Comunicación y Lenguaje L1 Idioma K´iche´ 3o Basico by Omar Juarez

KOJTZIJON KOJTZ’IB’AN PA K’ICHE’ CH’AB’ÄL

Comunicación y Lenguaje L1 Idioma K’iche’

Ub’elej k’at tijonik Cuarto Primaria

Comisión Nacional Permanente para la Reforma Educativa

Proyecto:

Fortalecimiento de la Educación Bilingüe Intercultural de los pueblos indígenas en El Quiché

Nab’ey tanaj

Personal Técnico del proyecto

José Alfredo López Sicaján. Rubén Darío Ruíz Macario Gloria Hernández Cabrera Sebastián González Mateo

Coordinador Proyecto EBI Coordinador Pedagógico Coordinadora Pedagógica Técnico Pedagógico

Ruka’n tanaj

Equipo de elaboración del material Autoría: Juan Antonio Us Maldonado Diagramación: Omar Juarez, Karina Cruz Moya Ilustración: Omar Juarez, Hermelindo Mux Yool Mediación y Edición: Gloria Hernández Cabrera Rubén Darío Ruíz Macario. José Alfredo López Sicaján

[

8 34 62 90

RUCHOLAJEM WUJ

Este material ha sido elaborado por CNPRE, con el apoyo técnico de la Fundación del Valle y el apoyo financiero de la Agencia Española de Cooperación Internacional para El Desarrollo. AECID. Proyecto: “Fortalecimiento de la Educación Bilingüe Intercultural de los Pueblos Indígenas en El Quiché”. Nº Registro: 11-PR1-0449

Rox Tanaj

[ Rukaj Tanaj

PRESENTACIÓN Re jun wuj re’ xqatz’ib’aj awichin rat tijoxel ri at k’o pa rukaj juna’ richin nawetamaj yatz’ib’an jeb’ël pa k’iche’ ch’ab’äl. Chupam re sik’iwuj e k’o jalajöj taq samaj richin nawetamaj jeb’ël yach’o, yatz’ib’an chuqa’ yana’ojin pa qana’oj richin ke ri’ man xtik’is ta ri qach’ab’äl ri chwa’q kab’ij apon. Ri ruxe’el ri tijonïk elenäq pa ruwi’ ri kina’oj ri qati’t qamama’ ri xek’ase’ chuwäch ri qate’ ruwach’ulew. Chupam re wuj nawil jalajöj taq samaj ri k’o chi nab’än pa ayonil, pa taq molaj, chuqa’ jalajöj taq samaj ri yeb’an pa q’uch, pa komon, tzijonik kik’in ri aj patan samaj, ri k’exelon, k’amol taq b’ey, kik’in qate’ qatata’, chuqa’ kik’in qati’t qamama’. Richin nq’ax chawäch re wuj, k’atzinel chi nawetamaj chi ri sik’iwuj nuk’un pa kaji’ tanaj, pa jujun tanaj e k’o wo’o’’ xak richin nab’än ri samaj. Ruma ri’ rik’in kikotem nqaya pa aq’a’ re sik’iwuj re’ richin xkakikot ta, xtawetamaj jeb’ël xkatz’ib’an, xkana’ojin, xkab’ixan, xtapach’uj ri jalajöj taq tzij pa qach’ab’äl.

RUB’EYAL RUSAMAJXIK RE WUJ

2.3

Chaya’o ub’ixik ri atzij kattzijon kuk’ le awchi’l.

2.4

Chasik’ij uwach wuj che jun je’lik ak’aslemal.

2.5

Chattz’ib’an pa tz’ij k’iche’.

Re sik’iwuj nuk’un pa wo’o’ xak, pa jujun xak e k’o jalajöj taq samaj. Richin ma yasach pa jujun xak e k’o jalajöj taq wachib’äl rik’in kib’i’, achi’el re e k’o wawe’.

ARE CHI’ KACHAPLE’J UCHAKUXIK WE WUJ RI’, RAJAWAXIK KACH’OB’O CHE: 1.1. ¿Su le kaweta’maj na? 1.2. ¿Su kach’ob’o chi upam le chomanik?. 1.3. ¿Su kab’ano che uriqtajik le chomanik ri’?. 1.4. ¿Su kupatnij chawe chi upam ri ak’aslemal?.

CHACHAPA’ RI AB’E.

CHACHOMAJ RIJ, CHANUK’U’, CHAYA’O UB’IXIK

CHAQAT’O QIB’…

2.1. Ri ub’antajik qak’aslemal are jun echb’al qech qati’t qamam.

2.2.

Chanik’oj ri uk’aslemal ri atinamit… 5. JUN TAK’B’AL PA RI B’E CHE ULOQ’OQ’EJEXIK RI K’AK’ ETA’MAMIK

Primera Unidad

1. Are chi’ kachaple’j uchakuxik we wuj ri’, rajawaxik kach’ob’o che: 1.1 ¿Su kaweta’majna?

• Kakoj ri ach’ab’al ‘apachike k’olb’al; pa tijob’al pa taq b’e. • Kattz’ib’anik xuquje’ kaya’ ub’ixik ruk’ ri atzij jaljoj ano’jib’al chikech ri nik’aj Tinamit chik.

Ri Uno’jib’al nukmon

1.2

¿Su kariqana?

• Man kaxe’jtawib’ ukojik ri atzij apachike k’olba’l at k’o wi. • Katz’ib’aj pa ch’ab’al jaljoj taq chomanik chik.

Ri Uno’jib’al nukmon

1.3 ¿Su kab’ano che uriqtajik? Katqasik’ij che kab’an chi upam we tanaj ri’:

• Kasik’ij jaljoj uwach tz’ib’anik • Kakojo jaljoj uwach chukb’al le tijonik are chi’ kaya’ ub’ixik ri a chomanik. • Kakojo uretal la ch’ab’al k’iche’.

1.4 ¿Su kupatnik chawe pa ak’aslemal?

• Kuya’ katzjon apanoq kuk’ la nima’q winaq, kuk’ la watit, amam, kuk’ la chuch aqaw, kuk’ la wachi’l. • Kaya’ uch’uq’ab’ la ch’ab’al k’iche’. • Kakoj ri achomanik che usuk’maxik ri ak’aslemal xuquje’ rech ri akmon. 10

2. Chachapa’ ri ab’e:

Chattzijon kuk’ la wachi’l xuquje’ kakoj retal su kekib’ij chi jujunal:

¿Su kketa’m ri e are’ chi rij ri ch’umilal ri wachq’ij?

¿ Su keqb’ij chi rij ri ch’umilal ri wachq’ij? Are chi’ kixkowin che kib’an jun wachb’al je ri’:.

2.1 Ri ojer qati’t qamaqm xekekiya’ kanoq…

Qach’umilal ruk’ qawachq’ij Qachomb’al

Qach’umilal, are jun nim kupatnij chi upam ri qak’aslemal rumal che are wa’ kuya’ uno’j chi ronojel chi uwach ulew.

Ri Uno’jib’al nukmon

Ri ch’umilal are b’a’ kuya’ qachuq’ab’ xuquje’ kuya’ te’wchinik chiqe uj uj winaq, xa je ri’ kk’iyik are taq’ keqkojo are chi’ keqch’ob’o su ri’ ri ub’antajik qak’aslemal chi uwach ulew. Jun k’utb’al kuya’ keqilo che we no’jib’al ri’ are’ chi rij kichak ri ajq’ijab’. We winaq ri’ ixoq achi, kek’uji’ kuk’ le nima’q taq ki’eqle’m pa taq chak patan, xa je wa ri’ kekowinik kekiriqa’ uch’ob’ixik ronojel le rajwaxik che upatnexik jun chak ri’, e are taq kekib’an ri chak ri’ man k’o ta kekita’ chikech ri winaq.

chi uach yab’il chi uwach q’oxmal nab’e. Are chi’ jun winaq kuriq ureqle’m chi rij ri unawal – wachq’ij xa je r’i kuriqa’ ri uch’umilal, weje’lalaj chak jkriko che rajwaxik kutzukuj jun ajk’amal b’e kuk’ut chi uwach ronojel le k’o chi rij we chak patan ri’. Xa je wa ri’ ri winaq kekiriqa’ jun nim utzil chi upam kik’aslemal xuquje’ che uya’ik uch’uq’ab’ ri ukojonik.

Jchike qana’o

Jachike man keqajtaj pa qajolom:

Are chi’ kujtzjonik xa k’o keqterne’j rumal ri’are taq kojtzjon chikiwach ri winaq rajwaxik e are’ kujit’a’o kekich’ob’o xuquje’ ronojel le qab’ij. Ce uriqiq wa’ rajwaxik k’o juch’awik, nojim keqya’o tzik leq suk’ ub’ixik, keqb’an che.

Jaljoj uwach che uch’ob’ixik are chi jun winaq k’o jun eqle’m ri pa uk’slemal. Chi ke jujun ajq’ijab’ ri eqle’m ri’ kuk’utrib’ are chi’ e ko’l na, xuquje’ e k’o nik’aj chik keq’ax na 12

2.2 Chanik’oj le kawil pa ri saq q’ij kmik

¿Su keqb’an che uya’ik uchuq’ab’ waqatzij? • Keqk’ex uwach waqatzij are chi keq b’an jun k’otow chi’aj pacha’ jun je’l ub’ixik keqb’an apananoq che; man junamtaj we tajin keqb’ij jun tzij che saq tzij; xuquje’ man junamtaj are chi’ keqxe’jqib’.

