Comunicación y Lenguaje L1 Idioma K´iche´ 2o Basico by Omar Juarez

KOJTZIJON KOJTZ’IB’AN PA K’ICHE’ CH’AB’ÄL

Comunicación y Lenguaje L1 Idioma K’iche’

Uwajxaq k’at tijonik Segundo Básico

Comisión Nacional Permanente para la Reforma Educativa

Proyecto:

Fortalecimiento de la Educación Bilingüe Intercultural de los pueblos indígenas en El Quiché

Nab’ey tanaj

Personal Técnico del proyecto

José Alfredo López Sicaján. Rubén Darío Ruíz Macario Gloria Hernández Cabrera Sebastián González Mateo

Coordinador Proyecto EBI Coordinador Pedagógico Coordinadora Pedagógica Técnico Pedagógico

Ruka’n tanaj

Equipo de elaboración del material Autoría: Sebastián Mateo Tiniguar Diagramación: Omar Juarez, Karina Cruz Moya Ilustración: Omar Juarez, Hermelindo Mux Yool Mediación y Edición: Gloria Hernández Cabrera Rubén Darío Ruíz Macario. José Alfredo López Sicaján

[

8 36 64 92

RUCHOLAJEM WUJ

Este material ha sido elaborado por CNPRE, con el apoyo técnico de la Fundación del Valle y el apoyo financiero de la Agencia Española de Cooperación Internacional para El Desarrollo. AECID. Proyecto: “Fortalecimiento de la Educación Bilingüe Intercultural de los Pueblos Indígenas en El Quiché”. Nº Registro: 11-PR1-0449

Rox Tanaj

[ Rukaj Tanaj

PRESENTACIÓN Re jun wuj re’ xqatz’ib’aj awichin rat tijoxel ri at k’o pa rukaj juna’ richin nawetamaj yatz’ib’an jeb’ël pa k’iche’ ch’ab’äl. Chupam re sik’iwuj e k’o jalajöj taq samaj richin nawetamaj jeb’ël yach’o, yatz’ib’an chuqa’ yana’ojin pa qana’oj richin ke ri’ man xtik’is ta ri qach’ab’äl ri chwa’q kab’ij apon. Ri ruxe’el ri tijonïk elenäq pa ruwi’ ri kina’oj ri qati’t qamama’ ri xek’ase’ chuwäch ri qate’ ruwach’ulew. Chupam re wuj nawil jalajöj taq samaj ri k’o chi nab’än pa ayonil, pa taq molaj, chuqa’ jalajöj taq samaj ri yeb’an pa q’uch, pa komon, tzijonik kik’in ri aj patan samaj, ri k’exelon, k’amol taq b’ey, kik’in qate’ qatata’, chuqa’ kik’in qati’t qamama’. Richin nq’ax chawäch re wuj, k’atzinel chi nawetamaj chi ri sik’iwuj nuk’un pa kaji’ tanaj, pa jujun tanaj e k’o wo’o’’ xak richin nab’än ri samaj. Ruma ri’ rik’in kikotem nqaya pa aq’a’ re sik’iwuj re’ richin xkakikot ta, xtawetamaj jeb’ël xkatz’ib’an, xkana’ojin, xkab’ixan, xtapach’uj ri jalajöj taq tzij pa qach’ab’äl.

RUB’EYAL RUSAMAJXIK RE WUJ

2.3

Chaya’o ub’ixik ri atzij kattzijon kuk’ le awchi’l.

2.4

Chasik’ij uwach wuj che jun je’lik ak’aslemal.

2.5

Chattz’ib’an pa tz’ij k’iche’.

Re sik’iwuj nuk’un pa wo’o’ xak, pa jujun xak e k’o jalajöj taq samaj. Richin ma yasach pa jujun xak e k’o jalajöj taq wachib’äl rik’in kib’i’, achi’el re e k’o wawe’.

ARE CHI’ KACHAPLE’J UCHAKUXIK WE WUJ RI’, RAJAWAXIK KACH’OB’O CHE: 1.1. ¿Su le kaweta’maj na? 1.2. ¿Su kach’ob’o chi upam le chomanik?. 1.3. ¿Su kab’ano che uriqtajik le chomanik ri’?. 1.4. ¿Su kupatnij chawe chi upam ri ak’aslemal?.

CHACHAPA’ RI AB’E.

CHACHOMAJ RIJ, CHANUK’U’, CHAYA’O UB’IXIK

CHAQAT’O QIB’…

2.1. Ri ub’antajik qak’aslemal are jun echb’al qech qati’t qamam.

2.2.

Chanik’oj ri uk’aslemal ri atinamit… 5. JUN TAK’B’AL PA RI B’E CHE ULOQ’OQ’EJEXIK RI K’AK’ ETA’MAMIK

Primera Unidad

1. Are taq kamaj jun chak, Rajawaxik kaweta’maj na. ¿Su karaqa na?

Chojtzijon pa k’iche’ Ch’ab’äl

Ch’awem xuquje’ tzijonem chi rij ri upetik, ub’anik ixim achi, pacha’ ne kub’ij ri POP WUJ, solonem chi rij taq ri sutaq, ri nimanem pa ri alxik, ri pixab’ chi kya’ che jun ali xuquje’ jun ala are chi’ kb’e chi taq uja wene’ kak’uli’ik, rachi’il ri tz’onoj. Sik’onem, k’olonem che ronojel ri kano’jibäl ri qati’t qamam, ri k’ayib’äl rech chuwila’, tzijonem, ri k’ulmatajem, ri tzijob’elil nik’aj chi ri xkitzijoj kanoq.

Chojtzijon pa k’iche’ Ch’ab’äl

¿Su kab’an che?

Ronojel taq ri chak chi karaq chi upam we wuj ri’, rajawaxik kataqej, qas kata na ub’e, su ri kajawaxik kab’ano.

¿Su kaweta’maj?

¿Su upatan pa ri ak’aslemal?

Ktzijon pa ri ch’ab’äl k’iche’ kuk’ taq konojel ri awachi’il pa ri atijonem.

Ronojel wa’ ri kaweta’maj pa taq ri jalojoj taq tanaj chak, chi karaq pa ri wuj ri’. Qas k’o na upatan pari ak’aslemal pacha’ ne ri kano’jib’al ri qati’t qamam, xuquje’ we kawetamaj keb’ ch’abäl; keb’ ab’antajik.

Ktzijoj pa ri uch’ab’al k’iche’ ronojel ri reweta’mam ulo pa ri uk’aslemal ruk’ sik’inem xuquje’ tz’ib’anem rech qas krik’aj na kuk’ol na ri ub’antajik.

2. Chanim k’ut: chawoko ri ab’e (Waral ri’ rajawaxik keta’masax ritatab’enik xuquje’ ch’awik.)

Ri uwokik ri Achi ruk’ ri ixim (pop wuj)

2.1 Ri qati’t qamam xkitzijoj kan chqe. (Waral rajawaxik keta’masax ri Ta’onik xuquje’ ri ch’awik)

Xechoman, xetzijon pa q’aju’mal xel kan chi kiwach, su ri rajawaxik che ri uch’akul, uti’ojal ri achi, xa jub’iq’, xa sqe’n kraj che kel ulo ri q’ij, ri ik’ xuquje’ ri ch’umil pa kiwi’ ri tz’aqol b’itol. Rumal k’u wa’; Paxil Kayala’ ub’i’ ri k’olibäl wene’ juyub’ taq’aj on komon che xk’am ulo ri q’an jäl, rachi’il säq jäl.

Chojtzijon pa k’iche’ Ch’ab’äl

Chawila pe’ ri wachib’äl ri’

Chqeta’maj su kub’ij ri pop wuj chi rij ri achi, Chi wi chi’ xalax le wi. Ri kub’ij ri wuj ri’; che ri achi xjetajik ruk’ ri saq ixim xuquje’ q’an ixim, xke’exik. Ri Ixmukane xuke’ej b’elejeb’ ik’iya’ wene’ qumunem ruk’ ixim ri’. Chak Sik’inem rumal ri ajtij: Chqatatab’ej ri sik’inem kub’an ri ajtij:

Ri kib’i’ ri chikop che xkik’am ulo ri wa, are ri yak, utiw (yo’k), k’el rachi’il ri joj; wa kajib’ chikop ri’ are wa’ ri xkiya’ utzijol chi rij ri q’an taq jäl, säq taq jäl, xkiya’ ub’ixik che rajawaxik kb’an b’enam jela’ xuquje’ xkik’ut ri b’e chi kb’e pa Paxil.

Ri uwokik ri Achi ruk’ ri ixim: Chi ri’ k’ut xtzijox wi ri ub’anik ri achi, su ri rajawaxik che ri uti’ojal. Ri tz’aqol B’itol Tepew Q’aq’kumatz xkib’ij; Xuraqa ri q’ij xuraqa ri saq che kk’is we qachak, chpe ta b’a’ ri winäq, ri achi che kya qaq’ij xuquje’ kojkina’tisaj na chi uwach ulew chi uwach kaj.

Ruk’ wa’ ri’, ri tz’aqol B’itol xkiraq ri wa che kok pa ri uch’akul wene’ uti’ojalal ri achi chi xkib’ano. Are wa’ ri wa ri’ che xok ukik’el ri achi. Xke’ex ri q’an taq jäl, säq taq jäl rumal ri Ixmukane, b’elejeb’ qumunem xuke’ej, ruk’ wa’. Xpe uchuq’ab’, uchomal, uti’ojal ri achi. Are wa’ ri xkib’an ri Tz’aqol B’itol Tepew Q’uq’kumatz che uwokik ri achi. (Urox tanaj, nab’e utasri pop wuj) 12

Chak chi kb’an pa tijob’äl.

Solonem chi rij taq ri sutäq (descripción)

Ub’e’al chak: Wa jun chak ri’, rajawaxik kb’an keb’ wokaj rech kb’an jun tzijch’o’jnem chi rij ri uwokik ri ixim achi pacha’ kub’ij ri Pop Wuj, ruk’ ri kb’ix pa nik’aj chi no’jibäl. Jun wokajKukoj uchuq’ab’ rech kuto’ ri kitzijox pa ri Por Wuj, jun chi wokaj man kuto’ ta su kub’ij ri Pop Wuj. Ri tijoxelab’ rajawaxik kta’ le chikech ri kinan kitat xuquje’. Kta’ le ulo chi rij:

¿Chi wi chi’ xpew ri achi? ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________

¿Su ri kitom ri nan tat chi rij ri uwokik ri achi? ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________

¿?

Pa we tijonik ri’ are ketamasax ri ub’anik ri solonik, nok’oxik rij b’i’aj, chikop, sutäq ri ik’o chi uwach ulew, uwach kaj. Rajawaxik, kb’an tzijonem, chi rij ri ktz’ib’axik. K’amb’äl No’j: Chqalan pe’ ri usolik, unok’oxik rij ri k’oy, pa ri jun mu’tz tzij.

Kutij saq’ul

Kuk’etij rib’

K’o q’eq Kij, k’o chajchoj kij

Kreqaj ral

K’o uje’ jun chikop

K’oy Kutziy rib’

Katze’nik Kutzukuj usuquk’

Kajib’ uwi’ uq’ab’

Kutij wa pacha’ winäq

Chak pa jujunal Ub’e’al chak: Chatz’ib’aj su ri aweta’m chi rij ri sutäq kya’ chi uwach pa taq ri mu’tz tzij.

¿Su kb’ij ri ajkojonelab’? ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________

Chojtzijon pa k’iche’ Ch’ab’äl

¿Su kb’ij ri ajch’abäl? ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________

K’o rismal

Su’n

Ab’ix

“

2.2 Chanik’oj rij ri tajin kk’ulmataj kamik.

Chak pa wokaj Ub’e’al chak: Rajawaxik kewok ri tijoxelab’ pa kajkaj, janipa’ ne kumajo kril ri ajtij, te k’uri’, kq’axij pa nima’q taq wuj ri xkitz’ib’aj pa ri chak rech jujunal chi xkib’an kan pa ri jun uxaq wuj kanoq. kkitz’ib’aj pa q’e’tal ronojel ri k’o pa ri mu’tz tzij.

(Waral ri’ rajawaxik keta’masax ri Tz’ib’anik xuquje’ sik’inik uwach wuj.)

Pacha’ ri k’amb’al no’j, chi rij ri k’oy, chi xiltaj awumal. Jewa’ kb’an chech ri’ K’oy: Are jun chikop, k’o uje’ kutij saq’ul, k’o rismal kuk’etij rib’, kreqaj ral xuquje’ kutziy rib’, kutij wa pacha’ ri winäq. Ktzukuj usuquk’, kajib’ uwi’ uq’ab’ katze’nik pacha’ b’i jun winäq, k’o nik’aj chi q’eq kij xuquje chochoj kij kika’yik. (wa xtz’ib’ax waral ri’ are ronojel ri k’o kan pa ri mu’tz tzij.

Ri nimanem

Chawila pe’ ri wachib’äl ri’

Ri nimanem are jun b’antajik ri xkik’ut kan ri qati’t qamam, rech k’o utzilal par i qanima’, rech k’o ta ch’o’j kuk’ taq qajil qatzaqat xuquje’ ruk’ ri uwach ulew rachi’il uwach kaj. We katniman chkichech ri anan atat qas katk’asi’ na b’ik.

Ri nimanem kuk’ taq ri alxik, wene’ achalal:

Chojtzijon pa k’iche’ Ch’ab’äl

Ri qati’t qamam xkitzijoj kan chi pa ri jun ja winäq kuk’ taq ri achalal are wa’ kk’ulmatajik: Rik’isb’äl al(laj ch’i’p), ke’upatanij ri rachalal.

Kqil pa we taq wachib’äl chi man xojsach ta chi utz’ib’axik, janipa’ taq xqaya’ pa ri mu’tz tzij. Are la’ upantan ri chak ri tajin ktaqxik pa we wuj ri’. Rech katzijoj xuquje’ katzib’aj ronojel janipa’ aweta’mam pa ri ak’aslemal xuquje’ janipa’ k’o pa ri ajolom.

Je wa’ kub’an chkipatanxik ri’: are chi’ ksaqirik, kwaljik aq’ab’ ri ch’i’p kuk’am b’i jun k’ox ja’ rachi’il jun su’t, kumaj ulo ruk’ ri qas nab’e’al, kuya’ ri ch’ajb’äl uq’ab’ xuquje’ uwach, kchajtaj uwach, kuya ri usu’t rech kusu’ uwach chech. Te k’uri’ kq’ax ruk’ ri ukab’al, kq’ax chi ruk’ ri uroxa’l, xaq je la’ kub’an kuk’ konojel, k’a kopon ruk’ ri ajchaq’i’m chi rij.

Chak rech kb’an chi taq uja

Chak pa wokaj rech kb’an pa ri tijob’äl:

Oqxa’n rech chak: Rajawaxik kb’an b’i ri k’otol chi’aj kuk’ taq ri tijoxelab’ rech kita’ ulo kuk’ taq ri kinan kitat chi taq uja, chi rij ri nimanem.

Ub’e’al chak: Rajawaxik katatab’ej chi no’jimal su ri xtzijox kan pa jun k’ulmatajem chi rij ri nimanem; k’ate’ k’uri’ kb’an jun k’utunem ruk’ ronojel ri xta’ che ri sik’inem xub’an ri ajtij, ri uchak ri tijoxel are ri k’utunem wene’ b’antajinem (dramatización).

Su ri keta’m ri nan tat chi rij ri nimanem pa taq ri alxik wene’ jun ja taq winäq, la kk’ulmataj na kamik ri xtzijox kan pa ri uxaq wuj kanoq.

Kewok ri tijoxelab’ pa jun ja winäq chi ri kiraqataj ri nan, tat, nab’e ak’al, ukab’, urox, ukaj, uro’ ak’al xuquje’ ri ch’i’p rech ke’upatanij konojel ri rachalal; pacha’ ktzijox kan pa ri k’ulmatajem chi rij ri nimanem.

K’otol chi’aj rajawaxik kub’an ri tijoxel.

Nan, chb’an la jun utzil chwe. Tan, Chab’an la jun utzil chwe.

¿Su kb’ij la che ri nimanem chi are kuya na junalik k’aslemal?

Chojtzijon pa k’iche’ Ch’ab’äl

¿Su eta’m la chi rij ri nimanem?

¿La eta’m la chi ri ch’i’p are patanel kech ri nab’e’al pa ri ja winäq?

Kiwujil chi kijujunal: 1. Tat 2. Nan 3. Nab’e alk’waxel 4. Ukab’ alk’waxel 5. Urox alk’waxel 6. Ukaj alk’waxel 7. Uro’ alk’waxel 8. Ch’i’p alk’waxel

Dibujo familia

Rajawaxik ktor ri reta’mab’äl, no’jibäl rech ri tijoxel, rech je la’ kuta’ ub’e, xuquje’ kusol rij; su ri kusik’ij uwach, kkwinik kunik’oj rij, kchoman chi rij ronojel taq ri sik’inem taq uwach wuj che kb’anik.

Ri Pixab’ chi kya chech ri jun ali are chi’ kuraqa ujunab’ chi kak’uli’ik

2.3 Chab’ij ri atzij xuquje’ chattzijonoq (Waral ri’ rajawaxik keta’masax ri Ch’awik, Tatab’ixik, xuquje’ tz’ib’anik chi uwach wuj.)

