ΝΗΣΙΩΤΕΣ, ΝΟΤΙΟ ΑΙΓΑΙΟ

ISBN

TbDaaossi-i EBNIKH ΤΡΑΠΕΖΑ

cosmoT€

οπαπ

ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ ΜΕ ΤΟ ΕΘΝΟΣ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ ΚΑΙ ΣΤΗ ΣΥΝΕΧΕΙΑ © Α ΔΙΑΤΙΘΕΤΑΙ ΣΤΑ ΠΕΡΙΠΤΕΡΑ ΜΕ 9,90 €

Α Ν Θ Ρ Ω Π Ο Γ Ε Ω Γ Ρ Α Φ Ι Α THE Ε Λ Λ Α Δ Α Σ

E B N I K H

ΤΡΑΠΕΖΑ

[cosmoT€

οπαπ

ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΩΓΡΑΦΙΑ

ΤΗΣ

ΕΛΛΑΔΑΣ

ΜΕ Τ Η Ν ΕΥΓΕΝΙΚΗ Χ Ο Ρ Η Γ Ι Α Τ Ω Ν

* ΙΡΑΠΕΖΑ

C^osmoTC

Λ

ΕΛΛΑΚΤΩΡ

Χοπαπ

ΡΙΖΕΣ

ΕΛΛΗΝΩΝ

Α Ν Θ Ρ Ω Π Ο Γ Ε Ω Γ Ρ Α Φ Ι Α ΤΗΣ

ΕΛΛΑΔΑΣ

f]

ΝΗΣΙΩΤΕΣ

ΝΟΤΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ

Δ Ι Ε Υ Θ Υ Ν Τ Η Σ : Γ Ι Α Ν Ν Η Σ Ν Τ Ρ Ε Ν Ο Γ Ι Α Ν Ν Η Σ (dren@pegasus.gr) ΑΡΧΙΣΥΝΤΑΞΙΑ: Β Α Λ Υ Β Α Ϊ Μ Α Κ Η (vaimaki@pegasus.gr) Α Ν Τ Ω Ν Η Σ Ι Ο Ρ Δ Α Ν Ο Γ Λ Ο Υ (jordan@pegasus.gr) Σ Υ Μ Β Ο Υ Λ Ο Ι ΕΚΔΟΣΗΣ: ΜΑΡΙΟΣ Θ Ε Ο Δ Ω Ρ Α Κ Α Κ Η Σ • Α Ν Τ Ω Ν Ι Ο Σ ΔΙΚΑΙΟΣ ΣΥΓΓΡΑΦΗ Κ Ε Ι Μ Ε Ν Ω Ν : Δ Η Μ Η Τ Ρ Α Φ Ρ Α Γ Κ Ο Υ Λ Η ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Κ Ε Ι Μ Ε Ν Ω Ν : Β Α Α Υ Β Α Ϊ Μ Α Κ Η • Α Ν Τ Ω Ν Η Σ ΙΟΡΔΑΝΟΓΛΟΥ · ΓΙΑΝΝΗΣ ΝΤΡΕΝΟΓΙΑΝΝΗΣ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Φ Ω Τ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Κ Ο Υ Υ Λ Ι Κ Ο Υ : Ν Α Ν Τ Ι Α ΤΣΑΤΣΑ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ: ΕΦΗ ΖΗΣΗ Φ Ω Τ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Ε Σ : ΚΛΑΙΡΗ Μ Ο Υ Σ Τ Α Φ Ε Λ Λ Ο Υ · ΠΕΡΙΚΛΗΣ Μ Ε Ρ Α Κ Ο Σ • ΚΑΤΕΡΙΝΑ Ν Ο Μ Ι Κ Ο Υ · Γ Ι Ω Ρ Γ Ο Σ Π Α Τ Ρ Ο Υ Δ Α Κ Η Σ · Ν Ι Κ Ο Σ ΝΙΚΗΤΙΔΗΣ • Β Α Λ Υ Β Α Ϊ Μ Α Κ Η · ΑΡΤΙΝ ΚΑΡΑΚΑΣΙΑΝ · Γ Ι Ω Ρ Γ Ο Σ Δ Ε Τ Σ Η Σ • Μ Α Ρ Ω ΚΟΥΡΗ · ΓΙΑΝΝΗΣ ΔΕΣΠΟΤΙΔΗΣ · ΧΑΡΗΣ ΛΑΣΚΑΡΗΣ ΑΡΧΕΙΟ Φ Ω Τ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Ω Ν : A L A M Υ / V I S U A L P H O T O S . C O M • Ε Θ Ν Ι Κ Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟ Μ Ο Υ Σ Ε Ι Ο ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ: Η Λ Ι Α Ν Ν Α Π Λ Α Τ Η (Τ. 2 1 0 6061900) ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΔΙΟΡΘΩΣΗΣ: Μ Α Ν Ω Λ Η Σ ΛΑΜΠΡΑΚΗΣ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Ν Ι Κ Ο Σ Κ Ο Λ Λ Ι Α Σ · Ε Φ Η Ζ Η Σ Η ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ Φ Ω Τ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Ω Ν : Σ Ο Ε Ν Ε Λ Α Ο Σ ΠΑΠΑΡΓΥΡΗΣ Δ Ι Α Χ Ω Ρ Ι Σ Μ Ο Ι / Η Λ Ε Κ Τ Ρ Ο Ν Ι Κ Ο Μ Ο Ν Τ Α Ζ : Π Η Γ Α Σ Ο Σ ΕΚΔΟΤΙΚΗ Α.Ε. ΕΚΤΥΠΩΣΗ: IRIS ΕΚΤΥΠΩΣΕΙΣ Α.Ε.Β.Ε. ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ: Π Η Γ Α Σ Ο Σ ΕΚΔΟΤΙΚΗ Α Ν Ω Ν Υ Μ Η ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΓΡΑΦΕΙΑ: Μ Π Ε Ν Α Κ Η 5, Μ Ε Τ Α Μ Ο Ρ Φ Ω Σ Η Χ Α Λ Α Ν Δ Ρ Ι Ο Υ , Τ.Κ. 15238 Τ Η Λ Ε Φ Ω Ν Ι Κ Ο ΚΕΝΤΡΟ ΠΗΓΑΣΟΣ: 2 1 0 6 0 6 1 0 0 0 Φ Ω Τ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α Ε Ξ Ω Φ Υ Λ Λ Ο Υ : ΚΛΑΙΡΗ Μ Ο Υ Σ Τ Α Φ Ε Λ Λ Ο Υ Φ Ω Τ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α Ο Π Ι Σ Θ Ο Φ Υ Λ Λ Ο Υ : ΗΡΑΚΛΗΣ Μ Η Λ Α Σ

©COPYRIGHT ΡΙΖΕΣ Ε Λ Λ Η Ν Ω Ν ΠΗΓΑΣΟΣ ΕΚΔΟΤΙΚΗ Α.Ε. Επισημαίνεται όχι κατά τον Ν. 2387/20 (όπως έχει τροποποιηθεί μείον Ν. 2121/93 και ισχύει σήμερα και xis διατάξει ins Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης - Παρισιού που κυρώθηκε με τον Ν. 100/1975) επιτρέπεται η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή- ολική, μερική ή περιληπτική η κατά παράφραση ή διασκευή απόδοση του περιεχομένου του περιοδικού με οποιονδήποτε τρόπο μόνο με την προηγούμενη γραπτή άδεια του εκδότη.

Enions απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, της σελιδοποίησης του εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του περιοδικού με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους σύμφωνα με το άρθρο 51 του Ν. 2121/93. * Η άποψη των συντακτών δεν είναι απαραίτητα άποψη της Διεύθυνσης και της ιδιοκτησίας του εντύπου. Απαγορεύεται η καθ' οιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγή, ncran/Wnnn Αιηυηιιή κηι fv vfvfi ρκιιρτπλλειιση

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΙ

10

ΤΑ ΝΗΣΙΑ

14

ΤΟ ΤΟΠΙΟ

22

ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

26

ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ ΤΟΥ ΧΘΕΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΗΜΕΡΑ 44 ΤΑ ΤΑΞΙΔΙΑ Ε Μ Π Ο Ρ Ω Ν ΚΑΙ Ν Α Υ Τ Ι Κ Ω Ν

46

ΕΠΟΧΙΚΟΙ ΚΑΙ Μ Ο Ν Ι Μ Ο Ι ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ

56

Η Ο Ι Κ Ο Ν Ο Μ Ι Α ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ

60

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ

64

ΗΘΗ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ

76

ΟΙ ΦΟΡΕΣΙΕΣ

96

ΣΤΑ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΑ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΧΟΡΟΥ

102

ΟΙ ΠΑΝΑΓΙΕΣ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ

112

ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΙ ΤΩΝ ΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΚΑΙ Τ Ω Ν ΤΕΧΝΩΝ

120

ΓΕΥΣΕΙΣ Α Π Ο ΤΟ ΝΟΤΙΟ ΑΙΓΑΙΟ

126

ΕΠΩΝΎΜΩς

134

ΚΩΣΤΑΣ ΣΚΑΝΔΑΛΙΔΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

134

138

ΠΟΛΥΧΡΩΜΗ ΠΟΑΥΝΗΣΟΣ Εύκολα μιλάς για το Αιγαίο, δύσκολα νιώθεις την αλήθεια ίου. Εύκολα το αγαπάς κάθε καλοκαίρι, δύσκολα αντέχεις τον χειμωνιάτικο αποκλεισμό. Εύκολα βγάζεις τον ποιητή από μέσα σου, δύσκολα σκέφτεσαι τον εαυτό σου νησιώτη μεροκαματιάρη. Δεν γνωρίζω εάν το ομορφότερο κομμάτι της Ελλάδας βρέχεται από το πέλαγος του Αιγέα, ξέρω όμως ότι χωρίς την ελληνική πολύνησο θα ήμασταν πιο φτωχοί και λιγότερο... χρωματιστοί! Και το χρώμα δεν βάφει μονάχα τα παραθυρόφυλλα, αλλά μπαίνει στην εκφορά του λόγου, στο τραγούδι, στην καθημερινότητα, στην ψυχή των ανθρώπων Αυτούς τους απίθανους χρωματισμούς προσπαθήσαμε να αιχμαλωτίσουμε στο 6 ο βιβλίο της σειράς «Ρίζες Ελλήνων-Ανθρωπογεωγραφία της Ελλάδας». Το αφιερώνουμε σε εκείνους που κατοικούν στις Κυκλάδες και τα Δωδεκάνησα και γνωρίζουμε από την αρχή πως θα άξιζε ένα βιβλίο για κάθε ένα νησί. Ταξιδέψτε λοιπόν μαζί μας στη θάλασσα της πληροφορίας για το νότιο κομμάτι του Αιγαίου (η έκδοση για το βόρειο ακολουθεί την ερχόμενη εβδομάδα) και αφήστε χώρο για τις αξέχαστες εικόνες που θα συναντήσετε. Αυτές θα πρέπει να τις αιχμαλωτίσετε με τα ίδια σας τα μάτια. Γιάννης Νιρενογιάννης Δεκέμβριος 2009

* (Σελ. 2-3) Πανηγύρι τ ου Αϊ-Γιάννη στη Βρουκούντα Καρπάθου. * (Σελ. 4-5) Ο γάμος στην Κάσο είναι αφορμή xapas για όλο το νησί. Βιολί, λαούτο ή και η παραδοσιακή λύρα, ωε απαραίτητοι συνοδοί, παίζουν σκοπούς του γάμου. Μαζί με τους μαντιναδόρους, πρώτα τραγουδούν «για τα καλά» του γαμπρού και στη συνέχεια τον οδηγούν στο σπίτι της νύφης. *

(Σελ. 6-7) Καλοταρίτισσα - Δονούσα

* Η αρχιτεκτονική στο Αιγαίο αποτυπώνει τον τρόπο ζωής των ανθρώπων με μεγάλη σαφήνεια. Το κάτω μέρος των σπιτιών στο Κλήμα της Μήλου είναι «σύρματα»-αηοθήκες όπου σύρονται οι ψαρόβαρκες για συντήρηση και προστασία από τη φουσκοθαλασσιά.

1

ο

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Αιγαίο, Ασπροπέλαγος, Αγιοπέλαγος για xous

της κοινής ρίζας, από τους πρώτους ελληνικούς

ναυτικούς μας. Θαλασσινό σταυροδρόμι πολιτι-

πληθυσμούς έως τον επαναστατικό αγώνα, κι

σμού, αλλά και διεκδικήσεων, διαφοροποιήσε-

ακόμη μακρύτερα. Ο ι τοπικές ιδιαιτερότητες εί-

ων, συγκρούσεων. Υδάτινη λωρίδα, σημείο ενό-

ναι πολλές. Η ανομοιογένεια, η αντίθεση και η

τητας και σύγκλιση τριών ηπείρων: της Ευρώ-

διαφορετικότητα είναι σε πολλές περιπτώσεις

nns, της Αφρικής και της Ασίας. Επίκεντρο του;

δεδομένες, ενώ σε άλλες η σύγκλιση και η ομοι-

Ο άνθρωπος. Εκείνος που έζησε cms νησιωτικές

ομορφία επικρατούν.

κοινωνίες με την ποίηση, τη φιλοσοφική σκέψη,

Η σύνθεση του ψηφιδωτού προϋποθέτει πολυ-

την πνευματική δημιουργία, τον ιστορικό του

χρωμία. Και αυτή υπάρχει στις τέχνες και τα γράμ-

λόγο. Π ο υ συνέβαλε στην άνθηση των θετικών

ματα, στο τοπίο, που δηλώνει ποικιλοτρόπως

επιστημών με επίκεντρο τα μαθηματικά, την πο-

την παρουσία του ανθρώπου, σε μύθους, σε πα-

λεοδομία, την αρχιτεκτονική, την ιατρική.

ραδόσεις, στο μωσαϊκό των γραπτών και άγρα-

Γεωγραφική ενότητα είναι το Αρχιπέλαγος και

φων νόμων, σε έθιμα που κρατούν από πολύ

τμήμα αυτής δύο νησιωτικά συμπλέγματα, τα

παλιά, στη χριστιανική παράδοση που διαποτίζει

Δωδεκάνησα και οι Κυκλάδες. Η ενότητα οριο-

κάθε πτυχή της κοινωνικής ζωής, στο τρίπτυχο

θετείται στα νότια από τη Κρήτη, στα βόρεια και

μουσική-χορός-τραγούδι, στις φορεσιές, στις

τα δυτικά από την ελληνική ηπειρωτική χώρα και

γεύσεις, στην ίδια τη ζωή.

τα νησιά του Αργοσαρωνικού, και στα ανατολικά από τα μικρασιατικά παράλια. Σταγόνες στο

Μ.Sc., Υπ. Δρ., Δήμητρα Φραγκούλη

πέλαγος του Αιγαίου είναι τα γραφόμενα εδώ

Κοινωνική Ανθρωπολόγος-Εθνολόγος

-και τι δεν έχει ειπωθεί για τον κόσμο του ανά

Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού

τους αιώνες. Και ποιοι δεν πέρασαν από εδώ, φέρνοντας μαζί τους νέες νοοτροπίες, ιδέες, γνώσεις, που ζυμώθηκαν μ' εκείνες των ντόπιων. Το μαρτυρούν τα αμέτρητα ευρήματα της αρχαιολογικής σκαπάνης ήδη από την 3η χιλιετία π.Χ., όταν η ανθρωπότητα ολόκληρη γνώριζε έναν από τους σημαντικότερους πολιτισμούς της, τον Κυκλαδικό. Ανθρωποκεντρικό είναι το Αιγαίο σ' όλες τις εκφάνσεις του. Η δ η από τη νεολιθική εποχή, ακόμη και το θείο το παριστάνουν με ανθρώπινες διαστάσεις. Στα νερά του Αιγαίου βαθαίνει η συνείδηση της ενότητας, της κοινής πολιτισμικής ταυτότητας,

* Στην Ολυμπο Καρπάθου ο χρόνος μοιάζει σαν να έχει σταματήσει: γυναικείες φιγούρες βγαλμένες από το παρελθόν, λιθόκτιστοι φούρνοι, τοπικές ενδυμασίες που φοριούνται καθημερινά. Το σακοφούστανο των νεαρών γυναικών είναι καμωμένο με ζωηρά χρώματα, φανταχτερά κεντήματα με πούλιες και συνοδεύεται από λευκό μαντίλι με έντονα χρωματιστά λουλούδια και με τα πιτσίλια, τις περιμετρικά πλεγμένες χρωματιστές χάντρες.

ΝΗΣΙΩΤΕΣ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

11

* Λίγο μετά το τέλος της τουριστικής περιόδου η κοσμοπολίτικη Μύκονος παρουσιάζει την άλλη της όψη. Πάνδημη είναι η συμμετοχή των κατοίκων σε εθνικές γιορτές όπως εκείνη της 28ης Οκτωβρίου, οι οποίες συνδυάζονται με χορευτικές εκδηλώσεις των μαθητών λίγο μετά το τέλος της παρέλασης.

Ν Η Σ Ι Ω Τ Ε Σ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

13

Μ

ΤΑ ΝΗΣΙΑ «Τότε είπε και γεννήθηκεν η θάλασσα

μασία του Αιγαίου είναι αποτυπωμένος στις σχολι-

και είδα και θαύμασα...

κές μας μνήμες. Ο Αιγέας ο βασιλιάς των Αθηνών,

Και στη μέση της έσπειρε κόσμους μικρούς

είναι ο ονοματοδότης. Κατά μια εκδοχή σκοτώθη-

κατ' εικόνα και ομοίωση μου.

κε πέφτοντας από την Ακρόπολη κατά άλλη, και πιο

Ιπποι πέτρινοι με τη χαίτη ορθή

γνωστή, πνίγηκε πέφτοντας από τον ναό του Π ο -

και γαλήνιοι αμφορείς

σειδώνα στο Ιούνιο στη θάλασσα που προς τιμήν

και λοξές δελφινιών ράχες...»

του ονομάστηκε Αιγαίον Πέλαγος. Η αιτία; Είδε

Οδυσσέας Ελύτης

από μακριά το καράβι του γιου του Θησέα να επιστρέφει από την Κρήτη με μαύρα πανιά. Αυτό ήταν

Ο ι πρώτες εικόνες για το Αρχιπέλαγος είναι περι-

σημάδι ότι ο γιος του είχε σκοτωθεί από τον Μι-

γραφικές. Ο άλλοτε φουρτουνιασμένος και άλ-

νώταυρο, το τέρας που γεννήθηκε από την ένωση

λοτε γαλήνιος κόσμος του, η αιωνίως κινούμενη

της Πασιφάης με τον ταύρο της Κρήτης. Ο Θησέας

και συνεχώς μεταβαλλόμενη θάλασσά του, ανα-

είχε πάει στο παλάτι του Μίνωα, με σκοπό να εξο-

φέρονται στον Ομηρο, σε σκηνές της Ιλιάδας και

ντώσει τον Μινώταυρο απαλλάσσοντας την Αθήνα

της Οδύσσειας.

από την υποχρέωση να στέλνει κάθε χρόνο επτά

«Ορώμεν ανθούν πέλαγος Αιγαίον νεκροίς» ανα-

νέους και επτά νέες προς βορά του. Τι ειρωνεία! Ο

φέρει ο στίχος 6 5 9 από το έργο «Αγαμέμνονας»

Θησέας, είχε βγει νικητής από τον λαβύρινθο, με

του Αισχύλου που σημαίνει: «Κι είδαμε το Αιγαίο

τη βοήθεια της Αριάδνης και του μίτου της, όμως

νεκρούς ν' ανθεί». Η περιγραφή των περιπετειών,

ξέχασε να σηκώσει τα λευκά πανιά - σύμβολο της

κακουχιών και ναυαγίων που συνάντησε ο βασι-

νίκης του.

λιάς διαπλέοντας τα νερά του, έγιναν η αφορμή για

Θρύλοι και πρόσωπα της μυθολογίας συνδέο-

την πρώτη ιστορικά, γραπτή αναφορά του ονόμα-

νται άρρηκτα και με τη δημιουργία των νησιών.

τος του Αιγαίου, όπως υποστηρίζεται από σύγχρο-

Οπως η Ανάφη, που αναδύθηκε μέσα από τον

νους μελετητές. Ο καθηγητής Χρ. Ντούμας μάς πληροφορεί πως η επικρατέστερη ετυμολογικά θεωρία θέλει η ονομασία Αιγαίο να προέρχεται από τη ρίζα του ομηρικού ρήματος άίσσω, που σημαίνει κινούμαι με ορμή, πηδώ. Η λέξη αιξ (αίγα δηλαδή κατσίκα) είναι παράγωγο του. Ευρηματικοί και με φαντασία οι αρχαίοι Ελληνες παρομοίαζαν τα αφρισμένα και αγριεμένα κύματα του Αρχιπελάγους με τα ζώα αυτά που έχουν την τάση να αναρριχώνται στους βράχους πηδώντας. Από πλευράς μύθων, ο πιο γνωστός για την ονο-

* (Σελ 14-15) Τα νησιά του Αιγαίου, παρουσιάζουν μεγάλα διαφορέί cos npos το ανάγλυφο row. Η θάλασσα και η σεισμική δραστηριότητα διαμόρφωσαν με ιδιαίτερο τρόπο τ is ακτέί των νησιών όπως αυτέε τη5 Σίκινου. * Τα σπίτια και οι εκκλησίεε στη Νίσυρο έχουν κτιστεί με ηφαιστειακά υλικά onws μαύρη λάβα από το ακόμη ενεργό ηφαίστειο, κόκκινη σκουριά και λευκή ελαφρόπετρα.

ΤΑ ΝΗΣΙΑ

βυθό του Αιγαίου, με διαταγή του Απόλλωνα,

μας πληροφορεί ο καθηγητής Μ. Λογοθέτης,

για να προσφέρει καταφύγιο στους Αργοναύ-

ο όρος αυτός εμφανίζεται για πρώτη φορά τον

τες, οι οποίοι κινδύνευαν από μεγάλη καταιγίδα.

Μεσαίωνα και αφορά τα δώδεκα νησιά που βρί-

Εκείνοι με τη σειρά τους για να ευχαριστήσουν

σκονται γύρω από τη Δήλο. Στα Βυζαντινά χρό-

τον θεό ίδρυσαν βωμό και αργότερα τον ναό

νια στο όνομα Δωδεκάνησα άκουγαν όλα τα νη-

του Αναφαίου Απόλλωνα, στη θέση όπου σή-

σιά του Αιγαίου. Οταν ιδρύθηκε το Δουκάτο του

μερα δεσπόζει το μοναστήρι της Παναγίας της

Αιγαίου (1207 μ.Χ.), το οποίο ονομαζόταν και

Καλαμιώτισσας.

Δουκάτο της Δωδεκανήσου, ως Δωδεκάνησα

Τα Δωδεκάνησα είναι μια συστάδα νησιών του

προσδιορίζονταν μόνο τα δώδεκα μεγάλα νη-

Νοτιοανατολικού Αιγαίου και αποτελούν νο-

σιά των... Κυκλάδων!

μό με συνολικό πληθυσμό 190.071 κατοίκους,

Νότιες Σποράδες ήταν το όνομα της σημερινής

σύμφωνα με την απογραφή του 2001. Πρω-

Δωδεκανήσου στα χρόνια της Ελληνικής Επανά-

τεύουσα του νομού είναι η πλούσια σε ιστορία

στασης και στα πρώτα χρόνια του νεοσύστατου

και πολιτισμό Ρόδος. Ο κατάλογος των νησιών

ελληνικού κράτους. Ο όρος Δωδεκάνησος επι-

είναι μεγάλος: Ρόδος, Σύμη, Τήλος, Χάλκη, Κα-

κράτησε από το 1908 για τα νησιά Ρόδο, Κω,

στελόριζο ή Μεγίστη, Κως, Νίσυρος, Κάλυμνος,

Σύμη, Τήλο, Χάλκη, Καστελόριζο, Νίσυρο, Κά-

Λέρος, Πάτμος, Αστυπάλαια, Λειψοί, Αγαθονή-

λυμνο, Λέρο, Πάτμο, Λειψοί, Αγαθονήσι, Αστυ-

σι, Κάρπαθος, Κάσος. Σίγουρα διαψεύδουν το

πάλαια, Κάρπαθο, Κάσο και... Ικαρία.

όνομά τους τα Δωδεκάνησα. Δεν είναι δώδεκα,

Επί Ιταλοκρατίας οι σημερινοί Δωδεκανήσιοι

είναι πολύ περισσότερα. Είκοσι επτά από αυτά

θα έλεγαν πως οι «Ιταλικοί Νήσοι του Αιγαί-

κατοικούνται.

ου» είναι ο τόπος καταγωγής τους. Αυτά έως τη

Μερικά από τα μικρονήσια και τις βραχονησίδες

Συνθήκη των Παρισίων το 1946 και την επίση-

που συμπληρώνουν το Αρχιπέλαγος των Δω-

μη ένωσή τους με την υπόλοιπη Ελλάδα στις 28

δεκανήσων έχουν ονόματα σχεδόν άγνωστα

Οκτωβρίου 1947.

στους πολλούς. Είναι οι νησίδες Ιμια, Νύμος,

Κυκλάδες ονομάζονταν κατά την αρχαιότητα μό-

Σεσκλιά, Ρω, Γυαλί, Αρκιοί, Τέλεντος, Ψέριμος,

νο δώδεκα, ή κατά άλλους δεκαπέντε, από τα ση-

Σαρία Μακρύ, Χήνα, Βελόνα, Γλάρος, Γάιδαρος,

μερινά τριάντα εννέα νησιά που συγκαταλέγονται

Αντίτηλος, Αγιος Θεόδωρος, Κρεβάτια, Αγία

στο νησιώτικο αυτό σύμπλεγμα του Κεντρικού Αι-

Κυριακή, Αυγό, Γλυνό, Ζαφοράς, Κουνούποι,

γαίου. Αποτελούν νομό, με πληθυσμό 112.615

Κουτσομύτι, Μεσονήσι, Οφιδούσσα, Πλακίδα,

κατοίκους κατά την απογραφή του 2 0 0 1 και πρω-

Ποντικούσα, Στεφάνια, Φωκιονήσια, Χονδρο-

τεύουσα την Ερμούπολη της Σύρου.

νήσι.

Η αρχαιότερη αναφορά στα νησιά του Κεντρι-

Ομως τα πράγματα δεν ήταν έτσι από την αρ-

κού Αιγαίου εντοπίζεται στον Ομηρικό Υμνο

χή όσον αφορά τη γεωγραφική τους σύνθεση.

στον Απόλλωνα, όπου ο ποιητής διηγείται τη

Στην ελληνική αρχαιότητα η Δωδεκάνησος ως

γέννηση του τελευταίου στο νησί της Δήλου.

προσδιορισμός μιας γεωγραφικής ενότητας, δεν

Η μυθολογία αναφέρει ότι οι Κυκλάδες πήραν το

αναφέρεται καθόλου. Τα νησιά ήταν γνωστά το

όνομά τους από τις ομώνυμες Νύμφες τις οποίες

καθένα με το όνομά του, όχι ως σύνολο. Οπως

μεταμόρφωσε σε βράχους ο Ποσειδώνας. Σύμ-

ί Ι Ρ *

I

φωνα με την αρχαία γραμματεία οι Κυκλάδες οφείλουν την ονομασία τους στο κυκλικό περίγραμμα που σχηματίζουν γύρω από το ιερό νησί του Απόλλωνα, τη Δήλο, η οποία ήδη από τον 10ο π.Χ. αιώνα ήταν θρησκευτικό κέντρο. Κατά μια σύγχρονη εκδοχή, η ονομασία τους ναι μεν έχει σχέση με τη γεωγραφική θέση των νησιών, αυτή τη φορά όμως ο κύκλος σχηματίζεται γύρω από τη Σύρο. Από την αρχή της ιστορικής περιόδου, όπως μας πληροφορεί η αρχαιολόγος Μ . Μαρθάρη, τα βορειότερα νησιά Κέα, Νάξος, Δήλος, Ανδρος, Τήνος, Μύκονος, Κύθνος, Σέριφος, Κίμωλος, Πάρος, Αντίπαρος, Νάξος και Σίφνος, θεωρήθηκαν ως οι κυρίως Κυκλάδες. Τα νοτιότερα, όπως η Θήρα, η Ανάφη και η Αμοργός είχαν την ονομασία Σποράδες. Μεγάλος είναι ο αριθμός των κατοικημένων σήμερα Κυκλαδονησιών: Κέα, Κύθνος, Σέριφος, Σίφνος, Μήλος, Κίμωλος, Ανδρος, Τήνος, Μύκονος, Δήλος, Σύρος, Πάρος, Αντίπαρος, Νάξος, Αμοργός, Ιος, Σίκινος, Φολέγανδρος, Σαντορίνη, Ανάφη, Σχοινούσα, Δονούσα, Ηρακλειά, Πάνω και Κάτω Κουφονήσι, ©πρασιά. Μαζί τους υπάρχουν συστάδες και μικρότερα νησιά όπως οι Μάκαρες, η Μακρόνησος, η Ρήνεια, τα Χριστιανό, η Γυάρος, η Καρδιώτισσα, η Αντίμηλος, το Δεσποτικό κ.ά.

* Θεριστές στην Κίμωλο. Οι κοινωνίες του Αιγαίου ήταν αυτάρκεις. Ακόμη και σε τόσο μικρά και φτωχά χωράφια οι Αιγαιοπελαγίτες κατάφερναν να καλλιεργούν και σιτηρά!

ΝΗΣΙΩΤΕΣ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

19

/ιό τον 15ο αιώνα υπάρχουν πληροφορίΗδπ 0> ην ονομασία ορισμένων νησιών ως Κυ^ για

t

κάτι που δεν ήταν σύνηθες στον Μεσα ί-

^λάδε^. ερευνητής Λ. Καλλιβρετάκης ανακάλυψε ^να. Ο r \ του 1482 τα ονόματά τους: Αμοργός, χάο ρλύκανδρος, Νάμφη (Ανάφη), Θηρασιά, Νιος, Π ( ν η , Κέρος, Ράκλια (Ηράκλεια), Ιχοινού^0ντο(7^τιάνα, Σίκινος, Καρδιώτισσα. °<3, Χρί /ρονοι ερευνητές υποστηρίζουν πως η σύνεση αρκετών ονομάτων των νησιών είπ

Ι^οέλε'^λληνική και η αρχαία ελληνική μυθο-

^ ι πρ<7 ινδέει την ονοματοδοσία τους με τους ^γία < f αποίκους: Ο Σίκινος, γιος του βασιήμνου Θόαντα, έδωσε το όνομά του ^ της Γ ^

to

ίδιο έκανε και ο Κύθνος, ο αρχηγός

νηό'^πων. Η Σχοινούσα, κατά μια εκδοχή

ΐ(λ1

ν Δ ρ ί ' ( ιν ονομασία της στον Ενετό άρχοντα

°^είλει * Φοινικιά από τους Φοίνικες που την *'νόζα·^ν ονομαζόταν στην αρχαιότητα η los.

K Q

W Λ ρωα ω α Κέω που έφτασε στο νησί c στο νησί τη '^>τον 1 στα Κέω τέληπου τουέωτασε 12ου αιώνα π.Χ.από πήρε

> " τ^ ποα κ ν ΐ^ ^ης

η Κέα. Η θεά Αφροδίτη έστειλε ως π α κ ^ ,στή τον Μ ή λ ο από την Κύπρο σε νησί ,Νι ', 'ϊνομί' τ ο ο ι ^6δ ω ν που πήρε το όνομά του. Ο Τή· , Ρ ( ^^το

Κυκλ^ότερος γιος της Τελχινίδας Αλίας και , ^ ο μικί βάφτισε με το όνομά του το νησί που Μλίο^'/ε για να συλλέξει θεραπευτικά βότα· 'Κέφθ'ίρρωστη σύζυγο του. Ο Κάσος, πατέ,

' ' α τ η ν ^ , όχου

ή Κλεομάχου, έκανε κάτι αντίΐ ο υ ΚΑ (ρς και ο ήρωας Μύκονος, γιος του

> ο' ι"Vo, ό^ίαι της Νύμφης Ροιούς, ο Κίμωλος, ο I, " Άλωνί* αρχηγός των Αρκάδων Πάρος. 'να

$ και <

^ική είναι η ανάπτυξη του οικισμού σε ιΐι» \φιθίό J Χώρες των νησιών, όπως συμβαίν • II, 'ν από'

ΤΟ ΤΟΠΙΟ To τοπίο του Κεντρικού και Ν ο τ ί ο υ Αιγαίου, έχει εικόνα σύνθετη, με έντονη ποικιλομορφία στη γεωμορφολογία και διαφοροποιήσει στο ανάγλυφο. Η φύση του Αιγαίου διακρίνεται για την ποικιλία της τ ό σ ο από νησί σε νησί, ό σ ο και στα όρια του κάθε νησιού όπου οι αντιθέσεις εκπλήσσουν. Το κλίμα είναι ξηρό, μεσογειακό, το τοπίο είναι άλλοτε ορεινό και λιτό, στεγνό από την αναβροχιά, με τους γκρεμούς να κυριαρχούν και με αξιόλογο ορυκτό πλούτο, και άλλοτε δασωμένο, με πυκνή βλάστηση ό σ η της ηπειρωτικής Ελλάδας. Τα μελτέμια ή ετήσιαι όπως λέγονταν κατά την αρχαιότητα, οι καλοκαιρινοί άνεμοι του Αιγαίου επενεργούν ευεργετικά στα Κυκλαδονήσια, χαμηλώνοντας τη θερμοκρασία το καλοκαίρι και εμποδίζοντάς τα να μετατραπούν σε ερήμους. Αυστηρή και επιβλητική είναι η ομορφιά τους με περισσή φωτογένεια και χαρακτηριστικά τους τα πλακόστρωτα σοκάκια, τους ασβεστωμένους τοίχους και τα πεζούλια που βάφονται με χρώματα στο ηλιοβασίλεμα. Ο ι αποχρώσεις της θάλασσας κυμαίνονται από το βαθύ σκούρο, σχεδόν μαύρο της τρικυμίας, ως το γαλαζοπράσινο ή το απέραντο γαλάζιο της νηνεμίας.