Jun K’otow Chi’aj Pacha’ ri chak xib’an apanoq ajsik chitzukuj jun nim winaq rech ri akmon, we ne’ ri awti’t amam, we ne’ ri achuch qaw, apachike apanoq.

• Are chi’ kutzijonik rajwaxik keq q’axaj we xe’nib’, ki’ktmal, utzil, oq’ej, jumpa’ ne keriqtaj chi upam qak’aslemal.

¿?

¿Su keqb’an che uriqik saqarib’al chi upam waqatzij? • • • • •

Na’l keq chomaj waqatzij Je’lik ri uch’ab’al waqatzij Keqya’ ub’ixik ri qatzij ruk’ utzil Man aninaqtaj kutzjonik Keqya’ uxo’l waqatzij are chi’ kutzjonik

1 2

Ri Uno’jib’al nukmon

• Ruk’ weqtojnel kujtzijon kuk le qachi’l kqeb’ij su taq xeqriqo chi rij qa ch’umilal qawachq’ij. Kna’tzj che ruk’ jun utz Tijonik jun je’lik tzij kixtzjonik.

• Chi jacha’ uwach ronojel ri itzij kuriqrib’ xuqje’ ronojel ri itzij man kuriqtarib’.

Kana’tsaj che…

Ri k’otow chi’aj kuya’ kab’ano chi uwach jun uxaq wuj xuquje’ xaqxwi ruk’ la ch’ab’al. Are kutzukuj usaqil ri tzij chi rij jun xk’ulmatajik Are jun chak chiwchi jun winaq katzijon ruk’ jun chik che uta’tb Es una conversación ‘exik ronojle ri kraj. Are wa’ ri ube’al jun k’otow chi’aj: • Na’l kchomax rij su le kta’ik • Ub’anik ri chak • Uq’axexik ri tzij pa jun no’jb’al xche utz kelik Are chi’ kb’an we jun chak ri’ rajwaxik kkoj retal we oxib’ taq chomanik ri’: 1. Ujaqik ri tzijonem 2. Ri uk’u’x ri tzijonem 3. Utz’apixik ri tzijonem

Chi uwach ri a wuj chatz’ib’aj lajuj n’ojib’al kawaj kab’an che jun k’otow chi’aj. Are chi’ katkowin che utz’ib’axik kak’utu chi kiwach ri awchi’l xa rumal che rajwaxik kasuk’maj jachike le man utzta xub’ano chi rij ri k’otow chi’aj che le wachq’ij ruk’ ri ch’umilal.

• Chitz’ib’aj cho jun nim uxaq wuj le ronojel le xirq chi uwach ri tzijonem, tek’uri’ chitz’ib’aj ronojel le kiwaj kiwe’tamaj na chi rij we jun chak ri’.

Na’l kachomaj katz’ib’aj ri q’ij, ri pajb’al q’ij, ri k’olb’al xuquje’ jachinoq ri winaq kateqajwi. Are chi kuriq le q’ij che la chak: Kab’ij ri ab’i’, kaya’ ub’ixik sutan at k’o chi la’, kab’an le k’otow chi’aj, utz kab’an che utatb’exik ri utzij la winaqil, katz’ib’aj ronojel le kb’ix chi awech at’, are chi’ katto’tajik kamoltyoxij jachin che xat tzijonwi. Are chi kuriq le q’ij che la chak: Kab’ij ri ab’i’, kaya’ ub’ixik sutan at k’o chi la’, kab’an le k’otow chi’aj, utz kab’an che utatb’exik ri utzij la winaqil, katz’ib’aj ronojel le kb’ix chi awech at’, are chi’ katto’tajik kamoltyoxij jachin che xat tzijonwi. Che uk’isb’al: Utz kab’an che utz’ib’axik cho ri awuj ronojel ri xetzlix che ak’otow chi’aj.

“

• Chinik’oj kuk’ le nim’aq taq winaq: ¿Jachike taq ri tzijonem k’o chikij ri kab’ixik chi upam ri ojer tzij? • Chitzukuj chi upam ronojel le xiriqo jachike nim kupatnij chiwach ix xuquje’ jachike kiwaj kich’ob’o. • Chisik’ij ri nim winaq kiwaj ix kuya’ ub’ixik ri ojer tzij chi we ix • Na’l kib’an che utzkuxik ri q’ij are taq kik’amuloq ri nim winaq pa tijob’al iwuk’ ix.

• ¡Jun utz laj achak xab’ano! Chanim chab’ana oxib’ jch’ub’ winaq che uchakuxik le xariqo.

Ri Uno’jib’al nukmon

• Chijacha chi uwach ronojel le xiriqo.

• Chi Iwonojel kinojsaj we nik’aj taq k’otow chi’aj k’o chi upam we kajxukut:

Are chi’ ri nim winäq kuk’is ub’ixik ronojel ri utzijonem katz’ibaj chi upam we jun kajxukut ri:

Are wa ri’ le kinchomaj in chirij…

jachike le xinch’ob’o ¿Su kka’ik uno’jib’al ri winaq jachin xixk’uji’wi?

¿Su taq b’iaj xub’ij chiwe?

¿Su taq ri k’ak’ no’jib’al xwqriqo?

¿Jachike taq le rajwaxik keqtzukujna?

¿Jacihike taq k’olb’al xuya’ ub’ixik chiwe?

¿Su le xeqna’o are chi’ xeqb’an we jun chak ri’?

2.3 Chab’ij ri atzij xuquje’chattzijonoq

2.4 Chasik’ij uwach wuj rech jun utzalaj k’aslemal ¿Su re ri’ ri usik’ixik wuj?_

A A

Che utz’aqatzxik ri achak le xab’an ajsik apanoq, chatz’ib’aj ruk’ atzij at. •Qach’umilal, are jun ub’antajik pa qak’aslemal che kuya’ ub’ixik chiqe su kupatnij waqak’aslemal. _________________________________________________________ ___________________________________________________________________

¿?

Ri Uno’jib’al nukmon

•Are uchuq’ab’ qak’aslemal k’o chiqe are chi’ kujalexik che xuquje’ kk’yik quk’uj are chi’ kqanimaj le kub’ij chiqe. ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________

Chaya’ ub’ixik jachike taq kariqtaj chi upam jun winaq che kukoj ri uch’umilal pa uk’aslemal.

utzil

B C

• Chatz’ib’aj le awet’am chi rij…

• Cha b’ana k’otow chi’aj chike ri awchi’l…

¿?

• Chasik’ij ruk’ nojimal xoqje’ ruk’ utzil: Chi ojer kanoq, ri winaqil xeketzijoj chi rij ronojel xekilo chi uwach ulew uwach kaj, ronojel wa’ xekiq’axij chike ri ki’alk’wa’lxelab’ xaqxuwi ruk’ kitzij. Che we kamik kab’ix usik’ixik utz’ib’axik wuj che ri jun chak patan che kukoj ri tzij che ub’ixik utz’ib’axik ronojel ri no’jib’al, xuquje’ kkoj we jun tzij ri’ che ub’ixik jun jpuq wuj kech jaljoj ajtz’ib’a wuj junam e k’olik pa jun amaq’, che junam kich’ab’al xuquje’ xa junam kijunab’il.

k’exk’ol

Ri tzij usik’ixik utz’ib’axik wuj petinaq chi upam ri ch’ab’al ub’i latín littera, che are kuch’a’ jun tz’ib’ .

Ri usik’ixik utz’ib’axik wuj

Cha nimrisaj ri ach’ob’anik:

Ri usik’ixik utz’ib’axik wuj are jun chak patan che kukoj ri tzij che ub’ixik utz’ib’axik ronojel ri no’jib’al

K’o oxib’ uwachb’al: •Kuq’axb’ej r tzij xuquje’ kuya’ xe’nib’, ki’ktmal, oq’ej, tze’, oyowal •Kuk’ut ri uno’jb’al jachin katz’ib’inik

Ri usik’ixik utz’ib’axik wuj katz’ibex pa:

•Are kukoj ri tzij che usik’ixik ri utatb’exik tzij

•Wiqom tzij: Are ri tzij e tz’ib’inaq pa kakab’ oxox kajkaj tz’ib’ xuquje’ kekikoj uretalil chi kuwach. •Tzoqopitalïk tzij: Are ri tzij e tz’ib’inaq che man karek’ajtaj jun uretalil uwach.

Ri Uno’jib’al nukmon

Kuya’ kjach pa we nik’aj cholaj ri’: •Ch’ab’al: rumal are chi’ kkoj ri chab’al •Tz’ib’nik: are chi’ ktz’ib’ex pa jun wuj •Rech tinamit: elnaq chi upam tinamt, che man kq’aljintaj jahin xb’now re •K’o ureqle’m: xa chi rij ri tz’ib’ kariqtajik, are jun winaq kb’anow re

Je’lik taq tzij ruk’ je’lik taq tzi’ib’anik Che le ojer pa qatinamit ri usik’ixik utz’ib’anik wuj xaqxuwi kb’an pa qatzij, man k’ota jun wuj xkanajkanoq. Xaqxuwi ri Pop Wuj rachi’l ri Rabinal Achí, kariqtajik chi upam ri k’iche’, we nik’aj taq wuj ri’ xekitz’ib’aj are chi’ xe pe ri kaxlanib’; xuquje’ k’o ri kiwuj kech ri ajtzla’ tz’ib’am pa kaqchikel; xuqje’ ri wuj ub’i Chilam B’alam pa jun tzij ub’i’ yucateko jela’ pa ri Tinamit México.