Pixab’ chi jun ali chi ya xtataj kumal ri ta’ wene’ chu’ rilib’

Chojtzijon pa k’iche’ Ch’ab’äl

Ri pixab’ kya chech ri ali chi ya kb’e chi taq ja, ya kk’uli’ b’ik. Are taq katb’e ruk’ achi qas katka’y na, kawil ub’e, su ri kub’an ri ala, su kub’an chi ri ratz’iyaq, usok, uwa, chke q’ij katinik wene kutij utuj, chke ratz’iyaq kukojo are taq kuk’ex ri nik’aj chi ukojom.

ab’ ali lajuj ujunab’ jun may Are taq kuraqa ri ox ’ unan; rumal ri rati’t wene kamajtaj upixb’axik ab’ana s chatchomanoq, ch qa i al e, ch ’ix kb a’ jew tetz’an n ta kuk’ xuquje’ ka utz awib’, qas kattze’ hijab’, ac Xa rumal che are kuk’ taq ri alab’om. tz’anem. b’al jun chi wi ri ke m ho kic ri wi i ch jun s chata’ taj katetz’an kuk’, qa Rumal la’ ali che utz ij ri rati’t. b’ nan ri atat je la’ ku ub’e, chakojo utzij ri j, nab’e taq pixab’. Are wa’ nab’e taq tzi

Xuquje’ ri ub’anik ri wa pa kachoch, qas katka’y na, kawil na, kana’ na su ri kitijowik, la tza, la ki’, la nim uchun ri kitzi, wene qas nim ta ri uchun, kata’ chech ri unan ri awachijil, are chi’ kato pan ruk’ kab’ij ta ub’i’ ri unan, xa ne xok anan ri’, rumal la’ nan wene’ nuchuch katcha’ la’ chech, rajawaxik kata’ che su ri kb’an che ri kirikil xuquje’ ronojel su ri kkoj pa ri ja k’olibäl.

(

)

Chak rech chi taq uja:

Chak rech pa wokaj:

Ub’e’al Chak: Pa we chak ri’ kya b’i ub’ixik chikech ri tijoxelab’, rech ktzukuj ulo pa taq wuj ri jalojoj taq b’anikil chi kkoj ri winäq pa ja k’olibäl kuk’ taq ri alk’waxel rech utz kel ri kik’aslemal.

Ub’e’al chak: Rajawaxik kb’an jun solinem chi rij we tz’ib’atal kan chi rij ri pixab’ ri’ kya’ chi kech alitomab’ xuquje’ ri alab’omab’ ri’ ruk’ we taq k’otol chi’aj ri’.

Te’ ku’ri’ kya ub’ixik chi kiwach ri kichi’il xuquje’ kab’an ulo chi uwach taq nim taq wuj.

Ri Pixab’ chi kya chech ri jun ala are chi’ kuraqa ujunab’ chi kak’ule’ik

Ala, are chi’ kama ri awixoqil, rawaxik qas katchakunik, xa rumal chi nim chi ri aschoj, rajawaxik kaloq’ sutaq rech ri ali. Ri ali ma rech ta q’ab’aj , aqanaj chi kama uloq, xane to’l awech. Xuquje’ no’ijmal kab’ij chech, su ri kawaj, su ri utz kawil chi kb’an ruk’ ri sutaq awech.

Chojtzijon pa k’iche’ Ch’ab’äl

Pacha’ ne ri awa, asok, awitz’iyaq, ach’ab’ixik. Ala, rajawaxik, k’o asi’ chi taq uja, k’o aja’, k’o atuj, nik’aj chi ri rajawaxik che jun ali. Xuquje’ man kawil ta chi jun ali xuquje’ kach’ab’ej ta chi jun. Rech man k’o ta ch’o’j pa ja k’olibäl.

¿Su che kab’ij at chi man junam ta kepixb’axik ri alab’omab kuk’ taq ri alitomab’? ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________

¿?

¿La kya’ na ri pixab’ kamik ri’? ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________

¿Su kuya’ ri pixab’ pa kik’aslemal ri alab’omab’ xuquje’ alitomab’ kab’ij at? ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________

¿ La xya’ ri pixab’ at chawe, rumal ri atat wene ri ana? ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________

1 =

1 1

2.4 Sik’inik uwach wuj rech jun utzalaj k’aslemal

Chak pa jujunal Ub’e’al chak:Rajawaxik kasik’ij uwach ri pixab’ xya’ chech ri ali xuquje’ ri xya’ chech ri ala, k’ate’ k’uri’ katz’ib’aj ri kta’ chawe pa we wachibäl kajib’uxkut. Ri katz’ib’aj pa we wachib’äl are ri pixab’ chi xya’ chi ri ali xa junam ruk’ ri xya’ chech ri ala.

Ri kketa’masax pa we utas tanaj ri’, are ri k’ak’ taq no’jib’äl che kraq pa ri sik’inem che uwach taq wuj, kb’an ruk’ etz’anem taq no’jnik pa wokaj wene’ pa jujunal)

Ujunamisaxik ri pixab’ chi xiltaj kan awumal Ri pixab’ chi xya’ chech ri ala

Ri pixab’ chi xya’ chech ri ali

Chojtzijon pa k’iche’ Ch’ab’äl

Ri k’ayib’äl pa chuwila’ Kiwujil chi kijujunal: 1. Tat 2. Nan 3. K’amal b’e (chilimtal) 4. Uk’ulaj ri chilimtal 5. Ala 6. Nab’e’al rech ri ala chi ktz’ono rixoqil 7. Rixoqil ri nab’e’al 8. Tob’anel 9. Rixoqil ri tob’anel

Chak pa jujunal Ub’e’al chak: Chawila’ chi no’jimal, chanik’oj ri tajin kb’an pa we wachib’äl ri’, k’ate’ k’uri’ katzilij uwach su ri kta’ chi awech ikem.

1 2

¿Su ri kawil pa we wachib’äl rech ri k’ayibäl ri’, chatz’ib’aj ronojel ri kawilo? ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________

¿?

¿Su taq tzij kkoj ri ajk’ay pa jun k’ayibäl are taq kik’ayinik? ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________

1 2

1 3

Tzijonem

Chak: Tz’ib’anem xuquje’ k’utunem wene B’antajinem (Dramatización) Ub’e’al chak: Rajawaxik kiwok ri tijoxelab’ rech kb’an jun k’utunem

rech loq’ojnem pa jun k’ayb’äl, Rajawaxik ktz’ib’aj uloq, su ri kb’ij, su ri kb’an pa ri k’utunem. Ri xkitz’ib’aj kjach che ri ajtij, rech kusuk’ub’a’. (Ktz’ib’aj su utzij chi kijujunal janipa’ taq kiwach ri ik’o ikem)

Nab’e ajk’ay Uk’ab’ ajk’ay Urox ajk’ay Uk’aj ajk’ay

5 6 7 8

Su ri’ ri tzijonem

Nab’e loq’omanel (ixoq)

Pacha’ ne ri tzijonem kb’an chi rij jun etz’anem che potz’, are kb’ix apanoq, su ri tajin kk’ulmataj pa ri taq’aj chi wi chi’, ja wi chi’ tajin ke’etz’an ri alab’omab’ wene’ alitomab’. Kumajo kqil jun k’amb’al no’j, su ri ub’ixik jun etz’anme rech potz’.

Ukab’ loq’manel (achi) Urox loq’omanel (ala) Ukaj loq’omanel (ali)

K’amb’äl no’j: Ri a Wel xuqasaj ri potz’ chi uk’u’x, k’ate k’uri’ xuya’ apan chi a Xwan, ri a Xwan xuya’ jun jolomaj chi ri potz’ rech xuq’axij pan chech ri a Kel, Ri a Kel xqasaj ko ruk’ ri raqan, xusuk’ub’a’ rib’, xuya’ b’i jun aqanaj che ri potz’ qas k’o k’o xub’an chech, xok b’i pa ri kajib’ xok b’i xok b’i xok b’i xok b’i ri potz’.

Chojtzijon pa k’iche’ Ch’ab’äl

1 2 3 4

Are wa jun tzij chi kub’ij, kel wi chi ri jun winaq k’o karaj kuya’ ub’ixik, xaq pa chikech kutzijoj, wene’ tajin krilo, utom ulo pa taq ri uk’aslemal.

1 4

1 5

2.5 Chattz’ib’anoq pa ri ach’ab’al

Chak pa wokaj rech tzijonem chi rij jun etz’anem rech potz’ rech k’uttzijonem (telenoticiero)

(Ri kketa’masax pa we utas tanaj ri’, are ri k’ak’ taq no’jib’äl che kukoj pa ri uk’aslemal, tz’ib’anik chi uwach taq wuj, utz ukojik kub’an chech ri uch’ab’a´l)

Are tzij chi kub’ij chqe, su ri k’banik, kq’axik, kab’anowik jun jastaq, chikop, winäq wene’ ch’akanel.

Ri K’ulmatajem

Ojer taq winäq ktzijoj su k’ulmataj pa taq ri b’e, pa taq ri siwan, nik’aj chi k’olib’äl. Pacha’ ne jun k’ambäl no’j chi k’o ikem.

Su ri’ ri k’ulmatajem

Ube’al ri chak: Kitaq ri tijoxelab’ chi usik’ixik we k’ulmatajem ri’ pa jujunal xuquje’ pa wokaj, rajawaxik kki’lik janipa’ tzij ksik’ij uwach jun joq’taj.

Chojtzijon pa k’iche’ Ch’ab’äl

Ub’e’al chak: Rajawaxik kijach ri tijoxelab’ pa wokaj rech kq’axij jun k’uttzijonem chi rij jun potz’ (aqanakik), kya’ kchak chi kijujunal. Xuquje’ ktz’ib’aj janipa’ taq ri kkib’ij

Kiwujil chi kijujunal: 1. K’utunel rech ri k’ulmatajem rech potz’ (aqanakik) presentador 2. Tzijonel rech ri potz’ comentarista 3. Ajk’otchi’aj entrevistador 4. Nab’e Esanel wachib’äl, b’iq’b’anel silowäch camarográfo 5. Ukab’ Esanel wachib’äl, b’iq’b’anel silowäch camarográfo 6. Ajtaqon k’ulmatajem rech etz’anem potz’ (anaqakik) corresponsal o reportero 7. Ajtaqon k’ulmatajem rech etz’anem potz’ (anaqakik) corresponsal o reportero 8. Ajq’axel ub’ik k’ay, Ajya’ltzijol k’ay (publicista o presentador de comerciales)

Jun k’amb’al no’j rech k’ulmatajem. Ri Xib’anel Par K’o jun k’olib’äl pa chuwila’ pa jun komon ub’i’ Chirij tinamit, pa jun uch’u’kb’e. Are taq katq’ax chaq’ab k’o jun laj achi kel ulo pa ab’e kuya ta q’ijchawe chech katq’axik. Are chi’ kawaj katq’axik, kb’e pa ab’e qas k’o jun laj upwi’. Jumul jun achi qas xuxe’j ta rib’ chech, xq’axik, te k’u ri’ xrilo chi xa jun par, xuqasaj ri upwi’ are ri uje’. Ri tat nan kb’ij chi xa jun ch’akanel. Rumal la’ we kawaj katq’ax chila’ rajawaxik kakayejjun saq pwaq te k’u ri’ kumajo katq’axik.

1 6

1 7

Ri Tzijob’elil

1 2 3 4

Tzijobelil: Are wa’ jun cholom tzij kb’ixik, man eta’matal taj we tzij wene’ man tzij taj. Junam kel kub’ij ruk’: Alachi’, ch’ob’oj, puk, yolom.

Are jun tzij chi ktzijox jun sutaq che kuya’ kan jun tijonem chqe, rech kojusuk’ub’a’ pa qak’aslemal.

Chqalan pe’ ri jun k’amb’al no’j ri kya’ chi uwach ri’: Ri k’atanaq wa Ojer taq tzij xkitzijoj kan ri qati’t qamam, Are taq kak’at ri wa wene’ sub’, lej ne xak’ato, qas koq’ik koq’ik, k’ate’ k’uri’ kb’e chi ukojik tzij chech Qajaw, kub’ij: man kwaj ta chi kinkije’ kuk’ ri winäq ri’ xa rumal chi sib’alaj kinkik’ato. Xuquje’ kb’ixik,chi rajawaxik katij la’ ub’ik we xak’ato. Xuquje’ kata xachab’äl amak chech, rech man kb’e ta chi ukojik tzij chawij; Utz xuquje’ katij b’ik, xa rumal kuya’ uchuq’ab’ ab’aq’wach rech kka’y chaq’ab’ xecha kan qati’t qamam.

Chojtzijon pa k’iche’ Ch’ab’äl

Rumal la’ ri qati’t qamam wene ri qanan qatat qas kikb’ij che ma k’at ri qawa, ma b’an k’ax che ri qawa xa ne kasiqo rech k’o uk’u’x xuquje’ rech kraj b’i katijo.

Chak: K’otol chi’aj chi rij we k’ulmatajem chi rij ri nimanem chi rij ri wa pa ja k’olib’äl, katz’ib’aj pa uwi’ le juch’ we rajawaik. ¿Su atom chi rij wa’ ri’?____________________________________________ ¿Rajawaxik katzijoj chi taq uja kuk’ ri anan ri atat, la k’o ktom are chi rij wa ri’?__________________________________________________________

¿?

¿Su aweta’m chech wewa ri’?_____________________________________ ¿Su kachomaj che wa ri’, la tzij lo xk’ulmatajik, on kk’ulmataj na kamik?____________________________________________________________

Ri ub’i’ taq ri k’olib’äl pa taq ri komon

Salkoj: Are jun tzij chi kel wi jun koj chi xa ujilom rib’ wene jun achi wene’ ixoq kujal b’i koj are taq kuriqa uq’ij wene’ are taq kraj are’. Salkoj, Are jun ub’i’ jun k’olib’äl chi kraqataj pa uk’isib’al uk’ulib’a’t ri komon Chi rij tinamit, ktzijox ujer taq tzij chi pa ri jun k’olib’äl ri’, qas amaq’el kel ulo jun salkoj rech kexib’ij ri winäq.

1 8

1 9

K’oxom: Are jun tzij kel wi chi jun k’olib’äl jawi chi’ kraq wi kib’ winäq te k’u ri’ ke’uxlanik. Are chi’ kmaj chi b’i ri kab’e kjal b’i kib’ ruk’ ri taq keqa’n, we jun achi, tat nim reqa’n are chi’ xopan pa ri k’oxom qas elinaq chi kiwach chi kuya’ chi b’i ri reqa’n chi jun chi achi wene tat, rumal la’ kb’ix k’oxom, jun k’olib’äl chi rech kjal wi ri keqa’nb’äl ri winäq chi kepe pa taq ri komon pacha’ ri Paxot, Xalmakej, saqya’ xuquje’ chimente

Jun k’ulmatajem pa ri uk’aslemal jun winäq K’o jumul jun achi tajin kb’in pa ri jun b’e chi kb’e chi ri juyub’ jawi chi’ kepew ri To’l pa ri komon Chijtinimit. Tajin kb’inik are taq kuto chi k’o jun winäq taren chi rij ktajik chi reqam tz’alam, xaq kuta’ apanoq, xa rumal chi chaq’ab’; xutzij uchaj k’ate’ k’uri’ xril apanoq, man k’o ta chik, xuchup chi uq’aq’, xuta’ chi jumul chi kch’aw ri tz’alam tlan tlan tlan kcha’, pacha’ kub’ano are chi’ qas tzij eqam ri tz’alam. Xaq jela’ xopan chi rachoch man xril ta uwach ri winäq chi reqam ri tz’alam wene’ ri uch’ab’äl chi xuta’o.

Ub’e’al chak: Rajawaxik kb’an jun tz’ib’awuj ya’ utzijol, pacha’ b’i we k’amb’al no’j. kumajo kb’an keb’, oxib’; janik’ pa’ ne kuta ri ajtij.

Chak pa wokaj: Mexatzijonem (mesa redonda) Ub’e’al Chak: Rajawaxik kb’an jun tzijonem, konojel rech kb’ij chi jujunal su ri kchomaj chi rij ri wa we xak’ato: Rajawaxik xuquje’ kta’ ulo chikech ri kitat, ktz’ib’aj lo ronojel pa uxaq wuj, Kjach chech ri ajtij. Te k’u ri’ kya’ ub’ixik chikech ri kichi’il.

Chojtzijon pa k’iche’ Ch’ab’äl

Xutzijoj chi ri unan ri utat te k’u ri’ xb’ix che chip a ri k’olib’äl ri’ qas amaq’el kixb’ix jun, rumal ri’ xa jun xib’anel man kaxb’ij ta awib’ chech xuchix ri achi.

Chak pa jujunal

1 0

1 !

3. Kchomanik, ktzijonik xuquje’ kuya ub’ixik su ri reta’mam. Ub’e’al ri chak pa jujunal:

Su xqeta’maj

4. Chqato’ qib’ Chqato’ qib’: Wa we jun tzij ri’ kub’ij chqe che rajawaxik kojchakun pa wokaj, rech kqato’ qib’. Qasak’ij uwach tz’onoj ri kya’ chi qawach ri’. Chqeta’maj su ri kub’ij chqe xa rumal chi rajawaxik kqab’an jun nim chak ruk’ wene’ tz’ib’awuj pa uk’isbäl we tanaj ri’.

Chitz’ibaj su ri kta’ pa taq wachib’äl kajib’ ri’.

Cha’taj xqeta’maj

Su rajawaxik kqata’ na ub’e.

¿Su ri kinya’ in?

