συμφέροντα του ντ πιου πληθυσμού και του Eλληνισμού γενικ τερα. Oι ιστορικοί και οι πανεπιστημιακοί δάσκαλοι των ιστορικών μαθημάτων δεν έχουν, νομίζω, συμπεριλάβει σε βάθος ή δεν έχουν γενικά δώσει τη διάσταση που χρειάζεται στην ιστορία της περιοχής κατά την περίοδο αυτή. Tις Δυτικές κατά καν να, ευρωπαϊκές κυριαρχίες στον ελληνικ χώρο τις γνωρίζουμε απ τη σχολική ιστορία μέχρι την ένωση της Eπτανήσου με τον κορμ του απελευθερωμένου απ τους Tούρκους τμήματος της κεντρικής Eλλάδας. Δεν δίνεται, δηλαδή, στη διδασκαλία η έμφαση που οφείλεται στη διπλή κατοχή, την ιταλογερμανική περίοδο της Δωδεκανήσου κατά τα έτη

1912–1946/7 και, φυσικά, απουσιάζει ακ μη απ τα εθνικά προγράμματα σπουδών η διάσταση του κοινωνικού και του εθνικού περιεχομένου της αντίστασης και του απελευθερωτικού κινήματος των κατοίκων των νησιών της Δωδεκανήσου κατά την περίοδο αυτή. Oι ρίζες και οι απαρχές της εθνικής επαναστατικής δραστηρι τητας των κατοίκων των νησιών ανάγονται στην περίοδο της Eλληνικής Eπανάστασης. Oι Δωδεκανήσιοι συμμετείχαν στον αγώνα ποικιλοτρ πως και τα περισσ τερα απ τα νησιά ανακηρύχθηκαν τμήματα της Eλληνικής Πολιτείας. Tο έτος 1830 μως επιστράφηκαν στην Tουρκία, μαζί με τη Σάμο, με αντάλλαγμα την Eύβοια, η οποία ενσωματώθηκε στο μέχρι τ τε ελεύθερο τμήμα της κεντρικής και νησιωτικής Eλλάδας, σύμφωνα με τις διατάξεις του Πρωτοκ λλου της 22/3 Φεβρουαρίου του έτους 18303. Ωστ σο, για να αναφερθούμε ειδικ τερα στην Kάρπαθο, παρατηρούμε τι ο αγώνας για την εθνική ανεξαρτησία ήταν διαρκής και επίπονος. H συνεχής επαναστατική δραστηρι τητα είναι χαρακτηριστικ γνώρισμα του καρπαθιακού λαού απ την εποχή της Eλληνικής Eπανάστασης μέχρι και την ενσωμάτωσή της με το απελευθερωμένο τμήμα της κεντρικής και λοιπής νησιωτικής Eλλάδας. H εμβάθυνση στα γεγον τα και στις συνθήκες της εξέγερσης των Kαρπαθίων κατά της γερμανοϊταλικής κατοχής επιβεβαιώνουν την αρετή και την τ λμη των ανθρώπων της Kαρπάθου, οι οποίοι αν και ήταν άγευστοι απ πολεμικές εμπειρίες, απομονωμένοι στο νησί τους, (δεδομένου τι και οι τελευταίοι κατάσκο-

O παλαι ς να ς της Eυαγγελιστρίας, κατά τα πρώτα χρ νια της Iταλικής Kατοχής, στα Πηγάδια, πρωτεύουσα σήμερα της Kαρπάθου. O να ς καταστράφηκε ολοσχερώς και στη θέση του χτίστηκε νέος. Aπ επιστολικ δελτάριο της συλλογής Aντ. Mαΐλλη. Tο μ νο καλ (!) που οι Iταλοί άφησαν στο νησί, πως και στα υπ λοιπα Δωδεκάνησα, είναι μια σειρά καρτ-ποστάλ.

ποι είχαν αποχωρήσει στις 19/20 Aπριλιου 1944). Hταν επίση χωρίς καθοδήγηση και επιτελικ νου, γι’ αυτ και βρήκαν τελικά τη συλλογική συμμετοχή ως τρ πο αναζήτησης της εθνικής τους ελευθερίας. Eκμεταλλεύθηκαν επιτυχώς με σύμπνοια και διορατικ τητα την εθνική συγκυρία, τις νίκες των Συμμαχικών Δυνάμεων και την κατάρρευση του Aξονα. Γιατί, η αποχώρηση των Γερμανών απ την Kάρπαθο, δεν σήμαινε για την ιταλική διοίκηση της Δωδεκανήσου και την παράδοση του νησιού στους κατοίκους του ή παύση γενικά άσκησης της ιταλικής διοίκησης και εξουσίας στη Δωδεκάνησο.

Δυναμικ ς πυρήνας Eιδικ τερα, το επαναστατικ απελευθερωτικ κίνημα της Kαρπάθου πραγματώθηκε απ ένα δυναμικ πυρήνα, ο οποίος αποτελούνταν απ μια πολυμελή ηγετική ομάδα Kαρπαθίων αγωνιστών που εμπνέονταν απ κοινά ιδανικά και επιδιώξεις. Oι εκπαιδευτικοί, η ηγεσία της εκκλησίας του νησιού και ο εφημεριακ ς κλήρος συνειδητοποίησαν την ανάγκη της συσπείρωσης του νησιωτικού πληθυσμού. H επιτυχής αντιμετώπιση των δυσκολιών απ τον πληθυσμ έδειξε την εμπιστοσύνη του στα ηγετικά πρ σωπα του κινήματος, αλλά και τη δυναμική της πνευματικής ηγεσίας στο χώρο της τοπικής κοινωνίας. H συλλογικ τητα, η σύμπνοια, η πειθαρχία των πρωτεργατών στο σκοπ και τους στ χους του κινήματος, η προθυμία στην ανάληψη ευθυνών και η εν τητα για την επίτευξη του κοινού στ χου είναι τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα αυτής της συλλογικής κίνησης προς την απελευθέρωση απ την ιταλογερμανική δοκιμασία. Σ’ αυτ το πλαίσιο λειτούργησαν με συνέπεια οι ένοπλες δυνάμεις του κινήματος για την απελευθέρω-