Usik’ixik utz’ib’axik ruk’ tz’ib’: wjaral ke’okik ronojel le keriqtaj cho wuj, are le ronojel ketz’ib’ax cho jun uxaq wuj.

We nik’aj taq wuj ri’nri qaojer qachuch qaw xekikoj ri kitz’ib’ ri ajkaxlan che utz’ib’axik kino’jib’al. K’o keb’ uwach ri usik’ixik utz’ib’axik ri wuj: Usik’ixik utz’ib’axik pa qatzij: xaqxuwi kkoj ri qaqul che uq’axexik ronojel le keqqaj, pacha’ jun b’ixnik, jun tzjonem.

•N’al kasik’ij we kapaj tzij ri’. ¡Che ksaqirna, chi petna ri saqarib’al! ¡Chaya’ chiqe si utz’ taq qab’e. Je’lalaj taq b’e! ¡Are ta b’a jun je’lik kik’aslemal ronojel le tinamit, sib’alaj kiktemal chi kiriqtana! Popol Wuj Chachomaj xoqkattz’ib’anik.

¿Jachike chomanik utz xa ta’o? ¿su tan?

¿Su kka’ik kub’ij ri tzij?

•Chatzukuj xuquje’ kawil kuk’ ri awachi’l ri jaljoj kichak e are’. •Are chi’ katkowin che ri achak xekb’a’ co ri xan chi upam ri a tijob’al. 20

(

)

Usik’ixik utz’ib’axik kech ri Tinamit xoqrech le ketz’ibanik La kach’ob’o che pa usik’ixik utz’ib’axik pa qatzij, xaqxuwi kkoj ri qaqul che uq’axexik ronojel le keqqaj, pacha’ jun b’ixnik, jun tzjonem; xuquje’ che usik’ixik utz’ib’axik ruk’ tz’ib’ ke’okik ronojel le keriqtaj cho wuj, are le ronojel ketz’ib’ax cho jun uxaq wuj.

Pacha’ taj ri Usik’ixik utz’ib’axik ruk’ tz’ib’ k’o jun winaq t’ak’al chi rij. Are chi’ jun winaq katz’ib’anik are ne kriye’j che ri uwujil man kuriqta k’ex.

Ri Uno’jib’al nukmon

Xa rumal la’ ri usik’ixik utz’ib’axik pa qatzij: are’ b’anownaq chi upam ri tinamit. Ri kk’ulmataj chi upam kab’ixik pa qatzij. Are chi’ kq’axex pa qatzij we ne’ k’ona kraj wene’ kiya’ apanoq uwi’. Rumal wa’ k’iya uwach ri tzij e k’o chikij ri usik’ixik utz’ib’axik pa qatzij.

Ri utzijoxik ri popol wuj

Kab’ixik che ri Popol Wuj man k’o ta jun uxe’al keriqom, xaqxuwi jun wuj esel wach, je wa’ kub’ij jun ajtz’ib’ ub’i’ Delia Goetz: "We tzij ri’ we ne’ xaqxuwi pa taq tz’ajom kariqtaj wi rumal che xaqxuwi ri nim ajq’ijab’ ke’etam che usik’ixik chi kiwach ri Tinamit, che uya’ik ub’ixik ronojel le rajwaxik chikech.".

Xuquje’ we jun achi ub’i Fray Francisco Ximénez xutz’ib’aj kanoq che k’a pa junab’ 1701 xeriqtaj ri nab’e uwujil ri’ tz’ib’am ruk’ kitz’ib’ ri ajkaxlanib’ e k’o waral pa Siwan Tinamit kab’ix che ri Chi aUwi’ La. Ri achi Fray Francisco Ximénez, xutz’ib’ajkanoq che mankuch’ob’atajjachinoqxutz’iba’jriwujri’,eraekub’ij che xuq’axb’ej ronojel le xuriqo pacha’ k’o ri ojer tzij. Ri xutz’ib’ajkanoq we achir ri’ Ximénez xk’uji’na pa ri Tyox ja ub’i Convento de Santo Domingo k’a pa junab’ 1830 xekiq’axej jela’ pa Nim Ujolom Tijonik ub’i’ Universidad de San Carlos de Guatemala.

…

’m at che

La aweta

Wuj are Ri Popol he kuya’ jun wuj c wije’ e ub’ixik ja ri uwach petinaq k ri ub’antaji ulew, su mal. qak’asle

1 =

1 1

continuación Pa junab’ 1854 xuriq ri wuj ri’ jun achi ajch’aqja’ rech jun tinamit ub’i Austria ri Dr. Charles Scherzer. K’a pa junab’ 1857 xresaj uwach pa utinamit ub’i’ Viena xukoj jun ub’i’ je wa’ "Las Historias del origen de los indios de esta provincia de Guatemala".

Kixchoman chi rij le xasik’ij Chitz’ibaj we utz xita’o xuquje we man utztaj. Kib’ij sutan. Chitzukuj ino’jib’al kuk’ ri nima’q taq winaq chi rij ri jun wuj ri’ ub’i’ Popol Wuj.

Chiya’ ub’ixik ronojel le xiriqo chi upam we jun chak ri’.

•Cha sik’ij tek’uri’ kachomaj rij Ri jun utz laj wachi’l K’o jun tzij petinaq jela’ pa Tinamit ub’i Arabia: e b’enaq keb’ achjab’ kechi’lamkib’ pa jun chaqi’j ulew. E b’enaq tek’uri’ xe’ok che jun tzojnem are chi’ xech’ojinik, k’o jun xuya’ jun q’ab’ che le rachi’l. Ri rachi’il k’ex xuna’o, che man k’ota xub’ij che, tek’uri’ xutz’ib’aj chi ri senyib’: kamik le wachi’l jun utz laj wachi’il xuya’ jun q’ab’ pa nuplaj.

Ri Uno’jib’al nukmon

Xuquje k’o jun achi ajpatre ub’i’ Charles Étienne Brasseur de Bourgourg xurelq’aj ri Popol Wuj jawije’ k’olonaq wi, xuk’amb’i’ jela’ chaq’aja’ tek’uri’ xuq’axaj pa utzij francés. Pa junab’ 1861 xuresaj uwach xuquje xutz’ib’aj chi uwach “Popol Vuh, Le livreSacré et les mythes de l’antiquitéAméricaine”.

We wuj xuloq’ jun achi ub’i’ Alfonso Pinart, tek’uri’ ri umalka’n xuq’ij che jun achi’ nim uno’jib’al ub’i’ Otto Stoll, xuquje’ ri achi ri’ xuk’ij che ri achi ub’i’ Edward E. Ayer, are we jun achi ri’ xutzalij apanoq chi ke ri kaxlanib’. Kamik ri nab’e wuj xutz’ib’aj kanoq ri achi Ximénez, ruk’ ri uwujil ub’i’ “ Manuscrito de Chichicastenango” e k’o jela’ pa tinimati Newberry, pa Chicago, Estados Unidos.

Xekimajib’ik ri kib’e tek’uri’ xe’opon pa jun laj cho, rumal ri’ xekichomaj che ke’atinik. Are chi’ tajin ke’atinik ri achi che le xya’ jun q’ab’ pa uplaj tajin qajiq’ik chi upam le laj cho, tek’uri’ ri achi le xuch’ayo xu resaj xa jeri’ man xajiq’taj. Alre chi’ xkowinlo xtzilajik pa uk’aslemal xutzukuj jun juch’b’al tek’uri’ xutz’ib’aj chi uwach jun nim ab’aj: Kamil ri jun utz laj wachi’l man xuyata alaj chiwe xinkamik. Ri jun rachi’l chik mankuch’ob’taj xuta’ che: - ¿Suche are chi’ xatinch’ayo, xattz’ib’an cho ri senyib’ tek’uri’ kamik kattz’ib’an cho ri jun nim ab’aj? Ruk’ jun alaj tz’eb’al ri achi xub’aij: - Are chi’ jun nim laj achi’l k’o jun k’ex kub’an chiqe, rajawxik keqtz’ib’aj cho ri senyib’ ruma che chi la’ kumestajb’ik ri ja’ ruk’ le k’iyaqi’q. - E chi’ keqriqo jun nim laj utzil rumal qachi’il, rajwaxik keq tz’ib’aj chi uwach jun ab’aj chi upam qaqanima’ rumal che xa je la’ mankuk’amtab’ik ri k’iyaqi’q.

(Sik’inem wuj che man k’ota jachin t’ak’al chi rij)

1 2

2 3

•Chitzijoj jachike xich’ob’o chi upam we jun tzij ri’.

2.5 Chattz’ib’anoq pa ri ach’ab’al

•Chitzijoj su kelkub’ij chiwech ri tzij achi’laxik.

•Tek’uri’, chijujunal kib’ij iwe su taq le xich’obo che.

Ri Uno’jib’al nukmon

•Chib’ij apanoq jachike taq ri tzij xa junam we jun tzjonem ri’ ruk’ ri Popol Wuj.

Chab’ana juna tzijonem awech at.

Kata’ che ri ajtojnel che katut’o che urilik la tz’ib’anik we utz ub’anom.

Kuya’ katz’aj uwach ri atzijonem.