* Εργα-αριστουργήματα δεν ανήκουν μόνο σε γνωστούς καλλιτέχνες. Σε κάποιες περιπτώσεις θαυμαστά έργα τέχνης, σπαρμένα σε όλα τα νησιά, είναι και εκείνα των «λαϊκών», των απλών και ανώνυμων τεχνιτών. Η λαϊκή αρχιτεκτονική έχει να καυχιέται για κάποια από αυτά. Οι περιστεριώνες της Τήνου είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα.

22

ΡΙΖΕΣ Ε Λ Λ Η Ν Ω Ν

ΤΟ ΤΟΠΙΟ To τοπίο του Κεντρικού και Νοτίου Αιγαίου, έχει εικόνα σύνθετη, με έντονη ποικιλομορφία στη γεωμορφολογία και διαφοροποιήσεις στο ανάγλυφο. Η φύση του Αιγαίου διακρίνεται για την ποικιλία της τόσο από νησί σε νησί, ό σ ο και στα όρια του κάθε νησιού όπου οι αντιθέσεις εκπλήσσουν. Το κλίμα είναι ξηρό, μεσογειακό, το τοπίο είναι άλλοτε ορεινό και λιτό, στεγνό από την αναβροχιά, με τους γκρεμούς να κυριαρχούν και με αξιόλογο ορυκτό πλούτο, και άλλοτε δασωμένο, με πυκνή βλάστηση ό σ η της ηπειρωτικής Ελλάδας. Τα μελτέμια ή ετήσιαι όπως λέγονταν κατά την αρχαιότητα, οι καλοκαιρινοί άνεμοι του Αιγαίου επενεργούν ευεργετικά στα Κυκλαδονήσια, χαμηλώνοντας τη θερμοκρασία το καλοκαίρι και εμποδίζοντάς τα να μετατραπούν σε ερήμους. Αυστηρή και επιβλητική είναι η ομορφιά τους με περισσή φωτογένεια και χαρακτηριστικά τους τα πλακόστρωτα σοκάκια, τους ασβεστωμένους τοίχους και τα πεζούλια που βάφονται με χρώματα στο ηλιοβασίλεμα. Ο ι αποχρώσεις της θάλασσας κυμαίνονται από το βαθύ σκούρο, σχεδ ό ν μαύρο της τρικυμίας, ως το γαλαζοπράσινο ή το απέραντο γαλάζιο της νηνεμίας.

* Εργα-αριστουργήματα δεν ανήκουν μόνο σε γνωστούς καλλιτέχνες. Σε κάποιες περιπτώσεις θαυμαστά έργα τέχνης, σπαρμένα σε όλα τα νησιά, είναι και εκείνα των «λαϊκών», των απλών και ανώνυμων τεχνιτών. Η λαϊκή αρχιτεκτονική έχει να καυχιέται για κάποια από αυτά. Οι περιστεριώνες της Τήνου είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα.

Ν Η Σ Ι Ω Τ Ε Σ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

26

ΤΟ ΤΟΠΙΟ

Για τους γεωλόγους χα τοπία του Κεντρικού και

ερημιά. Στις γωνιές κάθε Χώρας υπάρχουν επί-

Νότιου Αιγαίου είναι ό,τι απέμεινε από tis κατα-

σης πολλά εκκλησάκια. Ακόμα και η ασυμμετρία

β υ θ ί σ ε ι της άλλοτε συνεχόμενης στεριάς που

των λευκών κυβόσχημων σπιτιών σε σχέση με

ένωνε την ηπειρωτική Ελλάδα με τη Μικρά Ασία.

τις καμπύλες των βράχων στους οποίους κτίστη-

Ο ι σεισμοί και τα ηφαίστεια διαμόρφωσαν και

καν έχει αρμονία.

την εικόνα του Αρχιπελάγους. Το 1 4 5 0 π.Χ. από

Τα σπίτια είναι λιτά, λιθόκτιστα, μονόχωρα με

την ηφαιστειακή έκρηξη στη Θ ή ρ α καταποντί-

ποικίλες μορφές και έρχονται να προστεθούν

στηκε στα βάθη της θάλασσας ένα μεγάλο τμή-

δίπλα στα πυργόσπιτα της υπαίθρου. Ο ι πύργοι

μα του νησιού, δημιουργώντας την πασίγνωστη,

είναι σχεδόν ακριβή αντίγραφα των αρχαίων

εντυπωσιακή καλντέρα.

αγροτικών, όπως εκείνοι της Νάξου ή της Αν-

Η ελιά, το αμπέλι, η συκιά, τοπικές καλλιέργειες

δρου. Είναι κατοικίες μόνιμες ή εποχικές, φτιαγ-

όπως η φάβα και τα σιτηρά, εμπλουτίστηκαν με

μένες να προστατεύουν τους γαιοκτήμονες από

άλλες, όπως τα εσπεριδοειδή. Υπάρχουν ακόμα

ληστρικές επιδρομές του παρελθόντος.

περιβόλια στις αρδευόμενες πεδιάδες, φοίνικες στις παραλίες, ευκάλυπτοι, πικροδάφνες κατά μήκος των δρόμων, φραγκοσυκιές στις βραχώδεις πλαγιές, χαμηλή βλάστηση όπως το θυμάρι και η αστοιβή, και μικρές πεδιάδες με ελαιώνες. Ο ι αναβαθμίδες, ή αλλιώς πεζούλες, η παραδοσιακή μορφή εκμετάλλευσης της γης με μακραίωνη παρουσία στον αιγαιακό χώρο, χρονολογούνται από τον έκτο αιώνα π.Χ. Είναι από τα κύρια μέσα μιας κοινωνίας που προσπαθούσε να πετύχει την αυτάρκειά της, συνδυάζοντας με πολλούς τρόπους τις δυνατότητες του χώρου που της έλαχε. Ο ι πεζούλες επέτρεπαν τις καλλιέργειες σε εδάφη με μεγάλη κλίση καθώς συγκρατούσαν το λιγοστό χώμα σε περίπτωση βροχής, λειτουργώντας και σαν σύνορα για τον χωρισμό των γειτονικών κτημάτων. Το τοπίο συμπληρώνουν διάσπαρτοι ανεμόμυλοι, ελάχιστοι νερόμυλοι, περιστεριώνες όπως αυτοί της Τήνου όπου συνδυάζεται η αγροτική αποθήκη με την κατοικία των περιστεριών, κρήνες, πηγάδια, πατητήρια, ελαιοτριβεία, μεταλλεία και ορυχεία όπως αυτά της Μήλου. Αναρίθμητα ξωκλήσια ξεπροβάλλουν στις εξοχές, δίπλα σε καλλιεργήσιμες εκτάσεις ή στην

* Η κατασκευή αναβαθμών του εδάφους από ξερολιθιές (πεζούλες) έχει μακραίωνη παράδοση ιδίως στις ορεινές νησιώτικες περιοχές, με έντονες κλίσεις.

mm

Μ

Ο >

5 Ζ]

Ο > Μ

Ζ ο

MM

Μ

ν

<

L ?• ί ^ Β Γ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

ζουν τις βάσεις της μετεωρολογίας, της αστρο-

Πολύ πριν από us ελληνικές φυλές, στην 4η χιλι-

νομίας, της φυσικής.

ετία π.Χ., προελληνικοί πληθυσμοί όπως οι Κά-

Ο ελληνισμός του Αιγαίου ξεκινά πριν από το τέ-

ρες και οι Τελχίνες, που στην ελληνική μυθολο-

λος της 2ns χιλιετίας π.Χ. όταν τα ελληνικά φύλα

γία αναφέρονται άλλοτε ως θνητοί και άλλοτε

-Ιωνες, Αχαιοί και Αιολείς- αρχίζουν αργά αλλά

ως μυθικοί δαίμονες, ήταν κάτοικοι των Δωδε-

σταθερά να εγκαθίστανται στα νησιά του.

κανήσων.

Η μυθολογία θέλει τα ελληνικά φύλα απογόνους

Ο ι Λέλεγες, που ήταν λαός μικρόσωμος, μεσο-

του Δευκαλίωνα και της Πύρρας οι οποίοι είχαν

γειακός, οι Φοίνικες και οι Κάρες ήταν σύμφω-

γιο τον Ελληνα. Ο Ελληνας, με τη σειρά του, είχε

να με την παράδοση οι πρώτοι κάτοικοι των Κυ-

τρεις γιους με την Ορσηίδα, τον Δ ώ ρ ο (πρόγο-

κλάδων. Ο ι γνώμες διίστανται ό σ ο αφορά την

νο του δωρικού φύλου), τον Ξούθο και τον Αί-

κατοίκηση των Κάρων, αφού δεν υπάρχουν αρ-

ο λ ο (πρόγονο του αιολικού φύλου). Ο Ξούθος

χαιολογικές ενδείξεις γι' αυτούς, όπως μας πλη-

είχε κι αυτός δύο γιους, τον Αχαιό, πρόγονο των

ροφορεί η ερευνήτρια Ε. Σημαντώνη-Μπουρνιά.

Αχαιών και τον Ιωνα, πρόγονο των Ιώνων.

Ιχνη κατοίκησης των προελληνικών φύλων εντο-

Είναι αυτή η κοινή καταγωγή των ελληνικών φύ-

πίζονται σε πολλά νησιά -ανάμεσα στα οποία η

λων από έναν μυθικό πρόγονο, τον Ελληνα, που

Λέρος, η Μήλος, η Σύμη, η Ανάφη, η Ρόδος και

κατά τον καθηγητή Ν. Ι β ο ρ ώ ν ο έπαιξε σημαντι-

η Φολέγανδρος. Μάλιστα σε κάποια από αυτά

κό ρόλο στη γέννηση της ιδέας μιας «διευρυμέ-

υπάρχει οικιστική συνέχεια από τους νεολιθι-

νης πανελλήνιας κοινότητας φυλετικής και πολιτι-

κούς χρόνους.

σμικής» στον χώρο του Αιγαίου. Μ ε τον ερχομό

Από την 3η π.Χ. χιλιετία η εγκατάσταση προελ-

τους στα νησιά του Αιγαίου υπήρξε οικονομική

ληνικών πληθυσμών που προέρχονται είτε από τα βορειότερα Βαλκάνια, είτε από το εσωτερικό της Ασίας, μεταβάλλει το τοπίο των τοπικών κοινωνιών. Ο ι «νέοι μετανάστες» επιφέρουν βελτιώσεις στην αγροτική οικονομία και συμβάλλουν στην ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας και της αλιείας. Απομεινάρια εκείνων των χρόνων έρχονται στο φως από την αρχαιολογική σκαπάνη και αποκαλύπτουν μια αναπτυγμένη οικονομία με μεγάλη ποικιλία επαγγελμάτων. Μεταλλουργοί, ναυπηγοί, ναυτικοί, έμποροι, αγγειοπλάστες, καλλιτέχνες όπως γλύπτες και ζωγράφοι, συνθέτουν το επαγγελματικό προφίλ των κοινωνιών και βά-

* (Σελ. 26-27) Λιτή είναι η αρχιτεκτονική της Δονούσας και τα σπίτια προσαρμοσμένα στο ανάγλυφο του εδάφους. * Στα αιγαιοπελαγίτικα νησιά η αρχαιολογική σκαπάνη έχει φέρει στο φως ξεχωριστά αρχιτεκτονικά μνημεία και αξιόλογα οικοδομήματα ναών που στα χριστιανικά χρόνια συνέχισαν να αποτελούν λατρευτικά κέντρα καθώς μετατράπηκαν σε εκκλησίες. Το θρησκευτικό κέντρο του Γύρουλα στο Σαγκρί της Νάξου συγκαταλέγεται σε αυτά.

Ν Η Ι Ι Ω Τ Ε Ι Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

29

ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

και πνευματική άνθηση. Τότε ξεκίνησε να διαμορ-

Στις αρχές της πρώτης χιλιετίας π.Χ. το μεγαλύ-

φώνεται η πεποίθηση μιας κοινής συνείδησης

τερο μέρος των Κυκλάδων κατοικήθηκε από Ιω-

μέσω της γλώσσας. Ο κοινός χαρακτήρας των

νες, ενώ μόνο στα νότια νησιά (Μήλο, Θήρα,

διαλέκτων των ελληνικών φύλων αποτέλεσε ση-

Ανάφη, Φολέγανδρο) κυριαρχούσε η δωρική

μαντικότατο παράγοντα σταδιακής διαμόρφωσης

Σπάρτη.

της κοινής τους μοίρας και ταυτότητας -η γλώσσα

Τον πληθυσμό των νησιών ήρθαν να συμπληρώ-

άλλωστε έχει την πανίσχυρη δύναμη να ενώνει και

σουν Κρήτες (Αμοργός, Φολέγανδρος), Δρύοπες

να καλλιεργεί τη συλλογική συνείδηση.

(Κύθνος) και Φοίνικες (Μήλος, Θήρα), ενώ εικά-

Τα νησιά του Αιγαίου κατακτήθηκαν από τους

ζεται πως Θράκες εγκαταστάθηκαν στη Νάξο.

Μινωίτες τον 17ο και 16ο αιώνα π.Χ. Παλιό-

Μελετητές υποστηρίζουν πως ήδη από τον 10ο

τερες μινωικές αποικίες, όπως αυτή της Ρόδου,

π.Χ. αιώνα, δημιουργήθηκε το φθογγογραφικό

άκμασαν και οι σχέσεις Κρητικών-Κυκλαδιτών

ελληνικό αλφάβητο, μια εξέλιξη του συμφωνικού

έγιναν πιο στενές. Ο οικισμός στο Ακρωτήρι

αλφαβήτου των Φοινίκων. Είναι το πρώτο ολο-

της Θήρας έγινε από τα σημαντικότερα κέντρα

κληρωμένο αλφάβητο στην ιστορία της ανθρω-

ολόκληρου του Αιγαίου. Κατά τη διάρκεια μιας

πότητας. Η Μικρά Ασία, η Ρόδος και η Κρήτη διεκ-

πορείας τριών αιώνων (15ος-12ος αιώνας π.Χ.),

δικούν την πατρότητά του. Ευρήματα του 9ου και

οι Μυκηναίοι έφτασαν στο απόγειο της ακμής

8ου αιώνα π.Χ. μαρτυρούν πως υπήρχαν εκείνα

τους και έλεγχαν πολιτικά τις Κυκλάδες, τα Δωδε-

τα χρόνια ιερά ή νεκροταφεία (Ανδρος, Σίφνος),

κάνησα και την Κρήτη. Μετά τον 15ο π.Χ. αιώνα

γεωμετρικοί οικισμοί ορεινοί (Νάξος), παράλιοι

Αχαιοί από την Πελοπόννησο κατέφτασαν στα

(Κάλυμνος) ή και ψαράδικοι (Δονούσα).

Δωδεκάνησα και μοιράστηκαν με τους Μινωίτες

Ηδη από την πρώτη χιλιετία π.Χ. ιδρύθηκαν

την κυριαρχία. Κατά την υστεροκυκλαδική εποχή

αποικίες. Η Νάξος μαζί με τη Χαλκίδα ίδρυσαν

(1550-1100 π.Χ.) μετά την έκρηξη του ηφαιστεί-

τη Νάξο στη Σικελία και Νάξιοι μετανάστευσαν

ου της Θήρας (την οποία νεότερες θεωρίες την

στην Αμοργό. Το Πάριον στην Προποντίδα

τοποθετούν γύρω στο 1600 π.Χ.) οι Κυκλαδίτες

ιδρύθηκε από την Πάρο, τη Μίλητο και τις Ερυ-

δέχθηκαν την κυριαρχία των Μυκηναίων.

θρές. Κάτοικοι της Πάρου αποίκησαν τη Θ ά σ ο

Τον 11ο αιώνα π.Χ. ξεκίνησε η κάθοδος των

και κάτοικοι της Ανδρου τα Στάγειρα, την Ακαν-

Δωριέων προς το νότο και η εγκατάστασή τους

θο, την Αργιλο και τη Σάνη στη Βόρεια Ελλάδα.

σε νησιά των Δωδεκανήσων και των Κυκλάδων.

Τον 7 ο π.Χ. αιώνα, κάτοικοι της Θήρας ίδρυσαν

Ιωνες ξεκίνησαν από την Αττική και κατευθύν-

την Κυρήνη στις ακτές της Βόρειας Αφρικής. Ο ι

θηκαν στα πιο πολλά Κυκλαδονήσια τον 10ο

νησιώτες συμμετείχαν ενεργά στον πόλεμο για

αιώνα π.Χ., ενώ η Λέρος και η Πάτμος δέχθηκαν

το Ληλάντιο πεδίο της Εύβοιας, ο οποίος κατά

και Ιωνες αποίκους από τη Μίλητο. Στους τόπους

τον Θουκυδίδη ήταν ο πρώτος που χώρισε την

εγκατάστασης των Ιώνων καλλιεργήθηκε η ιωνι-

Ελλάδα σε δυο στρατόπεδα: η Πάρος πήρε το

κή διάλεκτος, η γλώσσα της επικής ποίησης την

μέρος της Ερέτριας και της Μιλήτου, ενώ η Νά-

οποία χρησιμοποιούσαν ιστορικοί όπως ο Ηρό-

ξος, περισσότερο συντηρητική, συντάχθηκε με

δοτος και λυρικοί ποιητές όπως ο Τυρταίος και ο

τη Χαλκίδα, τη Σάμο και την Κόρινθο.

Αρχίλοχος στις ελεγείες τους.

Στα κλασικά χρόνια κυριαρχούσε η Αθηναϊκή

Δημοκρατία. To 4 7 8 π.Χ. ιδρύθηκε η Α ' Αθηναϊκή ή Δηλιακή Συμμαχία που κατά τη διάρκεια ins ακμή$ ins περιέλαβε, μεταξύ άλλων, το μεγαλύτερο μέροε ί ω ν νησιών του Αιγαίου. Στον Πελοποννησιακό Πόλεμο ( 4 3 1 - 4 0 4 π.Χ.) τα περισσότερα νησιά υποστήριξαν την Αθήνα. Ο ι Κυκλάδε5 αποστάτησαν για λίγο από την Αθηναϊκή Συμμαχία, συμμαχώνταε με τη Σπάρτη. Λίγο αργότερα, το 3 7 8 π.Χ. τα περισσότερα νησιά του Αιγαίου εντάχθηκαν στην Αθηναϊκή Συμμαχία και η Αθήνα εδραίωσε και πάλι την επικυριαρχία ms. Τα Δωδεκάνησα, μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου το 3 2 3 π.Χ. γνώρισαν την κυριαρχία των Πτολεμαίων m s Αιγύπτου αρχικά και των Ρωμαίων. Τα νησιά του Αιγαίου από την Ελληνιστική περίοδο μέχρι και την Ρωμαιοκρατία ανήκαν διοικητικά στα μεγάλα κράτη ins Ελλην ι σ τ ί ^ εποχή5 oncos των Μακεδόνων και των Πτολεμαίων ms Αιγύπτου.

* Σε ολόκληρο τον αιγαιακό κόσμο και σε πολλά επίπεδα είχε συνέπειες η καταστροφή της Θήρας μετά τη μεγάλη έκρηξη της Υστερης Εποχής του Χαλκού. Σε καλλιτεχνικό επίπεδο η διασπορά των Θηραίων καλλιτεχνών έδωσε μια άλλη πνοή, περισσότερο φυσιοκρατική, στις κοινωνίες του Αιγαίου, παρόμοια με εκείνη που ήρθε στο φως από τις ανασκαφές στο Ακρωτήρι της Σαντορίνης.

ΝΗΣΙΩΤΕΣ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

34

ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Ο ΑΝΘΡΩΠΟΚΕΝΤΡΙΚΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

αρμονία στις αναλογίες, η σαφήνεια στα περιγράμματα, η απαλότητα στις επιφάνειες. Τα ταφι-

«Τα νησιά του Αρχιπελάγους διέπει μια ενιαία

κά ειδώλια από λευκό μάρμαρο, αποτελούν το

καλλιτεχνική παράδοση, απότοκος της κοινής

πιο πολυσυζητημένο δημιούργημα. Ο αριθμός

πολιτιστικής συνιστώσας, η οποία αντανακλά

τους είναι μεγάλος, το σχήμα τους συνήθως μι-

τόσο τη φυλετική τους ενότητα ό σ ο και την κοι-

κρό. Ο ι μορφές τους χαρακτηρίζονται από πλα-

νή ιστορική τους μοίρα». Πολλοί μελετητές φαί-

στικότητα - δείγμα θαυμαστής μαστοριάς και σο-

νεται να συμφωνούν με την άποψη του καθηγητή

φίας των δημιουργών τους.

Α. Δεληβοριά, αντιλαμβανόμενοι τον αιγαιακό

Ναξιώτες μαρμαρογλύπτες στην Αρχαϊκή περί-

χώρο ως ενιαία πολιτισμική περιοχή.

ο δ ο , κατασκεύασαν τους Λέοντες της Δήλου

Ο καθηγητής Ν. Ι β ο ρ ώ ν ο ς αναφέρει πως

και τους Κούρους. Αλλά και τα λευκά μάρμαρα

«... στην περίοδο της μεγάλης αυτής ανάπτυ-

της Πάρου στόλισαν πολλούς από τους ναούς

ξης του ανατολικού πολιτισμού, ο αιγαιακός

της Αρχαίας Ελλάδας. Αντικείμενα καθημερινής

κόσμος και ο ηπειρωτικός ελλαδικός χώρος

χρήσης, αλλά και στοιχεία που δείχνουν την επα-

εμφάνιζαν ακόμα την εικόνα μιας υπανάπτυ-

φή με άλλους πολιτισμούς, (ή φτιάχτηκαν για να

κτης περιφερειακής οικονομικής και πολιτισμι-

εμπορευθούν σε τόπους μακρινούς), δηλώνουν

κής περιφέρειας. Παρουσίαζαν όμως ήδη με-

το μεγαλείο της εποχής.

ρικά χαρακτηριστικά που, με την επαφή τους με τον ανώτερο ανατολικό πολιτισμό, είχαν τη δυνατότητα να αναπτυχθούν και να δημιουργήσουν τους προελληνικούς αιγαιακούς πολιτισμούς με τα θαυμαστά τους επιτεύγματα...... Αυτοί οι πολιτισμοί ήταν ο Μινωικός στην Κρήτη ( 2 8 0 0 - 1 6 0 0 π.Χ.), ο Κυκλαδικός στα νησιά του Αιγαίου ( 2 . 8 0 0 - 1 9 0 0 π.Χ.), και ο Πρωτοελλαδικός πολιτισμός της ηπειρωτικής Ελλάδας. Ο θαυμαστός Κυκλαδικός πολιτισμός διακρίνεται σε πρωτοκυκλαδικό ( 3 2 0 0 - 2 0 0 0 π.Χ.), μέσο ( 2 0 0 0 - 1 5 5 0 π.Χ.) και υστεροκυκλαδικό ( 1 5 5 0 - 1 1 0 0 π.Χ.). Πρόκειται για το αποτέλεσμα «τεχνολογικών», κοινωνικών, οικονομικών και δημογραφικών μεταβολών, όπως η δημιουργία των.πόλεων-κρατών και η ανακάλυψη της γραφής. Το άφθονο μάρμαρο των Κυκλάδων βοήθησε εδώ. Η κυκλαδική τέχνη δημιούργησε αριστουργήματα γλυπτικής, κυρίως ειδώλια και μαρμάρινα αγγεία. Χαρακτηριστικά τους είναι η

* Ανεξάντλητη πηγή πληροφοριών για τους μελετητές της ζωής, της τέχνης, του περιβάλλοντος και της κοινωνικοοικονομικής ζωής της Θήρας κατά την περίοδο του κυκλαδικού πολιτισμού είναι οι τοιχογραφίες που άλλοτε κοσμούσαν τα οικοδομήματά της. Οι ανασκαφές στο Ακρωτήρι αποκάλυψαν αρκετές απ' αυτές, μεταξύ των οποίων εξέχουσα θέση κατέχει ο Ψαράς.

Στους apaxious οικισμούς κυριαρχούσε η ανθρώπινη κλίμακα και όχι τα μνημειώδη κτίσματα. Αλλά και η τέχνη, ήδη από τη νεολιθική εποχή, είχε επίκεντρο τον άνθρωπο, τον κόσμο, τα ενδιαφέροντα, τις ασχολίες, xis ανησυχίες του. Ακόμη και το θείο το παρίσταναν eras ανθρώπινε$ διαστάσεις, με ανθρώπινη μορφή. Αλήθεια, noios μπορεί να πει με ακρίβεια αν παρίσταναν α ν θ ρ ώ π ο υ ή θεότητες τα νεολιθικά, τα κυκλαδικά, τα μυκηναϊκά, τα γεωμετρικά ειδώλια; Πρόκειται για ανθρωποποίηση του θείου ή θεοποίηση ί ο υ ανθρώπου; Η ανάδειξη του ατόμου σε βασικό κύτταρο της ανθρώπινης κοινωνίας μόνο στον αιγαιακό χώρο συντελέστηκε τόσο νωρίς και προσδιορίστηκε με τόση σαφήνεια. Τη δεύτερη χιλιετία π.Χ. οι εξελίξεις στην ηπειρωτική Ελλάδα και την Κρήτη επηρέασαν us Κυκλάδε$ που σχετίζονταν μαζί τους. Ο ι Κυκλάδες σταδιακά έστρεψαν το βλέμμα τους από τη Ρόδ ο και την Κύπρο, όπου έφταναν τα προϊόντα τους, στην Κρήτη που πρωτοπορούσε. Σταδιακά ο πληθυσμός τους συγκεντρώθηκε στα λίγα μεγάλα αστικά κέντρα και οι αγροτικοί οικισμοί μειώθηκαν εντυπωσιακά. Πολλά νησιά ανέπτυξαν στους πρώιμους αρχαϊκούς χρόνους σπουδαία καλλιτεχνική δραστηριότητα. Η Δήλος, η Πάρος, η Σίφνος και η αποικία των Παριανών, η ©άσος, συγκαταλέγονται σε αυτά. Η τελευταία φάση του Κυκλαδικού πολιτισμού συμπίπτει με τη μινωική θαλασσοκρατία την οποία διαδέχθηκε η μυκηναϊκή ακμή. Ο ι αλληλεπιδράσεις ήταν έντονες και ο πολιτισμός της θήρας μετά το 2.000 π.Χ. (μεσοκυκλαδική εποχή) παρουσιάζει μεγάλες ομοιότητες με εκείνον της Μινωικής Κρήτης. Τα κυκλαδονήσια επηρεάστηκαν από τον μινωικό

ΝΗΣΙΩΤΕΣ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

36

ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

τρόπο ζωής, υιοθέτησαν τη μινωική Γραμμική Α

Νάξος, πολλά κυκλαδίτικα καλλιτεχνικά εργα-

γραφή, εισήγαγαν την τέχνη της τοιχογραφίας,

στήρια παρήγαγαν έργα περιζήτητα όπως οι μη-

επηρεάστηκαν από τη μινωική αρχιτεκτονική- και

λιακοί αμφορείς, ενώ από τις Κυκλάδες μεταδό-

όλα αυτά διατηρώντας παράλληλα τις δικές τους

θηκε ο τύπος του κούρου σε όλη την Ελλάδα.

παραδόσεις, όπως τονίζει η αρχαιολόγος Μ.

Η Δήλος ήταν πλέον πολιτικό και θρησκευτικό

Μαρθάρη. Μ έ σ ω των κυκλαδικών πόλεων που

κέντρο των Κυκλάδων.

γνώρισαν άνθηση, μεταφέρθηκε στην ηπειρω-

Τον 7 ο αιώνα π.Χ. ο λυρικός ποιητής Αρχίλο-

τική Ελλάδα η μινωική επίδραση -εμφανίστηκε

χος από την Πάρο μεγαλουργούσε. Η Σύρος του

μάλιστα στους τύπους των αγγείων και στη δια-

6 ο υ αιώνα π.Χ., άκμασε στην οικονομία, τις τέ-

κόσμηση τους. Σημαντικό δείγμα τοιχογραφιών

χνες και τον πολιτισμό. Ηταν η εποχή που ο με-

της μινωικής ζωγραφικής τέχνης στις Κυκλάδες

γάλος φιλόσοφος Φερεκύδης, ο δάσκαλος του

είναι ο Ψαράς, μια ολοζώντανη αιγαιοπελαγίτι-

Πυθαγόρα, κατασκεύασε το «ηλιοτρόπιο», ένα

κη μορφή που μαρτυρά τη σοφία των Μινωιτών

ηλιακό παρατηρητήριο στο οποίο υπολογιζόταν

ζωγράφων της Σαντορίνης.

η φαινομένη κίνηση του ήλιου καθ' όλη τη διάρ-

Τον 15ο έως τον 12ο αιώνα π.Χ., οι Μυκηναίοι

κεια του έτους και σηματοδοτούνταν με ακρίβεια

έφτασαν στο απόγειο της ακμής τους και είχαν

οι εποχές, οι ισημερίες, οι τροπές κ.λπ.

τον έλεγχο των εμπορικών δρόμων που συνέδεαν την ηπειρωτική Ελλάδα και το Αιγαίο με την Ανατολική Μεσόγειο. Στα 1 6 0 0 - 1 1 0 0 π.Χ. (Μυκηναϊκή περίοδος) άρχισε να διαμορφώνεται στον ελλαδικό χώρο ένας κοινός πολιτισμός. Το Αιγαίο έπαιζε σημαντικό ρόλο σ ' αυτό και άπειρα δείγματά του πολιτισμού αυτού έχουν εντοπιστεί σε νησιά όπως η Ρόδος. Η λαμπρή πολιτιστική παράδοση των νησιών κατά τους προϊστορικούς χρόνους συνεχίστηκε με το πέρασμα στην πρώτη π.Χ. χιλιετία. Η ακμή συνεχίστηκε μέχρι την εποχή των Περσικών πολέμων. Ο ι μεγάλοι αποικισμοί και τα εμπορικά ανοίγματα στον αιγαιακό χώρο έκαναν επιτακτική την ανάγκη μιας νομισματικής οικονομίας. Ηδη από τα τέλη του 7 ο υ αιώνα π.Χ. οι Κυκλάδες έκοβαν δικά τους νομίσματα. Η μελέτη της Κ. Λιάμπη επί αυτού του θέματος είναι ενδιαφέρουσα. Στη αρχαϊκή εποχή (7ος - 6ος αιώνας π.Χ.) άκμασαν οι τέχνες σε νησιά όπως η Πάρος και η

* Λίκνο ενός σημαντικού αρχαίου πολιτισμού ήταν τα νησιά των Κυκλάδων. Οι τεχνίτες τους υπήρξαν θαυμαστοί κατασκευαστές των φτιαγμένων από παριανό μάρμαρο ειδωλίων που χρησιμοποιούνταν συχνά σε προσφορές και είχαν σημαντικό θρησκευτικό και κοινωνικό ρόλο. Ο «Αρπιστής της Κέρου», που ανακαλύφθηκε σε τάφο μαζί με ένα ειδώλιο αυλητή, αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά έργα της πρωτοκυκλαδικής περιόδου.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Τον 6 ο αιώνα π.Χ. έζησε ένας από τους «επτά

κή περιοχή του νησιού κοσμεί σήμερα το μου-

σοφούς» ins αρχαιότητας, ο Κλεόβουλος ο Ρό-

σείο του Λούβρου. Αξιοθαύμαστο δημιούρ-

διος, τύραννος της Λίνδου. Η φιλοσοφική του

γημα αγνώστου γλύπτη της ελληνιστικής τέχνης

ρήση «μέτρον άριστον» έγινε πρότυπο ζωής που

(1ος αιώνας π.Χ.), μετο επιβλητικό ύψος των 2,4

διατηρείται στον σύγχρονο κόσμο. Τον ίδιο

μέτρων, παριστάνει τη θεά Αφροδίτη ημίγυμνη.

αιώνα ο Σιμωνίδης και ο Βακχυλίδης από την

Πιστό αντίγραφο της βρίσκεται στο μουσείο της

Κέα θεωρούνταν ισάξιοι με τον Πίνδαρο, ενώ

Μήλου.

ο Μελανιππίδη5 από τη Μήλο (5os αιώνας π.Χ.),

Μια άλλη Αφροδίτη, έργο του ίδιου αιώνα, είναι

καινοτόμησε στους διθυράμβους.

εκείνη της Ρόδου. Φτιαγμένη με παριανό μάρ-

Αρχαιολογικές ανασκαφές αποκαλύπτουν πλού-

μαρο και με ύψος 4 9 εκατοστά, αναπαριστά την

το ευρημάτων που συνδέονται με in μουσική και

αναδυόμενη από τη θάλασσα θεά και εκτίθεται

τον χορό ήδη από την αρχαιότητα και αποτυπώ-

σήμερα στο αρχαιολογικό μουσείο της Ρόδου.

νονται σε αγγεία, τοιχογραφίες και ψηφιδωτά.

Το Αιγαίο αποτέλεσε θαλάσσιο δρόμο για τους

Τέτοια έργα ήταν ο αρπιστής και ο αυλητής, τα

Αποστόλους, τους μαθητές του Ιησού. Τα Δωδε-

περίφημα κυκλαδικά ειδώλια από την Κέρο.

κάνησα επισκέφθηκε ο Απόστολος Παύλος τον

Στην Κλασική περίοδο, η Αθηναϊκή Δημοκρα-

1ο αιώνα μ.Χ. Το 9 5 μ.Χ., ο Ιωάννης ο Θ ε ο λ ό -

τία βασίστηκε σημαντικά -υλικά και πνευματικά-

γος δέχθηκε το θείο του όραμα και κατέγραψε

στον χώρο του Αιγαίου. Ηταν πολλοί οι καλλι-

στην ιερή σπηλιά της Πάτμου τα συγκλονιστικά

τέχνες και οι πνευματικοί άνθρωποι που κατάγο-

κείμενα της Αποκάλυψης.