ση της Kαρπάθου (και της Kάσου). H συμμετοχή επίσης των εκπαιδευτικών του νησιού στο απελευθερωτικ κίνημα, της ηγεσίας της τοπικής Eκκλησίας και του εφημεριακού κλήρου, ερχ ταν ως απ ρροια των κοινωνικών και εθνικών προβλημάτων που είχαν δημιουργηθεί στην περιοχή, κυρίως ύστερα απ την εμφάνιση του φασισμού στην Iταλία. H εκκλησία είχε υποστεί σοβαρή δοκιμασία και οι προσπάθειες εξιταλισμού του πληθυσμού απ την ιταλική διοίκηση πραγματοποιούνταν με πρ γραμμα. Tο κλείσιμο των σχολείων, η παύση και οι εξορίες των δασκάλων, η επιβολή διδασκαλίας της ιταλικής ως ξένης γλώσσας στα σχολεία των νησιών και οι απ πειρες αλλοίωσης του περιεχ μενου σπουδών, οι συλλήψεις και οι φυλακίσεις πατριωτών, η οικονομική εξαθλίωση του πληθυσμού απετέλεσαν σοβαρές αιτίες για την εξέγερση. Yστερα, η πανελλήνια αντιστασιακή δραστηρι τητα του Eθνους προς το γερμανοϊταλικ φασισμ είχε άμεση αντανάκλαση και στο ντ πιο πληθυσμ , με συνέπειες την ενδυνάμωση του αιτήματος της εθνικής απελευθέρωσής τους και την ένωση των νησιών της Δωδεκανήσου με τον κορμ του απελευθερωμένου απ τους Tούρκους τμήματος της κεντρικής και νησιωτικής Eλλάδας4.

Eθνική ιδεολογία Mέσα απ τα γεγον τα που προκλήθηκαν κατά τη σύντομη χρονική περίοδο του επαναστατικού απελευθερωτικού κινήματος της Kαρπάθου (ένα δωδεκαήμερο διήρκεσε αυτ ) διαφαίνεται με ενάργεια η διάσταση αυτού του ιστορικού φαινομένου. Ωστ σο, ο ιστορικ ς μελετητής δεν στέκει μ νο στη μικρή διάρκεια του δωδεκαήμερου, αλλά αναλύει μέσα στη μακρά διάρκεια το πολυδιάστατο περιεχ μενο της λειτουργίας των

κοινωνικών δυνάμεων σε έναν τ πο. Kι αυτ ς ο τ πος διαθέτει μια ιστορία. Aυτή στους νε τερους χρ νους ξεκινά, πως ανέφερα στην αρχή, απ την περίοδο των Oθωμανών Tούρκων στο νησί, τα χρ νια της ελληνικής επανάστασης και την περίοδο της Eθνικής Aντίστασης. H πλούσια πολιτιστική παράδοση και οι εκπαιδευτικές προσπάθειες λων των φορέων αγωγής και παιδείας του νησιού και της τοπικής εκκλησίας είχαν διαμορφώσει στέρεη εθνική ιδεολογία, με βάση την οποία οι ευρύτερες κοινωνικές δυνάμεις του νησιού με εκφραστή τους δημιουργούς του Kινήματος υπερέβησαν τις δυσκολίες, εγγενείς και εξωγενείς, που προέρχονταν απ εσωτερικές ή ξένες εχθρικές δυνάμεις της περιοχής. Oι σημερινοί κάτοικοι του νησιού έχουν τον ιδιαίτερο λ γο τους να διατηρούν στη μνήμη τους το ιστορικ περιεχ μενο του κινήματος. Σε λ γους κοινωνικούς, γεωγραφικούς, λ γους στρατηγικής σημασίας, που ειδικοί μελετητές έχουν ήδη προσδιορίσει, οφείλεται ο σχηματισμ ς και η οργάνωση του δυναμικού και καθοριστικού πυρήνα του απελευθερωτικού κινήματος στο χωρι Mενετές. H δυναμική, ωστ σο, του αγώνα επεκτάθηκε σταδιακά σε λο το νησί και η ευ δωση μάλιστα του εγχειρήματος είχε τελικά παγκαρπαθιακ χαρακτήρα και καθολική αποδοχή. Σημειώσεις: 1) (1944-1994) με αναφορές στην καρπαθιακή λαογραφία, Πρακτικά A΄ Συμποσίου Λαογραφίας (υπ έκδοση). Bλ. του ίδιου, «Eμμετροι προβληματισμοί και αναμνήσεις εν ς λαϊκού στιχουργού απ την Kάρπαθο», Aιγαιοπελαγίτικα Θέματα 36 (1994), σ. 21-25 (Aφιέρωμα στα Δωδεκάνησα), και του ίδιου,«H λαογραφική κληρονομιά της Kαρπάθου», Δωδεκανησιακά Xρονικά Δ΄ (1978). Bλ. EY. Γεραπετρίτης, Δοξαστικ στον τ πο που γεννήθηκα – Mενετές Kαρπάθου, Aθήνα 1994 (Πρ λογος Kαθηγητή M. A. Aλεξιάδη, που και σχετική βιβλιογραφία για τη λαϊκή ποίηση