•Pa ri chak ri’ ri tijoxelab’ ke’tamaj le rajeaxik che utz kichak chi upam ri uq’aljisaxik kitz’ij pa tz’ib’:

Chak pa tzi’b’anem

Utz ukojik ri qatz’ij pa tz’ib’anem

Utz utz’ib’axik ri qatzij pa tz’ib’anem

• Chib’ana che are chi kixkowin che ri chak ri’ kisik’ij chi uwach Iwonojel che ronojel q’ij.

1 4

1 5

4. Chqato’ qib’

3. Katchomanik, katzijonik xuquje’ kaya ub’ixik

Ri chak k’o pa qab’aj…

Keqta’ chawe che kab’ij jachike le ariqom chi upam we tanaj ri’, chi rij le ach’ob’om le q’oxmal, le rajawxikna kakamalij.

Loq’laj tjoxelab’: Che uk’isaxik we nab’e tanaj kwaj che kiriq iwib’ pa mulb’nib che uchakuxik ri jun qab’ij che ri chak pa q’ab’aj.

Ri Uno’jib’al nukmon

• ¿Jachike le xinch’b’o?

Kib’an jun utzil kitzukuj ronojel ri jastaq mankakojta chik pacha’: uwi’ meta, uxaq wuj kech taq tienta, meta, kxon, kxon rech usaqmo’l äk. Xuquje’ kuya’ kikoj ri k’o chi uwach ulew pacha’ laj taq ab’aj, ija’, uxaq che’, laj taq che. Krajne’ tajin kichomaj ¿Su nik’aj taq pastaq uwach kuya’ keqkojo? Kuya’ kikojo ronojel le kojom chik xa je ri’ keqto’o uchajixik ri qachuch ulew. • ¿Su taq xin’ban che uch’ob’ixik?

¿?

• ¿Jachike taq le rajwaxikna chwe?

¿La kikoch’o? Che rajwaxikna kasik’ij ronojel le k’o pa Popol Wuj, na’l kasik’ij xuquje’ ruk’ nim a chomb’a chatz’ib’aj:

Jachike le k’o xub’ij chawe

Jachike xariqo che usuk’maxik ri uk’aslemal ri atinamit

• ¿Su taq kuya’ kinb’ij in?

Su xariqo che usuk’maxik ri ak’alemal

Jachike taq ri no’jib’al e kariqtajna pa qatinamit kamik

Ruk’ we jun sik’inem kk’iy ri achomanik xuquje’ kuya’ uchuq’ab’ ri ano’jib’al at ajmaxib’. Kawil awib’, Ri ixoq tk’al chi rij we chak ri’ 28

1 6

1 7

Chanim… ¡Kujok pa chak!

1 2

Na’l kisik’ij ronoejl le tajin kab’ix chiwe.

3 4 5

Kijach chi iwach ronojel le cha che utz kelik.

Ruk’ ri pas taq uwach xiriqo kib’an june sal uwach che ronojel xiriqo chi upam ri sik’in wuj.

Ri kik’aslemal Jun Ajpu ruk’ Ixb’almke

Ixpiyakok ruk' Ixmukane are kichuch qaw che keb’ achalal .

Jun- Jun Ajpu ruk’ Xb’aqiyalo are kichuch qaw ri e yo’x Jun B’atz’ Jun Ch’owen.

Xibalbá ke’ukamsaj ri e keb’ achlal Jun Jun Ajpu Wuqub’ Jun ajpu, xuxekb’a’ ri ujolom ri Jun Jun Ajpu cho jun che’.

Chi k’utu ri ichak chi uwach jun nim urilik chi uwach ri itijob’al, cha’ utz kikilo ronojel ri wiaq kekitzu’ apanoq. Jun Jun Ajpu ruk’ y Ixkik are kichuch qaw ri nim laj yo’x Jun Ajpu ruk’ Ixb’alamke (le ujolom ri Jun Jun Ajpu kukiyaq jun uq’axaj pa uq’ab’ ri Ixkik)

Chitz’ib’aj jawchi rajwaxik.

Ke’alex ri yo’x kek’iyik kuk’ kiktati’t Ixmukane, ke’etz’en kuk’ Jun B’atz’ Jun Ch’owen.

Ri yo’x xekich’ek ri Xib’alba, are wa’ ri rachoch ri qu’m, ri tew, ri chay, ri b’alam, ri q’aq ruk’ ri sotz’.

Ri Uno’jib’al nukmon

Creación de los hombres de Maíz. Descripción de comunidades.

Tz’aqat kib’an che ujachik ri uxaq wuj.

Jaljoj taq chomanik che ri chak:

Utz kib’an che utz’ib’axik ri k’iche’ tzij. Saq kixchakunik chi uwach ri uxaq wuj.

Na’l xuquje’ utz kixtz’ib’anik.

Ri ichak rajwaxik kuk’utu wa ri’ • • • • • •

Ri Tz’aqol B’itol xekitz’aq ri uwach ulew. Ri e nab’e are’ ri awaj xe k’ujik. Ri ukab’ e are le awaj Ri rox e are’ ri winäq rech tz’alam che’ Ri Tz’aqol B’itol xekichup kik’aslemal ri nab’e winaq ajtz’alam che’ Ri Jun Ajpu e Ixbalamke xekikamsaj ri Wuqub’-Qak’ix, xuquje ri Zipacná - Cabracán.

Ke’alex ri nab’e kijab’ achijab’: B’alam-Kitz’e’, B’alamAq’ab’, Majuutah y el cuarto IquiBalam. Ronojel ri achalexik kib’. Xa junam ketzjonik tek’uri’ keb’e pa TulanSwiba.

¡ Jun utz xib’an che ri ichak! 30

1 8

1 9

Xe’alex ri nab’e kijab’ ixqib’.

Kesach che kich’ab’al man junamta chik ketzjonik.

Tohil kutij winaq.

5. Jun tek’lem pa qab’e, rech kqachomaj rij ronojel janik’pa’ taq xqeta’maj pa we nab’e tanaj ri’. Xqeta’maj che …

Are chi’ jun winaq kraj kub’o’chij xa che jela’ utz kub’an ri utzij. Che uriqik we chomnik ri’ rajwaxik:

A B

Ko kattek’i’wi chi rij ri achomanik xa jela’ man kub’anta keb’ ak’u’x.

Kattzjon ruk’ ch’uch’uj tzij, nojim katch’awik xa je la’ utz kariqo chi upam ri atzjonem.

omb’al Ri ch’ab’al are ri kuy’a k’olb’al chiqe che uq’axexik qach ronojel jo keqko nik kujtzjo qano’jb’al chike ri nik’asj winaq chik. Are chi’ ri chuq’ab’ qatzij, ri qaq’ab che uq’axexik le tajin qachomaj.

Ri Uno’jib’al nukmon

jun je’lalaj Are chi’ kutzjonik are utz we keqkoj waqatzij ruk’ jun ch’uch’uj tzij. chi upam E are chi’ keqtz’ib’aj qachomanik keqil chi nojimal sutaq karaj ronojel ri ri tz’ib’, sukka’ik ri tajin keqtz’ib’aj, xuquje’ saq keqb’an che tz’ib’anik.

Katzjon kuk’ jun awchi’il chi rij ronojel le utz kawil chi upam ri akmon. • Chakojo ronojel le tajin kawetamaj che jun tzjonem ri’. • Chatz’ib’aj job le rajwaxik chi upam jun tzjonem.

2 2

Chatz’ib’aj sutan rajwaxik ri achuch aqaw kekiya’ aq’ij katb’e kuk’ la wachi’l kixb’i’ajnik.

Chachomaj che su kab’an at che kawaj kak’amb’i le awchi’l che jun b’inem rumal che at kawaj kaya’ ub’ixik chikech ri akmon che rajwaxik kujk’uji’k pa jun utz k’aslemal. Chatz’ib’aj keb’ chomanik chi rij we ri’.

Chatz’ib’aj chi uwach jun uxaq wuj jun tz’ib’ chi rij apachike q’ojom le utz kata’o. • Chak’utu chikech ri awchi’l le achak. • Chi solij we utz xub’ano • We k’o man utzta xub’ano chi b’ana’ ub’anik

1 0

1 !

3. Chachomaj rij, chanuk’u’, chaya’o ub’ixik

Che usuk’maxik waqachak Ub’antajij qachak Chinojsaj kuk’ la wachi’il ronojel le k’o pa kajxkut.

B’i’aj

Sib’alaj utz Utz ri tob’anik ri tob’anik xuya’o xuya’o

Xaqpacha’ ri tob’anik xuya’o

Mank’otaj ri tob’anik xuya’o

1 2 3 4 5

Ri Uno’jib’al nukmon

Ri k’ak’ qano’jib’al Kixtzjonoq, chichomaj rij, chinojsaj ri kajxkut ikim.

Ri k’utb’al

Chi wetamam…

Chi rij nuk’aslemal Rech ri utz’ib’axik Rech ri q’axem tzij Chi rij ri tat’b’exik Kech ri ojer wuj kiyo’m qaojer nim winaq

1 “

1 #

Ri k’ak’ no’jib’al…

Segunda Unidad

1. Are chi’ kachaple’j uchakuxik we wuj ri’, rajawaxik kach’ob’o che: 1.1 ¿Su kaweta’majna? • •

Ri Ukemik qach’ab’al

1.2 ¿Su kariqana?