νταν από εδώ. Ο τεχνίτης Σκόπας από την Πάρο και ο θεμελιωτής της Ιατρικής Ιπποκράτης από την Κω υπήρξαν δυο από αυτούς. Τον 3 ο αιώνα π.Χ. δημιουργήθηκε ένα από τα Επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου, ο Κολοσσός της Ρόδου. Χρειάστηκαν 12 χρόνια για την δημιουργία του από τον μαθητή του Λυσίππου, Χάρη τον Λίνδιο. Πρόκειται για άγαλμα τεραστίων διαστάσεων, καλυμμένο με μπρούντζινη επένδυση. Αντικρουόμενες είναι οι αρχαιολογικές απόψεις για το πρόσωπο που αναπαριστούσε - μερικοί εικάζουν πως επρόκειτο για τον θεό Ηλιο, άλλοι πιστεύουν πως απεικόνιζε τον Μέγα Αλέξανδρο. Εξήντα χρόνια μετά την κατασκευή του μεγάλος σεισμός τον έκανε να καταρρεύσει, και δεν ξαναστάθηκε ποτέ στη θέση του. Ιχνη του βρέθηκαν το 1 8 3 0 στη Ρόδο. Η Αφροδίτη της Μήλου, το γνωστό μαρμάρινο άγαλμα που ανακαλύφθηκε το 1 8 2 0 σε αγροτι-

* Στον 8ο αιώνα π.Χ. γεννήθηκε η μεγάλη ελληνική πλαστική που βρήκε στα αιγαιοπελαγίτικα νησιά το πιο ευγενικό υλικό για να πλάσει Γ IS μορφές της: το μάρμαρο. Η Νάξος πρωτοστάτησε στην πρώιμη αυτή αρχαϊκή τέχνη και η καλλιτεχνική της δημιουργία απλώθηκε πολύ πιο πέρα από τα όριά της. Τα λιοντάρια που υψώνονται επιβλητικά δίπλα στην Ιερή Λίμνη της Δήλου αποτελούν αφιέρωμα των Ναξίων, τον 7ο αιώνα π.Χ.

ΝΗΣΙΩΤΕΣ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

40

ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

ΑΠΟ ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ Στα νησιά ί ο υ Κεντρικού και Νοτίου Αιγαίου μα-

της ορθόδοξης. Η αντίσταση συνέδεσε ακόμη περισσότερο την ο ρ θ ό δ ο ξ η πίστη με θέματα ταυτότητας, ενότητας και συλλογικής συνείδη-

κρύς υπήρξε ο κατάλογος των κατακτητών που

σης. Στη διάρκεια της βενετσιάνικης κατοχής κά-

άφησαν στον τόπο τα ίχνη τους. Ανάμεσά τους

τοικοι των νησιών ασπάστηκαν τον καθολικισμό

ήταν Μακεδόνες, Πτολεμαίοι της Αιγύπτου, Βυ-

- ιδιαίτερα στη Σύρο, την Τήνο, τη Μύκονο, τη

ζαντινοί, Φράγκοι, Οθωμανοί. Στην εποχή της

Ν ά ξ ο και τη Σαντορίνη. Επίσης, ιδρύθηκαν και

Βυζαντινής Αυτοκρατορίας -και συγκεκριμένα τον

λειτούργησαν αρκετά καθολικά μοναστήρια.

4 ο έως τον 7 ο αιώνα- τα ενσωματωμένα σ' αυ-

Το έτος 1309 είναι σημαντικό για τα Δωδεκάνησα.

τήν νησιά παρείχαν στον βυζαντινό στόλο μεγά-

Ο ι Ιππότες του Τάγματος του Αγίου Ιωάννη εγκατα-

λο αριθμό πλοίων, προσδίδοντάς του χαρακτήρα

στάθηκαν αρχικά στη Ρόδο και σταδιακά κυριάρχη-

μεγάλης ναυτικής δύναμης.

σαν στα υπόλοιπα νησιά. Η περίοδος των Ιπποτών

Στα νησιά μετά τον 9 ο αιώνα κτίστηκαν κάστρα

έληξε το 1522, όταν οι Τούρκοι κατέκτησαν τη Ρό-

για να προστατευτεί ο πληθυσμός από την πειρα-

δο. Η μακρόχρονη παραμονή πολλών νησιών υπό

τεία και τους πολέμους. Τότε δημιουργήθηκαν τα

την κατοχή των δυτικών δυνάμεων -Γένοβας, Ιωαν-

λεγόμενα ναυτικά «θέματα», στα οποία εντάχθη-

νιτών Ιπποτών, Βενετίας-, συνέβαλε στο να συνε-

κε ολόκληρος ο χώρος του Αιγαίου. Η Βυζαντινή

χιστεί η πνευματική και πολιτιστική δραστηριότητα

Αυτοκρατορία έπρεπε να αμυνθεί. Από τον 11ο

d αυτές τις περιοχές και να ανανεωθεί μέσα από

αιώνα άρχισαν να παρελαύνουν στο χώρο του Αι-

την επαφή με τα νέα πνευματικά ρεύματα της Δύ-

γαίου τα στρατεύματα των Σταυροφοριών.

σης. Κατά την εποχή της Αναγέννησης η αυλή του

Το 1204 μ.Χ. είναι η ημερομηνία-ορόσημο που

Μεγάλου Μαγίστρου στη Ρόδο αποτέλεσε χώρο

συνδέεται με την Αλωση της Κωνσταντινούπολης

συνάθροισης λογίων.

από τους Φράγκους. Τότε τα Δωδεκάνησα βρέθη-

Στην Ενετοκρατία ( 1 4 7 1 - 1 5 6 6 ) τα κυκλαδονή-

καν σταδιακά υπό την Οθωμανική Αυτοκρατορία,

σια διοικούνταν από τη λατινική οικογένεια των

ενώ στις Κυκλάδες κυριάρχησαν οι Βενετοί. Κατά

Κρίσπι και οι πειρατικές επιδρομές ήταν συχνότα-

την κατάλυση του βυζαντινού κράτους από τους

τες. Κάστρα κτίζονταν σε οχυρές θέσεις, γνωστές

Φράγκους διαμορφώθηκαν βαρονίες, κομητείες

από την αρχαιότητα με σκοπό την προφύλαξη των

και κρατίδια με επίκεντρο το Δουκάτο του Αιγαίου, που διοίκησαν οι ενετικές οικογένειες Σανούδου και Κρίσπι. Το 1204 οι Φράγκοι κατέλαβαν τη Θήρα, το 1207 ο Μάρκος Σανούδος κατέλαβε τη Νάξο ιδρύοντας το πανίσχυρο Δουκάτο του Αιγαίου, στο οποίο εντάχθηκαν όλα τα νησιά των Κυκλάδων. Στα χρόνια που ακολούθησαν έντονες ήταν οι διαμάχες ανάμεσα στους Δούκες της Νάξου και της Σαντορίνης. Μ ε την κυριαρχία των Φράγκων μετά το 1 2 0 4 μ.Χ. η καθολική εκκλησία επιδίωξε να επιβληθεί

* Στα μεγάλα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου και των Δωδεκανήσων κατασκευάστηκαν τα πιο εκτεταμένα οχυρωματικά έργα. Οι Ιωαννίτες ιππότες επέδειξαν διαρκή και μεθοδική μέριμνα για την άμυνα της επικράτειας τους. Εφτιαξαν κάστρα και φρούρια σε στρατηγικές θέσεις για την ασφάλεια των υπηκόων τους. Το συγκρότημα των τειχών της πόλης της Ρόδου αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά μνημεία του είδους του σε ολόκληρη τη Μεσόγειο. §

g z 1 § ο

Ν Η Σ Ι Ω Τ Ε Σ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

42

ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

κατοίκων από τους πειρατές. Φράγκοι και Ενετοί σχεδόν την ίδια εποχή διαμόρφωσαν οχυρωμένες πόλεις. Σύμφωνα με την αρχαιολόγο Μ. Φινέ, οι οχυρώσεις των περισσοτέρων νησιών των Κυκλάδων εξαφανίστηκαν με τα χρόνια, γιατί ήταν λιγότερο ανθεκτικές από αντίστοιχες σε κάποιες οχυρωμένες πόλεις, όπως αυτή της Ρόδου και των Χανίων όπου εφαρμόστηκαν πιο εξελιγμένες και δόκιμες μέθοδοι πολεμικής και φρουριακής τεχνικής. Παρά τις επιδρομές και τους πολέμους, θα χαρακτηρίζαμε υπερβολικές τις βενετικές πηγές που αναφέρουν πως τον 16ο αιώνα από τα δεκαέξι νησιά του Δουκάτου του Αιγαίου μόνο πέντε ήταν κατοικημένα. Το σίγουρο είναι πως στα τέλη αυτού του αιώνα, αλλά και στους επόμενους, έγιναν εποικισμοί από άλλα νησιά του Αιγαίου, ή των απέναντι μικρασιατικών ακτών. Ομως, ο πληθυσμός των νησιών, καθ' όλη τη διάρκεια της κυριαρχίας των Οθωμανών, ήταν στη συντριπτική του πλειοψηφία ελληνικός. Ναξιώτες, Παριανοί και Ροδίτες, μεταξύ άλλων νησιωτών, βρέθηκαν ανάμεσα στους υπερασπιστές της Κύπρου στον βενετικό στρατό και στόλο κατά τη διάρκεια του Βενετοτουρκικού πολέμου για την Κύπρο τα έτη 1 5 7 0 - 1 5 7 1 . Ο ι νησιώτες συνέβαλαν αποφασιστικά μετά τον 18ο αιώνα στη διαμόρφωση της ιδεολογίας του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα και στη διασαφήνιση της εθνικής συνείδησης. Τότε ενισχύθηκε η έννοια της κοινής ταυτότητας, ωστόσο με την ιδέα οι νησιώτες είχαν

* Από τον ΤΟο αιώνα σε σημαντικά λιμάνια και στρατηγικά σημεία αρχίζουν να κατασκευάζονται ισχυρά οχυρωματικά έργα. Στα χρόνια της βυζαντινής κυριαρχίας στο Αιγαίο (10ος- 12ος) συνεχίστηκε η ίδια οικοδομική δραστηριότητα. Πολλά από τα βυζαντινά κάστρα του Αιγαίου στο πέρασμα των αιώνων υπέστησαν ριζικές μετασκευές από τους Λατίνους και τους Οθωμανούς. Στα κάστρα αυτής της περιόδου ανήκει και εκείνο του 11ου αιώνα της μονής του Ιωάννη του Θεολόγου, στην Πάτμο.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

«μπολιαστεί» αιώνες πριν, όταν συμμετείχαν ήδη από τον 6ο αι. π.Χ. στη Δελφική Αμφικτιονία και στους Ολυμπιακούς Αγώνες, στις μάχες και τον απελευθερωτικό αγώνα εναντίον της περσικής κυριαρχίας. Ο ι νησιώτες συμμετείχαν στην Επανάσταση του 1821. Ο ι Κυκλαδίτες προσέφεραν ναυτική βοήθεια και καταφύγια, ενώ τα Δωδεκάνησα τελούσαν υπό γαλλική προστασία που περιόρι<£ τις κινήσεις των κατοίκων. Τα νησιά των Δωδεκανήσων δεν απελευθερώθηκαν μετά το τέλος της Επανάστασης. Αποδόθηκαν μαζί με τη Σάμο το 1830 στους Τούρκους, ως αντάλλαγμα για την παραχώρηση της Εύβοιας στην Ελλάδα. Η χάραξη των νέων ελληνικών συνόρων, το 1832, άφησε έξω από το νεοσύστατο ελληνικό κράτος πολλά νησιά. Μ ό ν ο η Εύβοια, οι Κυκλάδες και οι Βόρειες Σποράδες εντάχθηκαν σ' αυτό. Τα Δωδεκάνησα πέρασαν σε ιταλική κατοχή το 1912. Νέοι αγώνες ακολούθησαν, καθώς, όπως υποστηρίζεται από μελετητές, σε αυτή την περίοδ ο βάλλονταν τα στοιχεία της ταυτότητάς τους, όπως η παιδεία, η γλώσσα, η θρησκεία. Το 1920, με τη Συνθήκη των Σεβρών, αποφασίστηκε η επιστροφή των Δωδεκανήσων στην Ελλάδα, γεγονός που απετράπη από την ατυχή έκβαση της Μικρασιατικής Εκστρατείας και την καταγγελία της Συνθήκης των Σεβρών από την Ιταλία, η οποία διατήρησε την κυριαρχία της στην περιοχή έως το 1946. Τότε, οι νικητές του Β' Παγκοσμίου Πολέμου αποφάσισαν την ένωση των Δωδεκανήσων με την Ελλάδα με ειδική συνθήκη που υπογράφηκε στο Παρίσι τον Φεβρουάριο του 1947.

* Στο 14ο και 15ο αιώνα δημιουργήθηκαν στις Κυκλάδες οχυρωμένοι οικισμοί, τα κάστρα, από Φράγκους, Βενετούς και Γενουάτες ηγεμόνες. Το κάστρο που έχτισε στη σημερινή Χώρα της Νάξου ο Σανούδος, αποτέλεσε τον πυρήνα γύρω από τον οποίο αναπτύχθηκε ο οικισμός.

Ν Η Σ Ι Ω Τ Ε Σ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

46

2

m >

ο ΜΖ 2Η r n

>

Ο

-< Χ

Θ Μ

ΤΑ ΤΑΞΙΔΙΑ ΕΜΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΝΑΥΤΙΚΩΝ

Ντόπιοι καπεταναίοι μεγάλων εμπορικών πλοί-

σει έναντι των Φοινίκων στα θαλασσινά σταυρο-

ων, όπως εκείνοι της Πάτμου ή της Μήλου,

δρόμια του Αιγαίου. Λίγο πιο μετά, στην αρχαϊκή

έλυσαν τον γρίφο του προσανατολισμού τους

εποχή (7ος-6ος αι. π.Χ.) οι Κυκλάδες γνώρισαν

ανάμεσα σε αναρίθμητα νησιά, βραχονησίδες,

ιδιαίτερη ακμή και η ίδρυση αποικιών συνετέλεσε

ξέρες και ύφαλους, έλεγχαν συνεχώς το βάθος

στην ανάπτυξη του εμπορίου και στη διακίνηση των

του νερού και προέβλεπαν από τα «σημάδια» τις

προϊόντων τους σ' όλη τη λεκάνη της Μεσογείου.

μεταβολές στους ανέμους και τη θάλασσα. Ετσι

Η εικόνα που δίνει ο ερευνητής Ν. Μπελαβίλας

επικοινωνούσαν για αιώνες οι νησιώτες μεταξύ

για τον υπολογισμό της διάρκειας του ταξιδιού

τους και με τον υπόλοιπο κόσμο.

στην Ανατολική Μεσόγειο από τη μεταβυζαντινή

Από την εποχή του Βυζαντίου, αλλά και αργότερα,

περίοδο μέχρι εκείνη των μεγάλων ιστιοφόρων

τα λιμάνια προσδιόριζαν τις ποικίλες διαδρομές

του 18ου αιώνα, είναι κατατοπιστική: «Τα θαλάσ-

τις οποίες ένα πλοίο μπορούσε να ακολουθήσει,

σια ρεύματα στα Δαρδανέλια ήταν αυτά που εμπό-

τα εμπόδια και τους ενδιάμεσους σταθμούς του.

διζαν την είσοδο στα Στενά, ενώ επιτάχυναν την

Ο ι ναυτικοί, στη χάραξη της πορείας έπρεπε να λά-

έξοδο από αυτά στο Αιγαίο». Ετσι το 1453 ένα

βουν υπόψη την εθνικότητα των πλοίων, τις καλές

ταξίδι από τη Χίο μέχρι το Πέραν διαρκούσε 2 0

ή όχι σχέσεις μεταξύ των νησιών, έθιμα και κανό-

μέρες, ενώ η αντίθετη διαδρομή μόλις τρεις!

νες συμπεριφοράς, δείγματα του τρόπου σκέψης

Από την εποχή του ερχομού των Λατίνων στο

και της ηθικής των νησιωτών.

αρχιπέλαγος, τον 13ο αιώνα, κωπήλατα σκάφη

Αλήθεια, πόσο σύγχρονοι ακούγονται οι ναυ-

πήραν τη θέση παλιότερων βυζαντινών δρομώ-

τικοί νόμοι της Αρχαίας Ρόδου, ενός λιμανιού

νων, των πλοίων του στόλου της Κωνσταντινού-

μεγάλης στρατηγικής σημασίας, όπως καταγρά-

πολης τα οποία επί αιώνες ήταν τα νικηφόρα πο-

φονται από τον καθηγητή Μιχαηλίδη-Νουάρο;

λεμικά σκαριά της Ανατολικής Μεσογείου. Μετά

Η ζημιά που προκαλείται από την απόρριψη

τον 16ο αιώνα μεγάλα ιστιοφόρα εκτόπισαν τα

φορτίου εξαιτίας κινδύνου μοιραζόταν εξίσου

παλιά κωπήλατα πλοία στους θαλάσσιους δρό-

σε όλους όσους είχαν φορτίο στο πλοίο. Ο

μους της Μεσογείου.

άγραφος αυτός νόμος σήμερα αποτελεί έναν

Επί Ενετοκρατίας σε κάποια λιμάνια όπως της

από τους βασικούς κανόνες των θαλάσσιων με-

Νάξου, τα πλοία άραζαν σε κτιστές προβλήτες.

ταφορών που εφαρμόζονται διεθνώς.

Ο μ ω ς , σημαντικοί ναυτικοί σταθμοί όπως η

Στα μακρινά ταξίδια τους οι νησιώτες «πολλών ανθρώπων άστεα» έβλεπαν και «νόον» γνώριζαν. Ο ι εξερευνήσεις ήταν η αιτία που είχαν διευρύνει τους ορίζοντες της ζωής τους. Διόλου τυχαία, οι πιο πολλοί από τους προσωκρατικούς φιλοσόφους ήταν κοσμογυρισμένοι έμποροι και ναυτικοί. Από τον 8 ο αιώνα π.Χ. νησιά όπως η Πάρος, η Νάξος, η Ρόδος και η Θήρα ανέπτυξαν σημαντική αποικιακή δραστηριότητα, έχοντας ήδη κυριαρχή-

* Μετά το ψαλίδισμα ακολουθεί το πακετάρισμα των σφουγγαριών. Η έναρξη της σπογγαλιευτικής δραστηριότητας στην Κάλυμνο χάνεται στα βάθη των αιώνων. Δύσκολο και επικίνδυνο επάγγελμα, διαμόρφωσε έναν χαρακτήρα ανθρώπου ιδιαίτερα δραστήριου, έντιμου στις συναλλαγές του, με βαθύ αίσθημα φιλοξενίας, αλλά και εγωκεντρικό. Ο Καλύμνιος σφουγγαράς προτιμά να πορεύεται μόνος, έτσι όπως είναι όταν βουτά στο βυθό.

ΡΙΖΕΣ Ε Λ Λ Η Ν Ω Ν

ΤΑ ΤΑΞΙΔΙΑ ΕΜΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΝΑΥΤΙΚΩΝ

Μήλος, η Τζια, η Τήνος έως τον 18ο αιώνα, αντί για προβλήτες διέθεταν πρόχειρες κατασκευές. Μάλιστα σε πολλά νησιά έως και τον περασμένο αιώνα τα πλοία δεν πρόσδεναν στα λιμάνια. Για τη μεταφορά ανθρώπων και εμπορευμάτων χρησιμοποιούνταν μεγάλες ξύλινεε βάρκες, οι λεγόμενες λάντζες. Ο ι Κυκλάδες στη διάρκεια της τουρκικής κατάκτησης περιήλθαν σ' ένα ειδικό καθεστώς προνομίων, που τους έδινε τη δυνατότητα να κατασκευάσουν πλοία και να τα εξοπλίσουν για να αντιμετωπίζουν τους πειρατές. Η ναυτολόγηση νησιωτών σε τουρκικά πλοία στους δύο ενετοτουρκικούς ( 1 6 4 5 - 1 6 6 9 ) πολέμους τους έδωσε σημαντική ναυτική εμπειρία. Επίσης η δράση τους σε εμπορικά και πειρατικά πλοία, τους χάρισε τις απαραίτητες ναυτικές γνώσεις και συνέβαλε στην κατοπινή ανάπτυξη της εμπορικής ναυτιλίας. Αλλωστε, από τον 16ο αιώνα η πειρατεία είχε γίνει η πιο διαδεδομένη ναυτική δραστηριότητα και τα σκάφη της εποχής ήταν ταυτόχρονα εμπορικά και πειρατικά. Το βραδινό ταξίδι στην Ανατολική Μεσόγειο κατά την αρχαιότητα διευκολυνόταν από δίκτυο φάρων οι οποίοι υπήρχαν κυρίως στα μεγάλα απάνεμα λιμάνια ως τον 17ου αιώνα. Στα μικρότερα νησιά εμφανίστηκαν αργότερα, στις αρχές του 19ου αιώνα. Εως τότε ρόλο φάρων αναλάμβαναν τα μικρά ασβεστωμένα εκκλησάκια δίπλα ακριβώς στα λιμάνια.

* Πέτρινα μνημεία της θάλασσας ήταν οι φάροι ήδη από την αρχαιότητα. Γύρω στα 1800 στα νερά του Αιγαίου υπήρχαν φάροι με διαφορετική μεταξύ τους λειτουργία και μορφή. Φάροι όπως ο Τουρλίτης της Ανδρου, αποτελούν μια ιδιαίτερη αρχιτεκτονική κληρονομιά του Αιγαίου.

Ν Η Ι Ι Ω Τ Ε Σ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

51

ΤΑ ΤΑΞΙΔΙΑ ΕΜΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΝΑΥΤΙΚΩΝ

Στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα οι θ α λ α σ σ ή μεταφορές διογκώθηκαν και συμπαρέσυραντην ξυλοναυπηγική που άνθησε, ώσπου τα παραδοσιακά της μέσα και τα ξύλινά της πλοία αντικαταστάθηκαν από τα χαλύβδινα ατμόπλοια της επόμενης περιόδου. Τον 19ο αιώνα, νησιά με ναυτική παράδοση όπως η Σύμη, η Κάλυμνος, το Καστελόριζο, η Χάλκη, διακρίθηκαν χάρη στην σπογγαλιεία και το εξαγωγικό εμπόριο των σπόγγων. Η Κως είχε ανεπτυγμένη ναυτιλία και διαμετακομιστικό εμπόριο. Συμιακοί και Καλύμνιοι έμποροι σπόγγων ίδρυσαν εμπορικούς οίκους στο Λονδίνο, το Παρίσι, την Ο δ η σ σ ό και την Τεργέστη, έλεγχαν το παγκόσμιο εμπόριο σπόγγων και έφεραν πλούτο στα νησιά τους. Στην Κάσο, οι πρώτοι καραβοκύρηδες ανέπτυξαν το εμπόριο με τη γειτονική Κρήτη, ενώ η Πάτμος και η Λέρος συνδέθηκαν εμπορικά με την Κωνσταντινούπολη και την Αίγυπτο. Τον 18ο αιώνα το θαυμαστό κρασί της Σαντορίνης, που άντεχε τα μακρινά ταξίδια, ταξίδευε προς τη Μαύρη Θάλασσα και τη Ρωσία. Λίγο αργότερα ξεκίνησαν να εμπορεύονται κρασί η Πάρος και η Τζια. Τα πιο πολλά λιμάνια του Αρχιπελάγους λειτουργούσαν στην Ενετοκρατία και στην Τουρκοκρατία ως ενδιάμεσοι σταθμοί προς τα μεγάλα κέντρα της περιόδου και ως μέρος ενός δυναμικού εμπορικού δικτύου, που έφτασε στο απόγειο της ακμής του στα μέσα του 19ου αιώνα. Αλλωστε τότε, την πρωτιά στα ναυτικά λιμάνια δεν κατείχε ο Πειραιάς, αλλά η Ερμούπολη της Σύρου.

* Στολίδι tqs Τζιάί παραμένει η Χώρα ή Ιουλίδα, κτισμένη μακριά από τη θάλασσα.

Ν Η Ι Ι Ω Τ Ε Σ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

53

* Την πρωτοκαθεδρία στο Αιγαίο έως και λίγο μετά τα μέσα του 19ου αιώνα είχε το εμπορικό λιμάνι rrjs Ερμούποληs στη Σύρο. Εκεί, το 1856 ιδρύθηκε η πρώτη ελληνική ατμοπλοϊκή εταιρεία η οποία πέντε χρόνια αργότερα κατασκεύασε ναυπηγείο και σιδηρουργείο με τίτλους Νεώριο και Μηχανουργεία Σύρου αντίστοιχα.

54

ΡΙΖΕΣ Ε Λ Λ Η Ν Ω Ν

ΝΗΣΙΩΤΕΣ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

55

ΕΠΟΧΙΚΟΙ ΚΑΙ ΜΟΝΙΜΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ Tous δυο περασμένους αιώνες οι κλειστές νησιώτικες κοινωνίες της συνΐήρησης και της αυτάρκειας ανοίγονταν προς τον έξω κόσμο και με έναν άλλον τρόπο: τη μετανάστευση. Ο ι μορφές μετακίνησης εκτός νησιών, με στόχο τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου και την οικονομική ενίσχυση των οικογενειών που έμεναν πίσω, μπορούν να διακριθούν σε δυο κατηγορίες. Η πρώτη αφορά τις περιπτώσεις οικογενειακής και μόνιμης εγκατάστασης στον τόπο υποδοχής, όπου οι μετανάστες μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις μπήκαν στη διαδικασία της παλιννόστησης. Η δεύτερη -και αντιπροσωπευτικότερη- κατηγορία αναφέρεται σε μεμονωμένα άτομα, κυρίως άνδρες παραγωγικής ηλικίας, που μετακινούνταν για μικρό ή μεγαλύτερο -κατά περίπτωση-

* Η αγγειοπλαστική τέχνη γνώρισε μεγάλη ακμή από τον Τ 8ο έωί tis apxes του 20ού αιώνα. Η φήμη των αγγειοπλαστών, τσουκαλάδων και κανατάδων τηs Σίφνου (φωτογραφία) επεκτάθηκε από πολύ νωρίε σ' ολόκληρο τον ελληνικό χώρο. Αλλά και η Καρδάμαινα τηί Κω είχε μεγάλη κεραμική παράδοση, με μεγάλο αριθμό εργαστηρίων -τα λεγόμενα «τοουκαλαριά». Το βασικό εργαλείο του αγγειοπλάστη ήταν ο ποδοκίνητο5 τpoxos, πάνω στον οποίο ο τεχνίτης έδινε σχήμα και μορφή στον εύπλαστο πηλό. Το ψήσιμο του αγγείου στο καμίνι έδινε και την τελική μορφή στα κεραμικό που αποκτούσε πλέον κόκκινο χρώμα. Ακολουθούσε η διακόσμηση σε διάφορα σχέδια με αραιωμένο λευκό πηλό.

56

ΡΙΖΕΣ Ε Λ Λ Η Ν Ω Ν

ΝΗΣΙΩΤΕΣ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

57

ΕΠΟΧΙΚΟΙ ΚΑΙ ΜΟΝΙΜΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ

χρονικό διάστημα, με στόχο την ενίσχυση του οικογενειακού εισοδήματος. Η εποχική μετανάστευση για λόγους εργασίας ήταν διαδεδομένη στον ευρύτερο ελληνικό χώρο. Η δ η από τον 18ο αιώνα υπήρχαν οικισμοί που οι κάτοικοι τους ασχολούνταν με μια και μόνο τέχνη, με ένα επάγγελμα στο οποίο και εξειδικεύονταν, δημιουργώντας συντεχνίες που ταξίδευαν για να εργαστούν σε ολόκληρη τη Βαλκανική χερσόνησο. Ομάδες μαστόρων νησιωτών μετανάστευσαν προσωρινά στη Μικρά Ασία, ταξίδεψαν στην Κωνσταντινούπολη και τη Σμύρνη και λίγο αργότερα στις πρωτεύουσες των νομών και στην Αθήνα. Μ ε οικοδομικές εργασίες ασχολήθηκε η πλειοψηφία των εποχικά μετακινούμενων. Ξακουστοί ήταν οι χτίστες από την Α ν δ ρ ο και τη Σίφνο. Αναφιώτες χτίστες ήρθαν στην Αθήνα στις αρχές του 19ου αιώνα για την ανοικοδόμηση της νεοσύστατης τότε πρωτεύουσας της Ελλάδας και διαμόρφωσαν τον δικό τους μικροσυνοικισμό κάτω από τον Ιερό Βράχο της Ακρόπολης, τα Αναφιώτικα. Κεραμουργοί και αγγειοπλάστες ήταν οι Σίφνιοι, βαρελάδες οι Σαντορινιοί, οι Παριανοί αλλά και οι Νιώτες που ταξίδευαν προς τα Μεσόγεια «την εποχή της μουστιάς». Τηνιακοί μαρμαροτεχνίτες και λιθοξόοι δημιούργησαν θαυμαστά μνημεία. Μια άλλη ομάδα μετακινούμενων νησιωτών αφορούσε υπηρέτριες ή ψυχοκόρες, νεαρές κοπέλες που, λόγω έλλειψης οικονομικών μέσων ή για να φτιάξουν την προίκα τους, έφευγαν από το νησί τους -την Ανδρο, την Τήνο, τη Σέριφο, την Ιο, τη Φολέγανδρο- με προορισμό τον Πειραιά, τη Σμύρνη, την Κωνσταντινούπολη, την Αίγυπτο. Κάποιες από αυτές επέστρεφαν ως περιζήτητες νύφες, οι περισσότερες όμως όχι.

58

ΡΙΖΕΣ Ε Λ Λ Η Ν Ω Ν

Η μόνιμη μετανάστευση ήταν η απάντηση στη φτώχεια και στις δυσκολίες του αγροτικού επαγγέλματος, ιδίως στα μικρότερα νησιά. Η οικονομική δυσπραγία και η καταπίεση που ένιωθαν οι τότε ιταλοκρατούμενοι Δωδεκανήσιοι ώθησε μέσα σε 4 0 χρόνια ογδόντα με εκατό χιλιάδες πληθυσμού στη μετανάστευση. Προορισμός τους ήταν τα αστικά κέντρα της Ελλάδας, αλλά και χώρες του εξωτερικού με προτίμηση την Αμερική, την Αυστραλία, την Αίγυπτο. Η ανάπτυξη του τουρισμού ήταν ο μοναδικός τρόπος που βρέθηκε για να επιστρέψουν οι μετανάστες στα πάτρια εδάφη και να σταματήσει η τραγική μείωση του πληθυσμού των νησιών.

* Με εργαλεία τη σφύρα, τα βελόνια και μεγάλους δοκούς που λειτουργούν ως μοχλοί για μετακίνηση ογκόλιθων ο τεχνίτης λαξεύει μάρμαρα και λίθους. Στην Τήνο η λιθογλυπτική συνδέεται με το μάρμαρο. Οι αποχρώσεις του ποικίλλουν: λευκό, γκρίζο ή και μαύρο, ανάλογα με το νταμάρι εξόρυξης του. Το 19ο αιώνα, η ανάγκη ανοικοδόμησης του νεοσύστατου κράτους και η μεγάλη ζήτηση σε μαρμαράδες έκανε τους Τήνιους μαρμαρογλύπτες να μετακομίσουν στην Αθήνα όπου ανέλαβαν τη διακόσμηση μνημειακών κτιρίων και άνοιξαν μαρμαρογλυφεία.

ΝΗΣΙΩΤΕΣ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

59

Η μόνιμη μετανάστευση ήταν η απάντηση στη φτώχεια και cms δυσκολίες του αγροτικού επαγγέλματος, ιδίως στα μικρότερα νησιά. Η οικονομική δυσπραγία και η καταπίεση που ένιωθαν οι τότε ιταλοκρατούμενοι Δωδεκανήσιοι ώθησε μέσα σε 4 0 χρόνια ογδόντα με εκατό χιλιάδες πληθυσμού στη μετανάστευση. Προορισμός τους ήταν τα αστικά κέντρα της Ελλάδας, αλλά και χώρες του εξωτερικού με προτίμηση την Αμερική, την Αυστραλία, την Αίγυπτο. Η ανάπτυξη του τουρισμού ήταν ο μοναδικός τρόπος που βρέθηκε για να επιστρέψουν οι μετανάστες στα πάτρια εδάφη και να σταματήσει η τραγική μείωση του πληθυσμού των νησιών.

* Με εργαλεία τη σφύρα, τα βελόνια και μεγάλους δοκούς που λειτουργούν ως μοχλοί για μετακίνηση ογκόλιθων ο τεχνίτης λαξεύει μάρμαρα και λίθους. Στην Τήνο η λιθογλυπτική συνδέεται με το μάρμαρο. Οι αποχρώσεις του ποικίλλουν: λευκό, γκρίζο ή και μαύρο, ανάλογα με το νταμάρι εξόρυξης του. Το 19ο αιώνα, η ανάγκη ανοικοδόμησης του νεοσύστατου κράτους και η μεγάλη ζήτηση σε μαρμαράδες έκανε τους Τήνιους μαρμαρογλύπτες να μετακομίσουν στην Αθήνα όπου ανέλαβαν τη διακόσμηση μνημειακών κτιρίων και άνοιξαν μαρμαρογλυφεία.

Ν Η Ι Ι Ω Τ Ε Ι Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

59

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ Στις μεταπολεμικές δεκαετίες, η ανάπτυξη του

της Σαντορίνης, με μαζικό τουρισμό όπως της

τουρισμού ήρθε ως απάντηση στις δύσκολες οι-

Πάρου, της Ρόδου, της Νάξου και της Κω, αλλά

κονομικές συνθήκες που αντιμετώπιζαν πολλοί

και με ηπιότερο όπως της Σχοινούσας, της Ηρα-

από τους νησιώτες. Στόχος ήταν το οικονομικό

κλειάς, της Χάλκης, της Λέρου.