και το απελευθερωτικ κίνημα της Kαρπάθου). 2) K. A. Mελάς, Iστορία του επαναστατικού απελευθερωτικού κινήματος Kαρπάθου, υπ έκδοση (απ κοιν τητα Mενετών Kαρπάθου), και K. Παζαρτζής, «Tο απελευθερωτικ κίνημα της Kαρπάθου του 1944» Kαρπαθιακαί Mελέται 1 (1979), σ. 70–98. Bλ. I. Γ. Oθείτης, H επανάστασις Kαρπάθου 1944, β΄ έκδ., «Σύλλογος των απανταχού Mενετιατών Kαρπάθου», Aθήναι 1965, passim και M. Mιχαηλίδης – Nουάρος,«Xρονικ της νήσου Kαρπάθου», Πιττσβούργον Πενσυλβανίας 1951, σ. 32-69. Bλ. Γ.M. Γεωργίου,«Xρονικ ν του απελευθερωτικού κινήματος Kαρπάθου την 5ην Oκτωβρίου 1944» στο: Kαρπαθιακά, (εκδ. Γ. M. Γεωργίου), τ μ. A΄, Πειραιεύς 1958, σ.301-352, και Σ. I. Aγαπητίδης, «O πατριωτικ ς δυναμισμ ς των ακριτών του Aιγαίου», Δωδεκανησιακ ν Aρχείον, 7 (1996), σ. 15-16. 3) E. Γ. Πρωτοψάλτης, H Eπανάστασις του 1821 και οι απελευθερωτικοί αγώνες των Δωδεκανησίων, Aθήναι 1971, και του ίδιου, «H Δωδεκάνησος εις τον αγώνα του 1821», Kαρπαθιακαί Mελέται 3 (1984), σ. 29-46. Bλ. του ίδιου, «H τύχη των νοτίων Σποράδων κατά την Eπανάστασιν και μετ’ αυτήν», Kαρπαθιακαί Mελέται 2 (1981), σ. 290-307, και X. I. Παπαχριστοδούλου, «H δράση δύο Pοδίων αγωνιστών στην Kάρπαθο και Kάσο κατά τον ιερ ν αγώνα της Eθνικής Aνεξαρτησίας», Kαρπαθιακαί Mελέται 2 (1981), σ. 169-184. 4) K. A. Mελάς, .π. και I. Oθείτης, .π. σ. 23 κ.ε. Bλ. K. Παζαρτζής, .π. σ. 71 κ.ε. Bιβλιογραφία Σωτηρίου I. Aγαπητίδη, «O πατριωτικ ς δυναμισμ ς των ακριτών του Aιγαίου», Δωδεκανησιακ ν Aρχείον, 7 (1996), σ. 15–16. Mηνά Aλ. Aλεξιάδη, «H έντυπη λαϊκή ποίηση στην Kάρπαθο: Mορφή – λειτουργία – σημασία», Δωδώνη, 12 (1983), σ. 347–405. Γεωργίου M. Γεωργίου, Kαρπαθιακά, τομ. A΄, Πειραιεύς 1958, σ. 301–352. Kωνστ. Aντ. Mελά, Iστορία του Eπαναστατικού Aπελευθερωτικού Kινήματος Kαρπάθου (υπ έκδοση). Mιχ. Γ. Mιχαηλίδη – Nουάρου, Xρονικ ν της νήσου Kαρπάθου, Πιτβούργον Πενσυλβανίας 1952. Iωάννου Γ. Oθείτη, H Eπανάστασις Kαρπάθου 1944, Aθήναι 1965. Kωνστ. Iω. Παζαρτζή, «Tο απελευθερωτικ κίνημα της Kαρπάθου 1944», Kαρπαθιακαί Mελέται, 1 (1979), σ. 70–98. KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

H πνευματική Kάρπαθος Παιδεία, λ γιοι και συγγραφείς, Tύπος και πολιτιστικοί φορείς Tου Nτίνου Aντ. Mελά Δικηγ ρου – Φιλολ γου, Eπιστημονικού Συνεργάτη Πανεπιστημίου Aθηνών

OI AΠAPXEΣ της παιδείας στη νε τερη ιστορία της Kαρπάθου πρέπει να αναζητηθούν στη δεκαετία 1495–1505, περίοδο που ο Mανουήλ Γρηγορ πουλος βρισκ ταν στο νησί. O Γρηγορ πουλος, της γνωστής κρητικής οικογένειας λογίων και κωδικογράφων, προκειμένου να αντιμετωπίσει τις οικογενειακές του ανάγκες (είχε νυμφευθεί εν τω μεταξύ στην Kάρπαθο και απ κτησε τρία παιδιά), σύστησε εκεί ένα είδος ιδιωτικής σχολής, στην οποίαν φοιτούσαν νέοι που επιθυμούσαν να μορφωθούν. Πιθανή είναι επίσης η επίδραση της Σιναίας Σχολής της Aγίας Aικατερίνης του Xάνδακα (1560-1640) στο γειτονικ νησί, πως επίσης και τα φιλολογικά προϊ ντα της Mεγαλονήσου εκείνης της εποχής. Iδιαίτερα μως ο «Eρωτ κριτος», ο οποίος είναι προσφιλές ανάγνωσμα και ακρ αμα των Kαρπαθίων μέχρι σήμερα. Nα σημειωθεί ακ μη τι αποτέλεσε και σχολικ εγχειρίδιο στους περασμένους αιώνες, αφού άλλωστε ο συγγραφέας του καταγ ταν απ την ευγενή οικογένεια των Kορνάρων της Kαρπάθου, πως επιβεβαίωσε και η πρ σφατη έρευνα (N. M. Παναγιωτάκης). Oι επιδράσεις αυτές πρέπει πάντα να τοποθετούνται μέσα στο πλαίσιο της λαϊκής κουλτούρας και ιδιαίτερα στην πλούσια δημοτική ποίηση του νησιού, που και σήμερα διατηρείται αν θευτη και εντυπωσιάζει ο λαϊκ ς ποιητικ ς λ γος (δεκαπεντασύλλαβο ομοιοκατάληκτο δίστιχο). Eπίσης βλέπουμε να υπάρχουν επιδράσεις και απ άλλα γειτονικά νησιά (Tήλο, Σύμη, Kάλυμνο, πως και την Kύπρο), γιατί έρχονταν δάσκαλοι να διδάξουν στην Kάρπαθο: Mετά μάλιστα και την ίδρυση (1713) απ το Mακάριο Kολογερά της Σχολής της Πάτμου.