Chak pa jujunal. Ub’e’al chak: Rajawaxik kijach b’i ri kichak ri tijoxelab’ chi kijujunal rech kwok jun chak pacha’ ub’anik jun nimawuj, no’jwuj (libro, texto paralelo) Rajawaxik:

Chojtzijon pa k’iche’ Ch’ab’äl

1 2 3 4

Ri Wachtzijonem/Wachtijonik:

Tz’onoj

Rajawaxik kuta’ ulo che ri unan, utat, wene’ k’amal b’e, jun chilimtal. Ub’i’ ri kino’jwuj: Ri ub’i’ kkoj che ri no’jwuj are:Ri Tz’onoj pa ri nukomon Ub’e’al ri chak: ( Kb’an jun no’jwuj wene’ tz’ib’awuj; Rech kcholaj le chi upam ruk’ wachib’al ri janipa’ taq ktzijox ulo chi kech rumal ri kitat wene’ jun chilimtal)

Jub’iq’ chi rij ri tz’onoj: Ri Tz’onoj kb’ix chech ri uta’ik ri ali pa taq ri komon rech Chuwila’ rech kb’e chi taq ja, wene’ kkuli’k b’ik. Je wa’ k’ij ri’, We xb’an tzijonem ruk’ jun chilimtal, kta’ chech: Jawi’ Chi’ kb’ew la, are kub’ij kojb’e chi utz’onixik jun ali, xuquje’, k’o mul kb’ij, kojb’e chi uta’ik jun alib’ätz. Are taq ke’opan chi rachoch ri ali, kk’ojk’a’ ri uchi’ ja nab’e mul. K’o mul man kech’ab’ax ta uloq; ke’opan jumul, kamul, oxmul xuquje’ k’o mul; we man xe’ech’ab’ax ta kib’e ta chik. Ojer taq tzij xkitzijoj kan ri qati’t qamam chi k’i taq mul kb’e uta’ik ri jun ali, aq’ab’. K’o mul kib’e xaq xa wi kq’ax kan ri nik’aj aq’ab’ we naj kipew ri utat ri ali, rech ke’opan qas ksaqar ulo ri uxe’ taq ri kaj, qas iwarinaq na ri nan, ri tat; rech kiraqataj chi taq uja.

1 “

1 #

5. Chojtak’al na rech kqachomaj rij ronojel janipa’ taq xqeta’maj pa we nab’e utas ri tanaj ri’, Na’tajoq chqe.

Nab’e Tanaj Chojtzijon pa k’iche’ Ch’ab’äl

Chak chi rij ri xqetamaj pa we nab’e tanaj are wa’ ri’: Ub’e’al ri K’otol chi’aj: Katz’ib’aj su ri xaweta’maj pa we tanaj tijonik ri xak’iso.

Chojtzijon pa k’iche’ Ch’ab’äl

¿Su kachomaj chi rij ri nimanem, la k’o na pa taq ri ja k’olib’äl? ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________

Katz’ib’aj chi upam we taq wachib’äl ri’, su kib’i’ ri taq tinjonik xaweta’maj, pa we nab’e tanaj tijonik rech ri ach’ab’al K’iche’.

Ri uwokik ri Achi ruk’ ri ixim (pop wuj)

¿?

¿Su qas xawetamaj kana’ at, chatz’ib’aj ronojel?

Chasik’ij uwach we cholaj tz’aqat chomanik ri’, rech kuta ri awajtij, la katkwin chi kasik’ij uwach wuj.

Tz’onoj Ri Tz’onoj kb’ix chech ri uta’ik ri ali pa taq ri komon rech Chuwila’ rech kb’e chi taq ja, wene’ kkuli’k b’ik. Je wa’ k’ij ri’, We xb’an tzijonem ruk’ jun chilimtal, kta’ chech: Jawi’ Chi’ kb’ew la, are kub’ij kojb’e chi utz’onixik jun ali, xuquje’, k’o mul kb’ij, kojb’e chi uta’ik jun alib’ätz. Are taq ke’opan chi rachoch ri ali, kk’ojk’a’ ri uchi’ ja nab’e mul. K’o mul man kech’ab’ax ta uloq; ke’opan jumul, kamul, oxmul xuquje’ k’o mul; we man xe’ech’ab’ax ta kib’e ta chik. Ojer taq tzij xkitzijoj kan ri qati’t qamam chi k’i taq mul kb’e uta’ik ri jun ali, aq’ab’. K’o mul kib’e xaq xa wi kq’ax kan ri nik’aj aq’ab’ we naj kipew ri utat ri ali, rech ke’opan qas ksaqar ulo ri uxe’ taq ri kaj, qas iwarinaq na ri nan, ri tat; rech kiraqataj chi taq uja. 36

1 $

1 %

Segunda Unidad

1. Are taq kamaj jun chak, Rajawaxik kaweta’maj na.

Kinweta’maj k’ak’ taq tzij pa ri nuch’ab’al

¿Su karaqa na?

Kaweta’maj ri uwoktz’ib’anem rech ri k’iche’ ch’ab’äl.

Kakoj ri uwoktz’ib’anem xuquje’ choltaqanem tzij rech ri ch’ab’äl pa taq ri atz’ib’anik chi uwach taq wuj.

¿Su kab’an che?

Kinweta’maj k’ak’ taq tzij pa ri nuch’ab’al ¿Su kaweta’maj? Kuwok k’ak’ taq tzij chech uya’ik kib’i’ ri sutaq rech nima’q taq chomab’äl, chi ri kokisax pa taq ri tijob’ál. Kukoj ri mayab’ ch’ab’al, rech ktzijonik, kutz’ib’aj k’i taq uwach tzib’awuj rech utz utz’ib’axik ruk’ ri choltaqanem tzij chi ya k’o chik.

k’iche’

Ronojel taq ri chak chi karaq chi upam we wuj ri’, rajawaxik kataqej, qas kata na ub’e, su ri kajawaxik kab’ano.

¿Su upatan pa ri ak’aslemal?

Ronojel wa’ ri kaweta’maj pa taq ri jalojoj taq tanaj chak, chi karaq pa ri wuj ri’. Qas k’o na upatan pa ri ak’aslemal pacha’ ne ri kano’jib’al ri qati’t qamam, xuquje’ we kawetamaj keb’ ch’abäl; keb’ ab’antajik.

2. Chanim k’ut: Chawoko ri ab’e

2.1 Ri qati’t qamam xkitzijoj kan chqe. (Waral rajawaxik keta’masax Ta’onik xuquje’ ri ch’awik)

(Waral ri’ rajawaxik keta’masax ri tatab’enik xuquje’ ri ch’awik.)

Chatatab’ej, chasi’kij uwach we sik’inem ri’:

Pa we jun sik’anem kb’anik ri’, qas kawilo, xa rumal chi ri’ kaweta’amaj wa ri:

Ri imul ruk’ ri utiw (yo’k)

Ri ub’i’ taq ri k’olib’äl pa taq ri komon

Kinweta’maj k’ak’ taq tzij pa ri nuch’ab’al

Ri uchak: Ri uchak wa’ we täq uk’exwach b’i’ ri’; are kokisax pa uk’exwach ri taq b’i’aj chi ri man kqab’ij ta su ri kib’i’.

Are wa’ ri uk’exwach B’i’aj: In Oj At Ix Are’ E’are’ La/lal Aläq

K’amb’äl No’j: • In xinb’anowik. • Su kab’an at. • Su Kb’an la. • Ri are’ xub’an k’ax chech. • Oj ne’ xojb’anow rech. • Tajin kixchakun ix. • Su kchomaj chech aläq. • Ri e’are’

Are taq ri imul tajin kutij uja’ chi uchi’ jun cho, te k’u ri’ xopan jun chom utiw, xuchomaj; chanim ri’, kintij b’i ri imul, ri imul xub’ij chech: chi uxe’ ri ja’ k’o jun setesik kexu, we kawaj kinatijo nab’e chinato’ chi utijik ri ja’ rech katij b’i ri kexu xuquje’ xcha’ ri imul chech ri utiw, xa rumal chi ri nupam in xa laj, qas k’ok’ k’ok’ ri kexu are chi’ katijo. Ri xaweta’maj pa we sik’anem ri’ are achb’i’aj.

Achb’i’aj

Chak Sik’inem rumal ri:

Chqatatab’ej ri sik’inem kub’an ri ajtij:

Ri uwokik ri Achi ruk’ ri ixim: Chi ri’ k’ut xtzijox wi ri

ub’anik ri achi, su ri rajawaxik che ri uti’ojal. Ri tz’aqol B’itol Tepew Q’aq’kumatz xkib’ij; Xuraqa ri q’ij xuraqa ri saq che kk’is we qachak, chpe ta b’a’ ri winäq, ri achi che kya qaq’ij xuquje’ kojkina’tisaj na chi uwach ulew chi uwach kaj.

Are rachi’il ri b’i’aj, ri uchak are kuya nik’aj chi ub’ixik ri upetik xuquje’ ub’anik ri b’i’aj, qas nab’e chi uwach. Pacha’ b’i ri k’amb’al tzij, ri k’o pa awikiq’ab’.

K’amb’äl no’j wene’ k’amb’äl tzij: ¿Su ri’ achb’i’aj?

1 (

1 )

Säq, chom, tuqtik, setesïk, laj, b’aq, punipïk, k’ok’, k’a, pim, chu, ch’uch’üj, kok’, q’ajinaq, latz’, surisik, keqkoj, nik’aj chik.

Chak Pa we chak ri’, rajawaxik katz’ib’aj kib’i’ we taq wachib’äl ri kya’ chi awach ri’.

Kinweta’maj k’ak’ taq tzij pa ri nuch’ab’al

Ub’e’al chak:

Chak pa wokaj Ub’e’aj chak: Ri chak kb’an waral are kokisax ri uk’exwach b’i’aj

xuquje’ ri achb’i’aj ri ya xiltaj awumal. Kya’ ri uk’exwach b’i’aj, achb’i’aj, k’ate’ k’uri’ kawok ruk’ nik’aj chi tzij rech kub’an jun tz’aqat chomanik. Kajuch’ uxe’ ri tzij xakojo.

Ukojik ri uk’exwach b’i’aj pa tz’aqat chomanik. Chawilan pe’ ri k’amb’al tzi.j

Ukojik ri achb’i’aj pa tz’aqat chomanik. Chawilan pe’ ri k’amb’al tzij.

k’amb’al tzij: Utz petik alaq waral pa we nimaq’ij

k’amb’al tzij: Utz petik alaq waral pa we nimaq’ij k’amb’al tzij: Jun Chom aq kutij upe’n

Are’:

Setesik:

Ix:

Suk’:

Oj:

Laj:

In:

Xit’:

At:

Nim:

Lal:

Chu:

Alaq:

Xex:

E’are’

Pim:

In:

Kotokik:

At:

Rib’arik:

La:

Pok’opik:

Are’

Saq:

Oj:

Punipik:

Ix:

T’on:

Alaq:

Je’lik:

E’are’

K’a:

In:

Ch’am:

At:

Choma’q:

Are’:

Setesa’q:

2 =

2 1

Sik’inem rumal ri ajtij, rech ktatab’ej ri tijoxelab’. Xuquje’ kb’an tzijonem chi rij, ¿su ri keta’m ri tjoxelab’?

2.2 Chanik’oj rij ri tajin kk’ulmataj kamik (Waral ri’ rajawaxik keta’masax ri Tz’ib’anik xuquje’ sik’inik uwach wuj.)

Chawilan pe’ ri wachib’al ri’

Kinweta’maj k’ak’ taq tzij pa ri nuch’ab’al

Ri k’ayib’äl pa chuwila’ rech ojer taq tzij Ojer taq tzij ri qati’t qamam xkitzijoj kan chqe, are chi’ chi ri winäq kipe chija, aq’ab’ kchaple’j ri kab’e, wene’ pa taq xilun aq’ab’ kb’ix che ri julajuj kajb’al chi ri usaqarib’äl ri jun q’ij tominku’; uq’ij ri nimalaj k’ayib’äl. Kkeqaj ulo ri keqb’al qas b’ajchi’ b’ajchi’, ri kipe pa relib’al ri q’ij, uqajib’al ri q’ij xuquje’ pa ri relib’al kaqiq’ rachi’l ri relib’alk kaqiq’, k’i taq ri komon kipe wi. Ri kipe chi uqajib’al ri q’ij kxim kan ri kikej chi uwach le muqub’a kaminaqib’, kumsant kicha’ chi rech. Ik’o kipe chi uk’ixik ri chom taq aq, laj taq aq’, laj taq sya, utzalaj taq ch’a’ wene’ ch’iw. Are la’ kk’ulmatajik, xaq jub’iq’ kb’ix apan pa we wuj ri’.

B’anoj

¿Su ri kqab’ij b’anoj chi rech?

B’anoj; are ri jun tzij kuya’ ub’ixik ri silab’em kaqab’an ruk’ le qab’aqil, wene’ xuquje’ ruk’ le qachomab’äl, keqajach pa jub’anoj rachi’il kab’anoj. Pacha’ ri silab’em kb’an pa ri wachib’al k’o kan ajsik.

K’amb’al No’j:

2 2

2 3

Chaponik

Wa’ik

Warik

Kosik

B’inik

Mesnik

Tijonik Chomanik Wa’katik

Kab’anoj

Jub’anoj

Chqasolij rij ri utz’ibaxik Ri qach’ab’al

Ri X, K, Ch, pa jun jub’anoj are kuk’ut ri q’ij, wene’ kajb’al chi ri kb’anik su ri kub’ij ri jub’anoj. Chqalan pe’ we k’amb’al no’j ri’.

Uwokik ri jub’anoj

war

q’ijilal winaqil

uxe’al b’anoj

wa’

Kinweta’maj k’ak’ taq tzij pa ri nuch’ab’al

q’ijilal winaqil uxe’al b’anoj Le ixoq kroqotaj wene’ kuchap le qu’l. Are wa’ kqil pa we wachib’al Ri kuchap, ri kroqotaj are kab’anoj.

Le achi tajin kwa’ik. Are wa’ kqil pa we wachib’al ri kwa’ik Are jub’anoj.

Chak pa jujunal: Ub’e’al chak: Chatz’ib’aj

job’ tz’aqat chomanik su ri kawil pa ri wachib’al chi k’o kan ajsik.

___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________

¿?

wa’kat

Taqanik winaqil uxe’al b’anoj

xinwarik utza’mil jub’anoj

kinwa’ik utza’mil jub’anoj Chixwa’katoq utza’mil jub’anoj taqanik

Je wa’ kb’an ri taq jub’anoj ruk’ ronojel ri winaqil: Xinwarik Xatwarik Xwarik Xojwarik Xixwarik Xewarik Xwar la Xwar alaq

Kinwa’ik Katwa’ik Kwa’ik Kojwa’ik Kixwa’ik Kewa’ik Kwa’ la Kwa’ alaq

2 4

2 5

Chinwa’katoq Chatwa’katoq Chwa’katoq Chojwa’katoq Chixwa’katoq Chewa’katoq Chwa’kat la Chwa’kat alaq

Chak pa wokaj Ub’e’aj chak: Kya’ jun wokaj jub’anoj chi awach pacha’ k’o kan

pa ri uxaq wuj chi xiltaj awumal. K’ate k’uri’ katas pa jujunal pacha’ ri k’amb’al no’j kya’ chi awach. Je wa’ kab’an chikech konojel ri ik’o pa ri wachib’al kajib’ uxkut. K

kos

q’ijilal

winaqil

uxe’al b’anoj

Xinb’isonik Xatb’isonik Xb’isonik Xojb’isonik Xixb’isonik Xeb’isonik Xb’ison la Xb’ison alaq

(Waral ri’, ri keta’masax are ri Ch’awik, Tatab’ixik, xuquje’ tz’ib’anik chi uwach wuj.)

Sik’inem: We chak ri’ rajawaxik ri ajtij kusik’ij uwach we wokaj tz’ib.

utza’mil jub’anoj

Chi ktzijon chi rij, utas ri nimanem chech ronojel janik’pa’ taq k’o chi uwach ulew. Chinwa’oq Chatwa’oq Chwa’oq Chojwa’oq Chixwa’oq Chewa’oq Chwa’oq la Chwa’oq alaq

Pa chuwila’ kb’ixik chi itzel (awas) jun ixioq kuxaq’atij jun kolob’, xa ruma,l chi are chi’ taq kak’uji’ ral, qas kusitij rib’ ri ukotz’ij ri ak’al pa ri uqul are chi’ kak’uji’ik, wene’ kalaxik. Xuquje’ are’ kub’an ixioq jun ali kel ulo, kchomar ri ub’och’il raqan, qas pa ri ra’ kq’aljan wi, choma’q choma’q kub’ano, k’ate k’uri’ k’ax, are taq naj kub’an tak’alem. Man utz ta chi jun ala wene’ jun ali kakub’i’ chi uwach jun ixk’ub’, are chi’ kakije’ kalk’wa’l, qas ixk’ub’ kich’ab’ixik xa rumal are xkesaj, xkiwok ri ub’anik ri jun ixk’ub’ je la’ xkitzijo kan ri qati’t qamam. Qas k’ax uch’ab’ixik jun ak’al, qas ta kuta’ tzij xa rumal chi ri kitat xkinimaj ta tzij chi man utz taj, itzel kakub’I’ jun chi rij ri ixk’ub’

Kinweta’maj k’ak’ taq tzij pa ri nuch’ab’al

Kinkosik Katkosik Kkosik Kojkosik Kixkosik Kekosik Kkos la Kkos alaq

2.3 Chab’ij ri atzij xuquje’ chattzijonoq

2 6

2 7

Jun etz’anem xolonem rech kqetamaj ri unuk’ixik ri jub’anoj, pa xq’axtaj kanoq, rech chanim, maja’ na kq’axik, ri tajin kb’anik. Kumajo knak’ chi uwach jun wuj kb’an jun kajib’ uxkut ruk’ qas kutz’apij rib’.

Chak pa wokaj:

Chak. Ub’e’al chak:

Ch’o’jtzijonem

We jun uxaq wu ri’ rajawaxik kaqupixik rech ketz’aba’xik, are chi’ xquptajik kxolex ronojel te k’u ri’ knuk’ chi jumul pacha’ ub’anom chi maja’ na kqupixik.