κέρδος και η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου

Για τον επισκέπτη το νησί είναι μια όαση που έχει

των ανθρώπων, οι οποίοι ως τότε ασχολούνταν

αιχμαλωτίσει τον παρελθόντα χρόνο, είναι η «βι-

με τη γεωργία, την κτηνοτροφία, την αλιεία και τη

τρίνα της Ελλάδας» προς τα έξω. Για τον ντόπιο

ναυτιλία. Δεύτερος στόχος ήταν η διακοπή του

είναι η εστία, η ιδιαίτερη πατρίδα του. Ο ι νησιώ-

μεταναστευτικού κύματος και η ανατροπή του

τες προβάλλονται στους τουρίστες ως ήρεμοι και

αρνητικού προσήμου στον δείκτη διακύμανσης

φιλόξενοι οικοδεσπότες και τα νησιά ως τόποι

του πληθυσμού.

αθωότητας και ευδαιμονίας, σκηνοθετημένης σε

Ο τουρισμός, από κοινωνικό φαινόμενο που

αρκετές περιπτώσεις με στόχο το κέρδος.

αφορούσε ένα πολύ μικρό ποσοστό του πλη-

Στα νησιά εκείνα που ο τουρισμός δεν έχει ανα-

θυσμού των αναπτυγμένων χωρών στις δεκαετί-

πτυχθεί ιδιαίτερα οι σχέσεις ανάμεσα σε επισκέ-

ες του ' 5 0 και ' 6 0 , γίνεται τις τελευταίες δεκαετίες

πτες και ντόπιους είναι πιο ανθρώπινες και φιλι-

προσιτός στη συντριπτική πλειοψηφία του πλη-

κές, χωρίς να έχουν ωφελιμιστικό χαρακτήρα.

θυσμού και τα τρία «S» (Sun, Sand, Sea) αποτε-

Αρκετοί αλλοδαποί, όχι μόνο εγκαθίστανται σε

λούν ένα ισχυρό πόλο έλξης.

νησιά απασχολούμενοι με τον τουρισμό ή άλ-

Η εικόνα που παρουσιάζει σήμερα το Αιγαίο εί-

λες επαγγελματικές δραστηριότητες, αλλά και πα-

ναι σύνθετη. Περιοχές μαζικού τουρισμού συνυ-

ντρεύονται με ντόπιους ή ντόπιες.

πάρχουν με άλλες λιγότερο ανεπτυγμένες, που αντιμετωπίζουν την απομόνωση και την εγκατάλειψη κατά τους χειμερινούς μήνες. Νησιά κοσμοπολίτικα βρίσκονται δίπλα στα ακριτικά και σε κείνα της «άγονης γραμμής». Υπάρχουν νησιά με τοπικές ιδιαιτερότητες, χώροι αποκλειστικά πολιτισμού -όπως της Δήλου-, τόποι που ο τουρισμός είναι πλέον «μονοκαλλιέργεια», δημοφιλείς προορισμοί για τους κοσμικούς - όπως αυτός της Μυκόνου, την οποία μια θαλάσσια δίαυλος χωρίζει από την Τήνο, με οικονομία που ενισχύεται από τον θρησκευτικό τουρισμό. Επίσης, ναυτικά νησιά όπως της Καλύμνου, τοπία ιδιαίτερου φυσικού κάλλους σαν

60

ΡΙΖΕΙ

ΕΛΛΗΝΩΝ

* Σημαντικοί αρχαιολογικοί χώροι όπως η παραθαλάσσια βασιλική του Αγίου Στεφάνου στην Κω αποτελούν πόλο έλξης για τους τουρίστες.

ΝΗΣΙΩΤΕΣ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

61

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ

Πολλοί μελετητές, όπως ο Π. Τσάρτας, επισημαίνουν πως τα αποτελέσματα του τουρισμού, θετικά και αρνητικά, διαφέρουν ως προς το είδος και την ένταση τους ανάλογα με την ταχύτητα με την οποία μια περιοχή περνάει από το αρχικό στάδιο της «ανακάλυψης», στο στάδιο του μαζικού τουρισμού. Η τουριστική ανάπτυξη επιδρά σημαντικά στη φυσική και πολιτισμική κληρονομιά, στο δομημένο περιβάλλον, στην τοπική οικονομία και στην κοινωνία. Πολλοί είναι εκείνοι που τη συνδέουν με αλλοιώσεις, ή εγκατάλειψη εθίμων και τοπικών παραδόσεων. Αλλοι, πάλι, τονίζουν τα πολύ σημαντικά θετικά της. Η αύξηση των εισοδημάτων, η επαφή με νέες ιδέες και τρόπους ζωής, η οικονομική ανεξαρτητοποίηση νέων και γυναικών μέσω της εργασίας τους σε τουριστικούς τομείς, συγκαταλέγονται σε αυτά.

* Από τα πιο τουριστικά ανεπτυγμένα νησιά της Ελλάδας, η Σαντορίνη προσελκύει υψηλού επιπέδου τουρισμό από όλο τον κόσμο.

62

ΡΙΖΕΙ

ΕΛΛΗΝΩΝ

Ν Η Σ Ι Ω Τ Ε Σ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

63

Om

S3 ±

K

Z

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΜΟΝΟΣΠΙΤΑ: ΜΙΑ ΜΑΚΡΑΙΩΝΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑ

ζί με τον διευρυμένο τύπο του, το ανωκάτωγο, το

Ο παλαιότεροι, απλούστερος και επικρατέστε-

σπίτι δηλαδή με δυο πατώματα: ανώ(γ)ι-κατώ(γ)ι,

ρος τύπος κατοικίας στις αιγαιοπελαγίτικες κοι-

διαμόρφωσαν πολλούς νησιωτικούς οικισμούς,

νωνίες είναι το μονόχωρο ή μονόσπιτο.

αρκετοί από τους οποίους σήμερα θεωρούνται πα-

Συνοπτική και κατατοπιστική είναι η περιγραφή

ραδοσιακοί και προστατεύονται από την πολιτεία.

του Π. Τζελέπη: « Ο λαός το ονόμασε μονόσπι-

Για το δίπατο σπίτι, ένα ιδιότυπο θεσμικό πλαίσιο

το, που σημαίνει σπίτι με μοναδικό δωμάτιο: λα-

ισχύει στις Κυκλάδες από την εποχή της Τουρκο-

κωνισμός στην έκφραση και συμπύκνωση στην

κρατίας. Είναι η κατ' όροφο ή αλλιώς οριζόντια ιδι-

πραγμάτωση, του ελάχιστου απαραίτητου για τις

οκτησία που οι συνθήκες της εποχής και ο περιορι-

ανάγκες του, σε μια αρχέγονη κατοικία».

σμένος διαθέσιμος χώρος επέβαλαν, όπως πληρο-

Στα χρόνια των συχνών και καταστρεπτικών πει-

φορούμαστε σε εργασία του I. Δέλλα-Ρόκα.

ρατικών επιδρομών ήταν αναγκαία η δημιουργία

Μάλιστα, η έλλειψη χώρου και υλικών, αλλά και

του σπιτιού εντός του οχυρού, για προστασία.

η ανάγκη προσαρμογής του οικισμού στη μορ-

Το μονόχωρο ήταν προορισμένο για την εγκα-

φολογία του εδάφους έδιναν πολλές φορές την

τάσταση μιας και μόνο οικογένειας, με συνήθεις

εντύπωση ότι οι γείτονες δεν συνόρευαν αλλά

εσωτερικές διαστάσεις 3-3,5 μέτρα πλάτος και 5-7,5 μέτρα μήκος. Επρεπε να καλύψει, εκτός από τις ανάγκες του νοικοκυριού, και εκείνες της αποθήκευσης των καρπών της γης και της στέγασης των ζώων. Η διάδοση του μονόχωρου στα Δωδεκάνησα έχει ρίζες στα χρόνια των Ιπποτών και στο ισχύον, εκείνη την εποχή, εθιμικό δίκαιο. Σύμφωνα με αυτό, το σπίτι και όλη την περιουσία της μητέρας έπαιρνε η πρωτοκόρη του ζευγαριού, χωρίς αυτό να σημαίνει πως οι υπόλοιπες κόρες θα έμεναν δίχως το μονόσπιτό τους. Σταδιακά, ο τύπος του μονοχώρου, εξελίσσεται σε πιο σύνθετες και ποικίλες μορφές και μεγέθη, με άλλοτε καλυμμένη στέγη με θόλους (Σαντορίνη), ή με επίπεδη, γνωστή και ως δώμα (Ρόδος, Κρήτη). Ω ς τις αρχές του 20ού αιώνα το μονόχωρο, μα-

66

ΡΙΖΕΙ

ΕΛΛΗΝΩΝ

* (Σελ. 64-65) Η αρχιτεκτονική των Δωδεκανήσων, πέρα από τ is ομοιότητέί τηs με εκείνη των Κυκλάδων, παρουσιάζει και διαφοροποιήσει που συνδέονται με την ιστορική πορεία των νησιών και τη γεωγραφική row θέση που τουί επέτρεπε να έχουν επικοινωνία με τα παράλια rrjs MiKpas Aaias, ris Apafiwts χώρεί και την Κρήτη. Στη φωτογραφία η Ολυμποί t/js Καρπάθου. * Η πέτρα και το ξύλο αποτελούν τα βασικά υλικά κατασκευήν των κτισμάτων στη Σίφνο. Σε δεύτερη μοίρα έρχεται ο ασβέαιηί, η άμμοι, τα αργιλικά χώματα, η θηραϊκή γη και τα φύκια. Στον Αρτεμώνα και τον Αϊ-Αούκα υπάρχουν εύπορες συνοικίεί και νεοκλασικίζοντα σπίτια των αρχών του 20ού αιώνα, ενώ στην Καταβατή και to Κάτω Πετάλι περισσότερα αγροτόσπιτα.

Ν Η Σ Ι Ω Τ Ε Σ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

67

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ

συνοικούσαν. Tis στενές σχέσεις μεταξύ γειτό-

Κάλυμνος, Λέρος), αμουσάντρα ή παταρός (Ρό-

νων ενίσχυε σε πολλές περιπτώσεις μια πρακτική

δος), και, κάτω από το επίπεδο του κρεβατιού,

που ήθελε για το κτίσιμο ενός σπιτιού να επι-

χώρος αποθήκευσης για είδη διατροφής, ο απο-

στρατεύεται το φιλικό και συγγενικό δίκτυο του

κρέβατος ή αποκρίατος (Ρόδος).

ιδιοκτήτη. Τα αντιλοβούδια (Ιος) ή η αλληλουή-

Στην άλλη πλευρά, σφηνωμένο σε μια γωνιά

θεια (Κάρπαθος), σημαίνουν προσφορά εργα-

υπήρχε το τζάκι για το μαγείρεμα, παραστιά (Ιος,

σίας για το κτίσιμο σπιτιών, με αντάλλαγμα ένα

Κάλυμνος), κούμελο ή τσιμνιά (Ρόδος). Κρεμά-

γλέντι στο τέλος της δουλειάς ή αντίστοιχη μελ-

στρες, ντουλάπια, πιατοθήκες, ράφια, και το απα-

λοντική αντιπροσφορά.

ραίτητο εικονοστάσι αποτελούσαν συνήθως μια

Σταδιακά, οι λειτουργίες του σπιτιού χωρίστηκαν

τυπική εικόνα του εσωτερικού του σπιτιού.

και οι βοηθητικοί χώροι του αναπτύχθηκαν έξω

Στις Κυκλάδες και τα Δωδεκάνησα από τον 18ο

από τον βασικό πυρήνα. Τη δεκαετία του ' 5 0 η στέ-

αιώνα ήδη υπήρχαν έπιπλα φερμένα από την Ευ-

γαση των μεγάλων ζώων διά νόμου μεταφέρθη-

ρώπη στα σπίτια εύπορων οικογενειών.

κε εκτός οικισμών. Στο κατώι εξακολουθούσε να

Το σπίτι, ανάλογα με την οικονομική και πολιτι-

γίνεται η αποθήκευση της σοδειάς, το μαγείρεμα

στική ανάπτυξη της περιοχής και το προσωπικό

και, δίπλα στο τζάκι, σχεδόν όλες οι δραστηριό-

γούστο των νοικοκύρηδων, έπρεπε να ντυθεί

τητες τη χειμερινή περίοδο. Στον συνήθως λιγο-

και να διακοσμηθεί. Υφαντά, κεντήματα, πιάτα,

στό εξωτερικό χώρο, υπήρχε η στέρνα ή αλλιώς

κανάτια -όπως αυτά της Ρόδου, που απαντώνται

γιστέρνα (Αστυπάλαια) για τη συλλογή του βρό-

ακόμη και σήμερα-, σχέδια στα ταβάνια, δια-

χινου νερού, το κοτέτσι, η τουαλέτα ή απόπατος

φοροποιημένα ανά περιοχή, σεντούκια, ενίοτε

(Ιος) και πιο σπάνια ο φούρνος της οικογένειας.

σκαλιστά, όπως οι σεντούκες της Αστυπάλαιας,

Στο ανώι ανέβαινε μια εξωτερική, πέτρινη συ-

κασέλες με ζωγραφισμένα καράβια ή λουλούδια

νηθέστερα, σκάλα, η οποία και οδηγούσε στη

στα καπάκια όπως αυτές της Λέρου, βιεννέζικες

βεράντα, στο μπουντί (Ιος), τον χώρο συνά-

συνήθως καρέκλες, σαν εκείνες της Πάτμου, ο

θροισης της οικογένειας και των καλεσμένων

στολισμένος με κεντήματα σουφάς με τα τρα-

της όταν ο καιρός το επέτρεπε. Εκτός από την

πουζάνια στην Ολυμπο Καρπάθου είχαν, εκτός

εξωτερική, υπήρχε και εσωτερική επικοινωνία

από χρηστική, και αισθητική αξία και προσέδι-

μεταξύ των δυο ορόφων μέσω ξύλινης σκάλας,

δαν κύρος και γόητρο στους ιδιοκτήτες τους.

της γκλαβανής. Ο πρώτος χώρος μπαίνοντας στο ανώι ήταν η σάλα, η μεγάλη κάμαρα που «άνοιγε» για τις γιορτές και τις βεγγέρες της οικογένειας. Παράμεσα, η κάμαρη του ύπνου, ο σοφάς (Αστυπάλαια) ή σουφάς (Κάρπαθος) το ανυψωμένο κατά περίπου ένα μέτρο ξύλινο δάπεδο για τον ύπνο στο οποίο ανέβαινε κανείς με σκάλα. Στον ισόγειο χώρο, στη μια πλευρά του δωματίου υπήρχε το κρεβάτι, κρέβατος (Αστυπάλαια,

68

ΡΙΖΕΙ

ΕΛΛΗΝΩΝ

* Αληθινά κομψοτεχνήματα είναι τα καπετανόσπιτα της Κάσου. Στο εσωτερικό του σπιτιού ξεχωρίζει η παρουσία του σουφά, του χώρου ύπνου r/js οικογένε/as. Το σπίτι στολίζεται με τα περίτεχνα πιατικά και κατσαρολικά που βρίσκονται σε διάταξη σε σειρές από ξύλινα ράφια.

ΝΗΣΙΩΤΕΣ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

69

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ Ο Ι ΑΓΡΟΤΙΚΕΣ ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ KatoiKiss, καθοικιές, θεμωνιές, χωριά (Μύκοvos), στάβλοι (Κέα), κατζάβρες (Πάρος), ετζεpies (los): μια ποικιλία λέξεων, πρωτάκουστων για κάποιους, οι οποίες προσδιορίζουν απλά τις αγροτικές κατοικίες περασμένων χρόνων. Χτισμένες σε λόφους, πλαγιές και κάμπους, όπου υπήρχε άνεση χώρου, σε μεγάλη απόσταση η μια από την άλλη, και κοντά ή μέσα στα οικογενειακά κτήματα, αποτελούσαν τη δεύτερη κατοικία των αγροτών ως τη δεκαετία του 1 9 5 0 σε νησιά της Δωδεκανήσου και των Κυκλάδων όπως αυτά της Κέας, της Λέρου, της Νισύρου, της Μυκόνου, της Ιου, της Πάρου και της Νάξου. Ο ι μορφές ήταν άλλοτε απλούστερες, άλλοτε πιο σύνθετες, με ανισόπεδα δώματα, χώρους μακρόστενους, σπάνια αποτελούμενους από δυο δωμάτια. Στέγαζαν οικογένειες και το νοικοκυριό τους. Σε περιμετρική διάταξη στις εξοχικές κατοικίες βρίσκονταν τα συμπληρωματικά τους κτίσματα. Σε μια μεγάλη αυλή ξεχώριζαν ο φούρνος, το πηγάδι ή η στέρνα, η αποθήκη για τις σοδειές και τα εργαλεία. Λίγο μακρύτερα ήταν το κοτέτσι και ο στάβλος.

* Οι κατοικίες της εξοχής δημιουργούσαν μικροσυνοικισμούς και ήταν κτισμένες σε λόφους, πλαγιές και κάμπους, κοντά ή μέσα στα οικογενειακά κτήματα. Σήμερα, τα απομεινάρια από τις πετρόχτιστες και διασκορπισμένες στην εξοχή κατοικίες είναι οι μάρτυρες μιας εποχής που -στις περισσότερες περιπτώσεις- έχει περάσει ανεπιστρεπτί. Στη φωτογραφία διακρίνεται το ερημωμένο σήμερα χωριό Ισμαήλ στην Τήνο.

70

ΡΙΖΕΣ ΕΛΛΗΝΩΝ

* Λιτό και απέριττο το εσωτερικό του σπιτιού στη Νίσυρο. Το λευκό και το γαλάζιο κυριαρχεί. Ο χώρος καλύπτει διαφορετικές ανάγκες: εδώ υποδέχονται τους επισκέπτες οι ιδιοκτήτες, εδώ ξεκουράζονται και κοιμούνται.

ΝΗΣΙΩΤΕΣ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

73

1 Την περίοδο 1840-1860 σημαντικοί Ιταλοί, Γερμανοί και αργότερα Ελληνες αρχιτέκτονες, όπως οι Pietro Sampo, Johann Β. Erlacher, Withelm von Weiler, Εμμανουήλ Ψύχας και Δημήτριος Ελευθεριάδης, επηρεασμένοι από τα ρεύματα του ρομαντισμού και του κλασικισμού, διαμόρφωσαν έναν τύπο κτιρίων που χαρακτηρίζει την ιδιαίτερη νεοκλασική αρχιτεκτονική της Ερμούπολης, όπως το κτίριο του Εργατοϋπαλληλικού Κέντρου Σύρου.

2 Η Χώρα της Σερίφου είναι εξαιρετικό παράδειγμα για το πώς μπορεί να γίνει η βέλτιστη εκμετάλλευση του χώρου. Το βραχώδες έδαφος «εισβάλλει» κυριολεκτικά στο σπίτι. Το χτιστό κρεβάτι και το ταβάνι από καλάμια συμπληρώνουν την εικόνα της λιτότητας και της ανεπιτήδευτης απλότητας.

74

ΡΙΖΕΙ

ΕΛΛΗΝΩΝ

ΗΘΗ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ Η θάλασσα ήταν παντοίε το στοιχείο που χώ-

Επτά μέρες από τη γέννηση του παιδιού συγ-

ριζε αλλά και ένωνε τους κατοίκους του αιγαι-

γενείς συγκεντρώνονταν στο σπίτι του παιδιού

ακού χώρου. Η παράδοση και τα έθιμα έδιναν

όπου το έβαζαν σε μία ξύλινη «σκάφη» καλύ-

τη δυνατότητα στους α ν θ ρ ώ π ο υ να ανταλλά-

πτοντάς το με μεταξωτά ή ασπροκέντητα σεντό-

ξουν εμπειρίες, αλλά και να περιχαρακωθούν

νια και του έβαζαν μέλι στα χείλη, για να είναι

με βάση TIS ιδιαιτερότητές τους.

η ζωή του όλη γλυκιά. Γύρω άναβαν κεριά - για

Παραδόσεις από τον κύκλο ζωής, τη γέννηση,

την Παναγία, για τον Χριστό και ένα για κάθε

τον αρραβώνα, τον γάμο και τον θάνατο αλλά

άγιο που επικαλούνταν. Το κερί του αγίου που

και έθιμα των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρο-

θα έσβηνε πρώτο υποδείκνυε και τον προστάτη

νιάς, των Φώτων, της Απόκριας, του Πάσχα

του παιδιού.

και του Δεκαπενταύγουστου, έχουν στοιχεία

Στην Κέα, στην Αμοργό και αλλού, με την αντί-

όμοια αλλά και διαφορετικά από τόπο σε τό-

ληψη ότι ο θάνατος δεν είναι το τέλος του κύ-

πο. Σήμερα, κάποια από αυτά έχουν εγκαταλει-

κλου αλλά μόνο ένα μέρος του, οι συγγενείς

φθεί σταδιακά, ενώ κάποια άλλα αναβιώνουν

του νεκρού τηρούν το έθιμο του αποχαιρετι-

κάθε χρόνο.

στήριου δείπνου («μακαριά»).

Παλιότερα, το ζύμωμα των κουλουριών ή των

Ξακουστά ήταν τα σιφνέικα κάλαντα, την παρα-

ψωμιών του γάμου, τα καλέσματα, το στρώσι-

μονή και ανήμερα της γιορτής του Αγίου Βασι-

μο του κρεβατιού και η μεταφορά των προι-

λείου.Επρόκειτο για αυτοσχέδια στιχουργήμα-

κιών, το ξύρισμα και ντύσιμο του γαμπρού, το

τα που σχολίαζαν πρόσωπα και καταστάσεις,

λούσιμο, χτένισμα και στόλισμα της νύφης, η

ενώ στονΤριπόταμο της Τήνου τηρείται το περί-

γαμήλια πομπή και το γλέντι αποτελούσαν τε-

φημο έθιμο του «Κάβου», με στοιχεία πρωτο-

λετουργικά ιεραρχημένες κινήσεις και αναπό-

χριστιανικά, μεσαιωνικά και αγιορείτικα.

σπαστο στοιχείο των γάμων. Ο γάμος γινόταν Κυριακή. Σε νησιά όπως η Ανάφη καλούσαν ό λ ο το νησί και οι διαδικασίες διαρκούσαν από την Τρίτη μέχρι την επόμενη Δευτέρα. Χαρακτηριστικός είναι ο σιφνέικος γάμος, με το μεγάλο τελετουργικό, το διήμερο γλέντι και τις εκατοντάδες αυτοσχέδιες ποιητικές ευχές. Στην Κάρπαθο χαρακτηριστικό ήταν το έθιμο των εφτά ημερών από την γέννηση του παιδιού: σερβίρουν την αλευρά, ένα είδος γλυκού με ζύμη, βούτυρο και μέλι. Παραλλαγή του παραπάνω εθίμου συναντούσε κανείς και στη Χάλκη.

78

ΡΙΖΕΙ

ΕΛΛΗΝΩΝ

* (Σελ. 76-77) Κάρπαθοs 21 os αιώνας: ο xpovos κυλάει πιο αργά εκεί ψηλά στην Ολυμπο. * Το Πάσχα στο Αιγαίο γιορτάζεται με ιδιαίτερη λαμπρότητα. Στην Παναγία τη Χοζοβιώτισσα στην Αμοργό οι ιερέί εικόνα του ναού λειτουργούνται στην αυλή του όμορφου μοναστηριού.

ΗΘΗ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ

Στη Ρ ό δ ο και σε πολλά άλλα νησιά του Αιγαί-

ιδιαίτερα σε όλα τα νησιά. Στα Κουφονήσια με-

ο υ την παραμονή των Χριστουγέννων το κά-

τά τη λειτουργία ακολουθεί γλέντι όπου προ-

θε σπίτι έσφαζε τον χοίρο του για να περάσει

σφέρονται θαλασσινοί μεζέδες και ψημένη ρα-

TIS yiopres.

κή, και στη Σχοινούσα γιορτάζει το γραφικό

Την Αποκριά, στη Σίφνο στήνεται ο χορός του

εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου στο φάρο του

Κυρ-Βοριά με TIS καμηλωσιές του (μασκαρέμα-

λιμανιού, με κύριο έδεσμα τον πατροπαράδοτο

τα).

μπακαλιάρο σκορδαλιά.

Στη Φολέγανδρο το Πάσχα γιορτάζεται με την

Ο π ω ς εύκολα παρατηρεί κανείς, ανεξάντλητος

τριήμερη περιφορά της εικόνας της Π α ν α γ ι ά ,

είναι ο αριθμός των εθιμικών πρακτικών στα

όπου κάθε σπίτι υποδέχεται την πομπή με κε-

νησιά του Νοτίου Αιγαίου και το εγχείρημα να

ράσματα και τα βράδια στήνονται γλέντια και

τις συμπεριλάβει κανείς όλες σε ένα λεύκωμα

χοροί.

είναι δύσκολο. Παρακάτω αναλύουμε κάποιες

Στη Ρ ό δ ο το βράδυ του Μ. Σαββάτου, παραμο-

από τις πιο αντιπροσωπευτικές.

νή της Ανάστασης, οι νεαροί ανάβουν μεγάλη φωτιά από κορμούς πεύκων και πολλά ξύλα και

ΑΠΟ ΜΑΝΑ ΣΕ ΚΟΡΗ

φτιάχνουν τον «καλαφουνό».

«Το πρώτο κορίτσι θα έπαιρνε το σπίτι της Χώρας

Στον Κτικάδο της Τήνου τη Δευτέρα του Πά-

και το πρώτο αγόρι το σπίτι στις ετζέριές, νικάει ο

σχα γίνεται το έθιμο της Τράπεζας της Αγάπης,

άντρας το καλοκαίρι και τον χειμώνα η γυναίκα».

όπου ο ρ θ ό δ ο ξ ο ι και καθολικοί τρώνε σε κοι-

Τα λόγια αυτά περιγράφουν μια κατάσταση όπως

νό τραπέζι.

τη βίωσε έως τη δεκαετία του ' 5 0 η τότε πρακτι-

Το βράδυ της 23ης Ιουνίου, παραμονή του Αϊ-

κή μαμή της Ιου, η «κυρά-Μαρούσα», φράση που

Γιάννη, ή την επομένη, στην Κω, την Α ν δ ρ ο , την

αποτυπώνει αυτό που ίσχυε σχεδόν σε όλες τις αι-

Αντίπαρο, την Ιο, τη Ν ά ξ ο διατηρούνται τα έθι-

γαιακές κοινωνίες. Είναι οι εθιμικοί κανόνες δικαί-

μα της φωτιάς (του φανού) και του Κλήδονα.

ου που ορίζουν τη διάθεση της γονικής περιουσί-

Στην Κάσο, το μεγαλύτερο πανηγύρι-ραντεβού

ας, σε περιπτώσεις προίκας και κληρονομιάς, με

των ξενιτεμένων Κασιωτών- γίνεται τον Δεκαπενταύγουστο στο παλιό χωριό ονομαστών καραβομαραγκών και καπεταναίων, την Παναγία. Στους Αρκιούς, οι λιγοστοί κάτοικοι κάνουν στα Εννιάμερα της Παναγίας, στις 2 3 Αυγούστου, το μεγαλύτερο πανηγύρι τους με παραδοσιακούς χορούς, τραγούδια και φαγητό. Στην Πάρο στις 3 Νοεμβρίου, γιορτή του ΑϊΓιώργη του Μεθυστή, οι Παριανοί εγκαινιάζουν τα κρασιά τους σε ένα έθιμο που παραπέμπει στις διονυσιακές γιορτές. Ο προστάτης άγιος των θαλασσινών, τιμάται

80

ΡΙΖΕΣ Ε Λ Λ Η Ν Ω Ν

* Δεν πάνε πολλά χρόνια που ο γάμος γινόταν συνήθως από προξενιό. Αυτό σήμερα έχει αλλάξει. Παραμένει ωστόσο ως απαραίτητη προϋπόθεση, ιδίως σε μικρότερες κοινωνίες όπως αυτή της Φολεγάνδρου, η κινητοποίηση των συγγενικών προσώπων που καλούνταν να βοηθήσουν, να αποδεχτούν και να επικυρώσουν τη γαμήλια συμφωνία με τη συμμετοχή τους.

ΝΗΣΙΩΤΕΣ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

81

ΗΘΗ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ

σκοπό τα αγαθά να παραμείνουν στην οικογένεια

γάμο την κυριότητα της προίκας τους: Πουλού-

-πατρική ή μητρική- από την οποία προέρχονταν.

σαν, αγόραζαν, μεταβίβαζαν την ακίνητη περιου-

Πέρα από την υλική τους αξία, η μητρική και η πα-

σία τους. Μάλιστα, ό σ ο πιο μεγάλο ήταν το μέ-

τρική κατοικία είχαν συμβολικό χαρακτήρα. Συν-

γεθος της προίκας, τόσο λιγότερο συμμετείχε η

δέονταν με συγκεκριμένοι κανόνες μεταβίβασα

γυναίκα στην παραγωγή.

ονομάτων: ο πρωτότοκος γιος έπαιρνε το όνομα

Πολλοί σύγχρονοι ερευνητές επισημαίνουν πως

του παππού από την πλευρά του πατέρα και η πρω-

στα νησιά του Αιγαίου ευνοείται η εξ αίματος συγ-

τότοκη κόρη το όνομα της γιαγιάς από το σόι BIS

γένεια, ενώ έρχεται σε δεύτερη μοίρα η συζυγι-

μητέρας -μια στρατηγική που έδινε κοινωνική υπό-

κή - ιδίως αν δεν υπάρχουν απόγονοι. Μάλιστα,

σταση στην ύπαρξη και στη συνέχεια των γενών

στην περίπτωση ατεκνίας του ζευγαριού μετά τον

και από OS δυο πλευρές.

θάνατο κάποιου από τους δύο συζύγους, η πε-

Η πρωτοκόρη, εκτ05 από την οικία, προικίζεται

ριουσία του θανόντος επιστρεφόταν στη γονική

με σχετικά μεγαλύτερο μερίδιο της μητρικήε πε-

του οικογένεια - δηλαδή στους προικοδότες. Η

piouaias που στο παρελθόν αφορούσε κτήμα-

Μύκονος, η Νάξος, η Κως, η Ρόδος, η Χάλκη, η

τα, έπιπλα, ρουχισμό και πολύτιμα αντικείμενα. Η

Πάτμος, η Κάρπαθος, η Λέρος και η Σύμη είναι

προικοδότηση σε χρήμα δεν ήταν σύνηθε5 φαι-

μόνο ορισμένα από τα νησιά που τηρούσαν τον

νόμενο.

παραπάνω κανόνα απόλυτα. Η έννοια της κοι-

Για TIS προικοδωρεές συντασσόταν προικοσύμ-

νοκτημοσύνης μεταξύ των συζύγων, στα περισ-

φωνο, αβαντάριον ή εγκλαβή (από το ρήμα λαμ-

σότερα νησιά δεν υπήρχε, εκτός από εξαιρέσεις

βάνω), το οποίο συνιστούσε τίτλο ιδιοκτησί-

(Σύρος, Νάξος) όπου ίσχυε το φραγκικό δίκαιο.

as. Προικοσύμφωνα των περασμένων αιώνων

Ούτε όμως υπήρχαν ρυθμίσεις αποκλήρωσης για

έχουν σωθεί σε αρκετά νησιά όπως η Νάξο$, η

οποιονδήποτε λόγο.

Λέρο5, η Χάλκη, η Nioupos, η Πάτμο$, η Μήλος,

Μετά τον γάμο και της τελευταίας θυγατέρας, οι

η Σέριφος, η Σίφνος, η Κέα.

γονείς κατέφευγαν στο λεγόμενο γεροντομοίρι,

Μ έ σ ω προικοσυμφώνου μπορούσαν να προι-

(Κως, Ανδρος, Νάξος, Ιος, Σέριφος, Σύμη, Κάρ-

κίσουν τον άντρα ή τη γυναίκα και άλλοι συγγε-

παθος) ή γεροντικό (Κέα), τη μικρή κατοικία ή το

νείς, συνήθως τα αδέρφια, ενώ υπήρχαν και πε-

δωμάτιο που θα έμεναν συνοικώντας συνήθως

ριπτώσεις αυτοπροικισμού, δηλαδή η νύφη ή ο

με την οικογένεια που είχε δημιουργήσει η κόρη

γαμπρός προίκιζαν τον εαυτό τους!

τους.

Το 1813, ο Αγγλος περιηγητής Turner, παρατηρεί για τη Ρόδο: «...Ο πατέρας οφείλει να δώσει στην κόρη του τουλάχιστον ένα σπίτι. Α ν ήταν εύπορος και είχε μια κόρη, της έδινε το σύνολο της περιουσίας του ως προίκα. Α ν είχε δύο κόρες το διαιρούσε ακριβώς διά δύο. Μετά τον γάμο έμενε είτε με την κόρη του είτε ξεκινούσε τη ζωή του πάλι από την αρχή...». Πρακτικά, οι γυναίκες διατηρούσαν και μετά τον

82

ΡΙΖΕΣ

ΕΛΛΗΝΩΝ

* Εικόνεε σαν κι αυτή μπορεί φαινομενικά να ανήκουν στο παρελθόν, σε κάποια νησιά του Αιγαίου όμως ακόμα και σήμερα είναι συνηθισμένες. Γιαγιά -χωρίς γυαλιά- με σύμμαχο το φως ράβει και κεντάει.