Ri Ukemik qach’ab’al

• • • •

Katkwinik kakoj ri kemb’al tzij che uchakuxik xuquje’ che ukemik k’ak’ taq tzij rachi’l kak’am na ri kuch’a’ ri b’inal tzij. Katkwinik kakoj pa tz’aqat chomnik ronojel le katz’ib’aj ruk’ ri t’ak’al chi rij ri kemb’al tzij ruk’ ri cholol tzij che uq’axexik ri atzij xuquje’ ri atz’ib’anik.

Katzukuj ri ojer tzij che man kkoj ta chik. Kakoj le ucha’xik tzij ruk’ le uk’utik tzij. Katkwin na kakoj ri kemb’al tzij ruk’ ri b’inal tzij. Kacha’o pa cholol tzij ri jaljoj tz’aqat chomnik.

1.3 ¿Su kab’ano che uriqtajik?

Keqta’ jun utzil chawe che pa jun wiuj ri’: • katzukuj ri ojer tzji che man kkoj ta chik. • Kaloq’oq’ej ri qatzij k’iche’. • Katyol kuk’ taq ri la wati’t la mam

1.4 ¿Su kupatnik chawe pa ak’aslemal? • • •

Kach’ob’o su taq ri no’jib’al k’o pa ch’ab’al xuquje’ le tz’ib’atel pa qak’iche’ tzij. Kanimarsaj ri a ch’ab’al xuquje’ kakojo ri ojer taq tzij. Kaya’ uch’uq’ab’ ri ano’jib’al chi upam ri tjonik.

2. Chachapa’ ri ab’e:

Tek’uri’

nwati’t xtzijonik je wa’ xub’ij chwe: kinya’ kanoq jupaj kapaj tzij chawe are ta ne kwaj kakoj pa uretal, xuquje’ kwaj ta ne katzijoj chike rawalk’wa’l chi ketaq ri awchi’il. Xa je ri’ ri at at nwachi’il xa je ri’ kinya’ ub’ixik chawe:

Are chi’ kub’an a’k ri ik’, man utz ta kachoy ri

2.1 Ri ojer qati’t qamam xe xekekiya’ kanoq… Ri kipixab’ ruk’ kikojnik Kech ri qati’t qamam Ri inb’i’ in are Sara in petnaq kuk’ ri ajtz´utujil. Apachike ink’o wi, man kik’ix taj kin b’ij jawije’ kinpe wi, su ub’i’ nuch’ab’al xuquje’ jachike taq nuk’astmal. Chi ronojel q’ij k’o k’ak’ taq eta’mnik kinriq chi rij nuk’astmal xuquje’ kwaj kink’iyrisaj uwach. Sib’alaj je’lik kin’a’o are chi’ ketzjon ri qati’t qamam pa qatzij. Ri uj ri ujajtz’utujilab’ keqb’ij che ri nima’q taq winaq k’i ri kichomnik. K’i ri no’jib’al kekiya’ kanoq chqe.

che che ri asi’; are utz kab’ana asi’ are chi’ lej le ik’. We man je ta kab’an che, are chi’ ka q’uch ri aq’aq’ xaqxwi sib’ kresaj; e we xa che tz’lam, tem kawesaj che anaq kachikoporik.

Che kata na asechb’al amak che ri che’

rumal kakmsaj na. Ri k’ache’laj are nima’q taq qaqachlal.

Che kariq utzil katukunak ri q’iyes, nab’e kata’

sechb’al mak rumal kaqpuj na, we man je ta kab’ano xakalmajb’ik chawuch ri ukunel ri raxlab’.

Jun q’ij ri’ tajin kintzjon ruk’ le wati’t, je b’a wa’ xub’ij chwe: - Nchuch, xcha chew, rajwaxik che le qe’uj uj winaq mayab’ nim uq’ij keqya’ ri uwach ulew, xa b’a je wa’ keq b’I che “Qachuch uwach ulew”

Ri Ukemik qach’ab’al

-¿ Qachuch uwach ulew? ¿Su tan? – xin ta che. - Cha chomaj rononjel le kuya’ chawe ri achuch – xub’ij chwe. -¿Su’ kab’ij chwe? – Nchuch xuya’ nk’astmal xuquje’ nwa – xincha che. –AH xub’ij nqati’t-, cha chomaj che ri uwach ulew kuya’ chqe ri q’iyes pacha’ ri imu’t, much’, ik, tes, mkun, k’ix. Chachomaj jachike nik’aj taq chik kuya’ chqe. -Je, jun q’ij ri sib’laj q’ij kub’ano tek’uri’ xintzukuj ri umu’j jun che’, tek’uri’ xinchomaj che ri che’ tajin kinnuchajij–xinb’ij. –Je ri’, xoq k’o k’i ri k’utb’al kuya’ kachomaj rij, mansach ta chawe che ri uwach ulew ara qqachuch uwach ulew ruml ri’ rajwaxik keqchajij. Manksach ta chawe che ri chikop ri q’iyes ri ja’ chi ronojel wa’ are kqak’astmal.

Man utz ta xaq kakmsaj ri chikop. Pa cha’ we

xaq kakmsaj ri k’uch, man k’o ta chik jachin kusu’ rii tz’ilol pa taq b’e.

Are chi’ rajwaxjik kakmsaj jun chkop mab’a tzukuj taj are chi’ e ne’ rumal che man kek’uji’ ta kiral. We kakmsaj kachupkanoq chi uwach ulew.

Che man kariq ta yab’il utz katwa’lij b’aj chi’

xuquje’ kattzon kuk’ ri chikop ri q’iyes ri k’ache’laj. E are wa’ kekiya’ achuq’ab’ che atk’as na.

Man Man utz ta katq’ax chakixo’l keb’ winaq ketzjonik rumal che itzel chawe.

1 &

1 /

• Ch'e jun ak’al kux na jun utz laj ajchak, kuya’ ri keb’ uq’ab’ chi upam kisok ri snik, kta’ik chikech ri snik ronojel kichu’q’ab’ tek’uri’ kasipax kiwa ri snik, rumal le toq’ob’.

• ¿Su kachomaj at xukojo ri Sara, chi upam ri utzi,j are chi ketzjonik ruk’ le rti’t?

¿?

• ¿La ko, la man ko ta ri uch’ab’al, aninaq, la kapaqi’ kaxuli’ ru qul, la kta’tajik, kuya’kan uxol ri utzij, are chi ktzijon ruk’ le rti’t?

¿Su xata’o ri utzjonem ri nwati’t? Ri ujtz’utujilab’ ak’alab’ keqta’o xuquje’ keqb’ano su taq le kb’ix chiqe. Keqchomaj che ri pixb’inik sib’alaj kuya’ ano’jib’al xuquje’ katuto’ che ri ak’astmal. Xa je ri’ jun utz ri qak’astmal ruk’ ri uwach ulew. ¡Ri pixab¡’ kya’ik are kiretal chqe uj che jun utz qak’astmal¡

Chatzjonoq, chapja’ ri ch’ob’onik xuquje’ charetaj urij.

¿?

• ¿Ri upixab’ ri nim chuch ajtz´utujil xajnam ruk’ le kb’ix chawe rmal la wti’t la mam? • ¿Su tan ri pixb’inik xaqxwi kya’ik ruk’ kitzij ri nma’q taq winaq? • ¿Chb’ij su tan nim kupatnij ri kitzij ri qati’t qamam?

• ¿La kuslib’saj uchi’, urqan, uplaj, ujlom are chi’ ktzijonik?

Chi upam jun q’axb’alil tzijonb’alil kariqtajjik keb’ nik’aj uwach chik: Le kra’chilaj xuquje’ lekkojik che krachi’laj qatzij. Chasik’ij ruk’ jun no’jib’al:

Le krachi’laj le qatzij

Ri uqul leqtzij, la ko, la kta’tajik, we anaq, we kqatemb’a’ qatzij, la ch’ob’atxik.

Keb’ uwach nik’aj le kkojik pa jun tzjonik.

Ronojel taq le kkojik are chi kojtzjonik: we kojslib’ik xuquje’ we keqkojo qaq’ab’.

kinésica

Ri Ukemik qach’ab’al

Chatz’aqatzaj ri we jun kajxukut wachb’al ruk’ le xach’ob’o apanoq.

B’iaj ri tzjonem

Jachin taq ke’el chi upam

Jachike ri uk’u’x ri tzjonem

Kunik’oj ronojel le kukojo jun winaq are taq ktzjonik pacha’ uq’ab’, kslib’ uplaj, kujil rib’.

Su le uno’jib’al kuya’ kanoq

proxémica

K’unik’oj jachike taq ri kk’ulmatajik are chi’ ketzjon keb’ winaq: we kekichip kiq’ab’, keq’aluj kib’.

Cha wesaj uwach ri xaweta’maj apanoq ruk’ kitzjonem ri Sara rachi’il rti’t.

Ri q’axb’alil tzijonb’alil are jun chukb’al kekikojom ri winaq che ojer wi, ruk’ we jun kb’anik ri’, kuya’ kb’ixik ronjel le rajwaxik kb’ixik. Ruk’ we ch’ab’alil tzijonb’alil koksex ronojel le k’o chi upam ri kemb’al tz’ib’ le ktz’ib’axik. Chi upam jun tzij yolik kkoj ronojel le kana’o kach’ob’o xuquje’ le kawaj at. Are chi’ kaslib’saj ri aq’ab’ ri aplaj ri aplaj, tajin kaya’ ub’ixik jachike taq kana’o.