Mονή Bασσών Συστηματικ τερη μως ανάπτυξη της παιδείας στο νησί παρατηρούμε ύστερα απ την ίδρυση (1806) της Σχολής στην Πατριαρχική Mονή του Aγίου Γεωργίου Bασσών Kαρπάθου, απ τον π. Eμμανουήλ Σεκαλλάρη που έδωσε σημαντική πρ οδο στα γράμματα στο νησί. Στα επ μενα χρ νια παρουσιάζονται αξι λογες μορφές δασκάλων που διδάσκουν στα σχολέια του νησιού, πως: Mιχαήλ Mαγκλής – Tηλιακ ς (1808-1828), Aνδρέας Διακαντράς, δάσκαλος και αγωνιστής (1815),Mιχαήλ B. Πετρίδης – Πνευματικ ς (1818), Hγούμενος Xρύσανθος (1830), Iωάννης Φωκάς, ο Συμαίος

28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997

H Σταυροπηγιακή Mονή του Aγίου Γεωργίου στην τοποθεσία Bάσσες ή και Bάτσες, ανάμεσα στα χωριά Aπέρι και Oθος. H ακριβής ημερομηνία ίδρυσης της Mονής δεν είναι γνωστή. Πάντως ανθεί στις αρχές του 17ου αι., επί Πατριάρχου Kυρίλλου Λουκάρεως. Aπ τις αρχές του 19ου αι. λειτουργεί εδώ η πρώτη Σχολή της Kαρπάθου. Tο Kαθολικ της Mονής, σταυροειδής να ς μετά τρούλου, χτίστηκε το 1857. Mετά τον π λεμο η Mονή ερήμωσε και γκρεμίστηκε σχεδ ν ολ κληρο το κτιριακ της συγκρ τημα. M νο τα τελευταία χρ νια, με τον νέο Mητροπολίτη Kαρπάθου και Kάσου Aμβρ σιο και χάρη στον ενθουσιασμ και την «καλογερίστικη» υπομονή και επιμονή του ιερομονάχου Nαθαναήλ, άρχισε η ανακαίνιση του Kαθολικού, με στ χο να αποκατασταθεί το κτίσμα στην αρχική του μορφή. Eπίσης ανακαινίστηκε το αρχονταρίκι (στη φωτογραφία αριστερά), χτίστηκαν μετ χι, βιβλιοθήκη, αίθουσα διαλέξεων και μικρ μουσείο, ώστε η Mονή να γίνει πνευματική κυψέλη θεολογικού χαρακτήρα (φωτ.: K. Λι ντης).

(1832-1864), Nικίας I. Iωάννου – Σπαν ς (1860-1898) κ.ά. H χρυσή μως εποχή της Παιδείας στην Kάρπαθο πραγματοποιείται τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Eνας σεβαστ ς αριθμ ς άξιων εκπαιδευτικών στελεχώνει τα Σχολεία του νησιού και με ζήλο επιδίδεται στη μ ρφωση της νεολαίας. H χορεία των εκπαιδευτικών εκείνων είναι μεγάλη και η μοίρα τους επιφύλασσε να δοκιμάοσυν διώξεις και κατατρεγμούς, γιατί η εθνοπρεπής διδασκαλία τους ήταν εμπ διο στα σχέδια των Iταλών και τις επιδιώξεις της πολιτικής τους στα Δωδεκάνησα. Eυτύχησαν μως οι περισσ τεροι να δουν την εθνική αποκατάσταση. Eτσι η πνευματικ τητα της Kαρπάθου δεν είναι ασφαλώς δημιούργημα συγκυριακ ή τυχαίο. Προσπάθειες και θυσίες πολλών γενεών, σε δύσκολες μάλιστα εποχές της ξένης κατοχής του νησιού, έδωσαν τα αποτελέσματα εκείνα, πως τα διαπιστώνουμε και στους ακ λουθους τομείς.

ρετικά μεγάλος αριθμ ς επιστημ νων διαφ ρων ειδικοτήτων έχουν αποφοιτήσει κατά καιρούς απ ελληνικά και ξένα πανεπιστήμια και πολλοί απ αυτούς διαπρέπουν στον τομέα τους. Tηρουμένων των πληθυσμιακών αναλογιών, η Kάρπαθος έρχεται πρώτη στα Δωδεκάνησα σε πανεπιστημιακούς καθηγητές, πως είναι οι: Γεώργιος Mιχαηλίδης – Nουάρος (και ακαδημαϊκ ς), E. Γ. Πρωτοψάλτης, Φρ. Π. Xρυσοχέρης, E. I. Oικονομίδης, A. Mιχαηλίδης – Nουάρος, N. I. K νσολας, E. I. Kωνσταντινίδης, Z. Mαλαζού – Σαμαρά, K. Φ. Mαντινάος, Θ. N. Πελεγρίνης, K. M. Mηνάς, M. A. Aλεξιάδης, E. I. Σακέλλης, Θ. E. Xριστουδουλάκης, N. I. Πολεμικ ς, Στ. N. Mανιάς, Θεμ. Kαρπάθιος και Σακ. Kαρπάθιος, I. Γ. Kαραϊτιαν ς, Δημ. Σωτηρ πουλος, Iω. Kανάκης, E. M. Mελάς. Mνημονεύω ακ μη τους ειδικούς ερευνητές: I. N. Bασιλαράκης, A. Mπουτζουβή, K. E. Mηλιώτης, Φ. K. Παζαρτζή – Φλογαΐτου, M. I. Παζαρτζής, K. A. Mελάς, κ.ά.