ΗΘΗ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ

Η ΚΑΝΑΚΑΡΑ ΚΑΙ Ο ΚΑΝΑΚΑΡΗΣ ΤΗΣ ΚΑΡΠΑΘΟΥ Στην Κάρπαθο, κανακάρη(δ)ες ονομάζονταν επί Τουρκοκρατίας οι πλούσιοι γαιοκτήμονες, τάξη ισχυρή σε κάθε κοινότητα από την οποία προέρχονταν οι προεστοί με θρησκευτική, διοικητική, δικαστική και νομοθετική εξουσία. Ω ς τις αρχές του 20ού αιώνα οι κανακάρη(δ)ες βρίσκονταν στην κορυφή της κοινωνικής και οικονομικής πυραμίδας: ήταν ιδιοκτήτες εκκλησιών, ανεμόμυλων, νερόμυλων, κτημάτων και απολάμβαναν ειδικών προνομίων. Στην Ολυμπο, οι οικίες τους βρισκόταν σε περίοπτη θέση με θέα τη θάλασσα, ενώ σύμβολο της κοινωνικής τους ισχύος ήταν η ιδιόκτητη εκκλησία στο κέντρο του οικισμού, η Κοίμηση Της Θεοτόκου, στην οποία εκκλησιάζονταν αποκλειστικά μόνο αυτοί. Για την κανακαρά και τον κανακάρη ίσχυε ένα ιδιαίτερο κληρονομικό σύστημα, το έθιμο των πρωτοτοκίων, οι διατάξεις του οποίου είχαν ψηφιστεί με απόφαση των δημάρχων της Καρπάθου στις 8 Φεβρουαρίου 1864. Βασικό ζητούμενο ήταν να διατηρηθεί ακέραιη η γονική περιουσία που κάθε σύζυγος είχε κληρονομήσει από τους γονείς του. Ο πρωτότοκος γιος, ο κανακάρης, θα έπαιρνε την περιουσία του πατέρα του, ο οποίος την είχε πάρει από τον δικό του πατέρα. Αντίστοιχα, η σύζυγος ήταν υποχρεωμένη να προικίσει την πρωτότοκη κόρη της,

* «Κολαΐνα» ονομάζεται το γυναικείο κόσμημα του λαιμού, φτιαγμένο από χρυσοΰφαντο ύφασμα με ραμμένα επάνω του μεταξύ άλλων βενέτικα και κωνσταντινάτα φλουριά, χρυσά νομίσματα. Το χαρακτηριστικό του είναι πως στην Ολυμπο Καρπάθου δεν επιτρεπόταν να φορεθεί από οποιαδήποτε γυναίκα, μόνο από την κανακαρά.

84

ΡΙΖΕΣ Ε Λ Λ Η Ν Ω Ν

ΝΗΣΙΩΤΕΣ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

85

ΗΘΗ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ

την κανακαρά, με την περιουσία -σπίτι, κτήματα, έπιπλα, ρουχισμό, λίγα χρήματα και πολύτιμα αντικείμενα- που είχε λάβει από τη δική της μητέρα. Αυτή η πρακτική που συνδέεται με τη μεταβίβαση ονομάτων και την άνιση κατανομή της περιουσίας προς όφελος των πρωτότοκων, εξέφραζε έναν αμυντικό μηχανισμό συγκέντρωσης και διατήρησης των οικονομικών-περιουσιακών δυνάμεων της οικογένειας. Είχε την αποδοκιμασία της Εκκλησίας ως εξοντωτική και άδικη για τα υπόλοιπα παιδιά που, μη έχοντας περιουσία, δεν μπορούσαν να κάνουν οικογένεια και είτε αναγκάζονταν να μεταναστεύσουν είτε να υπηρετήσουν στα χωράφια των πρωτότοκων σαν εργάτες. Μάλιστα, όχι μόνο η Εκκλησία, αλλά και ο καδής, ο μουσουλμάνος ιεροδικαστής, παρενέβαιναν με έκδοση εγκυκλίων και ανάμειξη στη διευθέτηση κληρονομικών διαφορών. Το έθιμο περιορίστηκε μετά το 1920 με αντίθετη πρακτική κληροδότησης που επικρατούσε σε όλο σχεδόν το νησί, ώσπου και καταργήθηκε οριστικά το 1947 με την απελευθέρωση της Δωδεκανήσου και την εφαρμογή διατάξεων του αστικού κώδικα της ελληνικής νομοθεσίας σε θέματα γονικών μεταβιβάσεων.

ΑΠΟΚΡΙΑΤΙΚΑ ΔΡΩΜΕΝΑ Ευρύτατο είναι το φάσμα των παμπάλαιων νησιώτικων λατρευτικών εθίμων που τηρούνται με ευλαβική προσήλωση και συνοδεύουν τις Απόκριες, την προπαρασκευαστική περίοδο των τριών εβδομάδων που οδηγεί στη Μεγάλη Σαρακοστή. «Ηρθαν οι Απόκρια ήρθαν κι οι TupivaSss ήρθε κι άγια Σαρακοστή με us επτά βδομοδες»

86 ΡΙΖΕΣ ΕΛΛΗΝΩΝ

Τελετουργίες με εκπληκτική μακροβιότητα, θαυμαστή πολυμορφία και προσαρμοστικότητα ανθίστανται στο χρόνο και εκτελούνται σε χαρακτηριστικές περιόδους του έτους. Πρόκειται για προεαρινές τελετουργίες που πραγματοποιούνται κατά το πέρασμα από τον χειμώνα στην άνοιξη και ξεκινούν από την ανάγκη των ανθρώπων της υπαίθρου να βοηθήσουν τη γη στο αναβλαστικό της έργο, επιθυμώντας μια καλή σοδειά και μεγάλη ευφορία στους αγρούς. Η τέλεση των ευαηριακών αυτών δρώμενων αφορά την ίδια τη συνέχιση της ζωής. Μιμοδραματικές παραστάσεις, χρήση ομοιωμάτων και γονιμικών οργάνων, μεταμφιέσεις, γλέντια, καρναβαλική κοινωνική ανατροπή του κόσμου, ελευθεροστομία που σε κάποιες περιπτώσεις καταλήγει σε αθυροστομία, κορυφώνονται την τελευταία εβδομάδα, την «Τυρινή» ή «Τρανή». Η ονομασία της σχετίζεται με την αποκλειστική κατανάλωση τυροκομικών ενώ, σύμφωνα με τον λαογράφο Δημήτριο Λουκάτο, ο όρος «Τρανή» οφείλεται σε πιθανή παρετυμολογία του πρώτου όρου. Κάποιες από τις λατρευτικές αυτές πρακτικές οργανώνονται στις μέρες μας μέσα στο πνεύμα της αναβιώμενης παράδοσης ως παραστατικές εκδηλώσεις. Την Κυριακή της «Τυρινής», οι «Κουδουνάτοι» στη Νάξο, τη γενέτειρα του θεού Διόνυσου κατά τη μυθολογία, μεταμφιεσμένοι με κάπα και κουκούλα περιδιαβαίνουν στους δρόμους σείοντας τα κουδούνια τους, βγάζοντας άναρχες κραυγές και προκαλώντας με άσεμνες εκφράσεις. Κρατούν «σόμπα», ξύλο που παραλληλίζεται με τον διονυσιακό φαλλό και αποτελεί συμβολική πράξη της αναγεννητικής-γονιμικής δύναμης, που μεταδίδεται από τη φύση στον άνθρωπο. Ο θίασος των τελετουργικών ρόλων συμπληρώνεται, όπως στο παρελθόν, με τον «Γέρο», τη «Γριά» και την «Αρκούδα». Η παραστατική-συμβολική πρακτική ολοκληρώνεται με τον «γάμο», τον «θάνα-

το» και την «ανάσταση» ίου νεκρού, που συμβολίζει τον αντίστοιχο θάνατο -τον χειμώνα- και την ανάσταση -την άνοιξη- της φύσης. Ακολουθεί το συμβολικό όργωμα. Την επόμενη μέρα, την Καθαρή Δευτέρα, σε περιοχές του ίδιου νησιού, οι κάτοικοι ντύνονταν από παλιά «Κορδελάτοι» φουστανελοφόροι, έχοντας στο φέσι και τους ώμους κορδέλες, ή «Λεβέντες», πειρατές. Συνοδεύονται από τους ληστές «Σπαραρατόρους», οι οποίοι και βάζουν τις κοπέλες με το ζόρι στον χορό. Αντίστοιχα δρώμενο είναι τα «Ζέίμπέκια» της Σύρου, με την απαγωγή της νύφης. Παράλληλα με τις γιορτές και τις ιεροτελεστίες που πανηγύριζαν προεξαγγελτικά την ετήσια αναγέννηση του κόσμου μέσα από την αδιάκοπη εναλλαγή των εποχών, παρατηρούνται και νεκρολατρικές εκδηλώσεις και προσφορές. Στη Χάλκη οι χοροί των μασκοφορεμένων, οι οποίοι συνδέονται με την αρχαϊκή πίστη στην επάνοδο των ψυχών στη γη, θυμίζουν, όπως υποστηρίζει ο λαογράφος Μιχάλης Μερακλής, τη μεταμφίεση των «Σατανά(δ)ων». Παρόμοια πίστη ισχύει και για τις «Καμου(τ)ζέλες» (από το Ισπανικό gambujo = προσωπείο), όπως λέγονται οι μασκαρεμένοι στην Κάρπαθο, τη Λ έ ρ ο και τη Σύμη που απαγγέλλουν αυτοσχέδια περιπαιχτικά δίστιχα πηγαίνοντας από σπίτι σε σπίτι. Στη Σύμη, «οι καμου(τ)ζέλες» δεν ήταν τίποτα άλλο από άντρες που μεταμφιέζονται σε ζώα, συγκεκριμένα σε κατσίκες, φορώντας δέρματα. Το μόνο που τους διαχωρίζει από την πλήρη ταύτιση είναι η τέχνη του μεταμφιεσμένου.

* Στη Νάξο αναβιώνει το αποκριάτικο «ευετηριακό» έθιμο των «Κουδουνάτων» που είναι συνδεδεμένο με παλιές δοξασίες από τη διονυσιακή λατρεία.

ΝΗΣΙΩΤΕΣ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

87

ΗΘΗ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ

Κουβαλούν πήλινα ψωμιά σε «δοχεία» με μέλι και ταχίνι. Σκοπός των τελετουργικών κινήσεων nous είναι η πρόκληση βροχής, ανάγκη επιτακτική για το άνυδρο αυτό νησί. «Καμουζέλες» ήταν παλιότερα στην Κέφαλο και την Αντιμάχεια της Κω μασκαράδες βαμμένοι με κάρβουνα, σκεπασμένοι με «χράμια», πολύχρωμες υφαντές κουβέρτες, οι οποίοι κραδαίνοντας την «κοκάλα» γύρναγαν στους δρόμους του χωριού πειράζοντας και διασκεδάζοντας τους κατοίκους των χωριών. Σατιρικά τραγούδια και αυτοσχέδια αστεία συνόδευαν παλιότερα στην Κάρπαθο το λαϊκό δικαστήριο-παρωδία που στηνόταν την Καθαρά Δευτέρα. Αλλη περίπτωση ξεφαντώματος, εν όψει της Σαρακοστής, συναντάται και στον εθιμικό χορό «του Κυρ Βοριά» στη Σίφνο. Στη Σέριφο χαρακτηριστικό είναι το έθιμο της «Καπεταναίας» που αναπαριστά συμπλοκή μεταξύ αρματολών - κλεφτών και Τούρκων. Στην Αμοργό ανάλογο είναι το δρώμενο του «Καπετάνιου» την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς. Ενας νέος φορά την παραδοσιακή φορεσιά του Καπετάνιου, ενώ οι υπόλοιποι ντύνονται με παραδοσιακές στολές. Ο «μπαϊρακτάρης», ο αρχηγός της πομπής, ετοιμάζει το «μπαϊράκι», ένα κοντάρι που στην κορυφή του καρφώνεται ένα μεγάλο κομμάτι μπακαλιάρος, ένα καρβέλι ψωμί κι ένα μικρό κεφάλι τυρί. Το τυρί συμβολίζει την Τυρινή, ο μπακαλιάρος και το ψωμί την έναρξη της Σαρακοστής. Η πομπή ξεκινά για τη Λαγκάδα με τη συνοδεία μουσικών οργάνων και δίστιχων τραγουδιών. Εκεί τους περιμένουν κοπέλες από την Αιγιάλη ντυμένες με παραδοσιακές στολές που μπαίνουν και αυτές στην πομπή η οποία καταλήγει στη Λόζα όπου ο Καπετάνιος θα διαλέξει την Καπετάνισσά του πετώντας της το μαντίλι. Φαγοπότι, χορός και τραγούδι ακολουθούν.

88

ΡΙΖΕΣ ΕΛΛΗΝΩΝ

ΟΙ ΚΟΥΝΙΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΚΡΥΜΜΕΝΕΣ ΤΟΥ ΚΑΣΤΕΛΟΡΙΖΟΥ Η μελέτη της κοινωνικής ανθρωπολόγου Β. Χρυσανθοπούλου φέρνει στο φως τις κρυμμένες του Καστελόριζου. Ενα από τα παλαιότερα έθιμα του Καστελόριζου ήταν αυτό της πασχαλινής κούνιας. Η κούνια, ή αλλιώς «τελετουργική αιώρηση», εμφανίζεται σε διάφορους λαούς και εποχές. Μαρτυρίες της μινωικής και κλασικής αρχαιότητας σε αγγειογραφίες και ειδώλια το επιβεβαιώνουν. Πρόκειται για λατρευτικό δρώμενο που τον περασμένο αιώνα ήταν σύνηθες σε περιοχές του Πόντου, της Θράκης, της Μακεδονίας. Γινόταν κυρίως την Κυριακή του Πάσχα, στη γιορτή του Αγίου Γεωργίου, την Κυριακή του Θωμά. Οι ερμηνείες του εθίμου είναι πολλές και διαφορετικές. Υποστηρίζουν κυρίως πως μέσω της κούνιας, του κουνήματος των κοριτσιών, γινόταν εξευμενισμός των «κακών πνευμάτων», επίτευξη ευφορίας των καρπών της γης, μελλοντικής γονιμότητας και υγείας των νεαρών κοριτσιών. Ο μαγικός και ευχετικός χαρακτήρας του δρωμένου επιβεβαιώνεται από τα τραγούδια που το συνόδευαν και είχαν συγκεκριμένο περιεχόμενο, ανάλογο πάντα με το πρόσωπο που αιωρείτο και τις κρυφές του επιθυμίες. Σε πολλές περιπτώσεις, με το πέρασμα των χρόνων άλλαξε ο χαρακτήρας του εθίμου, μετατράπηκε σε πανηγύρι με τη συνοδεία μούσι κών οργάνων και χορών, ή πήρε κωμικό-σατιρικό χαρακτήρα. Μέχρι τα μέσα του περασμένου αιώνα οι κούνιες σε πολλά νησιά του Αιγαίου αποτελούσαν ευκαιρία διαπλοκής ειδυλλίων μεταξύ των δυο φύλων. Νεαρά αγόρια απάγγελλαν και ερωτικά δίστιχα σαν το παρακάτω που αφορά την περίπτωση της Ιου: «Κουνήσετε την έμορφη κουνήσετε την άσπρη κουνήσετε τη λεμονιά με όλα rrjs τα άνθη...»

Σε τι διέφεραν οι πασχαλινές κούνιες ίου Καστελόριζου; Η απάντηση είναι ξεκάθαρη: πρόκειται για μια αποκλειστικά γυναικεία υπόθεση. Αφορούσε νεαρό ανύπαντρα κορίτσια ηλικίας από 13 χρονών και πάνω. Για τη συμμετοχή σε αυτές νεαρών αγοριών ούτε κουβέντα! Ο ι κούνιες στήνονιαντην εβδομάδα μ κ ά την Ανάσταση στα στενά δρομάκια, στον χώρο της γειτονιάς που ήταν ουσιαστικά προέκταση του σπιτιού. Επρόκειτο για μια από τις λιγοστές φορές που οι νεαρές κοπέλες θα ξέφευγαν για λίγο από τους περιορισμούς, την εκμάθηση των εργασιών του σπιτιού και την ετοιμασία των προικιών τους, ζώντας σε μια χαρούμενη ατμόσφαιρα, παρέα με φίλες ή συγγενείς. Το στήσιμο τους ήταν δουλειά αντρική και την αναλάμβανε ο πατέρας ή ο αδερφός της κάθε κοπέλας. Ο ι πασχαλινές Κούνιες ή αλλιώς σαντακλίδες (πιθανόν από το ρήμα σανταλίζομαι=κουνιέμαι) είναι ένα έθιμο που αντανακλά τον αυστηρό τρόπο οργάνωσης της τοπικής κοινωνίας. Ο ι κατ' οίκον περιορισμένες κοπέλες ήταν οι κρυμμένες του Καστελόριζου. Μάλιστα πιθανόντο κρύψιμο των κοριτσιών να είχε σχέση με την κοινωνική και οικονομική θέση της οικογένειας. Ερευνες, όπως αυτή της Ε. Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη, έχουν επισημάνει πως σε προηγούμενες εποχές,

* Το έθιμο του Καπετάνιου απηχεί την περίοδο των πειρατών-κουρσάρων των προεπαναστατικών χρόνων. Απαντάται μόνο στην Αιγιάλη της Αμοργού και αναβίωσε θεαματικά μετά την απελευθέρωση - κάτι που αποδεικνύει και η έμφαση που δίδεται στην αμφίεση του φουστανελά ο καπετάνιου, μια ενδυμασία που δεν συναντάμε 6 ζ i τ

στα ελληνικά νησιά. Τον καπετάνιο συνοδεύουν άντρες φορώντας βράκες, με ζωνάρι στη μέση, τραγιάσκες και παραδοσιακά γιλέκα. Απαραίτητη είναι η συνοδεία οργανοπαιχτών που τραγουδούν τον «Αποκριανό».

ΝΗΣΙΩΤΕΣ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

89

ΗΘΗ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ

οι Αιγαιοπελαγίτισσες, ανύπαντρες νεαρές κοπέλες

έκφραση ποικίλων μαντικών ενεργειών. Ημερο-

και οι γυναίκες χων υψηλότερων τάξεων ζούσαν

μηνία που ανήκει σε περίοδο των θερινών τρο-

σε εξαιρετικά περιορισμένες συνθήκες. Μ ό ν ο στις

πών του ήλιου, άρρηκτα δεμένη με μακρινές δο-

φτωχότερες τάξεις οι βιοτικές ανάγκες δεν επέτρε-

ξασίες, ταυτίζεται από παλιά με δύο ιδιόμορφα

παν τον εγκλεισμό των γυναικών στο σπίτι.

έθιμα που απαντώνται συχνά στον χώρο του Αι-

Ομως ο περιορισμός για τις νεαρές Καστελορι-

γαίου αλλά και σε περιοχές της ηπειρωτικής Ελ-

ζιές ήταν θεσμός. Μάλιστα οι ίδιο οι Καστελο-

λάδας με διάφορες παραλλαγές: το άναμμα της

ριζιοί αναφέρονται στο κρύψιμό τους από πολύ

φωτιάς και τις μαντικές πράξεις που φανερώνουν

παλιά και το δικαιολογούν σαν τρόπο αποφυγής

την τύχη των ανύπαντρων κοριτσιών. Δεν είναι

των απαγωγών των γυναικών από τους πειρατές.

άλλωστε τυχαία δοσμένα από το λαό τα επίθετα

Κατά μια άλλη άποψη, το έθιμο αυτό συνδέεται

«Φανιστής» (Φανός-φωτιά) και «Ριζικάρης» (ρι-

με την αντίστοιχη μουσουλμανική συνήθεια του

ζικό-τύχη) στον Α ϊ Γιάννη τον Πρόδρομο.

περιορισμού των γυναικών, ενώ μια τρίτη εκδο-

Πρόκειται για μια ιδιαίτερη εθιμική εκδήλωση,

χή το θέλει να έχει σχέση με την προστασία της

για την οποία αντλούμε πληροφορίες από τους

τιμής της οικογένειας και τον φόβο «να μη βγει

αρχαίους Ελληνες συγγραφείς (Ομηρο, Ησίο-

το όνομα» σ' αυτήν.

δο, Η ρ ό δ ο τ ο , Αισχύλο, Σοφοκλή), αλλά και

Οποια να είναι η εξήγηση, το θέμα είναι πως οι

από τους Βυζαντινούς Μιχαήλ Ψελλό (11ος αι.)

κρυμμένες κόρες του Καστελόριζου ζούσαν σε

και Ιωσήφ Βρυέννιο (15ος αι.).

παλιότερα χρόνια μέσα σ ' αυτή την αυστηρή το-

Ο ι ρίζες του εθίμου κρατούν από πολύ παλιά. Η

πική συνήθεια ως τον γάμο τους, όπως μαρτυρεί

ονομασία Κλήδονας προέρχεται από την αρχαία

και το παρακάτω δίστιχο:

ελληνική λέξη κληδών, που σημαίνει τον μαντικό ψίθυρο, την προφητική ρήση, και κατ' επέκταση

«Μικρόν το Καστελόριζο,

σημαίνει το προμήνυμα, το μάντεμα. Ο ι αρχαίοι

χωρ/'s κλειδί κλειδώνει

την ημέρα της εορτής των Νουμηνιών είχαν τη

έχει κουπέλε5 όμορφεε,

συνήθεια του κληδονισμού, μάντευαν το μέλλον

μα δεν τis φανερώνει».

με τον Κλήδονα. Η ίδια τακτική συνεχίστηκε και κατά την έλευση του χριστιανισμού και την έντα-

Αϊ ΓΙΑΝΝΗΣ Ο ΚΛΗΔΟΝΑΣ «Γα βγάλτε τον Ακλήδονα

ξη παγανιστικών εθίμων στο χριστιανικό εορτολόγιο. Ω σ τ ό σ ο η Εκκλησία δεν ήταν πάντοτε

ε/s τα' Αϊ Γαννιού τη χάρη

σύμφωνη με αυτές τις πρακτικές.

σήμερα να φανερωθεί

Α π ό την αρχαιότητα, η φωτιά έχει αποτρεπτι-

όπ' αγαπά να πάρει»

κή και καθαρτική δύναμη καθώς καταδιώκει τα

Σύμφωνα με τον ερευνητή-λαογράφο Γ. Αικατερι νίδη, συνδεδεμένος με την εορτή του Γενεσίου του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, στις 2 4 Ιουνίου, ο Κλήδονας, Ακλήδονας (Ιος), Κληδονάς (Αμοργός), Καλαφουνιάρης (Ρόδος) ή Κοψοκέφαλος (Σύρος), αποτελούσε την πιο σημαντική

90

ΡΙΖΕΣ Ε Λ Λ Η Ν Ω Ν

* Στο τουριστικά ανεπτυγμένο σύγχρονο Καστελόριζο τίποτε δεν θυμίζει τ is «κρυμμένε^», τα κορίτσια του νησιού που ζούσαν περιορισμένα στο σπίτι. Στα χρόνια τηί γυναικείαs χεψαψέτησηε τέτοιου eiSous έθιμα είναι φυσικό να χαθούν.

ΝΗΣΙΩΤΕΣ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

91

ΗΘΗ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ

δαιμόνια και us αρρώστιες και αποτρέπει κάθε

Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, στο σπίτι που

κακό. Ο ι εθιμικές πυρές ήταν γνωστές και στο

ήταν συμφωνημένο να γίνει ο Κλήδονας μια

Βυζάντιο, μάλιστα υπήρχε απαγόρευση σύμφω-

πρωτότοκη ανύπανδρη ή, σε άλλες περιπτώσεις,

να με τον 6 5 ο κανόνα της εν Τρούλλω Οικουμε-

ένα παιδί που ζούσαν και οι δύο οι γονείς του

νικής Συνόδου για «τας εν ταις νουμηνίαις υπό τι-

αναλάμβανε, μετά από συνεννόηση ή κλήρωση,

νών προ των οικείων εργαστηρίων ή οίκων ανα-

να φέρει από το πλησιέστερο πηγάδι το «αμίλη-

πτομένας πυρκαϊάς».

το νερό» (λεγόταν αμίλητο γιατί κατά τη μεταφο-

Στο πέρασμα των χρόνων, η μαντική αυτή πρα-

ρά του δεν επιτρεπόταν η ομιλία).

κτική, αν και με πολλές τοπικές παραλλαγές, δια-

Σε νησιά όπως η Ιος όταν έσβηναν οι φωτιές

τήρησε όμοιο το τελετουργικό της πλαίσιο που

του Α ϊ Γιάννη ανύπανδρες κοπέλες χωρισμέ-

έχει ως εξής: το βράδυ της παραμονής της γιορ-

νες σε ομάδες ανά γειτονιά, έβαζαν λίγη στάχτη

τής του Αγίου Ιωάννη οι δρόμοι και τα σταυρο-

από τη φωτιά στη φτέρνα τους και ξεκινούσαν

δρόμια κάθε γειτονιάς φωτίζονται από το άναμ-

για το κοντινότερο πηγάδι. Εκεί μια πρωτότο-

μα της φωτιάς, φωτάρας (Ιος). Στην πυρά, εκτός

κη, πρωτογόνατπ, αντλούσε το «αμίλητο νερό»

από εύφλεκτα υλικά ριχνόταν και το πρωτομα-

το οποίο και μετέφερε σε μια στάμνα στο σπίτι

γιάτικο στεφάνι. Ο ι συναγωνισμοί για τη μεγα-

της συνοδευόμενη από τα υπόλοιπα κορίτσια.

λύτερη φωτιά ήταν γνώριμο φαινόμενο. Αντρες

Εριχνε το «αμίλητο νερό» σε ένα μικρό κιούπι

και γυναίκες, μικροί και μεγάλοι πηδούσαν τη

και μέσα έβαζαν τα σημαδεμένα μικροαντικείμε-

φωτιά, συνήθως τρεις φορές (Νάξος), λέγοντας

να της κάθε κοπέλας (δαχτυλίδι, σταυρό, χτένα,

συχνά ευχές για ευημερία και καλή υγεία. Εν συ-

σκουλαρίκι, κουμπί), το Ριζικάρικο (Νάξος). Η

νεχεία έριχναν στις φλόγες βαριές πέτρες για να

στάμνα σκεπαζόταν με κόκκινο πανί, «κλειδω-

έχουν και τον επόμενο χρόνο καλή υγεία (Κάρ-

νόταν» συμβολικά με μια κλειδαριά - εξ ου και

παθος). Εξαίρεση ως προς την ημερομηνία πραγ-

τη λανθασμένη γραφή του Κλήδονα ως Κλείδο-

ματοποίησης του εθίμου αποτελούσε η περίπτω-

να- τοποθετημένη πάνω από το πανί και αφηνό-

ση της Σύμης: εκεί ο Κλήδονας είναι γνωστός

ταν ό λ ο το βράδυ στο ύπαιθρο για να δεχτεί τη

από πολύ παλιά με την ονομασία Κουκκουμάς

μαγική επήρεια των άστρων.

και το δρώμενο τελείται στις 2 Μαΐου. Οπως οι περισσότερες εθιμικές πρακτικές του

«Κλειδώνουμε τον Κλήδονα

εαρινού εθιμικού κύκλου, ο Κλήδονας αφορού-

στου Αϊ- Γιαννιού τη χάρη

σε αποκλειστικά γυναίκες, ανύπαντρες και νιό-

κι όποια έχει το καλό

παντρες, και αποσκοπούσε στην πρόβλεψη της

να δώσει και να πάρει».

τύχης και την εξασφάλιση της γονιμότητάς τους. Ο ι νεαρές γυναίκες της κάθε κοινότητας επιζητούσαν να προβλέψουν τον μελλοντικό τους σύντροφο, παρόλο που γι' αυτό αποφάσιζαν κυρίως οι γονείς τους και οι ίδιες δεν είχαν σχεδ ό ν καμία πρωτοβουλία. Την παραμονή της γιορτής του Γενεθλίου του

92

ΡΙΖΕΣ Ε Λ Λ Η Ν Ω Ν

* «Κληδονά» λένε στην Αμοργό τη γιορτή του £ Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στ is 24 Ιουνίου. < Και εδώ ο εορτασμός είναι συνυφασμένοί με to i άναμμα τηs ψωιιάί. Το όνομα του Κληδονά (ή g Κλήδονα) προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη g κληδών, που σημαίνει μάντεμα.

ΝΗΣΙΩΤΕΣ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

93

ΗΘΗ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ

Την επομένη ο Κλήδονας μεταφερόταν σε κεντρικό σημείο του οικισμού όπου και «έβγαινε», από τη νεαρή κοπέλα ί ο κάθε σημαδεμένο αντικείμενο για να δοθεί στην κάτοχο του με τη συνοδεία ερωτικών, σατιρικών και με αλληγορικό χαρακτήρα διστίχων όπως τα παρακάτω. «Στis peyavis μαζεύονται τη νύχτα οι νεράιδες Και σήμερα στον Κλήδονα οι όμορφεs κυράδε5»

του καθρέπτη και προσπαθούσαν να δουν κάποια αντρική σκιά που πίστευαν ότι είναι η σκιά του άντρα που θα παντρευτούν. Σταδιακά το παραστατικό αυτό δρώμενο εξαλείφεται και αλλοιώνεται ο πρωταρχικός του χαρακτήρας. Η μαγικοθρησκευτική πίστη που το εξέθρεψε εκλείπει όπως και ο αυθορμητισμός του. Βέβαια σήμερα δεν λείπουν οι περιπτώσεις και οι προσπάθειες αναβίωσής του με τη διατήρηση όλωντων ιεροτελεστικών σταδίων καθώς το ίδιο το έθιμο εξακολουθεί ακόμη να συγκινεί.

«Ανοίξτε τον κλήδονα και στρώστε βελούδα για να περάσει ο βασιλιάε και η βασιλοπούλα». «Όσοι 'ρθανε στον Κλήδονα την τύχη τους να δούνε είν' όλοι τους για να τους κλαις, as πάνε να χαθούνε». «Της μαύρης κότας τα φτερά στη γη να τιναχτούνε και στης κακιάς γειτόνισσας τα μάτια να της βγούνε». Ο λαογράφος Γεώργιος Μέγας αναφέρει και άλλα είδη μαντικής που λάμβαναν χώρα την ίδια μέρα: την ονειρομαντεία με την αρμυροκουλούρα που παρασκευαζόταν με «αμίλητο νερό» κι αλεύρι παρμένο από τρεις Μαρίες, την τεφρομαντεία με στάχτη από τρεις φωτιές που χρησιμοποιούνταν για αποτρεπτικούς και μαντευτικούς σκοπούς, την κατοπτρομαντεία και την υδατομαντεία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα των δυο τελευταίων αποτελεί η Κάρπαθος: το μεσημέρι της παραμονής της γιορτής του Αγίου (23 Ιουνίου) κοπέλες ξεκινούσαν από το σπίτι τους για το πηγάδι του χωριού. Εκεί, η μια μετά την άλλη σκεπασμένες με ένα κόκκινο πανί, έσκυβαν στο πηγάδι, τοποθετούσαν έναν καθρέπτη με τέτοιο τρόπο ώστε το νερό να αντανακλά την εικόνα

94

ΡΙΖΕΣ ΕΛΛΗΝΩΝ

* Παλιότερα το άναμμα της φωτιάς ανήμερα του Αϊ Γιάννη του Κλήδονα αποσκοπούσε στην αποτροπή του κακού και της αρρώστιας. Σήμερα τα πράγματα έχουν αλλάξει όπως και ο χαρακτήρας του εθίμου. Σε όσα νησιά διατηρείται, αποτελεί ευκαιρία ψυχαγωγίας, ιδίως για τους νεότερους σε ηλικία. Η φωτογραφία είναι από την Κάσο.

ΝΗΣΙΩΤΕΣ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

95

Ο

β ο

•ο π Μ

Μ

ΟΙ ΦΟΡΕΣΙΕΣ Ο ι νησιώτισσες χρησιμοποιούσαν τη φορεσιά cos ένα στοιχείο καλλωπισμού, εντυπωσιασμού και ανάδειξης ins γυναικείας ομορφιάς. Υφάντρες καλές ήδη από τη νεολιθική εποχή, δημιουργούσαν υφάσματα από λινό ή μάλλινο νήμα. Ο ι γυναίκες της αρχαίας ©ήρας, πήγαιναν ακόμη ένα βήμα μπροστά και κατασκεύαζαν διάφανο ύφασμα. Στην αρχαιότητα οι πιο πολλές γυναίκες ύφαιναν μόνες τους τα καλύμματα κεφαλής και τα ρούχα τους, ενώ οι πιο πλούσιες από αυτές ξεχώριζαν καθώς αγόραζαν τους φημισμένους αμοργιανούς λινούς κόκκινους χιτώνες που ονομάζονταν αμόργεια ή αμόργινα ή αμοργίδες. Τους διάφανους αυτούς χιτώνες παρακινεί η Λυσιστράτη, στο ομώνυμο έργο του Αριστοφάνη, να φορέσουν οι γυναίκες για να προκαλέσουν ερωτικά τους άντρες. Τι πιο άμεσο δείγμα καλαισθησίας από αυτό των γυναικείων φορεσιών, με τις πολλές παραλλαγές, τις διαφορές προς τις χρωματικές τους αποχρώσεις, την ποικιλία που προκαλεί εντύπωση; Μακροσκελείς περιγραφές των περιηγητών ήδη από τον 16ο αιώνα,

* (Σελ. 96-97) Η νησιώτικη φορεσιά και τα εξαρτήματα τηί αναδεικνύουν την ομορφιά τηs γυναίκα. Η ένδυση ανέκαθεν αποτελούσε βασικό εργαλείο για την κατανόηση του ανθρώπου και r/js κοινωνίαs, καθώς επάνω στη φορεσιά μπορεί κανείε να «διαβάσει» την ιστορία, τ is WHIMS συνήθειεε, τη διάρθρωση και τιs αξίες μιας κοινωνίας, τη θέση και την προσωπικότητα του ατόμου που τη φορά. * Φορεσιές από τη Κάλυμνο, το Καστελόριζο, τη Ρόδο, την Νίσυρο (κατά σειρά από αριστερά). Η νησιώτικη καλαισθησία εκφράζεται με τ is ανεξάντλητες παραλλαγές στη μορφή και τous χρωματισμούς tous.

98

ΡΙΖΕΙ

ΕΛΛΗΝΩΝ

ΝΗΣΙΩΤΕΣ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

99

01 ΦΟΡΕΣΙΕΣ

φανερώνουν το ενδιαφέρον τους για τη γυναι-

ση του Καστελόριζου, ζώνες μεταλλικές με γορ-

κεία φορεσιά. Βέβαια δεν λείπουν οι υπερβολές

γόνες όπως της Νισύρου και της Αστυπάλαιας,

και οι ανακρίβειες: στη Θ ή ρ α η κοντή φούστα ή

επιστήθια κοσμήματα, κάποιες φορές χρυσά,

το ανοιχτό μπούστο ενοχλούν τον, μάλλον συ-

διαδεδομένα τον 19ο αιώνα στα Δωδεκάνησα

ντηρητικό, περιηγητή που τα χαρακτηρίζει άσε-

και όχι μόνο.