Jachin taq ketzjonik

Le krachi’laj le qatzij

Sara Rati’t Sara

1 (

1 )

Keb’ uwach nik’aj le kkojik pa jun tzjonik.

2.2 Chanik’oj le kawil pa ri saq q’ij kmik

Cheqb’ana b’a jun qachak ri’... chqasuk’maj jun qak’otow tzij. Keqta’ jun nim utzil chawe che chab’ana’ jun k’otow tzij ruk’ jun nim winaq che utzkuxik nik’aj taq tzij che man kakkoj ta chik pa qatzij K’iche’ waral pa kmon.

1 2 3 4

¿Su la jun k’otow tzij? Jun k’otow tzij are jun tzjonem kb’anik chi kixo’l keb’ winaq: jun kub’an le k’otow chi’aj, che le jun chik che kutzalij na ri kta’ik che. ¿Su kutre’mb’ej ri k’otow tzij? Are katzkuxik jachike taq ri uno’jib’al ri winaq.

¿?

¿Jachike taq ri jaljoj tzij kuya’ kb’an chi upam ri jun chak ri’? Kuya’ ktzijox chi rij ri k’astmal, ri kana’o, ri chak, no’jib’al, eta’mnik, k’i uwach le tzij kuya’ kesex chi rij wa ri’.

5 6

¿Jachike taq ri ucholaj ri jun k’otow tzij?

Ri Ukemik qach’ab’al

Uk’utik

Are kna’b’aj ub’ixik ri ub’i jachin kub’an le k’otow tzij. Kb’ix jachike le rajwaxik ketzjonik.

Katzukuj jachin taq ri nma’q winaq e k’o pa kmon. Kachomaj rij su tan kawaj kattzjon kuk’. Chatz’ib’aj oxib’ wene’ job’ k’otow chi’aj che utzkuxik ri ojer taq tzij che mankkoj ta chik. Are chi’ katkwinik che ri achak kak’utu chi kiwach le awchi’il.

Are chi’ kixkwin che ri k’otow tzij ruk’ ri nim winäq, rajwaxik kin’uk’uj ronojel le xiriqo. Chi upam jun laj kxon chi jacha’ ronojel le tzij xiriqloq, kuk’ le nma’q winaq, che uta kub’an ri ichak.

Ri kemb’al tzij Ri uch’aqapil tzij are kuch’a’ ri tzij, ronojel tzij le k’o pa qach’ab’al. Are ri juxnit’ tzij che k’o kelkub’ij chqe:

Ri uk’u’x ri k’otow tzij

Waral koksex ronojel le k’otow chi’aj.

K’o rixim le ali Xepa.

Utz’apixik ri k’otow tzij

Ri winaq xub’an ri k’otow tzij kutz’ib’aj jun chomnik. Kumaltyoxij ri uchak jachin pe xutzalij le k’otow chi’aj.

La señorita Josefa tiene maíz.

Chi upam we jun tz’aqat chomanik ri’ keqriq job’ tzij: K’o está / tiene. rixim su maíz. le la. ali señorita. Xepa Josefa. Ri cholol tzij Ri cholol tzij are kuch’a’ kunik’oj rij jumpa ne’ kuxol rib’ ri tzij che k’o kelkub’ij. Xuquje’ su kub’an ri k’amb’al tzij che uk’iysaxik nik’aj taq k’ak’ tzij chik. Jun Art.

je’l po’t

Adj.

2 =

2 1

Chi upam we keb’ tz’aqat chomanik ri’ k’o nik’aj k’ut’ba’l chik rech ri tajin keqilo:

Ri nim ureqle’m tzij

Pa tijjob’al k’o kab’lajuj tjonelab’ pa en/ hacia tijob’al centro educativo k’o existe- hay- tiene Kab’lajuj doce tjonelab’ docentes

Kb’ixik che ri tzij ri’ che e k’o nim ureqlem rumal che kuya’ le ub’antqajik che jachin che kb’ixik. We nik’aj taq tzij ri’ kuya’ kkoj kuk’ taq ri winaq we e nma’q chik, we ixoq achi, jumpa ne kijunab’ k’o chi kij. Katz’ib’ax chi uwach ri b’i’aj pa utikelal, xuquje’ keltaj na su taq kka’ik ri junab’, achi Ixoq, su le reqle’m. Pa qatzij k’iche’ kriqtaj ruk’:

Cheqb’ana b’a jun qachak ri’... chqasuk’maj jun qak’otow tzij. Chab’ana’ jun asak’ajem pacha’ le k’utb’al:

- ti’t

_______

- achi

_______

- mam

_______

- ali

_______

- chuch

_______

- ala

_______

- qaw

_______

- ak’al

_______

- ixoq

_______

Ri utaqik tzij Ri ch’aqapil tzij / ri / /le/ /we/ kuya’ ub’ixik pa qatzij jachike taq rajawxik keqilo che qanimaj utaqem:

Ri Ukemik qach’ab’al

Ri: kelkub’ij che k’o jun b’i’aj man kuya ta kchapik: ri Le / la: kelkub’ij che k’o jun b’i’aj chekch’ob’taj uwach:

Chab’ana’ jun asak’ajem pacha’ le k’utb’al: Le sin saq sya. Le sin saqa me’s Dem. Afec. Adj. S.

El gato blanco

Le We / wa: kelkub’ij che k’o jun b’i’aj chekch’ob’taj uwach chi upam jun tz’aqat chomnik: Waqatem

2 2

2 3

Ri Ukemik qach’ab’al

Ri nim ureqle’m tzij Chisolij b’a we nik’aj taq tzij ri’:

- ti’t

----------

xin tzijon ruk’ le wati’t iwir

- mam

----------

kinchakun ruk’ numam pa ab’ix

- chuch

---------

klejnik nuchuch cho q’aq’

- qaw

----------

yab’ nuqaw k’o pa ch’at

- ixoq

----------

Lu’s ub’I ri jun ixoq

- achi

----------

reqam ureqa’n le achi

- ali

----------

le laj ali kaxk’inik xe’ek

- ala

----------

si laj ala ketz’enik

- ak’al

----------

wurnaq si laj ak’al

Chitz’ib’aj iwe pacha’ le k’utb’al ajsik apanoq Ri utaqik tzij ri kej

2.3 Chanik’oj le kawil pa ri saq q’ij kmik K’i uwach k’olik che uq’axexik ri qatzij, ri yo’litzij are jun je’lik uya’ik ri ub’ixik ri tzij. Are kutre’mb’ej kuk’exwach ri uchomnik jachin taq kekita’o we jun yo’litzij ri’.

¿La kna’taj chawe jun winaq je xtzijonkanoq iwuk’? ¿Su chi rij xch’aw wi? ¿Su tan xuslib’saj kik’u’x ri winaq are chi’ xtzjonik?

¿?

uya’ik jun CheCheuya’ik jun yo’litzij rajwaxik yo’litzij rajwaxik tzij ub’i’ kkojkkoj junjuntzij ub’i’ TZIJOYOLIK, che TZIJOYOLIK, che ukojik tzijyolik ukojikri ri tzijyolik rajwaxik rajwaxik kab’anik kab’anik jun jun tzij,tzij,che utz’ che utz’ katz’ib’axik xuquje’ katz’ib’axik utz kasik’ix chi xuquje’ utz kasik’ix kiwach ri winaq. chi kiwach ri winaq.

Che uya’ik jun Are chi’ kya’ yo’litzij rajwaxik ub’ixik kkoj jun tzij jun ub’i’ tzijoyolik rajawaxik TZIJOYOLIK, che ukojik ri tzijyolik kcholajixik ronojel rajwaxik kab’anik le kri’k’a’j ri tzij ri’. jun Kuk’ut tzij, che ronojelutz’ le katz’ib’axik tk’a’l chi rij,xuquje’ jachike utztaq kasik’ix ri no’jib’al chi k’o kiwachchi ri winaq. upam.

ri ja ri achijab’ Le che’

¿Su taq kab’an at che uya’ik jun tzijoyolik? Chatz’ib’aj ronojel ri achomnik:

Le wakax Le b’e Kink’is nuchak chi rech we junab’ Katpe quk’ chi rech we ik’ Xinwoqotaj we ak’ 46

2 4

2 5

Ri kna’b’ajik:

Are chi’ kmajtaj che uya’ik ub’ixik ri tzijoyolik, kuya’ kmajtaj ruk’ we nik’aj taq je’lik tzij ri’: ixqwinaq, ixqib’ achjab’, etc. Xuquje’ kyaik ub’ixik su taq le kb’ixik le kk’umaltajik chi upam ri tzjonem.

¡Je ri’¡ che utzjoxik jun tzijoyolik rajwaxik kuriq rib’ we job’ cholaj ri’: Yab’al tzijoyolik

Ri winaq kekita’tb’ej

Ri Ukemik qach’ab’al

Ri uwujil le tzijoyolik

Ri winaq jachin kuya’o ri tzijoyolik.

Ri uk’u’x:

Ronojel ri winaq tajin kekita’o ri utzij ri winaq che kuya’ ub’uxik ri tzijoyolik.

Ri uk’isik: Are’ le uk’isb’axik ri tzijoyolik, waral kuya’ kkamulax

Wuj chiwchi’ xtz’ib’axik xuquje’ utz kasik’ix chi kiwach ri winaq.

Jachike n’ojib’al kya’ik

Ub’ixik pa ucholajil ronojel le rajwaxik kkoj pa retal.