Πανεπιστημιακοί

Συγγραφείς και λ γιοι

H επίδοση των Kαρπαθίων στις επιστήμες είναι σημαντική. Eνας εξαι-

Oι πρώτοι Kαρπάθιοι συγγραφείς άρχισαν να εμφανίζονται στις τε-

λευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα. Aν ο «Σ. Kαρτέσιος» (ψευδ.) του συγγραφέα της κωμωδίας ο «Kαρπάθιος ή κατά φαντασίαν ερωμένος», Aθήνησιν 1862, είναι απ την Kάρπαθο, τ τε αυτ ς είναι ο πρώτος. Πρώτοι γνωστοί συγγραφείς είναι οι αδελφοί Mανωλακάκη, Eμμανουήλ και Iωάννης. O πρώτος εκδίδει το «Δωρικ ν ψήφισμα Kαρπάθου υπ G. Wescher», Aθήνησιν 1878 και τα «Kαρπαθιακά» το 1896. O Iωάννης δημοσίευσε στο «Zωγράφειο Aγώνα» διάφορα γλωσσολογικά και λαογραφικά κείμενα (1891). Mετά τους αδελφούς Mανωλακάκη εμφανίζεται ο Aνδρέας B. Aσλανίδης με την «Πατριδογνωσία» του (1906). Tην ίδια εποχή παρουσιάζεται στο πνευματικ προσκήνιο του νησιού ένας νέος φλογερ ς διανοούμενος, ο Mιχαήλ Παπαβ. Πετρίτης, που η συμβολή του στην πνευματική και κοινωνική πρ οδο της Kαρπάθου είναι μεγάλη και δυστυχώς αγνοημένη μέχρι σήμερα. O Πετρίτης εκδίδει την πρώτη δωδεκανησιακή εφημερίδα «H Kάρπαθος» 1905 (αρχικά εβδομαδιαία, αργ τερα δεκαπενθήμερη), που κυκλοφορεί για τέσσερα χρ νια. Tο 1907 εκδίδει «Tης Kαρπάθου φιλο-

λογικ ν Hμερολ γιον 1907» (σελ. 70) και τη σατιρική «Kουρεττού». Πιθαν ν και το Φιλολογικ Hμερολ γιο του 1908. Στο διάστημα που ακολουθεί, υπάρχουν αρκετοί λ γιοι που δημοσιεύουν επώνυμα ή συνήθως με ψευδώνυμο διάφορα κείμενα (πεζά ή έμμετρα), τα οποία έχουν ενδιαφέρον, γιατί χαρακτηρίζουν την πνευματική στάθμη της εποχής, πως για παράδειγμα: «Eτσοκαρπάθιος» (=Mηνάς Oικονομίδης), «Aιμιλία Eιμαρμένη» (=Mαρίκα Xωρατατζή) κ.α. O συγγραφέας, μως, που έμελλε να καταστεί ο πνευματικ ς πατέρας της Kαρπάθου, είναι ο επιφανής φιλ λογος Mιχαήλ Γ. Mιχαηλίδης – Nουάρος, (1877–1954) σοφ ς επιστήμονας, ο οποίος έκανε έργο ζωής την έρευνα του λαογραφικού πλούτου και ιστορικού παρελθ ντος του νησιού και τα έργα του αποτελούν και σήμερα το θεμέλιο κάθε ερευνητικής προσπάθειας για τον πολιτισμ της Kαρπάθου. Aλλοι συγγραφείς είναι οι: Aναστ. N. Φράγκος, Bάσος I. Xανιώτης, Bάσος Bαρίκας, Eυ. Bαρίκα–Mοσκ βη, Γεωργ. M. Γεωργίου, K. Kυζούλης, Aνδρέας Λεντάκης, Bάσος Xατζηπαπάς, Eλένη B. Bαρίκα, B.N. Bασιλάκης, Γ.A. Xαλκιάς, K.I. Xαλκιάς, M. Γ. Γεωργιάδης, M.Π. Xιώτης, K.N. Παπαμανώλης, Eιρ. Γ. Kαμαράτου, N.Γ. Mαστρομηνάς κ.α. Aπ τους εκκλησιαστικούς συγγραφείς σημειώνω: Iωάννης ο Kαρπάθιος (ο γνωστ ς συγγραφέας της ασκητικής φιλολογίας E΄ αι. μ.X.), ο μοναχ ς Bίκτωρ Mατθαίου (κοσμικ νομα), Mιχ. Σταματούλης, Aρχ. Xριστ δουλος, Mιχ. Kοσμάς κ.α.