μνα! Ο ι σεμνές, στην πραγματικότητα, φορεσιές

Περίφημες είναι οι «κολάί'νες» της Καρπάθου, τα

του νησιού παρουσιάζονται σε λιθογραφίες

περιλαίμια με επιρραμμένα χρυσά νομίσματα που

(όπως εκείνη σε αρχικό σχέδιο του J. Β. Hilaire)

φοριούνταν τον 2 0 ό αιώνα.

και αποκαλύπτονται στην πολύ ενδιαφέρουσα

Λιτές είναι οι αντρικές φορεσιές, σε αντίθεση με

έρευνά της Ε. Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη.

τις γυναικείες. Διακρίνονται και αυτές σε επίση-

Η γνωστή ενδυματολόγος Ιωάννα Παπαντωνί-

μες και ανεπίσημες-καθημερινές και εμφανίζουν

ου στηρίζεται σε ενδυματολογικά σχέδια των πε-

μια επανάληψη στα νησιά.

ριηγητών του 17ου και 18ου αιώνα και μιλά για

Από τα μέσα του 19ου αιώνα ορισμένοι νησιώ-

τη «μεγάλη οικογένεια των χαμένων ενδυμασι-

τες ακολουθούν τη δυτική μόδα, τα λεγόμενα

ών του Αρχιπελάγους».

«φράγκικα». Ο ι περισσότεροι όμως συνεχίζουν

Εκεί κυριαρχούσαν οι λευκές φορεσιές των Κυ-

να φορούν τη βράκα, παντελόνι-φουφούλα που

κλάδων, οι οποίες είχαν διαδοθεί σε αρκετά

κυκλοφορεί σε διάφορες παραλλαγές. Εκτός

από τα Δωδεκάνησα (Πάτμο, Κω, Καστελόριζο,

από τη βράκα, επιμέρους εξαρτήματα της φορε-

Κάλυμνο), αλλά και στο Βόρειο Αιγαίο και στις

σιάς είναι το πουκάμισο και το γιλέκι που κου-

Σποράδες. Ο βασικός τύπος φορεσιάς δεν είχε

μπώνει με διάφορους τρόπους ώστε το ένα ρού-

διαφορές μεταξύ των νησιών και περιλάμβανε

χο να μην κρύβεται από το άλλο. Ελάχιστα είναι

τα εξής: ένα κοντό πουκάμισο με στενά μανίκια,

τα κοσμήματα για τη φορεσιά τους. Εκτός από τα

ένα μακρύ πουκάμισο με πολύ μεγάλα μανίκια

χάντρινα που φτιάχνονται από τις γυναίκες τους,

ανασκουμπωμένα συνήθως στους ώμους, ένα

το πιο σύνηθες είναι το χαϊμαλί, το αργυρό φυ-

μικρό μπούστο, μια τραχηλιά και ένα είδος πο-

λαχτό χους.

διάς πάνω από μια έντονα πλισαρισμένη κοντή λευκή φούστα. Ο ιστορικός τέχνης Α. Δεληβοριάς, στη θέση της φούστας διακρίνει ένα πολύπτυχο φουστάνι με τιράντες και το εσωτερικό του πουκάμισο. Υποστηρίζει πως το φουστάνι στις Κυκλάδες εμφανίζεται τον 16ο αιώνα, κρίνοντας από τη μορφή που είχε στα 1551 η φορεσιά της Πάρου, ενδυματολογικός τύπος που αφορά και νησιά όπως η Μύκονος, η Αμοργός, η Κύθνος, η Θήρα, η los, η Κέα. Ανέκαθεν η νησιώτισσα στόλιζε το ένδυμά της με κοσμήματα: περιδέραια, ενίοτε χρυσά, του 17ου αιώνα, πόρπες, επίχρυσες στην περίπτω-

100

ΡΙΖΕΣ Ε Λ Λ Η Ν Ω Ν

* Μία ανδρική και δύο γυναικείες παραδοσιακές φορεσιές από την Κάλυμνο.

ΣΤΑ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΑ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΧΟΡΟΥ ΦΩΤΟ: ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΜΕΡΑΚΟΣ

ΣΤΑ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΑ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΧΟΡΟΥ ΦΩΤΟ: ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΜΕΡΑΚΟΣ

ΣΤΑ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΑ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΧΟΡΟΥ Σε ποιον τόπο ακούστηκε για πρώτη φορά η μουσική; Ισως εκεί που γεννήθηκε ο θεός της μουσικής Απόλλωνας. Ο μύθος τον θέλει να γεννιέται στο νησί της Δήλου, όπου η μητέρα του Λητώ κατέφυγε κυνηγημένη από την οργή της Ηρας, επειδή θα γεννούσε τον καρπό της παράνομης σχέσης της με τον Δία. Αργότερα, το νησί του Απόλλωνα προσκαλούσε τους ναυτικούς να συμμετέχουν στα τραγούδια και τους χορούς του. Γερανός, ονομάζεται κατά τον Πλούταρχο, ο χορός που χόρεψε ο Θησέας εδώ στον γυρισμό του από το ταξίδι στην Κρήτη όπου είχε σκοτώσει τον Μινώταυρο. Στα Δωδεκάνησα και τις Κυκλάδες συναντιούνται το χθες και το σήμερα, η γοητεία της Ανατολής και η αρμονία της Δύσης. Ενα «ηαστικό» της Λέρου, δηλαδή ένα τραγούδι του γάμου, σύμφωνα με τον Ελβετό ελληνιστή και μουσικολόγο Baud-Bovy, μας συνδέει άμεσα με τα «επιθαλάμια» τραγούδια της αρχαιότητας. Σε νησιά, όπως το Καστελόριζο, υπάρχει συγγέ* (Σελ. 102-103) Συνηθισμένη ζυγιά (ζευγάρι οργάνων) είναι η λύρα με βιολί ή λαγούτο. Η λύρα και η τσαμπούνα, για αιώνες διαμόρφωναν το ρεπερτόριο και την αισθητική του τραγουδιού στον αιγαιακό χώρο. * Παλιότερα η συμμετοχή στο καρπάθικο γλέντι αποτελούσε καθαρά ανδρική υπόθεση. Οι άντρες γλεντιστές δημιουργούσαν διαφορετικά κάθε φορά αυτοσχέδια δίστιχα σε ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο στίχο, τις μαντινάδες, με θέματα παρμένα από την αφορμή του γλεντιού.

104

ΡΙΖΕΙ Ε Λ Λ Η Ν Ω Ν

νεια με τα τραγούδια και τους χορούς των απέναντι μικρασιατικών παραλίων. Ο ι δυτικές επιρροές αφορούν νέες μελωδίες, ποιητικές φόρμες όπως η ρίμα, μουσικά όργανα όπως το βιολί, αλλά και χορούς όπως ο μπάλος, που έφεραν τον 13ο αιώνα μ.Χ. οι Φράγκοι (Γάλλοι, Γενοβέζοι και οι Βενετσιάνοι) όταν κατέλαβαν το Αιγαίο με τις Σταυροφορίες. Ο νησιώτης εκφράζεται μουσικά με δυο τρόπους. Ο πρώτος αφορά τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή εκκλησιαστική παράδοση, που ανήκει στην κατηγορία της έντεχνης/κλασικής μουσικής. Η Πάτμος εδώ έχει τον πρώτο λόγο. Ο δεύτερος, και πιο καθημερινός τρόπος έκφρασης, αναφέρεται στη λαϊκή νησιώτικη μουσική και στις δημιουργίες του ρεμπέτικου. Αλλωστε το Αιγαίο είναι πατρίδα για το ρεμπέτικο, πάνω στο οποίο έχει στηριχθεί, κατά μεγάλο μέρος του, το σύγχρονο ελληνικό λαϊκό τραγούδι. Στην Απάνω Χώρα της Σύρου γεννήθηκε το 1905 ο Μάρκος Βαμβακάρης, μια από τις σημαντικότερες φυσιογνωμίες του ρεμπέτικου, ο άνθρωπος που καθιέρωσε την κομπανία με «μπουζουκομπαγλαμάδες». Για τη «Φραγκοσυριανή» του δεν χρειάζονται συστάσεις. Ο συνθέτης Γ. Παπαϊωάννου θα πει για εκείνον «...Μας έμαθε τι ήταν το μπουζούκι, μέχρι τότε δεν ξέραμε αν ήταν ντουλάπα ή όργανο». Τραγούδια, σκοποί και όργανα διατρέχουν τους θαλάσσιους δρόμους: ομοιοκατάληκτα αυτοσχεδιαζόμενα δίστιχα (μαντινάδες), αλλά και παλαιότατες παραλογές (βυζαντινές αφηγηματικές μπαλάντες). Οπως μας πληροφορεί ο Λ. Λιάβας («Η μουσική του Αιγαίου») όλοι σχεδόν οι νησιώτικοι χορευτικοί σκοποί είναι δίσημοι (2/4) σε αντίθεση με την ηπειρωτική Ελλάδα που κυριαρχούν ρυθμοί τρίσημοι (3/4) και επτάσημοι (7/8).

Ρίμες, δεκαπεντασύλλαβοι στίχοι και δίστιχα απαντώνται σε όλα τα νησιά, ενώ οι μαντινάδες στα Δωδεκάνησα χαρακτηρίζονται για την ποικιλία των θεμάτων, δίνουν γόητρο σ' εκείνον που αυτοσχεδιάζει, απαντά ή συμπληρώνει τον άλλον σ' ένα παιχνίδι συναγωνισμού που κρατά ως σήμερα. Αφηγηματικά τραγούδια, χωρίς οργανική συνοδεία, περιγράφουν γεγονότα σημαντικά και λειτουργούν ως «λαϊκές προφορικές εφημερίδες». Μετανάστευση, ξενιτιά, αλλαγή των συνθηκών ζωής, νέοι όροι που διαμορφώνει ο τουρισμός, έντονες κριτικές για επίκαιρα θέματα, πολιτικές και κοινωνικές αντιπαραθέσεις με διαλογική μορφή, αναπτύσσονται στο πλαίσιο ποιητικών συνομιλιών με εύστοχη ομοιοκαταληξία. Σε γεγονότα, όπως ο γάμος, βρίσκουν την απόλυτη έκφρασή τους. Η λύρα με βιολί ή λαγούτο αποτελεί μια πολύ συνηθισμένη ζυγιά, δηλαδή ζευγάρι οργάνων. Συνοδευτικά τους όργανα είναι το νταούλι και το ντέφι. Η λύρα και η τσαμπούνα για αιώνες διαμόρφωσαν το ρεπερτόριο και την αισθητική του τραγουδιού σ' ολόκληρο το Αιγαίο. Σήμερα φαίνεται ότι η λύρα παραχωρεί τη θέση της στο βιολί, που έχει πιο μαλακό ήχο. Επικρατεί όμως ακόμη η λύρα με τα μικρά κουδουνάκια στο δοξάρι στην Κάσο και στην Κάρπαθο. Ενα ναξιώτικο τραγούδι μιλά για τα μουσικά όργανα του παρελθόντος: «Ενα τραγούδι θε να πω μ' όλο μου το μεράκι και συντροφιά μου έχω \ω το πιο γλυκό τουμπάκι... Είχα τραγούδια να oas πω έναν ντουρά γιομάτο μα ξεκωλώθην ο ντουράΞ και πέσαν όλα κάτω.

ΝΗΣΙΩΤΕΣ ΝΟΤΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ

105

ΣΤΑ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΑ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΧΟΡΟΥ

Είχε βιολιά που στέναζαν λαούτα που βογκούσαν και είχε και τραγουδιστές που τα πουλιά σιωπούσαν». Οι βοσκοί παλιότερα είχαν το δικό τους μουσικό όργανο, ένα είδος φλογέρας, το σουραύλι, που το έφτιαχναν μόνοι τους και τους συνόδευε στις ατέλειωτες ώρες μοναξιάς τους με τα κοπάδια τους. Τραγούδια από γυναίκες, δίφωνα, υπήρχαν τουλάχιστον ως το 1930 και τα άκουσε από ηλικιωμένες στην Κάρπαθο ο εθνομουσικολόγος Samuel Baud-Bovy. Εκεί κάθε γυναίκα είχε μόνο ένα ταίρι στο τραγούδι, συνήθως φίλη ή γειτόνισσα, δύσκολο να ταιριάξει με άλλη. Τραγούδια και χοροί συνόδευαν τα έθιμα του κύκλου του χρόνου και του κύκλου ζωής. Υπήρχαν σκοποί του αρραβώνα, του γάμου, νταχταρίσματα των μικρών παιδιών, αλλά και μοιρολόγια. Ζωή και θάνατος συναντιούνται στα τραγούδια των Κυκλάδων. Ο χορός εδώ είναι πρόσταγμα: «...δώστε του χορού κι as πάει τούτη η γηΞ θε να μας φάει...» Πανηγύρια αυθόρμητα, στήνονται στο άψε σβήσε καθ' όλη τη διάρκεια του καλοκαιριού, δίχως να συνοδεύουν ή να συνδέονται απαραίτητα με γιορτές, όπως αυτά στην Κάσο. Γλέντια με πολύωρη διάρκεια και συμμετοχή ιδίως του ανδρικού πληθυσμού, στήνονται σε τυχαίες συγκεντρώσεις συγγενών και φίλων στην Κάρπαθο, συνοδευόμενα από τις απαραίτητες αυτοσχέδιες μαντινάδες.

«As είχαμεν να τρώ(γ)ομεν και ρούχα να φορούμε Δουλειά να μην εκάναμε μόνο να τραγουδούμε». Παιδικές φωνές έψελναν τα κάλαντα το Δωδεκαήμερο.

106

ΡΙΖΕΣ ΕΛΛΗΝΩΝ

«...Ο μήνας έχει σήμερα πέντε του Γεναρίου Αύριο ξημερώνονται τα Φώτα του Κυρίου Δεν είναι τούτη η γιορτή ωσάν την περασμένη Είναι μεγάλη και χρυσή και δοξολογημένη...» Νεαροί άντρες γυρνώντας από σπίτι σε σπίτι έλεγαν ευχετικά τραγούδια επαινώντας ξεχωριστά το κάθε μέλος της οικογένειας. «Εχε/s θυγατέρα έμορφη, βάλ' τη να pas κεράσει να τ'ς ευχηθούμε ούλοι μας να ζήσει να γεράσει...» Δίστιχα τραγούδια, κοριτσίστικα, συνοδεύουν έθιμα όπως του Αϊ- Γιάννη του Κλήδωνα. Νεανικές φωνές τραγουδούν το Δωδεκαήμερο των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς. Σατιρικά τραγούδια όπως το παρακάτω κυκλαδίτικο, ακούγονται πολλά: «Η μάνα μου μ' επάντρεψε, ακούτε το γειτόνοι κι ο άντρας όπου μ' έδωσε γλιτώνει δεν γλιτώνει. Ηταν ψηλός σα σίκαλη χοντρός σα τη βελόνη και η δουλειά του ήτανε στάχτη ν' ανεκατώνει». Τραγούδια της τάβλας αλλά και χορευτικά είναι ύμνοι για το Αιγαίο: «Μες στου Αιγαίου τα νησιά άγγελοι φτερουγίζουν και μέσα στο φτερούγισμα τριαντάφυλλα σκορπίζουν...»

* Τα αυτοσχέδια γλέντια αποτελούν παράδοση για την Αμοργό, είτε γίνονται σε γειτονιές είτε σε παλιά καφενεία, από αυτοδίδακτους βιολιτζήδες και λαουτιέρηδες. Στη φωτογραφία ο Νικόλας Θεολογίτης παίζει λαούτο στην ταβέρνα «Πανόραμα», στα Θολάρια, μαζί με τον Νικόλα Στεφανόπουλο, που θεωρείται ο τελευταίος βιολιστής της παραδοσιακής σχολής.

ΝΗΣΙΩΤΕΣ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

107

ΣΤΑ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΑ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΧΟΡΟΥ

Σκοποί που σήμερα έχουν πανελλήνια απήχηση

τικοί όπως ο αρκιστής της Καρπάθου, αλλά και

ξεσηκώνουν με τον ρυθμό tous:

πηδηχτοί χοροί. Ο ι διαφοροποιήσεις του ίδιου

«...Ελα να πάμε σ' ένα μέρος

χορού στο κάθε νησί αλλά και στα διάφορα χω-

άνθρωπος να μην υπάρχει

ριά ενός νησιού είναι αρκετές: «βαριά και αυστη-

ούτε νέος ούτε γέρος

ρή» είναι η σούστα της Καρπάθου, «ανάλαφρη

μόνο να 'μαστέ μονάχοι...»

και πηδηχτή» της Ρόδου, «αντικριστή και ήρεμη»

Μικρασιατικοί σκοποί ins δεκαετίας του ' 5 0 συ-

της Σύμης.

νυπάρχουν με ξενόφερτους χορούς όπως τανγκό,

Μέχρι και στο πρόσφατο παρελθόν, η σειρά με την

φοξ ανγκλέ και βαλς σε νησιά όπως η Σύρος, η

οποία θα χόρευε κάποιος εξαρτιόταν από την ηλι-

Τήνος και η Νάξος.

κία, το φύλο και την οικογενειακή του κατάσταση.

Ο λαός είναι ο δημιουργός των τραγουδιών, ποτέ

Απαγορεύσεις και περιορισμοί υπήρχαν, καθώς η

δεν μπορείς να γνωρίζέις ακριβώς πότε πρωτοα-

γυναίκα δεν είχε τη δυνατότητα να αυτοσχεδιάζει

κούστηκε ένα τραγούδι, από ποιους διαδόθηκε,

χορευτικά. Το βάρος έπεφτε στη χορευτική της έκ-

ποιοι το πήραν και πρόσθεσαν τη δική τους πινε-

φραση. Ούτε μπορούσε να χορέψει σε καφενεία

λιά, δημιουργώντας τις παραλλαγές του, πώς μετα-

και δρόμους. Δεν χόρευε δίπλα σε οποιονδήποτε

φέρθηκε από το ένα μέρος στο άλλο. Το τραγού-

άντρα, μόνο στενά συγγενικά της πρόσωπα επιτρε-

δι, όπως και ο χορός, έχει συλλογικό χαρακτήρα

πόταν να την κρατήσουν από το χέρι. Για τις υπό-

και όχι ατομικό. Εχει ενεργή συμμετοχή όλης της

λοιπες περιπτώσεις ένα μαντίλι έπαιζε τον συνδετι-

κοινότητας, συντείνει στη διατήρηση της συνοχής

κό κρίκο μεταξύ των χορευτών.

της, ακολουθεί ένα τυπικό, κανόνες που σχετίζονται με το φύλο, την ηλικία, την κοινωνική θέση των συμμετεχόντων, είναι ένας τρόπος κοινωνικής ιεράρχησης: όσοι τραγουδούν ή χορεύουν καλά είναι παράλληλα πρόσωπα άξια θαυμασμού και σεβασμού από τους υπόλοιπους.Ή, από την άλλη πλευρά, η αξία του κάθε τραγουδιστή κρίνεται από την ερμηνεία του σε σκοπούς αγαπημένους, όπως είναι για τους Ροδίτες ο «Ποταμός» ή «Αρχαγγελίτικος». Αναμφίβολα ο πιο δημοφιλής χορός του Αιγαίου είναι ο πασίγνωστος μπάλος που χορεύεται σε διάφορες παραλλαγές. Υπήρχαν χοροί ζευγαρωτοί μεταξύ αντρών, γυναικών ή σε συνδυασμό, με το ζέυγάρι να χορεύει αντικριστά καρσιλαμά ή ζεϊμπέκικο, ακολουθώντας τα βήματα ζωηρά, εύθυμα, βαριά ή αργά. Υπήρχαν επίσης ομαδικοί χοροί, σε ανοιχτό ή κλειστό κύκλο, με απότομες κλίσεις γονάτων όπως ο γονατιστός, χοροί πολεμικοί και ερω-

108

ΡΙΖΕΣ Ε Λ Λ Η Ν Ω Ν

* Ευκαιρία συγκέντρωσης και ομαδικής διασκέδασης με κασιώτικες κομπανίες αποτελούσαν τα, πολύ συχνά ιδιωτικά, πανηγύρια που οργανώνονταν στο νησί. Στη φωτογραφία ο λυράρης και ο λαουτιέρης που συνοδεύουν το γλέντι ανήκουν στη γνωστή κασιώτικη μουσική οικογένεια Περσελή.

ΝΗΣΙΩΤΕΣ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

109

Ο

> Ζ >

S > Η

ο <

ΟΙ ΠΑΝΑΓΊΕς ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ «Ιδού, εις αιώνα μακαρίζουσί Σε πάσαι αι γενεαί, Υπερευλογημένη και Κεχαριτωμένη» Στενοί δεσμοί συνδέουν τους νησιώτες με την Παναγία, συχνή και η επίκλησή της, σχεδόν αυθόρμητη συναντιέται στα νανουρίσματα, σε τραγούδια αγάnns, γάμου, ξενιτιάς, μοιρολόγια, παρακλήσεις σε κρίσιμες στιγμές για ένα θαύμα, για υγεία, ίαση ασθενειών, στέριωμα γάμων, απόκτηση απογόνων. Στη Λέρο, ο ξενιτεμένος ζητά από την Παναγιά να τον παρηγορήσει: «Ξένος εδώ, ξένος εκεί και μες στα μαύρα ξένος τη μάνα μου αναζητώ μα παραπονεμένος. Παναγιά μου Παναγιά μου παρηγόρα με καρδιά μου».

* (Σελ. 110-111) Στα νησιά, οι μεγάλες γιορτές της χριστιανοσύνης (Φώτα, Πάσχα, Δεκαπενταύγουστος) συνοδεύονται από λιτανεία που ακολουθεί πλήθος πιστών. Η θαυματουργή εικόνα περιφέρεται στα σύνορα και στους δρόμους των οικισμών και μπαίνει μέσα στα σπίτια για να προσφέρει υγεία και ευημερία στους νοικοκύρηδες. Στη φωτογραφία η περιφορά της εικόνας της Παναγίας της Χοζοβιώτισσας στην Αμοργό, το Πάσχα. * Η λιτανεία της θαυματουργής εικόνας της Παναγίας Τήνου απο τη μονή Κεχροβουνίου προς την πόλη ξεκινάει το απόγευμα της 23ης Ιουλίου, καθώς, σύμφωνα με την παράδοση, τότε είχε δει η μοναχή Πελαγία όραμα χάρη στο οποίο ανακαλύφθηκε αργότερα η εικόνα.

112

ΡΙΖΕΙ

ΕΛΛΗΝΩΝ

I, IT

Α π ό us σχεδόν 6.000 προσωνυμίε5 ί ο υ λαού

εξαιτία$ των εικόνων m s που φανέρωσαν την

pas για in Θεοτόκο, πολλέ$ είναι εκείνε$ που

ύπαρξή raus με κάποιο θαύμα ή όραμα. Οραμα

συναντώνται cms κοινωνίε$ των Κυκλάδων και

σαν αυτό που εμφανίστηκε στη μοναχή Πελα-

των Δωδεκανήσων και σχετίζονται με TIS ιδιό-

γία το 1 8 2 3 και άλλαξε την ιστορία m s Τήνου

τητέ$ ms, τα χαρακτηριστικά m s εικόνα$ και του

για πάντα. Η Παναγία ms υπέδειξε τον τόπο που

ναού ms, τη θέση και την παράδοση ms ί δ ρ υ σ α

ήταν θαμμένη η θαυματουργή εικόνα m s και ζή-

ms εκκλησία5 ms.

τησε την ανέγερση ναού σε εκείνο το σημείο. Η

Παναγία η Θαλασσινή ονομάζεται στην Α ν δ ρ ο

εύρεση ms εικόνα5 του Ευαγγελισμού m s Θ ε -

και η εκκλησία m s είναι χτισμένη σε έναν βρά-

οτόκου θεωρήθηκε θεϊκό σημάδι για την καλή

χο μέσα στη θάλασσα. Θεοτόκισσα στην Τήλο.

έκβαση του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα.

Πρωτόθρονη και Δροσιανή στη Νάξο. Βλεφα-

Η παράδοση θέλει cos κτήτορε$ του ναού ins

ριώτισσα στην Αστυπάλαια. Καλόπετρα, Τσαμπί-

Παναγία5 m s Εκατονταπυλιανή$, ή Καταπολια-

κα, Κρεμαστή, Λουβιαρίτισσα (επειδή στα κελιά

νή$ oncos είναι η ανεπίσημη ονομασία ms, στην

ms έμεναν οι λουβιάρηδε5, οι λεπροί του νησιού),

Πάρο τον Αγιο Κωνσταντίνο και την Αγία Ελέ-

αλλά και Γαλατούσα γιατί βοηθά tis λεχώνε$ με

νη. Ο θρύλθ5 αναφέρει ncos: «Ενενήντα εννέα

πρόβλημα θηλασμού, στη Ρόδο. Καβουριανή ή

φανερέ$ πόρτε$ έχει η Καταπολιανή. Η εκατο-

Καβουράδαινα και Κυρά στη Λέρο. Κυρά-Ψηλή

στή είναι κλειστή και δεν φαίνεται. Θ α φανεί

στην Κάλυμνο. Γκρεμνιώτισσα στην Ιο, Χρυσοπο-

αυτή η πόρτα και θ' ανοίξει όταν οι Ελληνε$ πά-

λίτισσα στη Νάξο. Των Μαγαζιών στη Σύρο από

ρουν την Πόλη».

μαγαζάτορε5 που έκαναν επίκληση στη βοήθειά

Η Παναγιά του Χάρου, η μοναδική εικόνα m s

ms. Παναγία του Κήπου στη Μήλο και ms Αμμου

navayias που δεν κρατά το Θ ε ί ο Βρέφο$ αλλά

στη Σίφνο. Η Κανάλα στην Κύθνο γιατί στην το-

τον Εσταυρωμένο Χριστό, βρίσκεται στο μονα-

ποθεσία Κανάλι βρέθηκε η εικόνα ms. Παναγία

στήρι m s navayias στο νησί των Λειψών. Χρο-

Πελαγιανή, Θαλασσομαχούσα, Συντριανή στην

νολογείται τον 16ο αιώνα και γιορτάζει crcis 2 3

Κέα. Σκοπιανή στη Σέριφο. Κουμάνα και Διασώ-

Αυγούστου.

ζουσα στην Πάτμο. Παντάνασσα cxous Αρκιούε

Παναγία Χοζοβιώτισσα ή Κυνηγημένη είναι η

(Η παράθεση των ονομασιών είναι ενδεικτική. Σε

ονομασία του μοναστηριού στην Αμοργό, που

κάθε νησί υπάρχουν πολύ περισσότερε5).

πανηγυρίζει a m 2 1 Νοεμβρίου. Χτισμένο σε

Επίθετα δίδονται και λόγω ms ημερομηνία$ εορ-

απροσπέλαστη πλαγιά βράχου από τον αυτο-

ms ms navayias. Στη Σίφνο, η Παναγιά η Δεκα-

κράτορα Αλέξιο Κομνηνό το 1088, npos τιμή

πεντούσα γιορτάζει τον Δεκαπενταύγουστο, στη

m s σχεδιασμένα από τον Ευαγγελιστή Λουκά

Σαντορίνη η Τριτιανή την τρίτη μέρα του Πάσχα.

εικόνα$ ms Π α ν α γ ή . Η παράδοση θέλει στον

Ονόματα διακριτικά, ά λ α τ ο ς δείχνουν οικειότη-

καιρό ms Εικονομαχία5 να ρίχτηκαν τρε^ εικόνε$

τα και εφευρέθηκαν από την ανάγκη των νησιω-

στη θάλασσα από το Χ ό ζ ο β ο ms Παλαιστίνη,

τών να πλησιάσουν ακόμη περισσότερο τη μορ-

για να σωθούν από την καταστροφή. Εκείνη m s

φή ms navayias, να τη φέρουν πιο κοντά raus.

navayias βρέθηκε eras ακτέ5 ms Αμοργού.

Το όνομα m s Παρθένου Mapias είναι γνωστό

Ατέλειωτα γλέντια και πανηγύρια γίνονται eras

και με τα επίθετα Μεγαλόχαρη και Φανερωμένη

Yioptss ms ο ρ θ ο δ ο ξ ί α , με αποκορύφωμα τον

ΝΗΣΙΩΤΕΣ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

113

01 ΠΑΝΑΓΙΕ! ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ

Αύγουστο, μήνα επιστροφής των ξενιτεμένων στους τόπους raus, μήνα γιορτής m s Παναγιάς, ευκαιρία αντάμωσης, γλεντιού, σε ατμόσφαιρα κατάνυξης. Τότε εκπληρώνονται και πολλά από τα τάματα των πιστών, «κατοχυρώνοντας» έτσι της βοήθειά Της. Στην Κοίμηση της Θεοτόκου, το «Πάσχα του καλοκαιριού», ψέλνονται Εγκώμια (όμοια με εκείνα της Μεγάλης Παρασκευής). Ζωντανά και μεγάλα πανηγύρια στήνονται τον Δεκαπενταύγουστο, συνοδευόμενα από κοινό γεύμα, ενώ παλιότερα τον χορό στο χοροστάσι (στον προαύλιο χώρο της εκκλησίας) ξεκινούσε ο ιερέας. Στην «Πέρα Παναγιά» της Κάσου, τον Δεκαπενταύγουστο το πανηγύρι ζωντανεύει με τους ήχους της παραδοσιακής λύρας και του λαούτου στα βήματα της σούστας και του ζερβού. Σε κάποια μέρη μάλιστα τα πανηγύρια κρατάνε δυο μέρες. Ακόμα και σήμερα η θαυματουργή εικόνα όταν γιορτάζει περιφέρεται από σπίτι σε σπίτι, σε ό λ ο το χωριό, για να ευλογήσει τα μέλη κάθε οικογένειας και να τους χαρίσει υγεία και ευημερία όλη τη χρονιά.

* Ο Δεκαπενταύγουστος στην Κάρπαθο αποτελεί ευκαιρία για μεγάλες γιορτές. Σε περιοχές όπως η Ολυμπος, οι Μενετές, οι Πύλες και το Απέρι \ γίνονται πανηγύρια όπου οι χοροί με λαούτα, λύρες ο και τσαμπούνες κρατούν ώρες.

114

ΡΙΖΕΙ

ΕΛΛΗΝΩΝ

ΝΗΣΙΩΤΕΣ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

115

§ Ρ : $ § Θ >

I Η θαυματουργή εικόνα της Παναγιάς του Χάρου που βρίσκεται στους Λειψούς και διακοσμείται από τα «κρινάκια της Παναγιάς» που βγάζουν μπουμπούκια στη γιορτή Της. 2 Πλήθος προσκυνητών από όλες τις περιοχές της Ελλάδας συρρέουν κάθε χρόνο τον Δεκαπενταύγουστο στο νησί της Τήνου. Η περιφορά της εικόνας της Μεγαλόχαρης από την εκκλησία έως το λιμάνι γίνεται πάνω από το ανθρώπινο «ποτάμι» των πιστών που σκυφτοί απλώνουν το χέρι για να ακουμπήσουν την εικόνα γεμίζοντας έτσι ελπίδα.

Ν Η Σ Ι Ω Τ Ε Σ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

117

* Τρεις μέρες κρατά η περιφορά της εικόνας της Παναγίας στη Φολέγανδρο, ξεκινώντας από την Κυριακή του Πάσχα. Σε κάθε οικισμό η εικόνα θα «μπει» στο κάθε σπίτι, «ευλογώντας» τους νοικοκύρηδες. Αλλά και οι βαρκάρηδες στο λιμάνι την προσμένουν για να έχουν όλο το χρόνο «καλές ψαριές».

118

ΡΙΖΕΙ

ΕΛΛΗΝΩΝ

ΝΗΣΙΩΤΕΣ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

119

D Ο Μ T D

Do

ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΙ ΤΩΝ ΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΤΕΧΝΩΝ Tous περασμένους alcoves ο noXraqjos άνθησε στα

νει παρακαταθήκη στους απογόνους του στην Αθή-

νησιά του αρχιπελάγσΐβ και εμφανίστηκαν σημαντι-

να και την Τήνο. Μ ε το γλυπτό «Θεριστής» παίρνει

κοί δημιουργοί. Αρκεί ενδεικτικά να διαλέξουμε έναν

το πρώτο βραβείο του καλλιτεχνικού διαγωνισμού

τόπο oncos το χωριό TOpyos tns Τήνου για να κατα-

Tns Ακαδημία$ ms Ρώμη$. Εργα του βρίσκονται στην

νοήσουμε την πολύπλευρη και σημαντική προσφο-

Εθνική Πινακοθήκη, αλλά και σε πλατείε5, ναού5, νε-

ρά των νησιωτών στον ελληνικό πολιτισμό. Από τον

κροταφεία. Το Παιδί με τα σταφύλια στην πλατεία

Πύργο λοιπόν κατάγονται ο Γιαννούλα Χαλεπάε, ο

Συντάγματθ5, ο Μικρός ψαράς στο Ζάππειο και τα

Δημήτρη Φιλιππότη και ο Νικηφόρος Λύτρας.

δύο επιβλητικά λιοντάρια στην σκάλα ms BiAas Κα-

Από οικογένεια μαρμαρογλυπτών Tns Τήνου κα-

ζούλη στην Κηφισιά είναι από τα πιο αξιόλογα.

ταγόταν ο Γιαννούλα Χαλεπάς, γιος του Ιωάν-

Ο Νικηφόρος Λύτρας, ο «πατριάρχης» της ελλη-

νη, κορυφαία μορφή στη νεότερη ελληνική τέχνη.