Pajb’al q’ij

Jumpa’ upajb’al q’ij krek’a’aj chi ronojel uya’ik le tzijoyolik.

Are’ ri kutre’mb’ej ri tzijoyolik, che are wa’ le tza rajwaxik kaq’aljisaxik, kkamulixik, che kya’ uchuq’ab’ pa we jun tzjonem ri’.

jun mul chik ri chomnik xya’ik, xb’ixik, xuquje’ kta’ik chi kech ri winaq we xeqaj pa kijlom ri uk’u’x le tzijoyolik.

Chasuk’ma’ awib’ che le sak’ajem… Tek’b’al re ri tzijoyolik: Uto’b’xik xuquje’ uk’isik ri tzijoyolik

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Chatzukuj jachike taq le kawaj kaya’ ub’ixik chi upam jun tzijoyolik. Chanuk’u’ ri achomnik che urilik su qas katre’mb’ej. Chatz’ib’aj jachike rutek’b’al re ri tzijoyolik. Chatzukuj oxib’ tek’b’al re ri tzijoyolik. Chatz’ib’aj jun tzijoyolik che jun jpuq winaq kach’ob’ kiwach. Chatz’ib’aj jun keb’ oxib’ chomnik chi rij ri uk’isaxik ri tzijoyolik. Chak’utu chi kiwach la wachi’il che urilik su le kraj na che. Chapja awib’ at attikel:

Su taq kachomaj rij Jawje’ tk’al wi ri tzijoyolik: Ronojel le tzij krek’a’j che uya’ik jun utz tzij chi rij ri tzijoyolik

¿La xinriqo le kintzkuj? ¿Xinkwinik nchomnik chike ri winaq? ¿La kq’aljin ri oxib’ cholaj rech ri tzijoyolik? ¿Xin saqarisaj jawije’ xinwesaj wi nchomnik chi rij ri tzijoyolik? ¿Xin saqarisaj ronojel ri jawje’ tk’al ntzijoyolik?

2 6

2 7

2.4 Chasik’ij uwach wuj rech jun utzalaj k’aslemal

Job’: Are chi’ kya’ ub’ixik jun tzij pacha’ ub’anom uwach le qkaj keqb’ij. Are chi’ keq b’ij pumpik tajin kqachomaq keqiil uwach pa qachomnik ri uwachb’al le tzij

Ri k’ak’ tzij

Waqib’: jun chik are taq keqb’ij su kupatnij le qkaj keqb’ij. Pacha’ ronojel le keqkojo pa taq chak pata. Wene’ jun ch’ich’ che ujosixik ri q’iyes, jun asron, le pak’ kakoj che taq ri ujachaxik wa, wene’ ri qatz’ib’ab’al, chi ronojel are wa’ kab’ix chke CHUKB’AL.

Ri k’ak’ tzij are jun tzij che te’ elenaq apnoq, ma ojer taj. Ri k’ak’ tzij kb’anik rumal che pa qk’astmal chi ronojel q’ij ke’el jaljoj taq tzjonik rumal che k’i uwach le kb’anik pa le saq q’ij. K’o k’i tzij che man kariq ta pa k’iche’ tzij. Are chi’ kb’an jun k’ak’ tzij, rajawxik kkoj retal che we nik’aj taq chomnik ri’:

Ri Ukemik qach’ab’al

Jun: Kuya’ kb’an jun k’ak’ tzij ruk’ le tzij kkojik. Pa cha’ le kem ruk’ le tzij . Jun kem are kichak le kichakuj le po’t, le pas, le uq, jun tzij are apachike tzij. Je ri’ che ub’anik jun k’ak’ tzji xaqxwi keqnek’ we keb’ tzij are chi’ kqaj keq b’ij computadora. Ri k’ak’ tzij je wa kelik: KEMOMTZIJ

Wuqub’: Chi upam we wuj ri’ keqch’ob’o che xuquje’ kuya’ keqtz’ib’aj ronojel le tzij che man ka koj ta chik. K’utb’al:

Kijab’: Uresaxik uwach jun ch’awem. Are chi’ keta’ik su taq kech’aw ri apachike k’o chi uwach ulew, pacha’ le jab’, le kaqiq’, le k’achelaj, wene’ jun chkop. Kuya’ keqesaj uwach. Are chi’ keqta’ le uch’ab’al jun CH’OK keqb’ij che rumal je kch’awik: ch’ok ch’ok ch’ok. We are le jab’, kub’an tz’uj tz’uj tz’uj.

= = = =

ajilab’al. juch’b’al. pajb’al. muqal sutz’.

Wajxaqib’: Man k’o ta jun ch’ab’al xaq utikel kk’iynaq loq, chi k’o wi jun ch’ab’al chik kuriq rib’. Pacha’ le qatzij uj uriqom rib’ ruk’ ri kaxlan tzij. Cheqilampe’: lamnex = limón. patax = pato. wakex = vaca. mexa. = mesa.

Keb’: Are chi’ kchap kanoq ri uxe’al ri tzij tek’uri’ kya’ik jun utz’aqatal pa cha’ jun tzij ri’: triángulo oxib’ uxkut. Oxib’: Xuquje’ kuya’ kb’an jun k’ak’ tzij are taq kkoj uk’isb’al uwi’ le tzij. Pacha’: Je’lik.

número regla copa neblina

Ejemplos memoria Eta’manb’äl (n) eta’man- b’äl. Sust. AP. Suf. loc. Conocimiento. -- ---------Man utz ta chik ri reta’manb’al ri tata’, rumal che ksach ri kab’ix che. El señor ya no tiene buena memoria, se le olvida lo que le dicen.

2 8

2 9

fundamento

Ri K’exol uk’u’x tzij

tak’ab’alil (n)

tak’- a- b’alil. Adj. VT. Inst/loc. ABST. Tak’alik -- ----------

Kab’ix k’exol uk’u’x tzij chike ri tzij kariqtajj chi upam ri tz’aqat no’jib’al che kuya’ uch’uq’ab’. Xa je wa’ k’o we nik’aj tzij kutz’aqatzaj: k’olb’alil, usuk’il, uwa’xil, upajb’alil, urilik, uk’i’ali.

Ri utak’ab’alil ri raqb’al ib’ are uchukaxik taq ri ch’ab’al pa Paxil Kayala’. El fundamento de la reunión es el rescate de la realidad multilingüe en Guatemala. método

Ri Ukemik qach’ab’al

K’olb’alil Kuya’ ub’ixik jawije’tajin kya’ uchuq’ab’ ri uk’u’x tzij. Cheqila b’a we nik’aj tzij tek’uri’ cha nojsaj ri juch’ ruk’ jun chomnik:

B’e’al tijonik (n)

B’e- al tijonik. Sust. ABST R.V. AP. Inf. camino --- enseñar -- ---

K’iche’

Castellano

Man k’o ta ketamaj ri ak’alab’ pa ri tijob’al rumal che ri ajtij man utz ta ri b’e’al tijonik kukojo. Los niños no aprenden en la escuela porque el maestro no usa un buen método.

chi’ aquí

secretario

ikim abajo

ajtz’ib’ (r)

Ajtz’ib’. AGENT. R.V. -------- escribir. Chib’ana utzil, chitz’ib’aj ib’i’ ruk’ ri ajtz’ib’. Por favor escríbanse con el secretario.

Chomnik

waral aquí

ajsik arriba naqaj cerca

Usuk’il Are jun tzij che kuya’ uchuq’ab’ ri uk’u’x tzij, kukamlij ub’ixik che je ri’ le kb’ixik: K’iche’ je’ si qas tzij

es cierto / es verdad

je la’

así es

je k’u ri’

así pues

utz b’a’

está bien

xuquje’

también

2 0

2 !

Uwa’xil Ri utz’aqatil le jun tzij taj tajin wi kutzaq ri /j/ xaqxu wi kkanaj ri ta: K’iche’ man k’o taj no hay / no está. k’a maja

todavía no.

mi jumul / jumul taj

jamás.(raíz numeral jun)

man utz taj

no está bien.

Urilik Kuya’ ub’ixik chi ke taq no’jib’al le tajin kub’an chi upam ri tz’aqat chomnik: K’iche’ nojimal despacio chelq’al a escondidas tajinik seguido utz bueno

man k’o taj

je wa’ ri’

así de esta forma

junam juntos itzel malo

Ri Ukemik qach’ab’al

Upajb’alil Are chi’ rajawaxik kach’ob’ixik jachike taq le kk’ulmatajik pacha’ we: chanim, nab’e, chi rij, na’tam, b’aj ch’: K’iche’ chaq’ab’

por la noche

ojer kanoq

hace mucho tiempo

chanim

ahora

nojimal

mer hace rato kab’ajir

anteayer

kab’ij pasado mañana chi qij

por día

pa q’ij

de día

junab’ir

el año pasado

K’iche’ sib’alaj mucho

junab’ chi junab’

anualmente

sqi’n poco

b’ajchi’

temprano

qas utz

jumpa

cuando

k’i mucho (cantidad)

muy bueno

2 “

2 #

usuk’maxik ri ab’e, le ch’o kariq pa taq b’e kusach ri ab’e, xuqje’ rajwaxik kanik’oj su tajin kub’ij chawe.

¿Su le kb’anik kuk’ le ch’o?