Kiwok ri tijoxelab’ te k’u ri’ kb’an jun tzijonem chi rij sik’inem ri xub’an ri ajtij

Ri jub’anoj are kosik

Kinweta’maj k’ak’ taq tzij pa ri nuch’ab’al

K’otol chi’aj rech ri ch’o’jtzijonem: ¿Su kqachomaj oj chi rij ri (Itzel on rawail) ? ¿La tzij lo, man tzij ta ne’? ¿Su kab’ij at, la are utz na kqab’ano? ¿La are na utz chi kqatzaq kanoq? ¿ La rajawaxik kab’ij chi kak’ut at kuk’ ri aqaw?

kosik

xat

kosik

xoj

kosik

xix

kosik

xkos

alaq

kin

kosik

Kat

kosik

koj

kosik

Kix

kosik

kkos

Kkos

alaq

kojkos

katkos

Kkos

kojkos

kixkos

Kekos

kkos

na la

kkos

na alaq

tajin

kinkosik

tajin

katkosik

tajin

kkosik

tajin

kinkosik

tajin

kixkosik

tajin

kekosik

tajin

kkos la

tajin

kkos alaq

xin

2 8

2 9

Chawilan pe’ su kk’ulmataj pa we wachib’al ri’, k’ate’ k’uri’ katz’ib’aj pa uwi’ taq ri juch’ ri ik’o chi uxe’ we wachib’al.

2.4 Sik’inik uwach wuj rech jun utzalaj k’aslemal

(Ri kkta’masax pa we utas tanaj ri’, are ri k’ak’ taq no’jib’äl che kraq pa ri sik’inem che uwach taq wuj, kb’an ruk’ etz’anem taq no’jnik pa wokaj wene’ pa jujunal.

Waral ri’ kawata’maj ri ukojik ri jub’anoj rech taqanik , k’o taqanik chi ko ub’ixik, k’a’n kab’an ruk’, k’o nik’aj chi no’jimal kab’ij xuquje’ k’o nik’aj chi k’o na b’enam kb’an ruk’.

K’amb’al no’j:

Kinweta’maj k’ak’ taq tzij pa ri nuch’ab’al

Chawilan pe’ ri wachib’al ri’

ala taqanik ruk’ k’anil 1 Chatwa’katoq

2 Katwa’katoq

taqanik ruk’ ch’u’ch’ujil

3 Jatewa’katoq

taqanik ruk’ b’inem

Jewa’ uwokik ronojel ri oxib’ uwach taqanik kb’an pa jalojoj taq tzijonem pa ri k’aslemal

¿Su ri xawilo, ronojel katz’ib’aj pa kiwi’ we taq juch’ ri’? ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________

¿?

Taqanik ruk’ k’a’nil

Taqanik ruk’ ch’uch’ujil

Taqanik ruk’ b’inem

Chinwa’katoq Chatwa’katoq Chwa’katoq Chojwa’katoq Chixwa’katoq Chewa’toq Chwa’kat la Chwa’kat alaq

Kinwa’katoq Katwa’katoq Kwa’katoq Kojwa’katoq Kixwa’katoq Kewa’toq Kwa’kat la Kwa’kat alaq

Jinewa’katoq Jatewa’katoq Jewa’katoq Jojewa’katoq Jixewa’katoq Je’ewa’katoq Jewa’kat la Jewa’kat alaq

2 0

2 !

Sik’inem Are chi’ ri ixoq kutzak ri uwa, kuya’ pa ri b’o’j, qas anaqil kukwij rech man kub’an ta q’or. Xuquje’, are chi’ laj na, ri unan kub’ij kan chi rech ali: are chi’ kaya’ ri ab’o’j chi uq’aq’ kawajilaj ri u’al. Chab’ana utzil ali ma ya’ q’or taq wa chech ri tajik katzuqu.

Chak:

Ri sik’inem kb’an ri tijoxelab’ pa jujunal ruk’ laj taq kajlab’äl.

Ub’e’al Chak:

Rajawaxik kb’ix chi kech ri tijoxelab’ chi ksik’ij uwach ri tzijob’elil ri’ rech kiltajik janik’pa’ taq tzij kikwin chi ub’ix pa jun laj taq kajlab’äl.

Ri utikik ri ab’ix pa ri mayab’ b’anikil

Nim wa’ ri upetik, ri xkitzijoj kan ri qati’t qamam chi rech ri utikik ri ixim ojer taq tzij, xa rumal chi ri xqata’ kan pa ri nab’e tanaj rech we wuj, chi ri ixim are la’ ri uti’ojolal ri achi. Are kuraqa q’ij chi ri tat kuchomaj kutik ri rab’ix, kuta’ chech ri Ajaw, kucha’ ri ija’, are choma’q taq jäl xuquje’ qas ch’ojch’oj taq jäl. K’o mul utikel, k’o chi nik’aj alxik konojel kb’eq ri ija’, man kya’ ta q’ij chi kech ri äk’ ktij ri ixim xuquje’ qas nab’e ne’l kch’aj ri kaq’ab’. Ri ixim chi kb’e pa tikik are chom. Are taq kb’e utikik, ri tikonelab’ qas kch’aj b’i kaq’ab’ man ktij ta lo oj ruk’ kiwa, rech man kub’an ta tor ri jäl. K’ax ta ne k’o jun chi xutij ulo oj, qas ne’l kuch’aj b’i uq’ab’, xaq je la’ je’lik kel ulo ri ab’ix. K’o winäq kajib’ ixim ktik kanoq; nik’aj chi job’ kya’ pa jul ruk’ kinaq’ rachi’il q’oq’, mukun xuquje’.

Kawil pa wokaj tzij k’o kan ajsik chi ri taqanik xya’ chech ri ali are “Chab’ana utzil ali”, Pa jun tz’aqat chomanik. Kqilo, chi ri kya’ ri uchuq’ab ri taqinik are ri uxe’al tzij Ch.

Kinweta’maj k’ak’ taq tzij pa ri nuch’ab’al

Chak. Ub’e’al chak:

Pa ri wachib’äl kajib’ uxukut, kakoj ri ch kuk’ ronojel jub’anoj ri kya’ chi awach ri’ pa jun tz’aqat chomanik. Xuquje’ pa ri jun chik, kakoj konojel ri winaqil

Ch___b’ana jun utzil Ch___b’ana jun utzil Ch___b’ana jun utzil Ch___b’ana jun utzil Ch___b’ana jun utzil Ch___b’ana jun utzil Chb’an ___ jun utzil Chb’an ____ jun utzil

__in b’ana jun utzil __ab’ana jun utzil __b’ana jun utzil __qab’ana jun utzil __ib’ana jun utzil __eb’ana jun utzil __b’an la jun utzil __b’an alaq jun utzil

Ri xaweta’maj pa ri sik’inem xb’antaj awumal are ri Achb’anoj.

2 “

2 #

2.5 Chattz’ib’anoq pa ri ach’ab’al Are le kakib’ij jawi’ xuquje’ e jampa’ kb’an ri b’anoj xuquje’ Kutz’aqatisaj ri uchak ri jalojoj täq b’anoj.

Achb’anoj

¿Su ri’ ri achb’anoj?

K’amb’äl Tzij: K’o taj ikim Chanim Ojer K’i K’ax ta ne Sib’alaj Wene Qas utz Laj ne Wene Utz b’a’ Laj ne Xuquje’ Sqe’n Jub’iq’ Mijumul Aninaq

Kinweta’maj k’ak’ taq tzij pa ri nuch’ab’al

Chak pa wokaj:

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Xaq je la’ je’lik kel ulo ri ab’ix. Ri utikik ri ixim ojer taq tzij. K’i taq ri b’anoj k’o pa qatzij k’iche’. Sqe’n na kraj kinb’ek. Jub’iq’ na kraj ri nuchak. Mijumul kraj kub’an uchak. Qas utz kch’aw le Wel.

Chak pa wokaj

Ri keta’masax pa we utas tanaj ri’, are ri k’ak’ taq no’jib’äl che kukisax pa ri k’aslemalil, tz’ib’anik chi uwach taq wuj, kb’an ruk’ etz’anem taq no’jnik pa wokaj wene’ pa jujunal.

Ub’e’al chak: Chatz’ib’aj

tz’aqat chomanik ruk’ rokisaxik ri achb’anoj ri kcholisax chi awach pa ri wachib’äl kajib’uxkut, pa kiwi’ ri juch’.

Iwir

Chelaq’al

Waral

Je ri’

wene’

No’jimal

no’jimal

Je wa’

k’i

Chanim

chwe’q

Ajsik

jela’

Ikim

jewa’

Ikim

Pacha’

Chi la’

Je k’u ri’

Chi la’

Xaq k’ate’

Chi la’ Pa relb’äl q’ij

Waral

Aninaq xqawaj qib’ Xineqaj je la’ pa taq ri komon rech Chumiq’ina’

Chaq’ab’

Ka’ je la’

Nimaq’ab’ k’amja’

Nimaq’ab’ Nimaq’ab’

Sqe’n

2 $

2 %

Chak pa jujunal Ub’e’al chak:

Pa we jun uxaq wuj ri’, kasik’isij uwach we tzijob’elil kya’ chi awch, k’ate k’uri’ kujuch’ ri tzij chi kach’ob’ kiwach, k’ate k’uri’ katz’ib’aj pa ri wachibàl kajib’ uxkut k’o ikim, chi kixe’ ri kib’i’.

Tz’onoj

Ri achi xujal b’i kuch’

Ri Tz’onoj kb’ix chech ri uta’ik ri ali pa taq ri komon rech Chuwila’ rech kb’e chi taq ja, wene’ kkuli’k b’ik. We xb’an tzijonem ruk’ jun chilimtal, kta’ chech: Jawi’ Chi’ kb’ew la, are kub’ij kojb’e chi utz’onixik jun ali, xuquje’, k’o mul kb’ij, kojb’e chi uta’ik jun alib’ätz.

Ojer taq tzij ri qati’t qamam xkitzijoj kan chqe, chi k’o jun achi xujal b’i küch’; xa rumal chi sib’alaj saq’or. Are taq kb’e pa chak qas kchakun taj, xaq uxlanem kub’ano chi uxe’ taq ri mu’j. K’o jumul qas xchakun kan jub’iq’ k’ate krilo chi tajin kjapjat jun k’üch pa uwi’ chi kaj, xub’ij chech: utz awe xaq japjatem kab’ano, e wa we sib’alaj kinkos pa chak.

Kinweta’maj k’ak’ taq tzij pa ri nuch’ab’al

Sik’inem chak rech kub’an riajtij, rech ktatab’ej ri tijoxelab’.

Are taq ke’opan chi rachoch ri ali, kk’ojk’a’ ri uchi’ ja nab’e mul. K’o mul man kech’ab’ax ta uloq; ke’opan jumul, kamul, oxmul xuquje’ k’o mul; we man xe’ech’ab’ax ta kib’e ta chik. Ojer taq tzij xkitzijoj kan ri qati’t qamam chi k’i taq mul kb’e uta’ik ri jun ali, aq’ab’. K’o mul kib’e xaq xa wi kq’ax kan ri nik’aj aq’ab’ we naj kipew ri utat ri ali, rech ke’opan qas ksaqar ulo ri uxe’ taq ri kaj, qas iwarinaq na ri nan, ri tat; rech kiraqataj chi taq uja.

Kjapjatik, kjapjatik, kusutij rib’ ri k’üch xub’ij ulo chi rech ri achi; in tajin jewa’ kinb’ano, xa rumal chi tajin kintzakuj nuwa. We kawaj kumajo kqajal qib’ xcha’ chech ri achi. In kinb’an ri achak xaq kab’ij kan chwe su ri rajawaxik kinb’ano

Jub’anoj

Chak. Ub’e’al chak:

Chaka’yej, chawilij ri wachib’al, te k’u ri’ katzijilij uwach we k’otol chi’aj ri’.

Achb’anoj

Achb’i’aj

1.¿La xata’ ub’e su ri xusik’ij uwach le ajtij, xtataj ub’e?

¿?

¿Su kab’an che?

2 &

2 /

e k’u ri’, k’ojk’a’ kan ri uchij kb’ij: xsaqarik, Kojkuy la tat, xa xojka’y la pa ja k’olib’äl, xa rumal rajawaxik kqaya upam ri su’t, ri qakaparaj. Kojok na p aja k’olibäl, ktor la ri uchi’ ja chqawach, chb’an la ri mayij taq’ob’ chqech.

3. Kchomanik, ktzijonik xuquje’ kuya ub’ixik Ri keta’masax pa we utas tanaj ri’, are ri k’ak’ taq no’jib’äl che kukisax pa ri k’aslemalil, tz’ib’anik chi uwach taq wuj, kb’an ruk’ etz’anem taq no’jnik pa wokaj wene’ pa jujunal.

Are taq xtor uchi’ ja chi kiwach, qas anaqil kixuki’ik konojel, knab’ej ri chilimtal, ri k’amla kib’e ri nan ri tat chi kkitzikuj ri kilib’. Ik’o kachi’il b’ik, eqanel taq tzam, wa wene’ kaxla’n wa xuquje’ kixuki’ik.

Kinweta’maj k’ak’ taq tzij pa ri nuch’ab’al

K’o mul cha’, we xtor uchi’ ja chi kiwach pa riqan uch’at ri tat kitzijon wi. Jewa’ kb’ij: Kojkuy la chi xqesaj ri waram, xa rumal chi xerajib’ qalk’wal. Rumal k’u la’ chi rajawaxik kqaya upam ri qasu’t, xojka’y ulo pa ri ja k’olib’al, xqata’ ulo utzijol chi k’o jun laja li waral, rumal ri’ kqe’j ri tzij chi kub’isaj ri qak’u’x rech kojkwin kan chi uk’utik ri b’e chi kiwach ri qalk’waxel.

Chak pa jujunal Ub’e’al chak: Pa

we jun wachib’äl kajib’ ri’, rajawaxik katz’ib’aj su ri kata chawe. Chasik’ij uwach su ri tz’ib’atal chi upam, k’ate’ k’uri’ katzilij uwach su ri aweta’mam chik.

¿Su xinweta’maj?

¿Su rajawaxik na kinta’ ub’e?

¿Cha’taj xinweta’maj?

Chak Ub’e’al chak: Pa we utz’aqat

ri sik’inem chi rij ri tz’onoj, chanik’oj konojel taq ri tzij ri ucholem rib’ chi upam, k’ate k’uri’ katz’ib’aj pa we kajib’ uxkut ri’ , konojel ri aweta’m chi kiwach.

Chattz’ib’anoq:

2 (

2 )

¿Su ri kinya’ in?

4. Chqato’ qib’ Chqato’ qib’: Wa we jun tzij ri’ kub’ij chqe che rajawaxik kojchakun p wokaj, rech kqato’ qib’. Chqeta’maj su ri kb’ix chqe xa rumal chi rajawaxik kqab’an jun nim chak tz’ib’awuj.

Kinweta’maj k’ak’ taq tzij pa ri nuch’ab’al

Chak rech kb’an ulo chi taq uja: Ub’i’ ri Ch’ob’otal Chak:

K’otol chi’aj rech kb’an ulo ri chak:

2.1

¿Su upatan chi awech we kaweta’maj ri ub’i’ ri akomon, nik’aj chik xuquje’?

2.2

¿ Cha’taj xokisax ri ub’i’ jun komon?

2.3

¿Su che kb’ix Kamam chaj, Su che kb’ix Chikwa’, nik’aj chik?

Ri Ch’obotal Chak: Ri kib’i’ ri jalojoj taq k’olib’äl wene komon rech Chuwila’

Ub’e’al Chak:

Rajawaxik ktzukux, su kel wi ri kib’i’ juk’al komon rech Chuwila’.

Ri chak kjach chech ri ajtij, jun Nuk’wuj, krika’j ulo Wachib’al rech ri komon chi jujunal

Pa uk’isib’al, rajawaxik kya’ ub’ixik chkijunal pa ri tijob’al.

Solonem chi rij ri Ch’ob’otal chak: Ruk’ wa jun chak ri’ , ri tijoxelab’ kketa’maj ri ub’i’ ri jalojoj taq komon, chi wi chi’ xpew ri kib’i’, cha’taj xoksax kan ri kib’i’. Are jun chak chi kuya’ chi kech ri tijoxelab’ kak’ taq no’jib’al pa ri kik’aslemal. Rajawaxik kkoj kichuq’ab’ rech kekwinik kta’ ulo chi kech taq ri ajk’amal b’e rech taq ri komon.

3 =

3 1

5. Chojtak’al na rech kqachomaj rij ronojel janik’pa’ taq xqeta’maj pa we ukab’ utas ri tanaj ri’, Na’tajoq chqe. Chak rech kawilo, kanik’oj rij chi la k’o xaweta’maj pa we jun kowinem xqachkuj rij ri’. Rajawaxik katz’ib’aj, su ri kta’ chawe pa we jun wachib’äl kajib’ uxkut ri’.

Chak rech kb’an ulo chi taq uja: Ub’i’ ri Ch’ob’otal Chak:

Jun tzij are jun uk’exwachb’i’aj. a) Are b) Jun c) Are’ d) Achi

Jun tzij are jub’anoj: a) Anaqil b) Jela’ c) Ojer d) Kamik

Kinweta’maj k’ak’ taq tzij pa ri nuch’ab’al

K’otol Chi’aj Ub’e’al Chak:

Kajunch’ uxe’ jun chi kech ri taq tzij chi are kta’ pa ri chak ri’

Jun tzij are b’anoj. a) Iwir b) Saq c) K’o d) Chakunik

Jun tzij are Acb’anoj. a) Ko’koj b) Q’eq c) Je la’ d) Chom

Jun tzij are ri Achbi’aj. a) Warik b) Chomanik c) Aninaq d) K’a’n

Jun tzij are jun jub’anoj taqanik a) Xinwarik b) Xojwarik c) Chatwaroq d) Xatwarik

Jun tzij are jun acb’i’aj a) Kinkosik b) Katkosoq c) Punipik d) Xinch’awik

Jun tzij are jun Achb’i’aj a) Wo’qinaq b) Xuquje’ c) Ojer d) Ri B xuquje’ ri C are utz.