νικής ζ ω γ ρ α φ ι ά , γεννήθηκε το 1832. Hos λαϊκού

Γεννήθηκε το 1 8 5 1 και παρά την τραγικότητα της

μαρμαρογλύπτη και ε ι σ η γ η Λ του είδου$ ms ηθο-

ζωής του και τη για σαράντα χρόνια αποχή του από

Ypacpias στη ζωγραφική, με τα έργα του ανταποκρί-

την καλλιτεχνική δημιουργία εξαιτίας m s ψυχικής

νεται στο γενικό αίτημα ms εποχή5 για την απόδειξη

α σ θ ε ν ε ί του, θεωρείται η πιο σημαντική παρου-

ms luropims σ υ ν έ χ ε ι των Ελλήνων. Από τα πιο δη-

σία στον χώρο Tns ελληνικής γλυπτικής του 19ου

μοφιλή πρόσωπα στους αθηναϊκούς καλλιτεχνικούς

και των αρχών του 2 0 ο ύ αιώνα. Μαθήτευσε στο

κύκλους και επίσημος προσωπογράφος της υψηλή$

Σχολείον των Τεχνών στην Αθήνα και στη Σχολή

κοιvcovias των Αθηνών, φιλοτέχνησε ολόσωμα μνη-

Καλών Τεχνών του Μονάχου. Εκατό πενήντα πε-

μειακά πορτρέτα επιφανών Αθηναίων. Το 1903 πα-

ρίπου είναι τα έργα του που έχουν περισωθεί και

ρασημοφορήθηκε με τον Χρυσό Σταυρό του Σω-

ένα από τα πιο ονομαστά γλυπτά, η Κοιμωμένη,

mpos. Q s καλλιτέχνη και cos δάσκαλο$, ο Aurpas

βρίσκεται στο μνήμα m s Σοφία5 Αφεντάκη στο Α '

σημάδεψε την πορεία ms νεοελληνική5 ζ ω γ ρ α φ ι ά .

Νεκροταφείο Αθηνών. Μορφές που επιβάλλονται

«Η αγάπη προς το ωραίον είναι η γέφυρα μεταξύ Θε-

με την εκφραστι κή αλήθεια των προσώπων και των

ού και ανθρώπου» συνήθιζα να λέει.

σωμάτωνTOUS,(όπως ο Σάτυρο$ που παίζει με τον Ερωτα και η Μήδεια με τα παιδιά ms), αποτελούν χαρακτηριστικά δείγματα tns τέχνης του.

Evas από TOUS σημαντικότεροι γλύπτε$ TNS νεώτερη5 EAAa6as είναι ο Δημήτριος Φιλιππότης, γεννημένθ5 το 1839. Γιος του μαρμαρογλύπτη και εμπειρικού αρχιτέκτονα, Ζαχαρία Φιλιππότη, συνεχίζει την παράδοση της οικογένειας στη γλυπτική και την αφή-

122

ΡΙΖΕΙ

ΕΛΛΗΝΩΝ

* (Σελ. 120-121) «Ο Μικρόί ψαράς» στον χώρο του Ζαππείου είναι ένα από τα γλυπτά του Τήνιου Δημήτριου Φιλιππότη που κοσμούν δημόσιους χώρους της πρωτεύουσας. * Η διάσημη «Κοιμωμένη» του Γιαννούλη Χαλεπά που δημιουργήθηκε το 1875 ως επιτύμβιο γλυπτό στο μνήμα της δεκαοκτάχρονης Σοφίας Αφεντάκη. Βρίσκεται στο Α' Νεκροταφείο Αθηνών.

Ν Η Σ Ι Ω Τ Ε Σ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

123

ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΙ ΤΩΝ ΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΤΕΧΝΩΝ

Μαθητής του Λύτρα ο Κωνσταντίνος Πανώ-

ελάχιστους Ελληνες που υιοθέτησαν τη δυτική

ριος, γεννήθηκε στη Σίφνο το 1857. Σπούδασε

τεχνοτροπία, εντασσόμενος στο πλαίσιο της ει-

στο Μ ό ν α χ ο και αν και έφυγε από τη ζωή μόλις

καστικής κίνησης της Δύσης. Πέθανε σε ηλικία

στα 3 5 του χρόνια, άφησε σημαντικά ζωγραφικά

7 3 ετών στη Βενετία, όπου υπάρχουν πολλά από

έργα που χαρακτηρίζονται από την ακρίβεια και

τα έργα του σε εκκλησίες, ιδρύματα και παλάτια.

την μνπμειακότητα των μορφών τους. Ο Νικό-

Ο Θ ω μ ά ς ΚαΤρης γεννήθηκε στην Α ν δ ρ ο το

λαος Γύζης ήταν ένα από τα έξι παιδιά του ξυ-

1784. Ανθρωπος με φιλελεύθερες απόψεις, που

λουργού Ονούφριου Γύζη και έγινε ο μετέπειτα

συχνά προκαλούσαν την αντίδραση των συντη-

σημαντικότερος εκπρόσωπος του ακαδημαϊκού

ρητικών. Σε ηλικία 18 ετών χειροτονήθηκε δι-

ρεαλισμού των τελών του 19ου αιώνα, του συ-

άκονος και ονομάστηκε Θεόφιλος. Το 1 8 1 9

ντηρητικού εικαστικού κινήματος που είναι γνω-

μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία και πρωτοστάτησε

στό και ως «Σχολή του Μονάχου». Γεννήθηκε

στην κήρυξη της επανάστασης. Συμμετείχε στις

το 1 8 4 2 στο Σκλαβοχώρι της Τήνου και οχτώ

εθνοσυνελεύσεις που ακολουθούν και αρνή-

χρόνια μετά μετανάστευσε στην Αθήνα με την οι-

θηκε το 1 8 3 5 την παρασημοφόρησή του από

κογένειά του. Εκεί ξεκίνησε μαθήματα στη Σχολή

το βασιλιά Οθωνα. Συνέβαλε στην ίδρυση του

των Ωραίων Τεχνών (έτσι ονομαζόταντότε η με-

Ορφανοτροφείου της Ανδρου, το 1836, όπου

τέπειτα Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών). Από το

και δίδασκε φιλοσοφία, φιλολογία, μαθηματικά

1 8 7 0 έως το 1 9 0 0 βραβεύτηκε σε πολλές ελλη-

και αστρονομία. Λίγο αργότερα, οι θρησκευτι-

νικές και ευρωπαϊκές εκθέσεις. Τιμές του αποδό-

κές του αντιλήψεις τον θέτουν υπό περιορισμό.

θηκαν μετά τον θάνατο του, το 1901, με έκθεση

Το 1 8 5 2 καταδικάστηκε σε φυλάκιση δύο ετών

έργων του στην 8η Διεθνή Καλλιτεχνική Εκθεση

κατηγορούμενος «επίπροσηλυτισμώ και διαδό-

του Γκλασπαλάστ (Claspalast).

σει νέας θρησκείας αγνώστου» και πέθανε ένα

Από τους προικισμένους μαθητές του Γύζη ήταν

χρόνο αργότερα.

ο Γεώργιος Χατζόπουλος, που γεννήθηκε στην

Ο Μάρκος Βαμβακάρης, η μεγαλύτερη φυσιο-

Πάτμο το 1859. Καλλιτέχνης με προοδευτικές

γνωμία του ρεμπέτικου, γεννήθηκε το 1 9 0 5 στο

αναζητήσεις και πλούσιο έργο, για πολλά έτη

συνοικισμό Σκαλί της Α ν ω Σύρου. Στην Αθήνα,

εργάστηκε ως συντηρητής στο εργαστήριο της

στις αρχές του ' 3 0 κυκλοφόρησαν τα πρώτα του

Εθνικής Πινακοθήκης.

τραγούδια και ο ίδιος θεωρείται πατέρας του ρε-

Δίπλα στα έργα ονομαστών γλυπτών και ζωγρά-

μπέτικου καθώς ίδρυσε την πρώτη ορχήστρα με

φων, του Χαλεπά, του Γύζη, του Βιτάλη, του Φι-

μπουζούκια και άρχισε να ηχογραφεί. Μ ε τη συμ-

λιππότη, του Λύτρα, του Σώχου, των αδερφών

βολή του το ρεμπέτικο τραγούδι αποσυνδέθηκε

Μαλακατέ, του Γαΐτη, στέκονται οι λαϊκοί τεχνίτες

απο το περιθώριο και διευρύνθηκε η θεματολο-

με δημιουργήματά τους, όπως οι περιστερώνες

γία των τραγουδιών με αναφορές στη φτώχεια,

που αποτελούν κορυφαία δείγματα λαϊκής καλ-

την κοινωνική αδικία και τη μετανάστευση. Ο Μ.

λιτεχνικής δημιουργίας.

Βαμβακάρης πέθανε στη Σύρο το 1 9 7 2 έχοντας

Ο Μήλιος ζωγράφος Αντώνιος Βασιλάκης, ο

στο ενεργητικό του περίπου 4 0 0 τραγούδια.

επονομαζόμενος Αλιένσε, έζησε τον 16ο αιώ-

Από τη Σύμη καταγόταν ο Μαστρογιάννης Ζου-

να κυρίως στην Ιταλία και θεωρείται από τους

ρούδης που τον περασμένο αιώνα είχε μετατρέ-

124

ΡΙΖΕΙ

ΕΛΛΗΝΩΝ

ψει ί ο επιπλοποιείο ί ο υ σε κέντρο μαθητείας ξυλογλυπτικής, ενώ στη Σύρο η οικογένεια Μαυρίκου έφτιαχνε ξύλινα σκαριά-καράβια χρησιμοποιώντας τον περίφημο «Λαβύρινθο» για τον σχεδιασμό τους. Συμιακοί επίσης ήταν ο λόγιος Δημοσθένης Χαβιαρός, ο Αρχιμανδρίτης Σερα-

* Το μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Το Ιδρυμα Νικολάου Γουλανδρή, στο οποίο ανήκει από το 1985 η συλλογή του μουσείου, είναι αφιερωμένο, σύμφωνα με το καταστατικό του, στη μελέτη και διάδοση του πολιτισμού του Αιγαίου, από την προϊστορική περίοδο μέχρι τους νεώτερους χρόνους.

φείμ και ο πεζογράφος Αριστος Περίδης ενώ από την Κάρπαθο ξεχώριζαν, μεταξύ άλλων, για την πνευματική προσφορά τους ο Μιχαήλ Μιχα-

Το μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, ξεκίνησε το 1986

ηλίδης-Νουάρος και οι αδερφοί Εμμανουήλ και

με αρχικό σκοπό τη στέγαση της συλλογής των

Ιωάννης Μανωλάκης. Σημαντικοί άνθρωποι του

Νικολάου και Ντόλλυς Γουλανδρή. Πρόκειται μό-

πνεύματος ίδρυσαν τη Στέγη Γραμμάτων και Τε-

νο για τρία από τα πολλά ιδρύματα, ιδιωτικά και

χνών Δωδεκανήσου το 1963, όπως ο Αντώνιος

δημόσια, που έχουν αναπτυχθεί με απώτερο σκο-

Κάφαρης, ο Ιωάννης Χριστάκης και ο Κύπριος

πό την προβολή, ανάδειξη και αξιοποίηση, μέσα

Ανδρέας Ιωάννου. Ο Στυλιανός Κορρές και ο

από το πλούσιο και πολύπτυχο εκδοτικό και εκ-

Θ ε ο δ ό σ ι ο ς Σπεράντσας ίδρυσαν την Εταιρεία

παιδευτικό έργο τους, της πολιτισμικής κληρονο-

Κυκλαδικών Μελετών το 1958.

μιάς των Κυκλάδων και των Δωδεκανήσων.

ΝΗΣΙΩΤΕΣ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

125

S 3 Or Οζ >0 ο

ΐ *" " · · -• . s ;.„":"-· ' ν · ' «ν '

ΓΕΥΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟ ΝΟΤΙΟ ΑΙΓΑΙΟ Ο ι νησιώτισσες συνοδεύουν τις γιορτές της χριστια-

Η κάππαρη, στοιχείο μαγειρικής κοινό για τις Κυ-

νοσύνης αλλά και εκείνες που συνδέονται με τον κύ-

κλάδες είναι από τα πιο σημαντικά ντόπια υλικά.

κλο της ζωής με συγκεκριμένα κατά τόπους φαγητά

Η φάβα είναι χαρακτηριστικό προϊόν της Σαντορί-

και γλυκίσματα. Ο σ ο ν αφορά τα ποτά, αναψυκτικό

νης, της ©πρασιάς και άλλων νησιών, τα ρεβύθια

που θυμούνται οι παλιότεροι είναι η σουμάδα, που

της Σίφνου, της Σερίφου, της Σύρου.

φτιάχνεται από πικραμύγδαλο και σερβίρεται σε επί-

Στα Δωδεκάνησα οι Ιταλοί κατακτητές έφεραν μαζί

σημες γιορτές και σε γάμους. Σύμφωνα με την Εύα

τους και γεύσεις από τον τόπο τους που υιοθετή-

Κέκου («Παραδοσιακά προϊόντα και διατροφή στις

θηκαν επί δεκαετίες από τις τοπικές κοινωνίες. Το

Κυκλάδες»-2005) απεριτίφ χαρακτηριστικό ms Νά-

ριζότο με μελάνι σουπιάς αποδεικνύει του λόγου

ξου είναι το κίτρο που παράγεται από το απόσταγμα

το αληθές. Στην Κίμωλο, η λαδένια, φαγητό με υλι-

φύλλων κιτριάς και όχι από τον καρπό όπως συνη-

κά που προσφέρει η γη του νησιού, λιτό και πολύ

θίζεται σε άλλες περιοχές.

νόστιμο, παρασκευάζεται με αλεύρι, μαγιά, κρεμ-

ZTIS Μικρές Ανατολικές Κυκλάδες (Δονούσα, Ηρα-

μύδια, ντομάτες, λάδι, πιπέρι και αλάτι. Ακολουθεί

κλειά, Κουφονήσι Σχοινούσα), γλυκό του γάμου

ψήσιμο στο φούρνο της γνωστής σήμερα σε πολ-

ήταν το παστέλι σερβιρισμένο συνήθως σε λεμο-

λούς και ως «πίτσα της Κιμώλου». Παραδοσιακό

νόφυλλα και τα ξηροτή(γ)ανα πασπαλισμένα με το

φαγητό της Κάσου είναι οι μακαρούνες με σιτάκα.

εξαιρετικό ντόπιο μέλι. Τα τελευταία προσφέρο-

Το επίπεδα ή κυλινδρικά κομμένο ζυμαρικό, φτια-

νταν από τις νοικοκυρές και στις γιορτές Χριστου-

χνόταν σε κάθε σπίτι και ήταν ταίρι με ένα άλλο

γέννων και Πρωτοχρονιάς.

τοπικό προϊόν, τη σιτάκα, το ρευστό πρόβειο τυρί

Λουκουμάδες έφτιαχναν οι κυκλαδίτισσες, μέχρι

με πεντανόστιμη - α ν και κάπως ξινή- γεύση.

και πριν λίγες δεκαετίες, εγκαινιάζοντας την καινούργια σοδειά μελιού. Τα τζάκια άναβαν κάνοντας τα σοκάκια κάθε Χώρας να μοσχοβολούν την ημέρα της γιορτής του Αγίου Αντρέα. Γίδα βραστή ή αλλιώς σκουτέλι, συνοδευόμενη από ζυμαρικά ή όσπρια ακολουθούσε τη λήξη του εσπερινού και την αρχή του πανηγυριού συνοδεία οργανοπαιχτών σε καλοκαιρινά πανηγύρια - όπως αυτό του Αϊ-Γιάννη του Προδρόμου στην Ιο. Στην Αμοργό και στη Δονούσα, το επίσημο, γιορτινό φαγητό που συνοδεύει μέχρι και σήμερα τα πανηγύρια είναι το κρέας πατατάτο. Αλλά και στην καθημερινότητα υπήρχαν πολλές και διαφορετικές τοπικές συνταγές.

128

ΡΙΖΕΙ

ΕΛΛΗΝΩΝ

* (Σελ. 126-127) Ποικιλία που ξεπερνά κάποιε5 φορές όσα συνήθως παράγουν οι νησιώτικες κοινωνίες χαρακτηρίζει τα εδέσματα του παρελθόντος. Απαραίτητος συνοδός τους στο τραπέζι ήταν το ψωμί, ζυμωμένο από τη νοικοκυρά. Ο φούρνος της γειτονιάς ή ο οικογενειακός, πετρόκτιστος ξυλόφουρνος, σαν αυτόν στην Ολυμπο ο Καρπάθου, χρησιμοποιούνταν για το ψήσιμο φαγητού και ψωμιού. * Στη Σίφνο, η ρεβυθάδα αποτελεί διάσημο παραδοσιακό έδεσμα. Ακόμη και ο σήμερα στα χωριά ψήνεται στον ξυλόφουρνο, μέσα g σε ένα κωνικό πήλινο σκεύος, τη σκεπασταριά. Το < φαγητό ψήνεται αργά όλη τη νύχτα και τρώγεται την ο Κυριακή, μετά την εκκλησία.

ΝΗΣΙΩΤΕΣ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

129

ΓΕΥΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟ ΝΟΤΙΟ ΑΙΓΑΙΟ

Στην Κύθνο, ή αλλιώς Θερμιά, θερμιώτικο παρα-

ζύμη θα χρειαστούμε 7 5 0 γραμμάρια αλεύρι, 1

δοσιακό φαγητό είναι το σύγλινο, χοιρινό με λί-

κουταλιά σούπας λάδι, 1 αβγό, 1 κουταλιά σού-

πος συνοδευμένο με λευκό μαλακό τυρί τρίμμα με

πας ζάχαρη, νερό για να γίνει μια μαλακιά ζύμη.

την ελαφρώς ξινή γεύση. Στην Ανδρο, οι φουρ-

Γαρνίρουμε με σουσάμι ή άχνη ζάχαρη.

τάλιες, οι παραδοσιακές ομελέτες, είναι πολύ συ-

Λιώνουμε το τυρί και προσθέτουμε σταδιακά τα

νηθισμένο πιάτο. Παλιότερα το λιωμένο χοιρινό

υπόλοιπα υλικά της γέμισης. Αναμιγνύουμε τα

λίπος, η γλίνα, πρόσθετε ιδιαίτερη γεύση. Η εύγε-

υλικά για τη ζύμη σε ένα μπολ και ζυμώνουμε

στη κουκοφουρτάλια δεν είναι παρά μια παραλλα-

μέχρι να γίνει μια μέτρια μαλακή ζύμη. Την αφή-

γή του παραπάνω πιάτου, καμωμένη από κουκιά.

νουμε για περίπου 15 λεπτά. Στη συνέχεια την

Ακολουθούν μερικές αντιπροσωπευτικές συντα-

ανοίγουμε σε φύλλο πάχους ενός εκατοστού, το

γές φαγητών από το Νότιο Αιγαίο.

οποίο κόβουμε σε κύκλους διαμέτρου πέντε εκα-

Μοσχοπούλια Νισύρου: Θ α χρειαστούμε 1 κι-

τοστών. Τοποθετούμε 1 -2 κουταλιές του γλυκού

λό αλεύρι, 1 φλιτζάνι λάδι, χλιαρό νερό, αλάτι

γέμιση στο κέντρο της ζύμης και την απλώνου-

και ζάχαρη. Για τη γέμιση: Αμύγδαλα και σησάμι,

με σχεδόν ως την άκρη. Τσιμπάμε τις άκρες μαζί

καβουρδισμένα και κοπανισμένα, Υι κουταλάκι

ώστε να σχηματιστούν αυλακώσεις στα πλάγια.

γαρύφαλλο, Υι κουταλάκι κανέλα κοπανισμένη

Πασπαλίζουμε τη γέμιση με σουσάμι και ζάχαρη

και 4 κουταλιές ζάχαρη. Για το σιρόπι: Υι κιλό

άχνη και ψήνουμε για 2 0 λεπτά σε προθερμα-

ζάχαρη, Vi κιλό μέλι, 4 ποτήρια νερό, γαρύφαλ-

σμένο φούρνο στους 200°C.

λο, κανέλα, λεμόνι. Στη γέμιση βάζουμε νερό να βραχεί και να γίνει μια μάζα. Στη συνέχεια ανοίγουμε φύλλο, βάζουμε τη γέμιση και χρησιμοποιώντας 1 ποτήρι κόβουμε το φύλλο σε σχήμα μισοφέγγαρων και τα τηγανίζουμε σε σιγανή φωτιά. Οταν τα τηγανίσουμε, έχουμε έτοιμο και κρύο το σιρόπι και τα βάζουμε κατευθείαν από το τηγάνι στο σιρόπι και στη συνέχεια σε ένα σουρωτήρι για να στραγγίσουν. Λυχναράκια από την Τήνο: Α ν σας αρέσουν τα πασχαλιάτικα γλυκά τυροπιτάκια με το ιδιαίτερο γιορτινό σχήμα, σας δίνουμε τη συνταγή. Φτιάχνονται με φρέσκια, ανάλατη μυζήθρα και αρωματικά (μαστίχα, κανέλα, βανίλια). Για τη γέμιση: 1 κιλό μυζήθρα, !Λ κιλό ζάχαρη, 3 αυγά, Υι κουτ. γλυκού κανέλα σε σκόνη, 1 φακελάκι βανίλια σε σκόνη, % κουτ. γλυκού τριμμένη μαστίχα, 1 κουταλιά σούπας αλεύρι (εάν χρειάζεται) Ά κουτ. γλυκού μπέικινπάουντερ, 1 κουταλιά σούπας φλούδα πορτοκαλιού (προαιρετικό). Για τη

130

ΡΙΖΕΙ Ε Λ Λ Η Ν Ω Ν

1 Το πατατάτο της Αμοργού φτιάχνεται με κρέας γίδας, μπόλια από κατσίκι, κρεμμύδια, πατάτες, γλυκό κρασί, μπαχαρικά. Στη φωτογραφία ο κ. Μενδρινός φτιάχνει πατατάτο για το πανηγύρι της Αγίας Παρασκευής που γίνεται 25-26 Ιουλίου στην Κάτω Μεριά. Φυσικά εδώ οι δόσεις και οι ποσότητες των υλικών είναι τεράστιες -φανταστείτε ότι χρειάζεται τουλάχιστον 100 κιλά κρέας και άλλα < τόσα πατάτα και χρησιμοποιεί 14 καζάνια μόνο για το πατατάτο. Αλλωστε ο αριθμός των προσκυνητών \ φτάνει έως 3.000! 2 Παραδοσιακή κασιώτικη γεύση που σερβίρεται και στο μεγάλο πανηγύρι του ^ νησιού τον Δεκαπενταύγουστο είναι τα μικροσκοπικά I! ντολμαδάκια. 3 Χαρακτηριστικό γλυκό του γάμου ;1 είναι το παστέλι, σε κάποιες περιπτώσεις μάλιστα, όπως στα νησιά των Μικρών Ανατολικών Κυκλάδων και στην Τήνο, προσφέρεται μέσα σε φύλλα λεμονιάς. | 4 Δεμένοι με τις παραδόσεις είναι οι ηλικιωμένοι S νησιώτες που εξακολουθούν να παραμένουν πιστοί 2 στα χρηστικά αντικείμενα του παρελθόντος, όπως ο ο μύλος για το άλεσμα της φάβας.

ΝΗΣΙΩΤΕΣ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

131

ΓΕΥΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟ ΝΟΤΙΟ ΑΙΓΑΙΟ

Φάβα Σαντορίνης: Η φάβα με το βαθύ κίτρινο

τριμμένη, Υι κουταλάκι σόδα και ελαιόλαδο. Α φ ο ύ

χρώμα και ιην έντονη γεύση της ξεχωρίζει από us

πλύνουμε και καθαρίσουμε την αθερίνα την αλατί-

υπόλοιπες ποικιλίες που καλλιεργούνται σε άλ-

ζουμε. Σε μια λεκάνη ανακατεύουμε τα υλικά, δημι-

λα μέρη της Ελλάδας και της Μεσογείου. Σε αυ-

ουργώντας έναν παχύρρευστο χυλό. Τηγανίζουμε

τό συμβάλλει το ηφαιστειογενές άνυδρο έδαφος

κουταλιές από το μείγμα και μόλις ετοιμαστούν τις

και το ξηρό κλίμα. Μπορεί να βρεθεί στο τραπέζι

τοποθετούμε σε απορροφητικό χαρτί.

ως ορεκτικό ή κύριο πιάτο στο πλαίσιο μιας με-

Μπουκουνιές από τη Νίσυρο: © α χρειαστούμε:

σογειακής υγιεινής διατροφής. Για την παρασκευή

1 κιλό χοιρινό κρέας κομμένο σε μικρά κομμάτια,

της θα χρειαστούμε Υι κιλό φάβα, 1 μέτριο ξερό

τριμμένο δεντρολίβανο, αλάτι, πιπέρι και ρίγανη,

κρεμμύδι, μαϊντανό, ελαιόλαδο, 1 λεμόνι, αλάτι

αλεύρι για το τηγάνισμα, γλίνα (χοιρινό λίπος) και

και πιπέρι. Βάζουμε τη φάβα σε κρύο νερό για 2

λίγο κρασί. Α φ ο ύ βάλουμε στο κρέας το δεντρο-

ώρες περίπου. Ψιλοκόβουμε το μισό κρεμμύδι και

λίβανο, τη ρίγανη και αλατοπιπερώσουμε το τοπο-

το βάζουμε μαζί με τη φάβα σε μια κατσαρόλα με

θετούμε στο τηγάνι με τη γλίνα. Α ν θέλουμε μπο-

αρκετό νερό να βράσουν. Βράζουμε τη φάβα ενώ

ρούμε να «σβήσουμε» το φαγητό με κρασί.

την ξαφρίζουμε μέχρι να χυλώσει. Οταν χυλώσει

Στραπατσάδα (καγιανάς) από τη Μήλο: Η γνω-

αρκετά την κάνουμε πολτό. Αλατίζουμε και τη σι-

στή μας στραπατσάδα (δηλαδή η ντομάτα με

γοβράζουμε για λίγο ακόμη. Οταν είναι έτοιμη, τη

αβγά), είναι φαγητό εύκολο, γρήγορο και με πολ-

σερβίρουμε με ψιλοκομμένο κρεμμύδι και μαϊντα-

λές παραλλαγές: με φέτα τριμμένη, πιπεριές, κρέας

νό, λίγο ελαιόλαδο και χυμό λεμονιού.

καπνιστό ή λουκάνικο, © α χρειαστούμε: 4 αβγά,

Κολοκούδι (κόκκινη κολοκύθα) στο φούρνο

3 ώριμες ντομάτες, 1 ψιλοκομμένο κρεμμύδι, τυρί

από τη Ρόδο: © α χρειαστούμε: 2 κιλά κολοκύ-

φέτα, ψιλοκομμένο μαϊντανό, βασιλικό, ρίγανη,

θα κόκκινη, 1 φλιτζάνι ελαιόλαδο, 3 κρεμμύδια

αλάτι, πιπέρι, ελαιόλαδο. Τρίβουμε τις ντομάτες,

ψιλοκομμένα, δυόσμο, αλάτι και πιπέρι. Α φ ο ύ

και τις ρίχνουμε σε βαθύ τηγάνι, σε σιγανή φωτιά,

καθαρίσουμε την κολοκύθα και την κόψουμε σε

προσθέτουμε το κρεμμύδι και την πιπεριά και στη

μικρά κομμάτια, την αλατίζουμε. Σε ένα ταψί το-

συνέχεια τα μυρωδικά, αλατοπίπερο και λίγο ελαι-

ποθετούμε μία στρώση από την κολοκύθα και στη

όλαδο. Αφήνουμε να πάρει βράση το φαγητό μας.

συνέχεια το κρεμμύδι, το δυόσμο, πιπέρι. Βάζου-

Χτυπάμε σε ένα μπολ τα αβγά και τα προσθέτουμε

με μια δεύτερη στρώση κολοκύθας και έπειτα πάλι

στο τηγάνι με τη ντομάτα. Ανακατεύουμε καλά, να

κρεμμύδι, δυόσμο και πιπέρι. Επαναλαμβάνουμε

ενσωματωθούν με τα υπόλοιπα υλικά. Στο τέλος

τη διαδικασία ωσότου τελειώσουν τα υλικά μας.

μπορούμε να προσθέσουμε τριμμένο τυρί φέτα.

Στη συνέχεια ρίχνουμε το λάδι έτσι ώστε να πάει παντού και ψήνουμε σε μέτρια φωτιά ώσπου να πιει η κολοκύθα το νερό της. Γαελλόπιτα από τη Σύμη: © α χρειαστούμε 1 κιλό γαέλλα (αθερίνα), 2 φλιτζάνια αλεύρι, 2 κρεμμύδια ξερά ψιλοκομμένα, 1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένη, λίγο μαϊντανό ψιλοκομμένο, 1 φλιτζάνι ντομάτες πολτοποιημένες, 1 φλιτζάνι γραβιέρα

132

ΡΙΖΕΙ

ΕΛΛΗΝΩΝ

* Στα Θολάρια t/js Αμοργού η κα Μαρία Θεολογίτου με την εγγονή r/js Σπυριδούλα «τουμπανίζουν» «το φάβα», onus λένε στο νησί.

ΝΗΣΙΩΤΕΣ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

133

ΕΠΩΝΎΜΩς ΚΩΣΤΑΣ ΣΚΑΝΔΑΛΙΔΗΣ Γεννηθήκατε σ' ένα τουριστικό νησί της Δωδεκανήσου, την Κω. Μεγαλώσατε εκεί. Εχετε παιδικές αναμνήσε/s από τη ζωή των κατοίκων του; Τι θυμάστε; Θ α έλεγα όχι τίποτε δεν έχω ξεχάσει. Tous μαρμαρίτες τα Φώτα, την ιεροτελεστία της Μεγαλοβδομάδας, τη γιορτή των «Φουντών» της Σταυροπροσκυνήσεως, τα λουλούδια που μαζεύαμε από τις αυλές, τα χοιροσφάγια του φθινοπώρου, το μοίρασμα των «βαρβάρων» στη

εποχή των Αιγαίων, των Ιώνων, των Αχαιών,

γιορτή της Αγ. Βαρβάρας, το ολονύκτιο πανηγύ-

των Δωριέων ως τα σήμερα. Η αρμονία των

ρι της Παναγιάς στην Καρδάμενα, την εκδρομή

μορφών, η ποικιλία των αξιών, δένουν αξεδι-

στο Αϊ-Γιώργη τον Μπέη, τον χορό πίσω από

άλυτα τον φυσικό χώρο με τον τρόπο ζωής, τη

την αγορά κάτω από τους τέσσερις μεγάλους

θάλασσα με την άσπρη πέτρα, τον αρχαίο ναό

φίκους. Θ α μπορούσα να διηγούμαι ατελείωτα

με τα χιλιάδες ξωκλήσια, τα ωραία ερείπια με τη

σχεδόν για κάθε μέρα του χρόνου. Μια ζωή

λαϊκή αρχιτεκτονική, τη γιορτή με το μοιρολόι,

γεμάτη φως και χαμόγελο. Και πάνω απ' όλα και

τον αρχαίο στίχο με τη δημοτική στιχοπλακιά.

μέσα σε όλα η θάλασσα, το απέραντο γαλάζιο

Ο ι πολιτισμοί έχτιζαν τη μια πέτρα πάνω στην

του Αιγαίου που όποια μορφή και να έπαιρνε

άλλη σε μια αρμονική αλληλουχία εποχών.

στις εποχές του χρόνου σε ταξίδευε ατελείωτα παντού. Ονειρο.

Τι σημαίνει για σας «αιγαιοπελαγίτης» στην ελληνική ιστορία; Τι είναι σήμερα το Αιγαίο;

Παράδοση και πολιτισμός του Αιγαίου. Συ-

Το Αιγαίο είναι η καρδιά της Ελλάδας, το λίκνο

νειρμικά τι aas φέρνουν στον νου αυτές οι έν-

ενός οικουμενικού πολιτισμού, η προσωποποί-

νοιες;

ηση της ομορφιάς, της αρμονίας, της ενότητας

Αλληλένδετες και αδιάσπαστες να περιστρέφο-

των διαφορετικών μορφών και τρόπων ζωής

νται γύρω από την ίδια ρίζα. Το μεγάλο αρχιπέ-

που απεικονίζεται όχι μόνο στον φυσικό χώ-

λαγος αποδείχτηκε χοάνη δημιουργικής αφο-

ρο αλλά και κάτω από κάθε πέτρα που ξεθάβει

μοίωσης κάθε χρήσιμης αξίας που κουβάλησαν

η σκαπάνη του αρχαιολόγου. Εχω την αίσθηση

εντόπιοι και αλλοεθνείς πολιτισμοί. Από την

ότι ό σ ο κι αν προσπαθήσαμε οι νεοέλληνες να

134

ΡΙΖΕΙ

ΕΛΛΗΝΩΝ

«Το Αιγαίο είναι η καρδιά τηs Ελλά6as, ιο λίκνο EVOS οικουμενικού πολιτισμού, η προσωποποίηση τηΞ opopcpias, τηΞ appovias» ισοπεδώσουμε αυτή τη βαθιά ελληνική και πο-

νίασης με τη θάλασσα εξακολουθεί να υπάρχει

λυπολιτισμική ταυτότητα, δεν τα καταφέραμε. Τα

πανταχού παρούσα. Το θέμα δεν είναι να κρατή-

νησιά ακόμη αντιστέκονται σθεναρά.

σουμε ως μουσειακό είδος την κληρονομιά μας.

Θεωρείτε ότι στο πέρασμα το χρόνου η πα-

Να διατηρήσουμε πρέπει την ποικιλομορφία και

ράδοση και η ποικιλομορφία των εθίμων δεν

τους ξεχωριστούς μας πολιτισμούς με σύγχρο-

ακολουθεί τάση «ομοιογένειας»

αλλά διατη-

να μέσα αφομοιώνοντας πάντα ό,τι δημιουργικό

ρείται η ξεχωριστή πολιτιστική ταυτότητα του

προσφέρει ένας κόσμος που έγινε πια παγκό-

κάθε νησιού;

σμιο χωριό.