O Bάσος Bαρίκας σε σκίτσο του Φ. Δημητριάδη. Γεννημένος στο Aϊδίνι της M. Aσίας το 1912, ο Bαρίκας πέρασε τα παιδικά του χρ νια στην Kάρπαθο απ’ που καταγ ταν η οικογένειά του. Tο ’23 ήρθε στην Aθήνα και τελειώνοντας το γυμνάσιο σπούδασε φιλολογία. Συνέχισε στο Παρίσι (1936–39) σπουδές Aισθητικής και Iστορίας της Tέχνης. T τε άρχισε και τη δημοσιογραφική του καριέρα, ως ανταποκριτής της «KAΘHMEPINHΣ», και έμεινε μέχρι τέλους της ζωής του (1971) επαγγελματίας δημοσιογράφος. Tις αναπνοές που άφηνε ο πυρετ ς της δημοσιογραφίας τις έδινε στη στήλη της βιβλιοκρισίας που ανέλαβε το 1947 στα «NEA» και τη συνέχισε, απ το 1954 ώς το τέλος, στο «BHMA». Kριτικ ς με οξυδέρκεια, ο Bαρίκας είχε την παιδεία και τη διορατικ τητα να επισημαίνει και να προβάλλει ,τι σημαντικ και νέο εμφανιζ ταν στα ελληνικά γράμματα, σο διάστημα κρατούσε τη στήλη κριτικής. Mετά τον θάνατ του, συγκεντρώθηκαν και εκδ θηκαν σε τρεις τ μους κριτικά του σημειώματα μιας δεκαετίας: 1961–1971 («Συγγραφείς και Kείμενα», εκδ. «EPMHΣ»). Eπίσης, με τον τίτλο «Kριτική Θεάτρου», εκδ θηκαν τα θεατρικά του σημειώματα που δημοσίευε στα «NEA». Aκ μη, στη διάρκεια του Mεσοπολέμου εξέδωσε και τρία δοκίμια.

«Kάρπαθος» (1979), «Nεανικ ς Παλμ ς» (1980), «Aπέρι» (1991).

Πολιτιστικοί φορείς – εκδ σεις

Eφημερίδες – περιοδικά Στην πνευματικ τητα του νησιού δίνει ασφαλώς και ο Tύπος (εφημερίδες – περιοδικά) τη δική του σφραγίδα. H Kάρπαθος έχει επίσης την πρωτοπορία και σ’ αυτ τον τομέα. Hδη απ τις αρχές του αιώνα μας παρουσιάζονται και οι πρώτες καρπαθιακές εφημερίδες που ήταν και οι πρώτες δωδεκανησιακές: Aυτές ήταν: «H Kάρπαθος» (1905), «H Πατρίς Kάρπαθος» (1907), «H Πρ οδος» (1908), «H Kουρεττού» (1908), «Φως της Kαρπάθου» (1910). Aκολουθούν «Aυγή της Kαρπάθου» (1911), «Aυγή Δωδεκανησιακή» (1923), «Φωνή της Kαρπάθου» (1934), «Oμ νοια» (1943), «H φωνή της KEΠA» (1943), «Kάρπαθος: Δελτίον ειδήσεων Bρετανικής Yπερησίας (1945), «Kαρπαθιακή» (1952), «Kαρπαθιακά Nέα» (1962), «Tαχυδρ μος των Mενετών» (1958), «H Φωνή της Oλύμπου» (1965), «Kαρπαθιακή Hχώ» (1966), «Kαρπαθιακά Nιάτα» (1981), «Eλυμπος» (1984), «Oι Πυλές» (1989), «Kάρπαθος Aνεμ εσσα» (1996). Περιοδικά: «Eλεύθερα Δωδεκάνησα» (1945), «Aναγέννησις» (1950), «Δελτίον Λυκείου Eλληνίδων Kαρπάθου “H Aθηνά”» (1954), «Tο Δελτίον μας» (1957), «Kαρπαθιακ ς Παλμ ς» (1959), «Karpathos» (1979), «Kαρπαθιακαί Mελέται» (1979),

Λογ τυπα καρπαθιακών εφημερίδων της πρώτης δεκαετίας του αιώνα μας. Oι πρώτες καρπαθιακές εφημερίδες θεωρούνται και ως οι πρώτες δωδεκανησιακές.

Oι πολιτιστικοί φορείς που έχουν κατά καιρούς δημιουργηθεί απ Kαρπαθίους είναι εξαιρετικά πολλοί. Σήμερα υπάρχουν ανά τον κ σμο γύρω στα πενήντα καρπαθιακά πολιτιστικά σωματεία. H δράση που επιδεικνύουν τα σωματεία αυτά για την πρ οδο του νησιού είναι αξι λογη και ξεχωρίζει το ενδιαφέρον τους για τα πολιτιστικά θέματα. Eτσι έχουν πρωτοστατήσει στην ανέγερση σχολικών κτιρίων στο νησί, στη διοργάνωση διάφορων πνευματικών εκδηλώσεων, έκδοση βιβλίων, εφημερίδων, κ.ά. Nα σημειωθεί εδώ π.χ. τι τα καρπαθιακά σωματεία Aμερικής έχουν εκδ σει απ το 1929 μέχρι σήμερα γύρω στα σαράντα «Λευκώματα». Aυτά είναι, συνήθως ογκώδεις τ μοι, που καταχωρίζεται ποικίλο υλικ απ τη ζωή των ομογενών, τα εθιμικά δρώμενα του νησιού και άλλα στοιχεία απ τον πολιτισμ της Kαρπάθου. Περιέχουν επίσης πλούσιο φωτογραφικ υλικ που και αυτ , πως είναι γνωστ , έχει τη σημασία τους στην επιστημονική έρευνα. H ιστορία των καρπαθιακών οργανώσεων είναι παλαιά (πιθαν ν απ το 1862). Eδώ δίνω ενδεικτικά ορισμένα μ νο στοιχεία Στην πολύχρονη δράση των φορέων αυτών υπάρχουν σημαντικά επιτεύγματα γενικ τερης (εθνικής) εμβέλειας, απ ρροια του πατριωτισμού και φιλοπρ οδου του καρπαθιακού λαού, τα οποία εκφεύγουν απ τα στενά ρια του τοπικού ενδιαφέροντος. Tέτοια παραδείγματα είναι οι πρωτοβουλίες για την απελευθέρωση των Aιγαιοπελαγίτικων νησιών (1912), η ίδρυση του Eργατικού Kέντρου Aθηνών κ.α. KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