Jun tzij are jun kab’anoj a) Kinwa’katik b) Kixwa’katik c) Katuch’ayo d) Saqsoj

Ri taq tzij ri’, are uk’exwach b’i’aj a) Jun, keb’, waqib’ b) Chom, laj, saq’or c) Are’, oj, Ix d) Are k’ut, ojob’, oj.

3 2

3 3

Tercera Unidad

1. Are taq kamaj jun chak, 1.2 ¿Su karaqa na? Rajawaxik kaweta’maj na. Kreta’maj uwach jalojoj taq tz’aqat chomanik chi upam ri taq tz’ibawuj chi xkitzijoj kan qati’t qamam chi ya tz’ib’atal chik.

1.2 ¿Su karaqa na?

Kril ri nim ub’antajik jalajoj taq tzij • ri upatan, Kreta’maj uwach jalojojri taq tz’aqat chomanik chi uwokom rib’ ri k’iche’ ch’ab’äl chi upam ri taq tz’ibawuj chi xkitzijoj kan qati’t qamam chi ya tz’ib’atal chik. Kreta’maj uwach ri wokom taq tzij pa ri tz’aqat chomanik pari uch’ab’al. • taqKril ri upatan, ri nim ub’antajik ri jalajoj taq tzij

Kinsol rij ri Nuch’ab’al

chi uwokom rib’ ri k’iche’ ch’ab’äl

• Kreta’maj uwach ri wokom taq tzij pa taq ri tz’aqat chomanik pari uch’ab’al.

1.3 ¿Su kab’an che?

Kinsol rij ri Nuch’ab’al

Ronojel taq ri chak chi karaq chi upam we wuj ri’, 1.3 kataqej, ¿Su kab’an che? rajawaxik qas kata na ub’e, su ri kajawaxik kab’ano

Ronojel taq ri chak chi karaq chi upam we wuj ri’, rajawaxik kataqej, qas kata na ub’e, su ri kajawaxik kab’ano.

1.4 ¿Su upatan pa ri ak’aslemal?

1.1 ¿Su kaweta’maj? Kukoj ri uch’ab’al rech kutz’ib’aj k’i taq tz’ibawuj ruk’ choltaqanem tzij chi ya k’o chik. Kukoj retal su kub’ij ronojel taq ri wuj ri tz’ib’atalik pa ri uch’ab’al k’iche’ rech kreta’amaj ri ub’e’al ri sik’inem chi uwach taq wuj. 66

Ronojel wa’ ri kaweta’maj pa taq ri jalojoj taq tanaj chak, 1.4karaq ¿Su pa upatan ri k’o ak’aslemal? chi ri wuj ri’.pa Qas na upatan pa ri ak’aslemal pacha’ ne ri kano’jib’al ri qati’t qamam, xuquje’ we Ronojel wa’ keb’ ri kaweta’maj taq ri jalojoj taq tanaj chak, kawetamaj ch’abäl; pa keb’ ab’antajik. chi karaq pa ri wuj ri’. Qas k’o na upatan pa ri ak’aslemal pacha’ ne ri kano’jib’al ri qati’t qamam, xuquje’ we kawetamaj keb’ ch’abäl; keb’ ab’antajik.

2. Chanim k’ut: Chawoko ri ab’e

Chak pa jujunal Ub’e’al chak:

(Waral ri’ rajawaxik keta’masax ri tatab’enik xuquje’ ch’awik.)

Nab’e kawilij ri wachib’äl ri kya’ chi awach ri’, k’ate k’uri’ katz’ib’aj job’ tz’aqat chomanik, ruk’ ri karaq chi upam ri wachib’äl. Na’tajoq chi awech chi kakoj ri nimatz’ib’ are taq kamaj b’i ri tz’aqat chomanik.

Are wa’ ri tiko’n chi kel waral Chuwila’ Pa we tinamit Pa we tinamit Chuwila’ ri tiko’n chi qas kuya’ ri ulew are: Tura’s, raxtzu (perix), mansa’n, oj, ajche’, empramux, tukan, ab’ix, saqwach, sib’o’y, q’an uxe’ ichaj, limonix, alanxax, sirwel rachi’il k’awex.

Kinsol rij ri Nuch’ab’al

Nimatz’ib’: A, B’, Ch, K,O nik’aj chik. Lajtz’ib’: a, b’, ch, k, o, nik’aj chik.

Tz’aqat chomanik ri xawil pa ri wachib’äl

Rejb’alil Ri xtzijox kan ajsik, chi rij ri tiko’n: are ruk’ kaweta’maj wi ri ukojik ri nimatz’ib xuquje’ lajtz’ib’. Pacha’ ri tzij chi kmajtaj ruk’:

Ri ukojik ri nimatz’ib’ xuquje’ ri lajtz’ib. Ri choltaqanem tzij rech ri ch’ab’al k’iche’ kuya ub’ixik. Kokisax ri nimatz’ib’ are chi’ kmajtaj jun tz’aqat chomanik, are chi’ kumaj chi b’i jun, xuquje’ ri kib’i’ taq ri winäq, rachi’il ri kib’i’ ri sutaq, k’olib’äl chi nim kipatan.

Pa we tinamit xuquje’ ri Tura’s.

3 6

3 7

2.1 Ri qati’t qamam xkiya’n kan chqe.

Nik’aj chi retal ub’etzib’ pa jun tz’aqat chomanik pacha ne ri: Nimajuch’, Q’alno’j, Kotchi’ xuquje’ ri nak’che’.

(Waral rajawaxik keta’masax Ta’onik xuquje’ ri ch’awik)

Retal rech utz utz’ib’axik ri k’iche’ ch’ab’äl.

Ub’e’al Tz’ib’anik Ub’e’al Kemchi’b’äl:

Nak’:

Kinsol rij ri Nuch’ab’al

We nak’ ri’ are upatan chi kkoj pa uk’isb’al tz’aqat chomanik, jun retal chila’ kk’is wi.

Wawe jun tzij ri’, kub’ij chqe chi k’o ub’e, k’o ub’anik ri utz’ib’axik ri ch’ab’äl k’iche’. K’o jujun taq retalil chi kuya’o kkojik rech utz ub’ixik xuquje’ utz’ib’axik rachi’il ri uxik’ixik ri k’iche’ chi’, pacha’ ne we nik’aj ri’; Nak’, nak’je’ (nak’tz’ut), tz’ut, kanak’, q’atnak’, juk’ultz’ut.

Nak’tz’ut ;

Are jun retal chi kujach nik’aj taq tzij rech kchomtajik ri tz’ib’anem, kutz’aqatisaj ub’ixik ri chomab’äl.

Kanak’:

Keb’ nak’ chi kokisax pa taq ri tz’aqat chomanik, qas ksuk’b’ax ub’ixik, su ri tajin kb’ixik.

Tz’ut,

Are jachanel chi rech taq tzij pa jun tz’aqat chomanik.

Chi upam we ke

Nimajuch’_

Wa we retal tz’ib’ are kuya’ ub’ixik chqe chi k’o jun tzijonem kb’anik.

¿Su kipatan we taq tz’ib’

Chi upam we ke

Nimajuch’ _

Chi upam we keb’ q’alno’j ri’, are kb’e ri tz’aqat chomanik chi nim upatan, nim kel wi.

Wa we retal tz’ib’ are kuya’ ub’ixik chqe chi k’o jun tzijonem kb’anik.

Q’atnak’ …

Retal rech utz utz’ib’axik ri k’iche’ ch’ab’äl.

Kuq’atuj kan nik’aj chi tzij chi rajawaxik kb’ix na pa jun chi wokaj chomab’äl. Are oxib’ nak’.

Juk’ultz’ut“”

Are juk’alaj tz’ut chi kokisax pa taq ri tz’aqat chomanik chi xa xk’am ulo pa jun chi wuj.

3 8

3 9

Chi upam we keb’ q’alno’j ri’, are kb’e ri tz’aqat chomanik chi nim upatan, nim kel wi.

Ri ub’i’ ri nukomon

Kinsol rij ri Nuch’ab’al

K’amb’äl no’j kech konojel ri taq tz’ib’, retal ri jalojoj taq tz’aqat chomanik ri ktz’ib’ax pa ri ch’ab’äl k’iche’:

Nak’:

Nak’tz’ut: Ri Xep xb’e pa loq’oj; ri rixoqil xub’an kan urikil chi uja.

Tz’ut:

Kanak’:

Q’atnak’: Are taq kya’ jun pixab’ chi jun qas k’o na kreta’maj…

Juk’ultz’ut: “Ri k’amal b’e Tat Wel, xub’ij chi man utz ta xaq kojwar

Nimajuch’:

Q’alno’j:

9 10

Qeta’m chi ronojel taq ri komon k’o kib’i’, rumal wa’ chi oj kamik, kqetamaj su ub’i’ ri kikomon ri taq tijoxelab’. K’i na kel wi kib’i’ ri taq komon, xa rumal che are k’o chi umaqaj jun k’olib’al, chi nim upetik, on k’o chi umaqaj jun b’inel ja’ chi nim rilik, nim ub’anik chi kiwach ri ojer taq winäq. Pacha’ ne; ri Chijtinamit, kb’ixche, xa rumal chi maqaj k’o chi rech ri tinamit, ri ub’i’ kel wi are kub’ij: Chijtinamit junam ruk’: Chi rij tinamit. Kub’ij chi xaq chi rij ri tinamit k’o wi.

Xtzaq ri ak’al rumal le che’.

Ri a Wel, ri Xep rachi’il le Xwan xichakun iwir.

Ri imul tajin kutij ab’ix: are taq xiltaj uwach rumal ri tz’i’; xoqtaxik.

kanoq; xa ne rajawaxik kqab’an kan ri qach’awem ruk’ ri Ajaw.” Ichel: _xatb’e pa tijob’äl iwir Xi’n:_Xinb’ek

Chak pa jujunal

Qas nim na upatan we katij (saq’ul, alanxan, mansa’n nik’aj chik)

K’otchi’: ¿Janik’pa’ kayaw le k’ix?

Nak’che’:

Ub’e’al chak: ¿Chi wi chi’ katpe wi?

¡K’ax ne ri!¡Che tzij!

Chak pa wokaj Ub’e’al Chak: Rajawaxik

kiwok ri tijoxelab’ pa kajkaj, k’ate k’uri’ ksik’ij uwach we k’amb’al taq tzij chi xiltaj kumal; ksol rij, jawi chi’ kraqataj wi ri jalojoj taq retal taq tz’ib’ chi xb’ix chikech. Xuquje’ kq’axij chi uwach nima’q taq pe’r wuj, kya’ ub’ixik chi kiwach kichi’il.

Chasik’ij uwach wa we jun cholaj tzij xya’ chi awach ri’, te k’u ri’ kumajo kawesaj chi upam job’ tz’aqat chomanik; katz’ib’aj pa kiwi’ we taq juch’ ri’. Chi la’ ri’; rajawaxik kakoj ri retal taq tz’ib’ rech utz kub’an ri tz’aqat chomanik.

1 2 3 4 5

3 0

3 !

2.2 Chanik’oj rij ri tajin kk’ulmataj kamik.

Chak pa wokaj Ub’e’al chak:

Pa we taq wachib’äl rajawaxik, qas kika’yej su ri tajin kb’an ri winäq, chikop, sutäq, nik’aj chik. K’ate k’uri’ kitz’ib’aj lajuj tz’aqat chomanik chi uwach nim pe’r wuj rech kisik’ij chi kiwach konojel ri iwachi’il pari tijob’äl. Kumajo kitz’ib’aj pa kiwi’ we taq juch’ ri ik’o chi uxe’ we wachib’äl ri’, rech kril xuquje’ kunik’oj ri tijonel.

(Waral ri’, rajawaxik keta’masax ri Tz’ib’anik xuquje’ sik’inik uwach wuj) Chasik’ij uwach wa we jun cholaj tzij xya’ chi awach ri’, te k’u ri’ kumajo kawesaj chi upam job’ tz’aqat chomanik; katz’ib’aj pa kiwi’ we taq juch’ ri’. Chi la’ ri’; rajawaxik kakoj ri retal taq tz’ib’ rech utz kub’an ri tz’aqat chomanik.

Uch’aqapil rech ri jun tz’aqat chomanik

Kinsol rij ri Nuch’ab’al

1. Winaqil:

Pa jun tz’aqat chomanik are ri kaba’ow re ri chak wene su ri kub’ij ri jun b’anoj.

2. 2. Winaqil: K’ulunel:

Pajun juntz’aqat tz’aqat Pa chomanik are chomanik are ri kaba’ow kk’ulun rech rire kub’ij wewene ne ri chak kub’an ri winaqil. su ri kub’ij ri jun

3. B’anem:

Are ronojel taq ri tzij chi rajawaxik kb’anik chi kub’ij ri winaqil.

b’anoj.

K’amb’al no’j:

Su ub’i’ ri kikomon ri taq tijoxelab’. B’anem Winaqil

Ri komon k’o chi umaqaj jun b’inel ja’ B’anem Winaqil

3 “

6 7 8 9 10

1 2 3 4 5 75

3 #

Chak pa jujunal

Xaq jub’iq’ kya’ pan ub’ixik, su ri xba’ntaj pa ri b’elejlajk’al re jo’q’o’ junab’ , xa rumal chi waral keta’max chi rij ub’anik ri juwokaj tzij , on cholom tzij.

Ri xb’antaj pa ri b’elejlajk’al re jo’q’o’ junab’

Ub’e’al chak: Jumul chi kasik’ij uwach ri taq tzij chi k’o kan pari wachib’äl kajib’ uxkut chi k’o kan pa ri uxaq wuj chi xiltaj awumal. K’ate k’uri’ kawok wene kacholej, kuriq rib’ ronojel rech kub’an jun juwokaj tzij. Pa we wachib’äl kajib’ uxkut ri’ xuquje’ Kakoj ub’i’ ri juwokaj tzij ri’.

Xekamisax winäq Xekamisax alxik taq winäq pa taq ri komon. Konojel janik’pa’ taq kiraqitaj pa ri ja k’olib’äl

Su xb’antaj pa ri b’elejlajk’al re jo’q’o’ junab’ (1,980)

Xekamisax ak’alab’

Kinsol rij ri Nuch’ab’al

Xe’eqelax, xb’an k’ax chi kech ri ixoqib’, xaq xuwi ri ixoqib’

3 $

3 %

2.3 Chab’ij ri atzij xuquje’ chattzijonoq

Chak pa wokaj Ub’e’al chak: Janik’pa’

taq ktzijox, wene xtzijox pa ri tzijonem chi xrik’aj b’e ri tijonel chi rij ri atz’iyaqb’äl, rajawaxik ktz’ib’ax pa jun pe’r wuj. Kijach ri tijoxelab’ pa kajkaj; are taq xb’antaj kumal kya’ ub’ixik, usik’ij chi kiwach ri kachi’il.

(Waral ri’ rajawaxik keta’masax ri Ch’awik, Tatab’ixik, xuquje’ tz’ib’anik chi uwach wuj.)

Kinsol rij ri Nuch’ab’al

Kamb ‘ al Tzij:

Ri tijonel rajawaxik kub’an jun tzijonem chi rij we taq atz’iyaqb’äl chi ri kiltaj uwach pa we taq wachib’äl ri’; kumanjo kb’an kuk’ we taq k’otol chi’aj ri’:

1 2 3 4

¿Su aweta’m chech ri atz’iyaqb’äl rech chuwila’?

¿?

Ri jalojo taq tzij, keta’mb’al ri qachi’il chi rij we taq atz’iyaqb’äl ri’, qas man kokisax tachi kamik, xa rumal chi nim chi rajil xuquje’, ri jalojoj taq q’axb’äl tzij xusach qajolom, qachomanik chi rij we qatz’iyaqb’al.

¿Su kel wi ri uka’yib’äl pacha ne: keq, saq, q’eq, rex, nik’aj chik? ¿Su kub’ij ri taq q’ij k’o chi uk’u’x, utolob’? ¿La kiltaj na uwach we taq atz’iyab’äl kamik ri’?

3 &

3 /

Wokaj b’i’aj Su ri’ ri wokaj b’i’aj pa jun tz’aqat chomanik, we qeta’m uwach jun b’i’aj anaqil ri’ kqaraq pa jun cholaj tzij; pacha’ ne ri k’amb’al tzij ri kya’ chi awach. Rajawaxik kqakut ruk’ jun wachib’al rech kq’aljanik, jachin ri’ ri wokaj b’i’aj:

1 2

Wokaj B’anoj

Su ri’ ri wokaj b’anoj pa jun tz’aqat chomanik, we qeta’m uwach jun b’anoj anaqil ri’ kqaraq pa jun cholaj tzij, pa jun tz’aqat chomanik; pacha’ ne ri k’amb’al tzij ri kya’ chi awach. Rajawaxik kqakut ruk’ jun wachib’äl rech kq’aljanik, jachin ri’ ri wokaj b’anoj:

K’amb’äl tzij:

Kinsol rij ri Nuch’ab’al

Wokaj b’i’aj

Xchap ri ak’al rumal ri ali

1 2 Wokaj b’anoj

Wokaj b’anoj

Wokaj b’i’aj

Ri laj ne’ kutij ruk’ ri uchuch

Ri jalojoj taq q’axb’äl tzij xusach qajolom 80

3 (

utu’

Jun tz’i’ ri ak’al

3 )

xti’ow

rech

2.4 Sik’inik uwach wuj rech jun utzalaj k’aslemal

Ri tzukunel tz’i’

(Ri kketa’masax pa we utas tanaj ri’, are ri k’ak’ taq no’jib’äl che kraq pa ri sik’inem che uwach taq wuj, kb’an ruk’ etz’anem taq no’jnik pa wokaj wene’ pa jujunal.

laj

ne’

kutij

utu’

ruk’

B’i’aj

Uk’ulaj tzij

Nuk’b’al Nuk’b’al

B’i’aj

B’anoj

B’i’aj

uchuch

Ri laj ne’ kutij utu’ ruk’ ri uchuch

Kinsol rij ri Nuch’ab’al

Achb’I’aj

Uk’ulaj tzij

Chqalan pe’ janik’pa’ taq ri tzij chi k’o chi upam jun tz’aqat chomanik, kqil ri k’amb’äl no’j waral.