Θ α έλεγα ψέματα αν θεωρούσα ότι ο τρόπος ζω-

Πιστεύετε ότι ο τουρισμός επηρέασε θετι-

ής δεν επηρεάστηκε, ότι η νεολαία διασκεδάζει

κά ή αρνητικά την καθημερινότητα των νησιω-

όπως παλιά, ότι δεν ομογενοποιείται στις συν-

τών;

θήκες της παγκόσμιας επικοινωνίας η ζωή του

Οικονομικά ασφαλώς θετικά με την έννοια της

νησιού και πολλές φορές κυριαρχεί ένα συγκε-

ευμάρειας. Αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Εχει και

κριμένο καταναλωτικό και κοινωνικό πρότυπο.

αρνητική επίπτωση στην άναρχη ανάπτυξη του

Ή ότι όλα έπρεπε να μείνουν όπως παλιά. Θ έ λ ω

χώρου, την εγκατάλειψη της αγροτικής παραγω-

να σας πω, όμως, για το νησί μου, ότι ακόμη

γής και της αλιείας, την εικόνα και την αισθητι-

και σήμερα οι κάτοικοι της Κω, του Ασφενδιού

κή του δομημένου χώρου που κρύβει πια σε επί

ή της Κεφάλου έχουν διαφορετικά χαρακτηριστι-

μέρους γωνιές την ομορφιά και την ταυτότητα.

κά, μιλούν με ξεχωριστή προφορά ανάλογα με

Ευτυχώς υπάρχουν νησιά, τα πολύ μικρά ή ακό-

τη δωρική ή ιωνική καταγωγή τους. Οτι χωριά

μη, η Σύμη ή η Κάρπαθος ή η Πάτμος ή η Κάσος

που απέχουν δέκα λεπτά είναι τ ό σ ο διαφορε-

που αντιστάθηκαν γερά και σήμερα δείχνουν

τικά μεταξύ τους στη γλώσσα, στη συμπεριφο-

τον δρόμο. Ακόμη και οι δυσκολίες του αντα-

ρά, στον χαρακτήρα ακόμη και στη μορφή. Οτι

γωνισμού περί το τουριστικό προϊόν κάνουν να

η ποικιλία των χρωμάτων της φύσης, της γειτ-

επιστρέφουν στη γη, στην κτηνοτροφία, στον

ΝΗΣΙΩΤΕΣ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

135

ΕΠΩΝΎΜΩς

μεσογειακό τύπο διατροφής. Στην Κω, για πα-

σχέση με την ηπειρωτική χώρα το κόστος μετα-

ράδειγμα, άρχισαν να παράγουν ξανά κρασί,

φοράς προϊόντων και ανθρώπων, να μπορούν

αγροτικά και κτηνοτροφικά προϊόντα, να οργα-

να αποφασίζουν οι ίδιοι τι είναι αυτό που πρέπει

νώνουν γιορτές για το μέλι, να ξαναφτιάχνουν

να γίνει για το νησί. Α ν για όλα αυτά χρειάζεται

γλυκό του κουταλιού. Λίγη προσπάθεια και γεν-

κράτος ποιότητας και αποτελεσματικότητας στην

ναία μέτρα χρειάζονται για να αποκατασταθεί μια

υπόλοιπη χώρα για το Αιγαίο είναι προϋπόθεση

νέα αρμονική ισορροπία. Το νιώθω και ως προ-

επιβίωσης και ανάπτυξης.

σωπικό μου χρέος.

Ειδικά για τους ακρίτες κάτοικους απομα-

Ο τουρισμός συνετέλεσε στο να εγκαταλει-

κρυσμένων μικρών νησιών ποιες είναι οι πρα-

φθούν έθιμα και παραδόσεις, να αλλοιωθεί ο

κτικές δυσκολίες που αντιμετωπίζουν στην κα-

χαρακτήρας των νησιών;

θημερινότητά τους;

Κάποια ασφαλώς εγκαταλείπονται. Χρέος μας εί-

Ο λ α αυτά που ανέφερα στο πολλαπλάσιο. Ξέρε-

ναι να μην εξαφανιστούν. Κάποια άλλα γίνονται

τε όταν θα φτάσετε στο Καστελόριζο, την Τήλο,

φολκλόρ για τουριστική κατανάλωση παραμελώ-

τους Λειψούς, τους Αρκιούς, το Αγαθονήσι αντι-

ντας την ποιότητα και το ήθος και την αυθεντικό-

κρίζετε έναν παράδεισο. Μ ό ν ο που είναι ξεχα-

τητα που τα χαρακτήριζε. Κάποια δημιουργούντα

σμένος καταμεσής στο πέλαγος. Εδώ αξίζει η πο-

εκ νέου με άλλη μορφή. Η μαγική λέξη είναι ολι-

λιτεία να πληρώσει το κόστος όχι στη λογική της

κή ποιότητα σε όλη την αλυσίδα των υπηρεσιών.

ζυγαριάς πάρε - δώσε αλλά στη λογική της εθνι-

Η ιστορία, το περιβάλλον, η τέχνη, τα γράμματα,

κής και κοινωνικής ανάγκης που αντιλαμβάνονται

ο πολιτισμός μας είναι ζωογόνος και γεννήτρα

και αναλαμβάνουν όλοι οι Ελληνες ως έθνος.

δύναμη. Μπορούμε να αλλάξουμε αναπτυξιακό πρότυπο και να ευημερήσουμε ξανά. Τι πιστεύετε ότι είναι αυτό που σήμερα απα-

Οι νέοι άνθρωποι επιστρέφουν στα νησιά; Ο α σας πω για την πιο παρήγορη αλλαγή. Στα Δωδεκάνησα ανάμεσα στην απογραφή του

σχολεί περισσότερο τους κατοίκους των νη-

1 9 9 1 και του 2 0 0 1 προστέθηκε επιπλέον βου-

σιών;

λευτής γιατί ο πληθυσμός αυξήθηκε 2 4 % . Εί-

Παρά το γκρέμισμα των κάθε λογής συνόρων

ναι κρίμα γιατί είναι ο μόνος νομός ολόκληρου

το νησί παραμένει μια κλειστή κοινότητα ανθρώ-

του Αιγαίου. Γιατί γύρισαν; Γιατί βρήκαν δου-

πων. Θέλουν να νιώθουν ασφαλείς. Να περνά

λειά, ανακάλυψαν ζωή και η αγάπη στον τόπο

κάθε μέρα καράβι, να έχουν δρόμους αξιόπι-

τους, τους δένει με μια ρεαλιστική προοπτική

στους, να υπάρχουν μονάδες υγείας ή τηλεϊατρι-

αναβάθμισης της ποιότητας της ζωής τους. Π ο υ

κής και γιατροί για να αντιμετωπίσουν μια κρίση,

σημαίνει λίγα χρειάζονται για να γίνουν πολ-

να μη χρειάζεται να μετακινούνται μίλια για να πά-

λά. Ας το αποφασίσουμε. Η νησιωτική Ελλάδα

ρουν ένα χαρτί από το κράτος, να μειώσουν σε

χρειάζεται επιτέλους ειδικές πολιτικές. Το λέμε

136

ΡΙΖΕΙ

ΕΛΛΗΝΩΝ

χρόνια, to γράφουμε σε νόμους, το αναφέρουμε σε αποφάσεις ευρωπαϊκών οργάνων αλλά δεν το κάνουμε.

Πώς φαντάζεστε τον πολιτισμό του Αιγαίου Πελάγους στον 21ο αιώνα; Ηδη τον περιέγραψα. Ρίζα, μνήμη, σύγχρονος

Πώς βλέπετε μελλοντικά το θέμα της «δι-

πόλος ανάπτυξης, ανοιχτός ορίζοντας, ουμανι-

αχείρισης» του πολιτισμικού πλούτου και της

στικό, πατριωτικό και ευρωπαϊκό ταυτόχρονα

παράδοσης των νησιών από την πολιτεία, τους

πνεύμα. Μια αμφικτιονία της νέας εποχής. Κάθε

τοπικούς φορείς, τους ίδιους τους κατοίκους;

νησί το δικό του αξιακό, πολιτισμικό, αναπτυξι-

Να σταματήσουν την εύκολη λύση να καταναλώ-

ακό στόχο, τη δική του ταυτότητα.

νουν «πολιτισμό» με επιδερμικά και φτηνά προ'ίόντα. Αποκέντρωση. Ανάδειξη των τοπικών δημιουργικών δυνάμεων, πνευματικών, καλλιτεχνικών, πολιτισμικών που κρύβουν οι ίδιες οι τοπικές κοινωνίες. Επικοινωνία πολιτιστική με ποιότητα, βάθος, σύγχρονη αξία. Μόνιμες δομές που παράγουν πολιτισμό και ενισχύουν την ταυτότητα από τον Δήμο. Κάθε νησί και Δήμος για να γίνει οικο-

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

νομία κλίμακας και να διασφαλιστεί η ισόρροπη

Ο βουλευτής Κώστας Σκανδαλίδης γεννήθηκε mis 1 1 Ιανου-

ανάπτυξη. Και τέλος ποιότητα παντού. Δωδεκάνησα

και μικρασιατικές ακτές. Δύ-

αρίου του 1953, στην Καρδάμαινα της Κω, στα Δωδεκάνησα και τελείωσε το Δημοτικό και τis τέσσερις πρώτες τάξεις του

σκολη γειτνίαση, δύσκολη συμβίωση ή δίαυ-

εξαταξίου Γυμνασίου στην Κω. Σπούδασε στο Εθνικό Μετσό-

λος επικοινωνίας;

βειο Πολυτεχνείο Ηλεκτρολόγος Μηχανικός.

Ο τ α ν ήμουν παιδί απέναντι από το σπίτι μας

Από το 1989 έως και το 2000 ήταν βουλευτής Δωδεκανή-

υπήρχε ένας φάρος και λιγοστά σπίτια. Σήμερα

σου, έχοντας εκλεγεί στις εκλογικές αναμετρήσεις του Ιου-

η παλιά Αλικαρνασσός έγινε μια τεράστια πολι-

νίου 1989, του Νοεμβρίου του 1989, του Απριλίου του

τεία, το πιο πλούσιο θέρετρο της απέναντι ακτής.

1990, του Οκτωβρίου του 1993 και του Σεπτεμβρίου του

Αυτό δεν μπορεί να είναι διαρκής απειλή στον

1996. Τον Απρίλιο του 2000 εκλέγεται για πρώτη φορά

2 1 ο αιώνα. Οφείλουμε να τη μετατρέψουμε σε

βουλευτής της Α' Αθήνας. Ο Κώστας Σκανδαλίδης υπήρξε

δίαυλο επικοινωνίας. Εχουμε κοινά συμφέρο-

Υπουργός Αιγαίου από τον Οκτώβριο του 1993 έως και τον

ντα, ο χώρος της αρχαίας Δωρικής Εξάπολης να

Ιούλιο του 1994, ενώ από τον Ιούλιο του 1994 έως και το

γίνει ο σύγχρονος μαγνήτης για ό λ ο τον κόσμο.

Σεπτέμβριο του 1995 κατείχε τη θέση του Υπουργού Εσω-

Το ίδιο παντού στο Ανατολικό Αιγαίο. Μπορεί

τερικών. Από τις 23 Οκτωβρίου 2001 έως και το Φεβρου-

να είναι γεωγραφικά εσχατιά για τη χώρα, πολι-

άριο του2004 κατείχε τη θέση του Υπουργού Εσωτερικών,

τισμικά και ιστορικά είναι η καρδιά της.

Δημόσιας Διοίκησης και Αποκέντρωσης.

ΝΗΣΙΩΤΕΣ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

137

> Ο

β >

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αλεξάκης, Ελ., «Διτοπικήμεταγαμήλιαεγκατάσταση και Προίκα», περ. Εθνολογία, τ. 5, Τ 996-1997. Αρφαράς, Μ., «Το δίπατο λαϊκό νισύρικο σπίτι», εκδ. Παπασωτηρίου, Αθήνα, 1982. Αγριαντώνη, Χρ., Προσεγγίσεις στο βιομηχανικό τοπίο των Κυκλάδων, στο «Κυκλάδες, Ιστορία του Τοπίου και Τοπικές Ιστορίες», Κέντρον Ελληνικής και Ρωμαϊκής Αρχαιότητος - Εθνικόν Ιδρυμα Ερευνών, Αθήνα, 1998, σ. 399. Βενιάδου, Μ-Α., Λέρος, στο «Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική: Δωδεκάνησα-Κρήτη», εκδ. Μέλισσα, 1990. σ. 128.

Καλλιβρετάκης, Λ., Αναπαραστάσεις του χώρου. Οι Κυκλάδες στους χάρτες (15ος- 18ος αιώνας), στο «Κυκλάδες, Ιστορία του Τοπίου και Τοπικές Ιστορίες», Κέντρον Ελληνικής και Ρωμαϊκής Αρχαιότητος - Εθνικόν Ιδρυμα Ερευνών, Αθήνα, 1998, σ. 50.

Baud-Bovy, S., «Δοκίμιο για το ελληνικό δημοτικό τραγούδι», Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ιδρυμα, Ναύπλιο 1984. Γώλτσιου, Αικ., «Αιγαιακό τοπίο», Πολιτιστική Πύλη του Αρχιπελάγου του Αιγαίου, Ιδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, 29/6/2005.

λατρείας», εκδ. 2η, Αθήνα, 1992. Μιχαηλίδης-Νουάρος, Μ., «Νομικά Εθιμα της νήσου Καρπάθου της Δωδεκανήσου», Αθήνα, 1926 σσ. 14-25.

Αιάμπη, Κατερίνα, Οι νομισματικές εκδόσεις των Κυκλάδων και η κυκλοφορία τους, στο «Κυκλάδες, Ιστορία του Τοπίου και Τοπικές Ιστορίες», Κέντρον Ελληνικής και Ρωμαϊκής Αρχαιότητος - Εθνικον Ιδρυμα Ερευνών, Αθήνα, 1998. Λιάβας, Λ., Η μουσική του Αιγαίου, στο «Το ΑιBraudel, Ε., «ΗΜεσόγειος και ο Μεσογειακός κο- γαίο, Επίκεντρο Ελληνικού Πολιτισμού», εκδ. Μέσμος την εποχή του Φιλίππου Β' της Ισπανίας», τ. λισσα, Αθήνα, 1992, σσ. 401-424. Α', μτψ. Κ. Μιτσοτάκη, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 1991. Λογοθέτης, Μ., «Δωδεκάνησα, ένα πολύμορφο Biliotti, Ε. - Cottret, Ab.. «lie de Rhoc/es Β'», πρό-σωπο βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης», τυπ.

1882, μετ. Μαλλιαράλης Μ. - Καραβοκυρός Σ., Τέχνη, Ρόδος, 2004. σ. 281. Μέγας, Γ., «Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής

Μιχαηλίδης-Νουάρος, Γ., «Παρατηρήσεις στο κληρονομικό έθιμο της Καρπάθου», Καρπαθιακά ΜεΔελλα-Ρόκκα, Ιω., «Το δίκαιο της Νάξου κατά τους λέται, 3, 1984, σσ.7-27- «Μια ένδοξη σελίδα της χρόνους της τουρκοκρατίας», Επετηρίς Κυκλαδικών νομικής ιστορίας της Ρόδου», Νομικό Βήμα, 33, Μελετών, ι. Ζ', 1968, α 453.

1985, σσ. 209-214. Δημητρόπουλος, Δ., Αρχειακά τεκμήρια και κυκλαδι-Μαρμαράς Μ., «Η ανθρωπογεωγραφία των αλκός χώρος, στο «Κυκλάδες, Ιστορία του Τοπίου και λοδαπών στις Κυκλάδες, μια πρώτη προσέγγιση», Τοπικές Ιστορίες», Κέντρον Ελληνικής και ΡωμαϊκήςΣύγχρονα Θέματα, Περίοδος Β', χρόνος 19ος, Αρχαιότητος- Εθνικον Ιδρυμα Ερευνών, Αθήνα, Απρίλιος-Ιούνιος 1997, τχ. 63.

1998. Μαρθάρη, Μ., Οι Κυκλάδες και ο γύρω τους κόΔεληβοριάς, Α., Η παραδοσιακή τέχνη των νησιών σμος κατά την τρίτη και τέταρτη χιλιετία π.Χ., στο του Αιγαίου, στο «Το Αιγαίο, Επίκεντρο Ελληνικού «Κυκλάδες, Ιστορία του Τοπίου και Τοπικές ΙστοΠολιτισμού», εκδ. Μέλισσα, Αθήνα, 1992, σσ. 281 - ρίες», Κέντρον Ελληνικής και Ρωμαϊκής Αρχαιό360. τητος - Εθνικόν Ιδρυμα Ερευνών, Αθήνα, 1998, «Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική: Δωδεκά- σσ.166-167. νησα-Κρήτη», εκδ. Μέλισσα, 1990. Μπελαβίλας, Ν., Το δίκτυο θαλασσίων δρόμων

140

ΡΙΖΕΣ Ε Λ Λ Η Ν Ω Ν

*

(Σελ. 138-139) Αποψη rrjs Σύμης με τα

και λιμανιών κατά την ενετοκρατία και τουρκοκραπολύχρωμα σπίτια r/js τα οποία έχουν αναστηλωθεί τία στις Κυκλάδες, στο «Κυκλάδες, Ιστορία του Τοαπό αλλοδαπούς που έχουν εγκατασταθεί στο νησί πίου και Τοπικές Ιστορίες», Κέντρον Ελληνικής και και ντόπιους. Ρωμαϊκής Αρχαιότητος - Εθνικον Ιδρυμα Ερευνών, Αθήνα, 1998, σσ. 343-360. Ντούμας, Χρ., Οι Κυκλάδες κατά την εποχή του Χαλ-κού, στο «Κυκλάδες, Ιστορία του Τοπίου και Τσάρτας, Π., «Σχεδίασμα των σταδίων ανάπτυξης Τοπικές Ιστορίες», Κέντρον Ελληνικής και Ρωμαϊκής το τουρισμού στο Νομό Κυκλάδων», Επιθεώρηση Αρχαιότητος - Εθνικόν Ιδρυμα Ερευνών, Αθήνα, Κοι-νωνικών Ερευνών, τ. 7, 1998.

1998, σσ. 147-162.

Turner W, «Journal of a Tour III», Λονδίνο, 1820, Παπαντωνίου, I, «Οι τοπικές φορεσιές στο Αιγαίο a.13. Υπουργείο Ανοικοδομήσεως, «Δωδεκάνηαπό την Αλωση μέχρι την Απελευθέρωση», Εθνο- σος», τ. Β', Αθήνα, 1950, α 33. Φινέ, Μ.. Πολεοδομική συγκρότηση των παραδογραφικά 4-5. 1983-1985. Σάββαρη £ -Τσαμτσούρη Β. Αστυπάλαια στο «Ελ- σιακών οικισμών των Κυκλάδων, στο «Κυκλάδες, ληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική: Δωδεκάνησα- Ιστορία τοπίου και τοπικές ιστορίες», Κέντρο Ελληνικής και Ρωμαϊκής Αρχαιότητας - Εθνικό Ιδρυμα Κρήτη», εκδ. Μέλισσα, 1990. σα 11-34. Σαβοριανάκης, Π., «Κληρονομικές πρακτικές στα Ερευνών, Αθήνα, 1998, σα 384-393. νησιά του Ν.Α. Αιγαίου», περ. Εθνολογία τ. 8, Φραγκούλη, Δ.. «Νιωτικη Κοινωνία: Εικόνες του Χθες και του Σήμερα», εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 2000 σα 45-83. Σβορωνος, Ν., Μια αναδρομή στην ιστορία τουΑι- Αθήνα, 2002. γαιακου χώρου, στο «Το Αιγαίο, Επίκεντρο Ελληνι-Φραγκούλη, Δ., «Οικονομικός και κοινωνικός μετασχηματισμός στην Ιο: από την οικονομία της κού Πολιτισμού», εκδ. Μέλισσα, Αθήνα, 1992. Σημαντώνη-Μπουρνιά, £, Οι Κυκλάδες από τους συντηρησης κοινωνία στην κοινωνία της κατανάΠρώιμους Ιστορικούς Χρόνους, στο «Κυκλάδες, λωσης μέσω του τουρισμού», περ. Εθνολογία τ. Ιστορία του Τοπίου και Τοπικές Ιστορίες», Κέντρον11/2004-2005, Αθήνα, 2005. Ελληνικής και Ρωμαϊκής Αρχαιότητος - Εθνικόν Vernier, Β., «Η κοινωνική γένεση των αισθημάτων. Πρωτότοκοι και υστερότοκοι στην Κάρπαθο», μετ. Ιδρυμα Ερευνών, Αθήνα, 1998, σα 173-207. Ε. Τσελέντη, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2001. Σπυριδάκης, Γ., «Περίτης κατά το έαρ αιώρας εις τον Ελληνικόν και τους λοιπούς λαούς της ΧερσονήσουΧρήστου, Χρ., Οι δημιουργοί του Αιγαίου και η προσφορά τους στις εικαστικές τεχνες, στο «Το του Αίμου», Επετηρίς Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών 22, 1969- Αιγαίο επίκεντρο του Ελληνισμού», εκδ. Μέλισσα 1992.

1972,σ.113. Τζαμτζής, Αν. Ναυτιλία, μια σύγχρονη διαχρονικήΧρυσανθοπούλου, Β., Η Πασχαλινή Κούνια του θεώρηση, στο «Το Αιγαίο, Επίκεντρο Ελληνικού Καατελλόριζου, κοινωνικές θεωρήσεις και προεκτάσεις, στο «Σύνδειπνον», Τιμητικό αφιέρωμα στον Πολιτισμού», εκδ. Μέλισσα, Αθήνα, 1992. καθηγητή Δημήτριο Σ. Δουκάτο από παλαιούς μαθηΤζελέπης, Π., «Λαϊκή ελληνική αρχιτεκτονική», εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα, 1977 σ.11. Ταρσουλή. Α., «Δω- τές του στη φιλοσοφική σχολή Ιωαννίνων (19641999), Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, 1990. δεκάνησα», τομ. Β , Αθήνα 1947 σ. 311.

Ν Η Σ Ι Ω Τ Ε Σ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

141

ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΜΕΛΕΤΗ Αιγαίον, Διμηνιαίον περιοδικών επαρχιακών, Αθή-Κέντρον Ελληνικής και Ρωμαϊκής Αρχαιότητας - Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών, Αθήνα, 1998. ναι, 1935-1936. Κάβουρας Π., Το Αιγαίο ως ενιαία πολιτισμική πεΑικατερινίδης, Γ., «Νεοελληνικές Αιματηρές Θυσίες: Λειτουργία, Μορφολογία, Τυπολογία», διδα-ριοχή: μια κριτική ανθρωπολογική προσέγγιση, Αξονες και προϋποθέσεις για μια διεπιστημονική κτορική διατριβή, Αθήνα, 1979. έρευνα, στα «Πρακτικά Β' Συμποσίου για τον ΠοΑνωγειανάκης, Φ., «Ελληνικά λαϊκά μουσικά όργαλιτισμό του Αιγαίου στη Σάμο». Πνευματικό Ιδρυνα», Εθνική Τράπεζα Ελλάδος, Αθήνα, 1976. Αρφαράς, Μ., «Το πλατυμέτωπο λαϊκό σπίτι τηςμα Σάμου «Νικόλαος Δημητρίου», Αθήνα, 1995, σα 17-36. Κω», εκδ. Ηβος, Αθήνα, 1982. Βοςώίπί, Μ., «L'Arcipelago con tutte le /sole, scogli Καλπουρτζή, Ε., «Οικιακός χώρος: συγγενικές σχέsecc/ie, e bassi fondi», Nicolini Εταηοεςοο, 1658. σεις και στρατηγικές ανταλλαγών με αναφορά το παΒουλή των Ελλήνων Μικρή Ιστορία της Δωδεκα- ράδειγμα της Νάξου κατά τον 17ο αιώνα», αδημονήσου, 1997. σίευτη διδακτορική διατριβή, Πάντειο Πανεπιστήμιο Βασιλειάδης, Δ., «Εισαγωγή εις την Αιγαιοπελα- Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, Τμήμα Κοινωνικής Πολιτικής και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Αθήγίτικη λαϊκή Αρχιτεκτονική», εκδ. Εστία, Αθήνα, να, 1994 σ: 115.

1955. Βερνίκος, Ν., Δασκαλοπούλου Σ., «Πολυπολιτι- Kolodny, Ε., «Lapopulation des ίΐες de la Grece: Εςςαί de geographie ίπςυΐαίτε en Mediterranee σμικότητα, Οι διαστάσεις της πολιτισμικής ταυτόorientale», Aix-en-Provence, Ed'^ud, 1974. τητας», εκδ. Κριτική, 2002. Γαννακάκου - Παπαμανώλη, Λ., «Το παραδοσια-Κουτελάκης, Χ., «Η ανάπτυξη της ξυλογλυπτικής κό κόσμημα στα Δωδεκάνησα», ΕΟΜΜΕΧ, Αθή- στο Αιγαίο και ιδιαίτερα στα Δωδεκάνησα», Αθήνα, 1985. να, 1986. Δεσποτίδης, Μ., «Η λαογραφία της Αμοργού», Κεφαλληνιάδης, Ν., «Η λατρεία της Παναγίας στα ελληνικά Νησιά», εκδ. Φιλιππότης, Αθήνα, 1990. Αθήναι, 1951. Διδασκάλου-Σκουτέρη, Ν., Από τον σοφρά στο Λαγκαδινός, Ν., Βλαχόπουλος Α., Εμίρης, Γ., «Το τραπέζι, Ο ελληνικός κόσμος ανάμεσα στην Ανα-Αιγαίο μέσα στο χρόνο», Υπουργείο Αιγαίου και τολή και τη Δύση (1453-1981), στα «Πρακτικά τουΝησιωτικής Πολιτικής, Αθήνα, 2005. Α Συνεδρίου Νεοελληνικών Σπουδών», Βερολίνο Λύκειο των Ελληνίδων, Το δημοτικό τραγούδι στη διδασκαλία και στην παράσταση του ελληνι2-4 Οκτωβρίου 1998, τ. 2. εκδ. Ελληνικά Γράμμακού χορού, στα «Πρακτικά 4ης συνάντησης Προτα, Αθήνα, 1999.

EOT, «Ερευνα ΚοινωνικήςΑναγνωρισιμότητας τουέδρων, Εφόρων και Δασκάλων χορού», Αθήνα, Τουρισμού στα Νησιά Μύκονο-Νάξο», Διεύθυνση 1998. ΑΕρεύνης και Αναπτύξεως, Αθήνα, 1979. Μακρυωνίτης, Γ., «Ο παραδοσιακός φούρνος στις Ημμελος, Μ., «Η περί πειρατών παράδοσις», διδα-Κυκλάδες και στα Δωδεκάνησα», Νομαρχιακή Αυκτορική διατριβή, Αθήνα, 1968. τοδιοίκηση Κυκλάδων, Σύρος, 2005. Θεοδωρακάκης Μ., Ο ελαιώνας ως οικοσύστημα. Μαλωίνας, Γ.,«100 παραδοσιακοίσκοποίκαι τραγούΗ εγκατάληψη των ελαιώνων στα νησιά, στο «Κυδια από τα Δωδεκάνησα», Καλλιθέα Ρόδος, 2001. κλάδες, Ιστορία του Τοπίου και Τοπικές Ιστορίες». Μάργαρης, Ν.Σ., «Πατριδογνωσία:ΗπειρωτικήΕλ-

142

ΡΙΖΕΙ

ΕΛΛΗΝΩΝ

λάδα, Νησιά», εκδ. Φιλιππότης, Αθήνα, 1992. Σίμος, Δ., «Το Αιγαίον κέντρον του ελληνισμού», Μαρμαράς, Εμμ., «Εθιμικό δίκαιο και δομημένο πε-Ενωση Κυδωνιατών, Αθήναι,, 1971. ριβάλλον στις Κυκλάδες», Επετηρίδα Εταιρείας Κυ-Σπεράντσας, Θ., «Ελληνοχριστιανική παράδοσις κλαδικών Μελετών, 12, 1995. και κυκλαδικός πολιτισμός», Αθήναι, 1962. Μαυρής, Ν., «Ταξειδιώται και γεωγράφοι εις τα ΔωΣτέγη Γραμμάτων και Τεχνών Δωδεκανήσου, «Παδεκάνησα, (1102-1967)», Αθήναι, 1974. ραδοσιακοί οικισμοί Δωδεκανήσου», 1984. Μέγας, Γ., Η λαϊκή κατοικία της Δωδεκανήσου, στοStott, Μ., «Economic Tradition and the Family in «Η Δωδεκάνησος: το οικιστικό και πλαστικό πρό- Μγ^ηος Greece», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευβλημα», τόμ. Β', Αθήναι, 1949, σο.1-60. νών 17, σσ. 306-318, 1973. Μερακλής, Μ., Η ιστορικότητα των λαογραφικών Τράντα - Νικόλη , Αλ., «Κυκλαδικός πολιτισμός: φαινομένων, στο «Λαογραφικά Ζητήματα», Αθή- Ενα ταξίδι στο αρχιπέλαγος στην πρώιμη εποχή να, εκδ. Χ. Μπούρα. σσ, 15-25. του χαλκού», Αθήνα, Κέδρος, 2006. Μιχαηλίδης - Νουάρος, Μ., «Καρπάθεια μνημεία», Τσάρτας, Π., «Κοινωνικές και οικονομικές επιπτώτυπ. Χαλκιοπούλου, Αθήναι 1928-1932. σεις της τουριστικής ανάπτυξης στο Νομό ΚυκλάΝτε Βαλόν, Αλ., «Η νήσος Τήνος», απόδοση Ρωπάϊ-δων και ιδιαίτερα στα νησιά Ίος και Σέριφος κατά τουΖ.-Τσαπαρέλη, εκδ. Ερρίνη-Φιλιππότη, 2008 την περίοδο 1950-1980», Αθήνα, ΕΚΚΕ, 1989. Ολυμπίτου, Ε., Κορρέ-Ζωγράφου Κ., «Ανθρωποι Tozer, Η., «The ίςίαηάς of the Aegean», Clarendon και παραδοσιακά επαγγέλματα στο Αιγαίο», ΊδρυμαPress, Oxford, 1890. Μείζονος Ελληνισμού, Αθήνα, 2003 Thomςon, G., «Η αρχαία ελληνική κοινωνία : To Πανεπιστήμιο Αιγαίου, «Πρακτικά Επιστημονικής προϊστορικό Αιγαίο», Βιστάκης,Γ., (μετ.), Εκδοτική Διημερίδας για τα 50 χρόνια της Ενσωμάτωσης της Ινστιτούτου Αθηνών, Αθήνα, 1958-1959. Δωδεκανήσου», έκδοση Στέγης Γραμμάτων και Τε- Υπουργείο Εξωτερικών - Πανεπιστήμιο Αθηνών, χνών Δωδεκανήσου, 1997. «Δωδεκάνησος, η μακρά πορεία προς την ενσωΠαπαχριστοδούλου, Χ., «Ιστορία της Ρόδου», μάτωση», εκδ. Καστανιώτης, 1997. εκδ. Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών Δωδεκανήσου,Φραγκόπουλος, Ιππ., «ΗΔωδεκάνησος υπό Ιταλοβ'εκδ., 1994. κρατίαν», Αθήναι, 1958. Πολιτιστικός Λαογραφικός Σύλλογος Γυναικών Παναγιωτόπουλος, Ν., «Αρχείο Μονής Ιωάννου Μυκόνου, «Τα τραγούδια του γάμου στον τόπο θεολόγου Πάψου», επιθ. Ερανιστής, 3, 1956. μας», Μύκονος, 1991. Φραγκούλη, Δ. «Εθιμικό Δίκαιο στο Αιγαίο κατά Renfrew, C., «Η ανάδυση του πολιτισμού: Οι Κυ- τους Νεότερους Χρόνους», Ιδρυμα Μείζονος Ελκλάδες και το Αιγαίο στην 3η η χιλιετία π.Χ.», μετ. ληνισμού, Πολιτιστική Πύλη του Αρχιπελάγους του Κοκκώνης Δ., επιμ. Οικονόμου P., Μορφωτικό Αιγαίου, 109-2005. Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 2006. Χατζητάκη - Καψωμένου, Χρ., Κάθε χώρα και ζακόΣάμψων, Αδ., «Η νεολιθική περίοδος στα Δωδεκά- νι, κάθε Μαχαλάς και τάξη, Τοπικές Παραδόσεις και νησα», Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλο- πολιτισμική ομογενοποίηση, Αλεξιάδη, Μ.Α., (επιτριώσεων, Αθήνα, 1987. μέλεια), στο «Κάρπαθος και Λαογραφία, Πρακτικά Σηφουνάκης, Ν., «Ταλιθόστρωτα: Αιγαιοπελαγίτικα Β'Διεθνούς Συνεδρίου Καρπαθιακής Λαογραφίας, και Στεριανά», εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα, 1998. (2001)», Αθήνα 2003, σελ.691-700.

Ν Η Σ Ι Ω Τ Ε Σ Ν Ο Τ Ι Ο Υ ΑΙΓΑΙΟΥ

143

ΕΥΧΑΡΙΣΤΟΥΜΕ: • Στην Καρπαθο τους κ. κ. Κωνσταντίνο Τσαπανάκη, προεδρο της κοινοιηιας Ολύμπου, Γεώργιο Τσαπανάκη, αντιπρόεδρο του πολιτιστικού οργανισμού ir\s κοινοτηras Ολύμπου, Νίκο Φιλιππακη και Γιάννη Χατζηβασίλη. απο το μουσείο Χατζηβασίλη.

• Την Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος για την πολύτιμη βοήθεια τους και την παραχώρηση φωτογραφικού υλικου.

• Το Εθνικό Αρχαιολογικο Μουσείο για την παραχώρηση φωτογραφικού υλικού.

• Το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης για την παραχώρηση φωτογραφικού υλικού.

• Τον Δήμο Δρυμαλιας Νάξου για την βοήθεια που προσέφεραν και την ευγενική παραχώρηση φωτογραφικού υλικού.

ΡΙΖΕΣ ΕΛΛΗΝΩΝ

ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΩΓΡΑΦΙΑ

ΤΗΣ

ΕΛΛΑΔΑΣ