H Kάρπαθος σήμερα Tουριστικ παρ ν σε βυζαντινές αποχρώσεις Tου Nτίνου Aντ. Mελά Δικηγ ρου – Φιλ λογου, Eπιστημονικού Συνεργάτη Πανεπιστημίου Aθηνών

H KAPΠAΘOΣ, ένα νησί στην άκρη του Aιγαίου, παρουσιάζει μιαν ιδιαιτερ τητα ως τοπίο και ως πολιτισμική παρουσία. H φύση τής χάρισε πλούσια βλάστηση και άφθονα νερά, εναλλαγές και αντιθέσεις στο χώρο, σύνθεση και αρμονία στο σύνολο. Mια ήρεμη μεγαλοπρέπεια χαρακτηρίζει το ν τιο τμήμα του νησιού και μια απ κοσμη και τραχειά γοητεία το β ρειο. Oι άνθρωποι που το κατοίκησαν δημιούργησαν εκεί έναν πλούσιο και αξιοπαρατήρητο λαϊκ πολιτισμ . Aυτή, λοιπ ν, η στεν μακρη βουνοράχη της «Aιγαιΐδος», ξεχασμένη μέχρι τα τελευταία χρ νια απ τον κομματικ αθηνοκεντρισμ , φαντάζει σήμερα στον επισκέπτη σαν μια αση ομορφιάς και αρμονίας, σαν ένα μικρ κατάλοιπο του Bυζαντίου.

Προσπάθειες ανάπτυξης Aριστερά το Aπέρι, παλαιά πρωτεύουσα του νησιού και σήμερα έδρα της Iεράς Mητροπ λεως Kαρπάθου – Kάσου. Στο βάθος η Bολάδα (φωτ.: K. Λι ντης).

Σε υψ μετρο 500 μέτρα, το Oθος, ένα χωρι που συχνά χάνεται στα σύννεφα. Mπαλκ νι στο Aιγαίο, με σωζ μενες μεσαιωνικές οχυρώσεις και «περιβ λια» πολλών στρεμμάτων. Eδώ ένα παλαι καρπαθιώτικο σπίτι έχει μετατραπεί σε μουσείο, ώστε ο επισκέπτης να έχει πλήρη εικ να της εσωτερικής διευθέτησης και διακ σμησης (φωτ.: K. Λι ντης).

30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997

H ανάπτυξη του νησιού είναι, κυρίως, έργο της αγάπης των Kαρπαθίων στον τ πο τους. Hδη απ τα πρώτα μεταπελευθερωτικά χρ νια το μεταναστευτικ συνάλλαγμα έφθανε άφθονο στο νησί, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται εκεί, με ιδιωτική πρωτοβουλία, εκτ ς απ τα ατομικά και πολλά άλλα έργα κοινής ωφελείας: νοσοκομείο, σχολικά κτίρια, λιμάνι (μερικώς), υδρευτικά έργα, πολιτιστικά κέντρα, εκκλησίες, κ.ά. Tο κρατικ ενδιαφέρον κινήθηκε αργά, αλλά υπήρξε ουσιαστικ . Σταθμ απετέλεσε ο N. 1262/82 που έδωσε τη δυνατ τητα και τα κίνητρα σε πολλούς Kαρπαθίους να δημιουργήσουν σύγχρονες ξενοδοχειακές μονάδες. Aυτ το ξεκίνημα έγινε, επίσης, αφορμή –πέραν απ τις δανειοδοτήσεις– να επενδυθούν στη συνέχεια αρκετά ιδιωτικά κεφάλαια σε ανάλογες επιχειρήσεις απ ευκατάστατους Kαρπαθίους. Eτσι ανεκ πη και η τοποθέτηση κεφαλαίων σε αγορά ακινήτων (Aθήνα – Πειραιάς – P δος) που γιν ταν μέχρι τ τε. H τουριστική, μως, ανάπτυξη δεν έγινε με ορθολογικ τρ πο. Eλειψε ο σχεδιασμ ς, η μακρ πνοη μελέτη, η στρατηγική της υποδομής. Tο περιβάλλον, επίσης, πολλές φορές κακοποιήθηκε και το νησιωτικ χρώμα σχεδ ν αγνοήθηκε.

Tουριστική ανάπτυξη και προοπτική Σήμερα ο τουρισμ ς είναι το σημαντικ τερο στοιχείο οικονομικής

Eμπρ ς στο Iταλικ Διοικητήριο (σήμερα Eπαρχείο) οι Iταλοί συγκέντρωσαν, απ τα σκορπισμένα στο νησί, αρχαία μέλη και δημιούργησαν ένα υποτυπώδες αρχαιολογικ πάρκο. Hρθε η ενσωμάτωση, πέρασαν τα χρ νια, έφτασε η μεταπολίτευση με τις μεγάλες αλλαγές και το πάρκο εξελίχτηκε σε παιδική χαρά. Aυτή είναι η ιστορία για ,τι διακρίνεται στη φωτογραφία. Tα σχ λια είναι ανώφελα (φωτ.: K. Λι ντης).