Chak pa jujunal Ub’e’al chak: Pa we jun chak rajawaxik kasik’ij uwach ri juwokaj

Ri Lu’ no’jimal xok chi uxe’ ri taq q’ayes, xopan ruk’ ri utz’i’, xe’ok chi utzukuxik ri imul, xti’ jub’iq’ rumal ri tz’i’, ri Lu’ anaqil xupala’, k’ate k’uri’ xuk’am b’i chi uja, nab’e xuk’aman na b’i ri usi’; xreqaj ri usi’ xuquje’ xutzayej b’i ri imul, ri utz’i’ nab’e chiuwach, tajin kti’onik pa taq ri q’ayes, xaq jela’ xe’opan chi uja, ri Lu’ xub’ij chi le rixoqil Wa’n, jewa’ xub’ij: Wa’n, in xinraq le jun imul are ri tzukunel tz’i’ xk’utuw rech chi nuwach, xroqotaj b’ik, anaqil xintere’ chi rij xaq je la’ xqaraq uloq. Chb’ana b’a’ jun utzil katzako rech kqatijo.

Pa jun komon rech Chuwila’ kraqataj wi jun achi ub’i’ Lu’ Aj, are taq kb’e xe’ taq che’ qas amaq’el krik’aj b’i k’i taq utz’i’, xa jun kuchap chikop, rumal la’ kb’ix chech ri tzukunel tz’i’; K’o jumul ri a Lu’ xb’e chi utzukuxik usi’, xuquje’ xb’e ri utz’i’ ruk’, xaq k’ate xrilo, chi ri utz’i’ xroqotaj b’i jun imul aninaq xtare’ chi rij, xok pa taq ri q’ayes, chi uxe’ taq k’ix, tukan nik’aj chi q’ayes. Xuraqa jun pa’tz k’im chi la’ k’ut xk’uji’ wi ri imul xunim rib’ chi uxe’, ri tz’i’ kuti’ ukoq, ri tz’i’kuti’ ukoq.

tzij kya’ chi awach, te k’u ri’ kajuch’ kixe’ ri taq tzij chi kach’ob’ kiwach. Xuquje’ kumajo kab’an chi rech pacha’ ub’anom ri k’amb’al no’j chi k’o ajsik.Ri kasik’ij uwach are ri k’o chi upam ri uxaq wuj chik, (Sik’inem chi rij ri Tzukunel tz’i’). 82

4 =

4 1

Chak pa wokaj Ub’e’al chak: Pa we wachib’al kajib’ uxkut,

kitz’ib’ajkonel ri taq tzij, wokaj tzij chi kich’ob’ kiwach. Pacha’ ri xiltaj iwumal, ronojel taq ri tzij chi kta’ chi wech ri’ are ri kiraq pa ri k’ulmatajem rech ri tzukuneltz’i’ rech ri a Lu’ chi k’o kan pa ri uxaq wuj chi xb’antaj jun chak chech iwumal.

Wokaj b’i’aj

Wokaj B’anoj

Wokaj Wokaj Uk’ulaj Nik’aj chi tzij achb’i’aj achb’anoj tzij

Wokaj achb’anoj

Ri taq tzij are kuk’ut ri taq k’olib’äl, q’ijal, nik’aj chi tzij chi kutz’aqatisaj ub’ixik uchak ri b’anoj. Chqa la pe’ pa we jun k’amb’al no’j. Pa jun tz’aqat chomanik ri uchak ri achb’anoj are kutz’aqatisaj ub’ixik ri kub’ij ri b’anoj.

1 2

Wokaj achb’anoj

Ri tzukunel tz’i’ xuchap jun imul iwir kb’e q’ij

Kinsol rij ri Nuch’ab’al

Aninaq

4 2

4 3

Xroqotaj ri imul ri tz’i’

2.5 Chattz’ib’anoq pa ri ach’ab’al (Ri kketa’masax pa we utas tanaj ri’, are ri k’ak’ taq no’jib’äl che kukoj pa ri uk’aslemal, tz’ib’anik chi uwach taq wuj, kb’an ruk’ etz’anem taq no’jnik pa wokaj wene’ pa jujunal)

1 2 3 4

¿Su aweta’m chech ri atz’iyaqb’äl rech chuwila’? ¿Su kel wi ri uka’yib’äl pacha ne: keq, saq, q’eq, rex, nik’aj chik? ¿Su kub’ij ri taq q’ij k’o chi uk’u’x, utolob’? ¿La kiltaj na uwach we taq atz’iyab’äl kamik ri’?

Kinsol rij ri Nuch’ab’al

Ub’i’ ri wachib’äl:

Chak pa jujunal Ub’e’al chak: Pa we jun chak ri’;

rajawaxik qas kaka’yej ri taq wachib’äl ri ik’o kan pa ri uxaq wuj kanoq. Su tajin kb’ano, rech katz’ib’aj ronojel, kumajo kataqej ruk’ we k’otow chi’aj ri’:

4 4

4 5

¿?

Chak pa wokaj Ri xuk’ulmaj ri a Sipakna’

Waral ri’ keta’masax su ri uchak, su ri xuk’ulmaj ri Sipakna’, nab’e uk’ojol ri Wuqub’ Kaqix. Are taq xkamtajisax ri juq’o’ alab’omab’ rumal, xipe keb’ alab’omab’ ri Junajpu’ rachi’il Ixb’alamkekiwakat chi uchi’ jun b’inel ja’, xkiriq kib’ ruk’ ri Sipakna’, xkib’ij chi rech; jawi chi’ katb’e wi ala, are xub’ij; man k’o taj; xa tajin kintzukuj nuwa. Su ri’ ri awa xicha’ chech , are xub’ij xaq kär xuquje’ top.

Ub’e’al chak: Pa we chak ri’,

rajawaxik kasik’ij uwach ri uk’aslemal chi xtzijox kan chi rij ri Sipakna’ pa ri uxaq wuj chi xq’axix kanoq. Kito’ iwib’ chi utz’ib’axik chi upam ri mu’tz tzij, ronojel taq ri tzij chi k’ich’ob’ kiwach, xuquje’ ub’i’; kiya’ chi upam ri setesik taq wachib’äl.

Ri Junajpu’ rachi’il Ixb’alamkexkichomaj ulo uraqik ri Sipakna’, xa rumal chi xe’ukamisaj kan ri juq’o’ ab’omab’. Rumal ri’, ri Junajpu’ rachi’il Ixb’alamke kab’anom chi kan jun esal uwach top ruk’ rax ab’aj xuquje’ uxaq ëk’ rech qas jun top kka’yik, xkatitz’ kan chi uxe’ jun tuj siwan (pek). Are taq xkiraq ri Sipakna’ xkib’ij chi rech, k’o jun nimalaj top xqil kanoq; are’ xub’ij chib’ana’ jun utzil chwech kinek’am b’i chi la’, xkik’am b’ik. Are taq xrilo anaqil xok chi uxe’ ri siwan, xaq xuwi chi raqan kka’y uloq, ri Junajpu’ rachi’il Ixb’alamke xkiwulij ri juyub’ chi rij; chi la’ xkam kan ri Sipakna’ xujal kan ab’aj.(Pop Wuj)

Kinsol rij ri Nuch’ab’al

Wokaj taq tzij

4 6

4 7

3. Kchomanik, ktzijonik xuquje’ kuya ub’ixik su ri reta’mam. Chak pa wokaj Ub’e’al chak: Pa we jun wachib’äl kajib’ uxkut

ri’, rajawaxik katz’ib’aj su ri kata chawe. Chasik’ij uwach, su ri tz’ib’atal chi upam, k’ate’ k’uri’ katzilij uwach su ri aweta’mam chik.

¿Su xinweta’maj?

¿Su rajawaxik na kinta’ ub’e?

¿Cha’taj xinweta’maj?

¿Su ri kinya’ in?

4. Chqato’ qib’ Chqato’ qib’: Wa we jun tzij ri’ kub’ij chqe che rajawaxik kojchakun pa wokaj, rech kqato’ qib’. Chqeta’maj su ri kb’ix chqe xa rumal chi rajawaxik kqab’an jun nim chak tz’ib’awuj.

Uwachtijonik: Uraqik ri jalojoj taq uwach tzij pa tzijob’elil Ub’i’ ri chak kb’an waral:

Je la’ xkitzijoj kan ri wati’t xuquje’ numam Ub’e’al chak: Pa ri chak rajawaxik kiwok ri tijoxelab’ pa taq kajkaj, k’ate k’uri’ kya’ b’i kichak pacha’ we cholaj ri’:

Kinsol rij ri Nuch’ab’al

Nab’e: Ktzukuj jun nim winäq chi reta’m k’i taq tzijob’elil. Ukab’: Kta’ utzil chi ri nim winäq chi kusipaj uq’ij chi kech, rech kutzijoj ri tzijob’elil chi kech. Urox: Kch’ak kan jun q’ij chi rech ke’opan ruk’, rech kta’ uloq, xuquje’ kk’ol ulo pa jun q’axb’al tzij. Ukaj: Are taq xk’ol taj ulo kumal, rajawaxik kta’ are’ chi uja. Uro’: Kq’axij uta’yik pa ri tijob’äl kuk’ taq ri kachi’il. Uwaq: Are taq xtataj kumal, k’ate k’uri’ ktz’ib’aj pa ri wuj, chin chike ri taq tzij chi kch’ob’ uwach, kya’ lo pa taq ri wuj ruk’ wachib’äl, kjach che ri ajtij.

4 8

4 9

5. Chojtak’al na rech kqachomaj rij ronojel janipa’ taq xqeta’maj pa we nab’e utas ri tanaj ri’, Na’tajoq chqe.

Pa we jun wachib’äl kajib’ uxkut ri’, kab’an kiwachib’äl ri taq retalil on retab’alil ri utzalaj tz’ib’anik.

Nak’

Kanak’

Katz’ib’aj chi kixe’ ri taq tzij k’o waral ri’ we aweta’m kiwach ja chike taq ri kib’I’ k’o waral ri’

Nak’tz’ut

Q’atnak’

Tz’ut

Juk’ ultz’ut

K’otchi’

Q’alno’j

Kinsol rij ri Nuch’ab’al

Chak rech kawil, kanik’oj rij; la k’o xaweta’maj pa we jun kowinem xqachakuj rij ri’. Rajawaxik katz’ib’aj, su ri kta’ chawe pa ri k’otol taq chi’aj ri’.

1 2 3 4

¿Su ukojik ri nimatz’ib’ xuquje’ ri lajtz’ib’ kb’an pa taq ri jalojoj taq tz’ibanem kb’anik?

? ¿

Wokaj b’i’aj

Wokaj B’anoj

Wokaj achb’anoj

Wokaj achb’i’aj

¿Su uchak jun winaqil pa jun tz’aqat chomanik?

¿Janik’pa’ taq uch’aqapil xaweta’ma waral?

uwokom rib’ ri jun tz’aqat chomanik chi

Kajuch’ kixe’ xuquje’ katz’ib’aj kib’i’ ri jalojoj taq ri k’o pa jun tz’aqat chomanik ri’. Ri Sipakna’ xuchomaj chi utzil kb’an chi rech, man je ta xuqajb’ej

4 0

4 !

Uk’ulaj tzij

Nik’aj chi tzij

Cuarta Unidad

1. Are taq kamaj jun chak, Rajawaxik kaweta’maj na.

Are wa’ ri nuch’ab’al

1.2 ¿Su karaqa na?

Kak’ut ri laj taq chomab’äl chi xaweta’maj chi rij ri kb’ix chawe, ri ya’l utzijol taq wuj chi kya’ chi awach. Katz’ib’aj jalojoj taq no’jb’äl wuj pa ri ach’ab’al ruk’ ri mayab’ ab’anikil.

Are wa’ ri nuch’ab’al 1.1 ¿Su kaweta’maj? Kuk’utu chi suk’ ukojik kub’an chech ri utzij are taq ktz’ib’anik pa ri uch’ab’al rech k’o usuk’mal kub’an chech ri taq sik’inem taq uwach wuj. Kujunamisaj su kub’ij, su kel wi pa taq b’anikil, no’jnik’ob’äl tzijob’äl ri taq wuj ri tz’ib’atal pa ri uch’ab’al rech ojer taq tzij xuquje’ rech kamink. 94

1.3 ¿Su kab’an che?

Ronojel taq ri chak chi karaq chi upam we wuj ri’, rajawaxik kataqej, qas kata na ub’e, su ri kajawaxik kab’ano.

1.4 ¿Su upatan pa ri ak’aslemal?

Ronojel wa’ ri kaweta’maj pa taq ri jalojoj taq tanaj chak, chi karaq pa ri wuj ri’. Qas k’o na upatan pa ri ak’aslemal pacha’ ne ri kano’jib’al ri qati’t qamam, xuquje’ we kaweta’maj keb’ ch’abäl; keb’ ab’antajik.

2. Chanim k’ut: Chawoko ri ab’e (Waral ri’ rajawaxik keta’masax ri tatab’enik xuquje’ ri ch’awik.) Rech utz karaqa na pa ri ak’aslemal rajawaxik: 1. ¿Su ri pixab’ xkiya’ ri anan chi awech? 2. ¿Su aweta’m chi ri kk’ulmataj chi taq ja k’olib’äl?

Chak pa wokaj Ub’e’al chak: Nab’e; ksak’ix uwach we tzijonem rixb’an chi rij ri

kk’ulmataj pa jun ja winäq. “Ri wachoch”.K’ate k’uri’ kitz’ib’aj pa we jun wachib’äl ri’, rech kitzalij uwach we taq k’otow chi’aj chi k’olik ri’. Are taq xb’antaj iwumal, rajawaxik kiya’ chi uwach nima’q taq wuj, rech kya’ usik’ixik chi kiwach konojel ri iwachi’il.

¿Su xita’ chi rech we sik’anem xib’ano?

¿Xu kichomaj? ¿La kk’ulmataj na kamik le ktzijox pa ri sik’inem chi xb’antaj iwumal?

Ri wachoch Pa ri wachoch in, k’i taq sutaq ri kk’ulmatajik; pacha’ ne ri wa’im, ujosq’axik, ri nimanem chi rech taq chak kb’anik. Ri ukojik ri kb’i’ taq ri qati’t qamam, qas ojer taq tzij la’ chi kokisax ri k’ib’i’ ri alk’waxel. Ri nutat kuk’ut chi nuwach ronojel taq chak chi kumajo kub’an jun achi, man taqal ta chi rij jun ixoq, xa ne xaq xuwi ri achi kab’anowik, pacha’ ri taq chak pa taq ri ab’ix, xo’l taq q’et kojcho’q na che.

Are wa’ ri nuch’ab’al

Ri nunan are kuk’ut uchak ri wanab’ pacha’ ne ri ub’anik wa, uch’ajik atz’iyaq, ub’anik mes xuquje’ ri ukemik ri upo’t. ub’anik rikil, ukojik tzi qas no’jimal kreta’maj ri wanab’. Are la’ weta’m jub’iq’ (sqe’n) chech we taq chak, ri kk’ulmataj pa ri wachoch.

Kinb’ij chi jub’iq’ chi rij ri nimanem pa ri wachoch, are taq kojwa’ik, qas qonojel junam kojwa’ik, man k’o ta jun kch’awik, xa rumal chi nim upetik ri wa, kojaniman chi rech, xuquje’ rech k’o ta kak’ulmaj are chi’ katwa’ik, qas kojmaltyoxin are taq kojwa’tajik. 96

4 $

4 %

¿Su ri tajin kk’ut chi wach ix, pa ri taq iwachoch?

2.1 Ri qati’t qamam xkitzijoj kan chqe.

Chak pa jujunal Ub’e’al chak: Are taq ksik’itaj uwach we jun tzijonem chi

(Waral rajawaxik keta’masax Ta’onik xuquje’ ri ch’awik)

rij ri komon chi uxaya’ ub’ixik ri ajtij chi awech. Kumajo kab’an uwachib’äl wa’ we jun komon ri’. We ne ri akomon at. Pa we jun wachib’al kajib’ uxkut ri’, kuya’ chi upam ronojel su ri karaqitj pa ri komon.

Ri uxe’al ri ub’i’ ri nukomon Relib’al ri kaqiq’

Ri nukomon are chuabaj, pa k’iche’ ch’ab’äl: chi ab’aj. Ojer taq winäq kb’ij are taq kipe chija pa k’ayib’äl; kraq kib’ kuk’ taq nik’aj winäq chik: kmaj kitzij jewa’ kb’ij: Chi wi chi’ katpe wi, in kinpe chutaq ab’aj kicha’; we ne wa tzij ri’ are kub’ij (Chi uwach taq ab’aj) kqilo chi ri tzij xaq chutaq ab’aj kicha’, xaq xuwi xkanaj kan ri taq tzij Chi, u, taq ab’aj, xuraq rib’ kub’ij chutaq ab’aj.

Are wa’ ri nuch’ab’al

Kb’ix chech wa komon ri’, xa rumal chi karaqataj pa ri jun k’olib’äl chi sib’alaj ab’aj ik’olik, pacha’ ne ri kib’e ri winäq chi kipe chi la’ ri’; qas kib’in ulo chi uwach taq ri ab’aj. Kqab’ij che, qas ab’aj ri kib’e are taq ki’opan chija rech Chuwila’.

Jun chomanik chi rij ri tzij chutaq ab’aj: We kumajo kechb’axik ri jun tz’aqatil tzij (taq), jewa’ kkanajik: chi utaq ab’aj ojer taq tzij; kamik are chutaq ab’aj. Qas rajawaxik na kb’an tzukno’jchak chi rij, rech kraqataj ri qas uxe’al upetik ri ub’i’ ri komon. Kqaya’ kan ub’ixik chi ri utz’aqatil tzij (taq)kumaj taj kechb’axik, xa rumal chi k’o ta kub’ij we xaq utikel, xa ne rajawaxik chi utz’aqat rech kumajo koksaxik.

Uqajib’al ri q’ij

Relib’al ri q’ij

Uqajib’al ri kaqiq’

4 &

4 /

Kiwa’kat pa nutinamit Paxil Kayala’ Kinya’ pan ub’ixik chi ri wa’katem pa ri nutinamit sib’alaj utz, xa rumal chi ri Tinamit Paxil Kayala’ qas k’o na kawata’maj, xuquje’ k’o k’ilaj k’olib’al chi sib’alaj utz, utz rilik; are taq katopanik, kawaj ne katkanaj kan chila’; jun k’amb’al no’j: are taq katopan pa ri k’olib’al chi wi chi’ k’o wi ri nim cho rech Tz’oloj ya’ jun kra kkanaj kan chila’, xa rumal chi sib’alaj utz rilik pacha’ b’i ri kaj.

Wachtz ’ib’anem Ya’l tzijol:

Wachtz’ib’ anem Ya’l No’jib’äl:

Wachtz’ib’anik

Ya’l no’jib’äl

Are wa’ ri nuch’ab’al

K’amb’al Tzij chi rech taqri jalojoj taq wachtz’ib’anem:

Wachtz’ib’ anem Ya’l Ki’kotemal:

Are wa’ jun wachtz’ib’anem chi jun sutaq we ne b’anikil, jun chik. Chi kuya’ jun no’jib’al chi jun, rech ri uk’aslemal.

Chattab’ej, chi ri lajuj q’ij che ri nab’e ik’ rech ri junab’ 2,013; kumajo katz’ib’aj kib’i’ ri alk’waxel pa taq ri tijob’äl.

Are taq kawaj chi utz’ kub’an ri ak’aslemal, rajawaxik, kanimaj tzij, Utzij, ri anan atat, nik’aj chi winäq.

Sib’alaj utz we kawaj kaweta’maj su ri tz’ib’atal chi rij taq ri yakal tze’, pacha’ ne ri jun ri’: Chatanpe’ chi ri jun ak’al xuch’ay ri utz’i’ ruk’ ri uje’. ¿La k’o kpe awuk’ ali; man k’o ta atat kpe in wuk’ om.

Ya’l no’jib’äl

Ya’l tzijol

Are wa’ ri jun wachtz’ib’anem, are taq ksak’ix uwach xaq ki’kotemal kuya’ chi jun, we ne rech kresaj ukosik.. Pacha’ ne ri k’amb’äl tzij k’o kan ajsik.

Arewa’ jun wachtz’ib’anem chi kuya’ utzijol jun sutaq, jun k’olib’al, jun nimaq’ij, jun chik.

Chak pa Jununal Ub’e’al chak: Kta’ chi kech ri tijoxelab’

ktz’ib’aj jujun ta kech chi we taq jalojoj taq wachtz’ib’anem ri’, xuquje’ kab’an lo uwachib’äl.

100

101

4 (

4 )

2.2 Chanik’oj rij ri tajin kk’ulmataj kamik. (Waral ri’, rajawaxik keta’masax ri Tz’ib’anik xuquje’ Sik’inik uwach wuj)

Are wa’ jun chi uwachtz’ib’anem chi kraqataj pari wokaj taq tz’ib’anem. Pacha’ b’i ri xtzijox kan pa ri uxaq wuj, chi rij ri unimaq’ij ri nutinamit . Rech qas keta’amasax chi rij we uwachtz’ibanem ri’ kya’ chi pan jun k’amb’al no’j ri’.

Tz’ib’anem: Tzijol, Ub’ixik k’ayinem we ne jun chi sutaq

Ri unimaq’ij ri nutinamit

K’amb’äl tzij:

We katpe chija, waral rech Chuwila’, kawaj katija’ b’i awa kuk’ taq ri alxik, utz katiwa’oq b’i pa ri B’anib’al Rikil“Ri laj Max”.Chi ri’ qas kya’ ri utzalaj rikil, je’ili, ch’ojch’oj ub’anik, qas k’o na keta’mb’al chi rech ri jalojoj taq rikil, man paqal ta rajil. K’o chi unaqaj ri arko’.

Chak pa wokaj Are wa’ ri nuch’ab’al

Ub’e’al chak: Kiwok ri tijoxelab’ pa taq kajkaj, k’ate k’uri’

kib’ix chi kech chi rajawaxik kitz’ib’an pa ri wachib’äl Venn, rech kktz’ib’aj su ri kuk’exb’ej rib’ xuquje’ ri xa junam ri upetik ri jalojoj taq wachtz’ib’anme. Kumajo kb’an chi jun chi wuj. Kya’ pan ub’ixik chech aläq chi kuraqa chi jun junab’ chi kqak’ul chi uq’ij ri qatinamit, ri uq’ij ri rajaw ri qatinamit. Je wa’ junab’ir, xixe’opan quk’ chi junam xqanimarisaj uq’ij ri Qajaw, xaq je la’ qas utz xub’an ri nimaq’ij ruk’ ri iwulik ipetik ix. Kixqe’j chi rech kixopan quk’ rech qas utz kub’an ri qanimaq’ij, xuquje’ kik’am b’i ri je’l taq tewchab’äl chi kuy’a ri Qajaw. Jun sik’inem chi kech konojel taq ri qachalal, qak’ulib’a’t, nik’aj chik. Man kqacha’ ta kiwach ri qawinaq, xa ne; xa ujunam chi uwach ulew, xa jun ri Qajaw.

102

103

5 =

5 1

Chak pa Jununal

Chak pa jujunal

Ub’e’al chak:

Ub’e’al chak: Chatzalij uwach we taq k’otol chi’aj ri’.

kb’ix chi kech ri tijoxelab’ chi rajawaxik kktz’ib’aj keb’ wachtz’ib’anem ya’l tzijol, rech ki’ok pa jun ch’akantz’ib’anem.

Are wa’ ri nuch’ab’al

Nab’alil

Su ri’ ri tzij nab’alil, are ri tz’aqat chomanik chi kel ulo pa uk’u’xal xuquje’ pa ujolom ri ixoq, ri achi, xuquje’ ri ali, ri ala; qas kuna’o, ruk’ ki’kotemal wene’ b’is uq’ej chi kuya ub’ixik pa wokaj täq tz’aqat chomanik. Pacha’ ne kb’an par i wachib’al ri tajin kawil uwach ajsik ri’.

Ri Pepe

K’amb’äl tzij:

Je’lalaj pepe, keq, q’an, saq, rex, keqkoj pepe. Katwa’katik, katwa’katik chi utzukuxik ri awa, Je’lalaj awa, qas k’i, k’i utijik uk’okal ri awa. Jun aka’l katroqotaj, aninaq katuchapa’ pepe. Koq’ ri ak’al are chi’ man karil ta awach, Karil ta awach xa rumal k’o ta q’ij, rumal ri’ xatel ta uloq. Je’lalaj pepe katjapjatik pa uwi’ taq ri kotz’i’j qajoq Aninaq kwa’ljik ri ak’al rech kril awach.

pa kiwi’ we taq juch’.

1 2 3 4 5 6 7 8 9

¿Ja Chin chji rij ktzijon wi we nab’ali

¿Su ri kub’an ri pepe?

¿Su kub’an ri ak’al chech ri pepe?

¿Su kka’y ri uwa ri pepe?

¿ Su kub’an ri ak’al are chi’ man krill ta uwach ri pepe?

¿Su kub’an ri pepe pa kiwi’ taq ri kotz’i’j?

¿Su kika’y ri pepe?

¿Su utz’ib’axik jun nab’alil kab’ij at?

Kumajo katz’ibaj jun awe xaq kajib’ uq’etal kab’an chech.

104

105

5 2

5 3

Katz’ib’aj

2.3 Chab’ij ri atzij xuquje’ chattzijonoq Ri taq ub'aq'wach; are ta b'i keb' t'i's ch'ich' kok pa ri wanima'. Ruk' wa', man kinriq ta su ri kinb'ij che, xane xusach nuch'ab'al, rumal la'; kinb'ij su taq kb'ij ri taq chikop, xa rumal man xinkon ta chi xinb'ij, xane xchup nutzijib'al. Ri mam xub'ij pa ri ub'ix: je'l ri aliiiii... Ri xar chakal chi ri che' xub'ij: chaaa', chaaa'... Ri chij xuta taj, su tajin kb'ixik , te k'u ri' xub'ij: Sulaaa', sulaaa'...

(Waral ri’ rajawaxik keta’masax ri Ch’awik, Tatab’ixik, xuquje’ tz’ib’anik chi uwach wuj.)

Chak pa wokaj:

Jun tzijonem chi rij ri nab’alil

Ub’e’al chak: Pa we jun chak rajawaxik kiwok ri tijoxelab’ pa

taq ox ox rech ksik’ij uwach jun nab’alil, xuquje’ kitzijor chi rij. Kumajo kachaple’j ruk’ we taq kotow chi’aj ri’. Are taq xb’antaj kumal pa wokaj; kya’ ub’ixik chi kiwach konojel kachi’il.

1 ¿Ja chin chi rij ktzijon wi ri xtz’ib’an we nab’alil ri’? 2 ¿su tajin kuchomaj ri tz’ib’anel are chi’ xub’an ri nab’alil?

Are wa’ ri nuch’ab’al

3 ¿La utz lo kuta’ ri ali kab’ij at? 4

¿?

¿La k’o mul achoman at, chi ri kub’ij ri tz’ib’anel par i nab’alil?

Ri je’lalaj Ali Ri ali nim wa' ri upetik, nim ri uchomab'al xuquje' ri ub'anik Je'lik, je'lik ub'anik. ri Rumal ri' xrelaq'aj ri wanima', xusach ri nuchomab'al xuquje' nuno'jib'al. h

Ri ratz'iyaq pacha' b'i rilik ri jalajoj taq kotz'i'j ri e k'o pa uwac ulew Kerapapik, kerapapik ri pepe kiq'ax chi unaqaj ri je'lalaj ali. Ruk' ri je'lalaj uka'yib'al kuchup ri nub'aq'wach.

Ri ch’ik k’o pa uwi’ ri che’ xub’ij uloq: jun ali, jun ali... Pa jun che’ chik, ri tzojkarin xuta uloq: chik’ wi chi’, chik’ wi chi’... Ri wakax tajin kutij uq’ayes xutzalij uwach ri tzij: k’o chi uxe’ le muuuj, k’o chi uxe’ le muuuj. Jun wakax chik, xub’ij: jo’ ruuuk’, jo’ ruuuk’... Ruk’ ki’kotemal ri karne’r xub’ij: jo’ b’aaa’, jo’ b’aaa’. Xuta le ri k’uch xub’ij: utz, utz, utz... Ronojel wa’ xkib’ij ri chikop, xa rumal chi xsach b’i ri nuch’ab’al. Ma ta kumal kech, k’o ta ne’ sutaq xinb’ij, xane’ Maltyox chikech ri uk’iyisa’n ri Ajaw.

106

107

5 4

5 5

Tzijob’elil

¿Su ri’ ri tzijob’elil?

Jun k’amb’äl no’j kumajo kya’ chi awach are we kawaj kattzijon chi rij jun chikop, jun k’ulmatajem chi man tzij ta k’olik, man tzij ta xb’anik. (Kumajo kab’ij xb’an ri A Wel pa b‘e iwir, xcha chi’, xcha chi’katcha’, man tzij ta xb’an ri a Wel.)

Are jun wokaj we ne cholom tzij, chi ktzijon chi rij jun sutäq. Jun tzijonem chi jun sutäq, we ne k’ulmatajem chi man tzij taj.

Are wa’ ri nuch’ab’al

¿Su utz’ib’axik jun tzijob’elil?

K’amb’äl tzij chi tzijob’elil

Ri utz’ib’axik jun tzijob’elil, qas ta k’ax, xa rumal kumajo katz’ib’aj ronojel ri kawaj at, su kachomaj chi rij jun sutaq, chikop, winaq, nikaj chik. Xaq kab’ij man tzij ta su katzijoj. Pacha’ ne ri k’amb’äl tzij chi rij ri oxib’ aq ri’. K’o jumul cha’, ik’o oxib’ aq achalal; nab’e’al, ukab’al urox al qas kichomanik, xa rumal chi jun utiw karaj ke’utijo; Ri nab’e’al xub’ij chi kech: Rech kumajo kojto’taj pa uq’ab’ ri yo’k. Chqajujunal kqab’an ri qachoch.

Ri oxib’ aq

Ri laj are xaq etz’anem karaj, anaqil xub’ala’ ri rachoch xaq k’im xukoj chech rech etz’anoq. Ri ko’lik, ukab’al xub’aan ri rachoch ruk’ che’ qas utz xub’an che. Ri nab’e’al qas xuchomaj na, xutz’aq chi no’jimal, xan xukoj che are qas utz na xub’an chi kiwach kech ri uchaq’xel ; naj, naj xuya’ chi ub’anik ri rachoch. Xaq keril pan ri uchaq’ xaq etz’anem kb’ano, xa rumal chi aninaq xekwin chi ri kachoch. Xuraqa jun q’ij ri utiw xopan kuk’ ri keb’ chi tajin ke’etz’anik, xub’ij chi kech kinetz’an iwuk’, xaq chi ub’anik kub’ano, xa kraj ke’utijo. Xkitoq’ anim, aninaq xib’e ruk’ ri kachalal, xa rumal ri yo’k , kutze’ej uwach ri kachoch, ri nab’e ja rech ri laj aq xuxut’uj b’ik, k’ax ta xub’an chi utzaqik. Junam xub’an chi rech ri ukab’al chi ri ja chi xwok ruk’ che’; xuxut’uj, xuxut’uj xkowin b’i chi uyojik, xtzaq b’ik. Xe’opan ruk’ ri kachalal chi xan ri rachoch, ri utiw kusutuj, kusutuj rib’ man kuraq ta chi wi chi’ kok b’i wi. K’ate’ xrilo chi kumajo kqaj b’i pa ri relib’al sib’ rech ri ja, k’o pa uwi’ ja. Chila’ xqaj b’i wi, ri nab’e’al chi kech ri aqib’; xuya’ kan ri jun kaswe’l chi ri q’aq’, qas kapoq’owik, kapoq’owik, xqaj ulo ri yo’k chi upam, Xaq jela’ xk’aj uwach ri utiw we ne yo’k chi katijowik ri aq. Rumal la’ kb’ix kamik ruk’ wa’ k’ajsib’äl wach xya’ chi rech ri yo’k, man ke’utij ta chi aq ri utiw kamik.

Chak pa Jununal Ub’e’al chak:

Pa ri wachib’äl kajib’ uxkut Chatz’ib’aj su ri kta’ chawe.

Ri man utz ta xuya’ kan chawe.

Ri utz xuya’ kan chawe.

108

109

5 6

5 7

2.4 Sik’inik uwach wuj rech jun utzalaj k’aslemal (Ri keta’masax pa we utas tanaj ri’, are ri k’ak’ taq no’jib’äl che kraq pa ri sik’inem che uwach taq wuj, kb’an ruk’ etz’anem taq no’jnik pa wokaj wene pa jujunal.

Are chi’ xkik’is kitzij ri rachi’il ri Po’x xub’ij chi kech: In, jumul xinel ulo pa nuchak, k’ate k’uri’ xinq’ax ulo chi unaqaj ri muqub’äl kaminaqib’ xinuteremb’ej ulo jun tz’i’, are chi xinopan chi wachoch man k’o ta chik. Qas xaq jub’iq’ chi lo karaj ri nub’e chi kinaqaj chi wachoch xkanaj kanoq, Man xinwil ta chi wi chi’ xkanaj kan wi. Jumul chik, aninaq xinel ulo pa nuchak, xinq’ax lo pa ri arko’ chi k’o chi uxe’ le muqub’äl kaminaqib’, chi uchi’ ri b’e apanoq k’o jun ixoq nim uwi’ uyuxb’am ri ujolom, in sib’alaj xinxe’j wib’ chech, anaqil xinpetik, te k’u ri’ xinraqa ri Tin pa le b’e, are kub’ij xuquje’ xril kan ri ixoq ri’ xojtzijonik; xqakoj qachuq’ab’ rech xqaxe’j ta qib’; xqab’ij xa jun xib’anel we ne jun ch’akanel ri’ chi xqil kan uwach.

K’ulmatajem

Are wa’ ri nuch’ab’al

¿Su ri’ ri jun k’ulmatajem?

K’i uwach wa’ ri k’ulmatajem ri kq’axij ri winäq. Xkitzijoj kan chi kech ri kalk’wa’l xuquje’ chi kech ri kachi’il.

Wa we jun tzij ri’: kuya’ ub’ix chaqe chi jun winäq xuk’ulmaj, xuq’axij, xrilo, jun sutaq pa ri b’e, we ne pa ri tinamit.

Ri k’ulmatajem ri’, are jun k’amb’äl no’j chi rajawaxik ksak’ix uwach rech kuya’ kan jun qano’jib’al, rech kumajo kqatz’ib’aj, su ri kuya’, kojuto’ pa qak’aslemal.

Ri Po’x

Pa ri tinamit Chuwila’ k’o jun ala ub’i’ Po’x xa rumal chi ronojel taq chaq’ab’ kchakun chija, kel b’i pa ri uchak are lajuj kajlab’äl chi rech chaq’ab’, k’o mul kel b’i julajuj we ne panik’aj aq’ab’.