ανάπτυξης και κοινωνικής ζωής του νησιού. Oπωσδήποτε αποτελεί την ανερχ μενη δύναμη που το μέγεθ ς της αυξάνεται προοδευτικά. Oπως, μως, είναι γνωστ , ο τουρισμ ς έχει θετικά και αρνητικά στοιχεία. H εμπειρία που αντλούμε απ άλλα τουριστικά μέρη, πρέπει να γίνει οδηγ ς, για να αποφευχθούν, σο είναι δυνατ ν, οι αρνητικές του επιπτώσεις. Kαι αυτ δεν είναι μ νο ατομική επιδίωξη του κάθε επιχειρηματία. Xρειάζεται η χάραξη μιας γενικής στρατηγικής απ τους αρμ διους φορείς και η στ χευση σ’ ένα ανώτερο επίπεδο τουρισμού. Hδη, έστω και αργά, η κρατική μέριμνα άρχισε να ανακαλύπτει και την Kάρπαθο και έχουν γίνει πράγματι τα τελευταία χρ νια αξι λογα έργα, πως: το μεγάλο αεροδρ μιο, η επέκταση του λιμανιού, η διάνοιξη–ασφαλτ στρωση δρ μων κ.α. Tα προβλήματα βέβαια του κάθε τ που είναι... αέναος κοχλίας. Eνα επιλύεται, άλλο παρουσιάζεται. Eτσι, μως, δημιουργείται η πρ οδος. Tώρα προέχει να εκτελεσθούν ορισμένα «φράγματα» ( χι γεωτρήσεις) για ύδρευση–άρδευση κ.λπ.

Σκέψεις και παρατηρήσεις Στις προσπάθειες ανάπτυξης της Kαρπάθου έχουν παρουσιασθεί και αρνητικά σημεία. Για παράδειγμα αναφέρουμε εδώ ορισμένα, μήπως λείψουν στο μέλλον παρ μοια σφάλματα: α) Tο εργοστάσιο της ΔEH εγκαταστάθηκε σε μια απ τις καλύτερες και κεντρικ τερες παραλίες του νησιού, με τα γνωστά επακ λουθα, ενώ θα έπρεπε να γίνει σε

άλλη θέση και υπήρχαν τ σες πολλές και κατάλληλες στο νησί. β) H βάρβαρη προέλαση των εργολάβων του αεροδρομίου πάνω στο ιστορικ ακρωτήριο «Kάστελλος», ένα απ τα γραφικ τερα Aρχιπελάγους, για να εξωρύξουν τα αδρανή υλικά κατασκευής του. Διασώθηκε μ νο μέρος της «τίμιας» μορφής του, ύστερα απ καθυστερημένη, έστω, αντίδραση ορισμένων Kαρπαθίων. 3) H κατασκευή του μεγάλου πράγματι αεροδρομίου του νησιού υπήρ-

Oι εικ νες που αντικρίζει ο επισκέπτης δεν είναι φολκλ ρ, πως φαντάζουν οι φωτογραφίες. Πρ κειται για ατ φιες εικ νες απ το παρελθ ν το οποίο, χωρίς πολλές νοθεύσεις, επιβιώνει μέχρι σήμερα. Mάλιστα, προς χαρά των φεμινιστριών, οι γυναίκες του νησιού είναι αυτές που διατηρούν πιο έντονα το χαρακτήρα της παράδοσης. Γι’ αυτ η Kάρπαθος παραμένει ζωνταν ς παράδεισος για τους λαογράφους και εθνολ γους επιστήμονες (φωτ.: Σταμάτης Γελές).

ξε έργο σημαντικ και μεγάλης εμβέλειας. Tι είναι μως εκίνο το κτίσμα που κατασκευάσθηκε ως σταθμ ς αφίξεων–αναχωρήσεων επιβατών, ποιος το σχεδίασε και ποιος το ενέκρινε;

O πολιτισμικ ς πλούτος H αξιοποίηση και προβολή του πολιτισμικού πλούτου του νησιού επιβάλλεται να γίνει με συντονισμένες και σοβαρές πρωτοβουλίες (π.χ.επι-

στημονικά συνέδρια, εκδ σεις, δημιουργία κέντρου μελέτης του λαϊκού πολιτισμού, βιβλιοθήκη, κ.λπ.). Tο σημαντικ πνευματικ δυναμικ που διαθέτει σήμερα το νησί, πρέπει να συντονισθεί και να επιδιώξει ορισμένους βασικούς στ χους. Tα σαράντα περίπου πολιτιστικά σωματεία (εσωτερικού και εξωτερκού), οι πέντε τοπικές εφημερίδες, η πλειάδα των πανεπιστημιακών και άλλων ανθρώπων του πνεύματος και της τέχνης, μπορούν να δώσουν το παρ ν σε μια υπεύθυνη και δυναμική έκφραση της καρπαθιακής κουλτούρας. Kαι οι αρμ διες αρχαιολογικές υπηρεσίες, ας δουν επιτέλους στο χάρτη τι υπάρχει και η Kάρπαθος, στην οποία πρέπει να γίνουν κάποτε και εκεί συστηματικές αρχαιολογικές ανασκαφές. Tις δικαιούται και τις αναμένει. Aρχαιολογικ μουσείο στερείται ακ μη το νησί. Tα ποια ευρήματα φυλάσσονται σε άλλα μουσεία ή χάνονται. Πάντως, λα τα χωριά του νησιού είναι ζωντανά μουσεία λαϊκής τέχνης. Kάθε παλι αρχοντικ και κάθε παλιά εκκλησία, διασώζει πολύτιμους θησαυρούς του λαϊκού πολιτισμού του νησιού. Oλα αυτά τα στοιχεία που συναπαρτίζουν την πολιτισμική ταυτ τητα της Kαρπάθου πρέπει να διαφυλαχθούν με κάθε φροντίδα. Kαι η Kάρπαθος έχει πλούσια αποθέματα παραδοσιακού λαϊκού πολιτισμού με βυζαντινές αποχρώσεις. Eυχαριστούμε τον κ. Mηνά Aλ. Aλεξιάδη, καθηγητή του Πανεπιστημίου Aθηνών, ο οποίος είχε την πρωτοβουλία για την πραγμάτωση αυτού του αφιερώματος. Eπίσης, τον δικηγ ρο κ. Nτίνο Aντ. Mελά για την πολλαπλή βοήθεια.

KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997 - H KAΘHMEPINH