Xaq ri’ k’o jumul xtzijon kuk’ rachi’il pari ukomon, te k’uri’ xb’ix chech chi k’o jun ixoq kel ulo pa taq ri ab’e we sib’alaj naj chi aq’ab’ katwa’katik, on sib’alaj kab’isoj ixoqib’ anaqil kel ulo chi awach; katuk’am b’i pa ri siwan, jun ch’akanel kicha’ chi rech. Jun mu’j, wene jun tz’i’ katutaremb’ej we at q’ab’arel. Rumal la’ xkitzijoj kan ri qati’t qamam chi rajawal aq’ab’, loq’b’anel kech q’ab’arelab’; we at q’ab’arel katuk’am b’i chi awachoch.

Chak pa wokaj: Ub’e’al chak: Rajawaxik kisik’ij uwach we jun k’ulmatajem ri’, ’atek’uri’ kitzalij uwach we k’otojtaq chi’aj ri’.

1 2 3 4

¿Ja Chin chji rij ktzijon wi we nab’ali

¿?

¿Su ri kub’an ri pepe?

¿Su kub’an ri ak’al chech ri pepe?

¿Su kka’y ri uwa ri pepe?

110

111

5 8

5 9

Ri k’aslemam Tzij ¿Su ri’ ri k’aslemam tzij?

Ri k’aslemam tzij, are jun wachtz’ib’anem xuquje’ tzijonem chi kb’an ri winäq, rech ktzijoj ronojel su xkil b’i pa kik’aslemal xuquje’ ri xkiq’axij pa ri kk’olem chi uwach ulew.

K’i taq uwach ri xkil b’i uwach ri ojer taq winäq pa kik’aslemal. Are taq jun winäq kub’an ri uk’aslemal chi uwach ulew, k’i ri kuq’axij, k’i ri kretama’j b’ik, are k’u la’ ronojel ri kutzijoj kanoq. Rumal la’ kb’x che k’aslemam tzij.

Jewa’ kub’ij le Chilam Balam chirij wa’: “Cho le julajuj Ajawk’atun, ...xe’ul ri ajch’aqaja’, Xe’ul le ajch’aqaja’ le pa’tz kichi’, le saqkitz’umal. Pa le releb’al q’ij xi’el uloq, are taq xe’ul pa we qulewal, le naj kepe wi le q’anq’oj ki wi’... Le kika’y pa le ja’, xipe nele itzel taq winäq. ¡Ay! Kt’ujt’ub’qak’u’x, xa rumal chi xe’ul le nima’q taq mulinel taq ab’aj, e mulil taq nima’q taq xa’t, e itzel taq winäq le kel q’aq’ chi uwi’ kiq’ab’, le jitz’anesanelab’, e q’an taq tz’i’. ¡Ay are ix taq ch’utin taq wachalal, nim ri q’oxom ri k’axk’olil ruk’ ri kitoj na, aninaq kata’ nachiwe chujachikwa’! Are ne wa’ ri xch’aw chikij ri qati’t qamam ri q’oxom, ri k’axk’olil, k’ixib’al ne’ ronojel wa we xk’ulmatajik.

Are wa’ ri nuch’ab’al

Kumajo ksik’ix uwach wa we jun k’alemam tzij chi kya’ waral ri’, ri xk’ulmaj ri qati’t qamam are taq xe’opan ulo ri musib’, kaxla’n taq winäq chi kipe chqa ja’ ojer taq tzij.

Chak pa wokaj:

Ri k’axk’olil chi xkik’am ulo ri kaxla’n taq winaq

Ub’e’al chak: Waral ri’ qas rajawaxik kasik’ij uwach we

k’aslemam tzij chi ri k’o kan ajsik xuquje’ ri k’o kan pa ri uxaq wuj kanoq. K’ate k’uri’ katzalij uwach we kotoj taq chi’aj ri’.

Are taq xe’opan ulo ri kaxla’n taq winäq. Xuquje’ xe’opan ri jalojoj taq yab’il kub’ij ri (José Manuel Chacón) pa ri wuj utz’ib’am le jun chi k’ulmatajem. Are ne uxe’al ri k’axk’olil, ri tasom ib’ xkiramij ri kichak ri qati’t qamam, xkik’am ulo jun kojb’al chi ma qech taj, xkib’an ri nima’q taq kamsanik, xkikamisaj uwach ri qab’antajik ri ojmayib’ winäq.

1 2 3 4

¿Chi wi chi’ kipe wi ri kaxla’n taq winäq?

¿?

¿Ja chike junab’ xe’opan ri winäq chi ib’al taq k’ax chi kub’ij ri Chilam B’alam?

Chatz’ib’aj su ri kab’anik ri winäq ri b’anal taq k’ax chi kub’ij ri Chilam B’alam

¿Su kka’y ri uwa ri pepe?

112

113

5 0

5 !

2.5 Chattz’ib’anoq pa ri ach’ab’al

Chak pa wokaj: Ub’e’al chak: Qas chisik’ij uwach we k’amb’äl tzij chi xya’ chiwe

(Ri kketa’masax pa we utas tanaj ri’, are ri k’ak’ taq no’jib’äl che kukoj pa ri uk’aslemal, tz’ib’anik chi uwach taq wuj, kb’an ruk’ etz’anem taq no’jnik pa wokaj wene’ pa jujunal)

pa ri uxaq wuj kanoq, chi rij ri rawasil on itzel chi ri sutäq. K’ate k’uri’ kiq’axij pa iwuj rech tz’ib’anem pa k’iche’ ch’ab’äl we taq itzelal chi sutáq ri’. Rajawaxik kiwok ri tijoxelab’ pa taq ox ox we ne pa kajkaj.

Rawasil / Itzel

(Ri sutäq chi man kumaj taj kab’ano)

K’ambäl tzij:

Are jun chi ri uk’u’xal ri tijonik rech mayab’ b’anikil, ri xkiya’ kan ri qati’t qaman,rech xkik’ut kan ri qab’anikil chi uwach ulew, rech kojanimin kuk’ konojel ri karaqataj pa uwach kaj xuquje’ uwach ulew.

Ri mesab’äl

Are wa’ ri nuch’ab’al

Itzel chi kmes awaqan ruk’ ri mesab’äl, rumal ri’ are taq katk’uli’ik qas ruk’ jun ri’j winäqk at b’e wi. Karaq jun awixoqil wene awachijil kuxiy ta ujolom wene’ kraj ta Uxiy uwi’.

La leña: No pasar sobre la leña porque si uno salta sobre ella, nacerán sushijos con cabezas grandes tampoco ponen atención a lo que se les dicen. O bien mudos, esto son algunos del respeto que se tiene hacia la leña. El arco iris: No señalar con la mano, porque se le pudren los dedos a uno. Al verlo de lejos no reír ante él, debido a esto se le cae los dientes a uno. La escoba: No hay que barre los pies de una persona, porque al hacerlo tendrá hijos que no se peinan o sus cabellos no se dejan manipular. La tortilla o tamalito: No hay que quemar en el fuego, Porque cuentan los abuelos y abuelas que a los tamalitos quemados corren a decir al ajaw (Dios) que la gente como queman sus tetillas, por lo que ya no quiere estar con ellos. Y si uno por descuido los quema hay que comerlos inmediatamente y ésto sirve a que uno vea sin problema de noche, estos y muchos cosas más que se tiene y se habla de los tamalitos o tortillas.

114

115

5 “

5 #

Chak pa wokaj:

¿Su ri ri’? Ri uq’axik tzij pa jun chi ch’ab’ál

Wachtz’ib’ anem Ya’l Ki’kotemal:

Nab’e chak Ub’e’al chak: Kaq’axij pa k’iche’ ch’abäl we we tz’ib’atal pa kaxla’n ch’ab’äl ri’, k’a te k’uri’ kajach che ri awajtij.

Are la’ ri kb’ixik chi ronojel ri tz’ib’atal jun ch’ab’äl, k’ate k’uri’ kq’axaxik pa jun chi ch’ab’äl.

El uso de las cosas de una persona mayor: Si alguien quiere usar, por

ejemplo el sombrero de una persona mayor se debe escupir en él antes de usarla, así como una silla, porque si uno no lo hace, dicen que se envejece luego, o bien la edad o vejez de la persona mayor le pasa a la persona menor que está utilizando las cosas.

K’amb’al No’j: 1. K’iche’ ch’b’äl ¿Su kab’ij ala? 2. Kaxla’n ch’ab’äl ¿Qué dice joven? ¿Su ab’i’? ¿Comó se llama?

Chak pa wokaj: Ub’e’al chak: Chasik’ij

uwach we taq tz’aqat chomanik ri’, te kú ri’ katz’ib’aj pa kaxla’n ch’ab’äl.

Are wa’ ri nuch’ab’al

Keb’ uwach wa’ we uq’azik tzij pa jun chi ch’ab’äl.

Su kata’ che pa ri ach’ab’al:

Kasik’ij uwach ri tz’ib’atalik pa jun Ch’ab’äl, k’ate k’uri’ katz’ib’aj su xata’ chech pa ri jun chi ch’ab’äl.

Pacha’ tz’ib’al je’ kab’an che pa uq’axik pa jun chi ch’ab’äl: Kaq’axij pa jun chi ch’ab’äl pacha’ ub’anom. Chi jujnal chi ri tzij kaq’axij pa jun chi ch’ab’äl.

1 2 3 4 5

¿Su ab’i’?

¿Janik’pa’ ajunab’

¿Chi wi chi’ katpe wi?

¿?

¿Su qas kka’yik katijo?

Ri nutat xuquje’ ri nunan pa jun chi tinamit ik’o wi, waral xaq nutikel in k’olik.

116

117

5 $

5 %

4. Chqato’ qib’

3. Kchomanik, ktzijonik xuquje’ kuya’ ub’ixik su ri reta’mam chik. Chak pa wokaj

Chqato’ qib’: Wa we jun tzij ri’ kub’ij chqe che rajawaxik kojchakun p wokaj, rech kqato’ qib’. Chqeta’maj su ri kb’ix chqe xa rumal chi rajawaxik kqab’an jun nim chak tz’ib’awuj.

Ub’e’al chak: Pa we jun wachib’äl kajib’ ri’, rajawaxik katz’ib’aj

su ri kata chawe. Chasik’ij uwach su ri tz’ib’atal chi upam, k’ate’ k’uri’ katzilij uwach su ri aweta’mam chik.

¿Su xinweta’maj?

¿Su rajawaxik na kinta’ ub’e?

¿Cha’taj xinweta’maj?

¿Su ri kinya’ in?

Ub’i’: No’jib’äl Wuj Wachtijonem:

Tzukno’jchak xuquje’ Tz’ib’anem rech taq k’aslemam tzij, tzijob’elil, k’ulmatajem rachi’il rawasil.

Ub’e’al chak: Kewok ri tijoxelab’ pa kajkaj, k’ate k’uri’ Kya’ kan ri kichak rech kta’

ulo chi kech taq rijab’ taq winäq, we ne kitat, on kinan. Ronojel janik’pa’ taq kb’ix ulo chi kech, ktz’ib’aj ronojel. Kewok ri tijoxelab’ pa kajkaj, k’ate k’uri’ Kya’ kan ri kichak rech kta’ ulo chi kech taq rijab’ taq winäq, we ne kitat, on kinan. Ronojel janik’pa’ taq kb’ix ulo chi kech, ktz’ib’aj ronojel.

Ri Rajawaxik: Are wa’ ri nuch’ab’al

1 2 3 4 5 6 7

Saq wuj, xaq ko’lik. Kkoj le kib’i’ chi ri nab’e’ wuj, ub’i’ ri kitijob’al, ri ik’ xuquje’ ri junab’. Ronojel taq ri wachtijonem kya’ le wachib’äl ruk’ Kya’ le kib’i’ ri winäq chi xb’in ulo wachtijonem chi kech. Ktz’ib’aj ri umajib’al ri chak. Ri eta’manik ri kuya’ pa kik’aslemal Oqxa’n chi kkaj are’ kya’ chi kech ri winäq jachin ksik’in uwach ri chak.

118

119

5 &

5 /

5. Chojtak’al na rech kqachomaj rij ronojel janipa’ taq xqeta’maj pa we nab’e utas ri tanaj ri’, Na’tajoq chqe.

Urox:

Wachtijonem

K’ulmatajem Nab’alil

Ub’e’al chak: Chasik’ij chi

K’aslemam tzij

Nab’e: Chatz’ib’aj chi upam we

Ri wachoch Are wa’ ri nuch’ab’al

Tzijob’elil

no’jimal, rech qas kata’ na ub’e, Ka’te k’uri’ katzalij uwach su ri rajawaxik katz’ib’aj taq setesa’q wachib’äl ri’ janik’pa’ taq ri uwachtijonem xiltaj pa we ukaj tanajri’, kawilo chi tz’ib’atal ri nab’e tijonem chi xawil pa we tanaj ri’

Ukaj Tanaj

Ukab’: Chatz’ab’aj janik’pa’ pa taq xaweta’maj pa we ukaj tanaj ri’.

Su upatan pa qak’aslemal

¿Su kel wa ri’?

Wachoch

Chak rech kawilo, nik’oj rij chi la k’o xaweta’maj pa we jun kowinem xqachkuj rij ri’. Rajawaxik katz’ib’aj, su ri kta’

K’isib’al chak rech we ukaj tanaj

Chatz’ib’aj su ri kta’ chawe pa we wachib’äl kajib’ uxkut ri’.

Ukaj: Chaq’axij pa kaxla’n ch’ab’äl we taq tz’aqat chomanik ri’.

1 2 3 4 5 6 7

¿Ja Chin chji rij ktzijon wi we nab’ali? ¿Su ri kub’an ri pepe?

¿?

Su kub’an ri ak’al chech ri pepe? ¿Su kka’y ri uwa ri pepe?

¿Su kub’an ri ak’al are chi’ man krill ta uwach ri pepe? ¿Su kub’an ri pepe pa kiwi’ taq ri kotz’i’j? ¿Su kika’y ri pepe?

120

121

5 (

5 )

K’ak’ taq Tzij Tzukno’jchak Investigación K’utb’antajinem, Uwinaqirsanem, Dramatización B’antajinem Wachtijonem Tema Ch’o’jtzijonem Debate Winaqil Sujeto B’anem Predicado B’anoj Verbo B’i’aj Sustantivo Uk’ulaj tzij Artículo Wiqchomab’äl Preposición

Are wa’ ri nuch’ab’al

Achb’i’aj Adjetivo Achb’anoj Adverbio Wokaj tzij, cholöl tzij Sintagma Jub’anoj Verbo Intransitivo Kab’anoj Verbo Transitivo Nab’alil Poema K’ulmatajem Leyenda K’aslemam tzij, K’ulmatajem

Historia

Tzijob’elil Cuento Wachtz’ib’anem Texto K’amb’äl no’j,

k’amb’äl tzij

Ejemplo

K’ulmatajem k’amb’äl no’j

Fabulas

Wachib’äl Diagrama Wachib’äl Dibujo Wachib’äl kajib’ uxkut Cuadro Wachib’äl kajib’ uxkut Cuadrado Chak Activida, Ejercicios, tareas Wokaj Grupo, equipo Jujunal Individual Kowinem Competencia K’utub’äl kowinem

Indicador de logros

Tanaj Unidad Ch’akonem chak Concurso No’j tzijonem Conferencia Nimatz’ib’ Mayúscula Lajtz’ib, ch’utitz’ib’ Minúscula Solonem Descripción Nimanem Respeto Tzijonem Dialogo, platica, conversación Yo’k, Utiw Lobo o Coyote Uk’exwachb’i’aj Pronombres Tz’onoj La Pedida Ch’ob’otal chak Proyecto

122

123

5 1 =

5 1 1

BIBLIOGRAFÍA

1. England C., Nora “Introducción a la Lingüística: Idiomas Mayas”, Proyecto Lingüístico Francisco Marroquín PLFM. Editorial Cholsamaj 1,996. 2. Ixchachal Batz, Estanislao Augusto, Luis Mateo Chumes, Candelaria Dominga López IxcoyGramática del Idioma K'iche'”, Proyecto Lingüístico Francisco Marroquín PLFM, Cholsamaj 1996.

Are wa’ ri nuch’ab’al

3. Saqijix López Ixcoy, Candelaria Dominga “Gramática K'ichee'”, Oxlajuuj Keej Maya' Ajtz'iib' OKMA, Editorial Cholsamaj, Guatemala 1997. 4. Ixpancoc González, Gloria Esperanza, Mercedes A. Hernández Hernández, Marleny Nohemí Tzicap Tzunun, María Beatriz Par Sapón, Sebastián Mateo Tiniguar, Telma Angelina Can Pixabaj, Avexnim Ix'ik' Fredericia Cojtí Ren, “Gramática Descriptiva del Idioma K'iche'”, Oxalajuuj Keej Maya' Ajtz'iib' OKMA Antigua Guatemala1997.

7. Ministerio de Educación, DIGEBI, “k’AK’ TAQ TZIJ Vocabulario de Neologismo Pedagógicos. Guatemala 2004. 8. Ministerio de Educación, DIGEBI; Kaqetamaj Usik’ixik, Utz’ib’axik ri k’iche’ Ch’ab’al, Guatemala 2001. 9. Adrian Recinos, “Las antiguas historias del Quiché Popol Vuh”. 10. Ministerio de Educación, “Herramientas de Evaluación en Guatemala 2006.

DICADE. Aula”,

11. Comunidad Lingüística K’iche’, Gramática Normativa del Idioma K’iche’, segunda edición, Santa Cruz del Quiché, El Quiché, Guatemala, 2007. 12. Chacón, José Manuel, La otra Historia, Arte, color y texto, 3ra. edición, Guatemala, 2001.

5. Galdames Viviana, Aida Walqui, Bret Gustafson. Enseñanza de la Lengua Indígena como lengua Materna. GTZ- Guatemala 2008, Editorial Cholsamaj. 6. Mateo Tiniguar, Sebastián. “Uk’utik Utz’ib’axik xuquje’ Usik’ixik ri k’iche’ Ch’ab’äl” Lectoescritura y Producción Literaria, Guatemala 2,011.

124

125

5 1 2

5 1 3