B’anal re: Manuel Marroquín (México)

Chana’tsaj, jun mul chik, su le rajawxik kab’ano che uk’iyaqik ronojel le q’oxmal kariqo. Xa ne k’a ajsik chkaj rajawxik katpaqi’ wi, pacha’ le kawaj pa k’astmal che utzil kawaj kariqo. Xa je ri’ are chi’ kariq le q’oxmal, man kattzlij ta chawij xa ne katb’e chkaj, k’a ajsik, rumal che chikaj le ak’olb’al awech at.

Are chi’ xk’is ri ukab’ ch’o’jnik rech uwach ulew, jun ala kustuj jun ch’ich’ kropopik xraj xeb’i naj chi upam jun laj uch’ich’ kropopik.

Chanim… ¡Kujok pa chak!

Nim uchuq’ab’ che rajawaxik kukoj le ala rumal che naj ri b’inem kub’ano. Are chi’ b’enaq, xrilo che ronojel le uchukb’al le kkojik chi upam le ch’ich’ kropopoik man kachakun ta chik, are chi’ xutzukuj su tan man ka chakun ta chik, xrilo che are jun ch’o le tajin kutij ri uk’amal le ch’ich’ kropopik. Are chi’ le ch’o kutij le uk’amal le ch’ich’ kropopik, le ala, kraj ne man utz ta kub’an che ustujik le ch’ich’ kropopik, are wa’ kumiyo ri ala, we ne’ man utz ta kub’an chkaj rumal che man utz ta chik ri chakub’al rajwaxik che ub’insik chkaj.

Ri Ukemik qach’ab’al

Tek’uri’ xuna’tsaj che le rajtij xub’ij che: are chi’ atb’enaq katropopik tek’uri’ kawil jun ch’o, man kaxe’j ta awib’ rumal che kuya’ kasech ab’e, are utz kab’ano ¡kapaqb’a’ chikaj la ch’ich’ kropopik! Naj katpaqi’ chkaj xa je ri’ le ch’o man keq’i taj keb’e k’achkaj. K’o nik’aj taq q’ij keqriq jaljoj chomnik pacha’ we tajin keqilo, rajawaxik keq k’am jun no’j che usuk’maxik jun q’oxmal qariqom. Ri ch’o e are’, pacha’ jleb’ jalb’al keqriqo pa qak’astmal. Xaqxwi pa qachomnik k’o wi. Ronojel le katzukuj pa k’astmal are le kuya’ uchuq’ab’ chawe, are la rajawaxik kakojo man are ta le kub’an k’ex chawe. Chana’tsaj che xaqxwi at katkowinnik kaya’ uchuq’ab’ ri ak’astmal. We kasach aq’ij che utre’mb’xik che ukamsaxik jun ch’o, kak’exb’ik ri ab’e, are utz man ka sach ta ri ab’e rumal che xaqxwi at kach’ob’o jachike le kawaj. Are utz kachomaj che kakojo ronojel le achuq’ab’ che

3 4 5 6

Chitz’aja su xuriqo le ala kustuj ri ch’ich’ kropopik.

Chi chomaj xuqje’ chitz’ib’aj oxib’ le xib’an ta we ixk’o chi uwach we ri’.

Chiya’ ub’ixik su taq irqom ix chi upam ik’astmal pacha’ we tzjonem ri’. Chisol rij: Su taq kiwaj kitre’mb’ej kiwich’kaj are kuya’ uch’uq’ab’ ri k’astmal. Ruk’ jun uxaq tzijolwuj kib’an jun ch’ich’ kropopik. Kitz’ib’aj chi uwach jachike taq le kiwaj pa taq ik’astmal, ronojel le itre’mb’em. Kik’ambi ri esal wach le ch’ich’ kropopik chiwchoch xib’an ruk’ jun wuj, che are chi’ k’o jun q’oxmal kiriqo kna’taj chiwe che k’o jun jel alaj itre’mb’em.

2.5 Chattz’ib’anoq pa ri ach’ab’al Ruk’ ronojel le awilom pa we ukab’ tanaj ri’, kuk’ la wachi’il chi tz’ib’aj cho jun nim uxaq wuj, chi uwach kitz’ib’aj jachike taq le rajwaxik che uk’iysaxik xuqje’ uchjixik ri qatzij k’iche’.

2 $

2 %

4. Chqato’ qib’

3. Kchomanik, ktzijonik xuquje’ kuya ub’ixik

Cheqb’anan jun nim q’ij ruk’ k’amq’ab’ k’aslemal ¿Su uwach re ri’? Ri nim q’ij ruk’ k’amq’ab’ k’aslemal are jun chak jawchi’ kuya’ kiltajik chi ronojel le kik’astmal jumpa ne’ winaqil e k’o pa qatinmit, che ureta’mbxik nik’aj taq k’astmal chik.

¿Jachin taq kek’uji’k pa jun chak ri’? ¿Jachin taq kek’uji’k pa jun chak ri’?

¿Su taq xinb’an che ureta’mxik?

¿Jachike taq xinweta’maj?

• Ronojel ri ajtjoxlab’ kech taq tijob’al • Tjonelab’ • Chuch qaw kech ak’lab’

Ri Ukemik qach’ab’al

• Nima’q taq winaq

¿Jachike taq le rajwaxik kinch’ob’ na?

¿Su taq kuya’ kinya’ in?

• Knojel taq ajk’amal b’e

¿Jachike taq kutr’mb’ej ri k’amq’ab’ k’aslemal? • Uk’iysaxik ri sak’ajem chi rij ri qak’astmal, uk’iysaxik ri uq’axexik tzij ruk’ ri uchakuxik ri ajilab’al. • Ukojik ri etz’anem che uch’ob’xik ronojel le rajawaxik che le eta’mnem. • Uch’ob’ixik chi upam ri tijob’al, ronojel le k’o chkiwach le nik’aj tinmit, pacha’ uj, che kujal rib’ kuk’ le nik’aj tinmit chik qak’astmal. • Uk’utik che kiwach le qachi’il su kupatnij ri eta’mnik pa keb’ tzij.

2 &

2 /

¿Jachike taq ri ucholaj ri nim q’ij rech k’amq’ab’ k’aslemal?

¿Su le kb’anik che uchakuxik ri k’amq’ab’ k’aslemal?

Le knab’jik •Utz jun no’jib’al keqb’an kuk’ le ajk’amal b’e xuquje’ kuk’ le qatjonelab’.

¡Je’l alaj taq q’ab’aj!

Ri uk’ok’al qa tinmit...

•Kach’ob’xik jumpa winaq ke’opanik •Uya’ik kichuq’ab’ ronojel ri ajtjonel, ri ajtjoxelab’ che utz kekib’an chike ri kichak kik’utu pa ronojel wokaj kab’anik. •Keqtijoj qib’ che ronojel le rajawxik keqya’ ub’ixik keqk’utu, xa jela utz kelik. •Keq ta’ chikech le qachi’l xuquje le qatjonel che: •Kekitz’ib’aj jun wachb’al wuj jawije’ kekib’ij jachike junab’ e k’o wi pa tijob’al. •Je’lik kekib’an che uwoqik ronojel le k’olb’al jawchi keqb’an jun k’utnem ri’. •Kekitz’ib’aj jun b’ix, jun pach’um tzij, xuquje’ kuya’ kekib’an jun wu’nunem.

Ri wa’im

Ri chak patan

•Kuk’ taq ri tjonelab’ rajawxik k’o: jujun kekiwuq le k’olb’al, e k’o nik’aj kekib’an le wa, jachin taq kekitz’ib’aj cho ri wuj, le kenab’ajik chkiwach le chak, jachin kuril le pajb’al q’ij, le kub’an ch’awem are chi’ qamajo, k’o jun kuk’am qab’e che uya’ik ub’ixik le tajin qab’ano. Are wa’ rajawxik kekib’ano chkijujunal che utz kub’an ri qachak.

Ri Ukemik qach’ab’al

•Kekiq’alsaj chkiwach ri k’amal b’e le etk’al chi uwach ri tijob’al.

Etz’nem kech ak’alab’

Q’axb’al tzijonb’al

•Su b’enaq chi upam ronojel le ucholaj le qachak. •Utzukuxikj ronojel le rajawxik chiqe. •Ukojik jawchi’ keqk’iyaq b’ik le mes.

Are chi’ tajin kb’an we jun chak ri’ •Ktz’ib’axik pa keb’ ch’ab’al ronojel le wuj kkoj pa taq wokaj. •Kya’ik uchuq’ab’ ri keqle’m, ri tjonelab’ che utz kub’an le kichak. •Xuquje’ kya’ uchuq’ab’ le kichak ri k’ojoxelab’.

Ajtzjonel tzij

Kexk’inik

•Utz urilik kb’an che le chak pa we jun q’ij ri’. •Rajawxik che ronojel le kb’anik k’o ucholaxik.

Are chi’ kk’isik

•Kiltajik jachik taq le man utz ta xelik che le man utz ta xub’ano, xa je ri’ kasuk’maxik.

2 (

2 )

5. Jun tek’lem pa qab’e, rech kqachomaj rij ronojel janik’pa’ taq xqeta’maj pa we ukab’ tanaj ri’. XQETA’MAJ CHE… Chixtzjonoq, Chinik’oj rij tek’uri’ chitz’aqattzaj ri kajxukut.

Ri Ukemik qach’ab’al

1 2 3 4

Ruk’ le tjonel chi sik’ij wene jun nim winaq, jun t’it mam, ri chuch qaw, le rti’ ak’al xuqje’ jun k’amal b’e, che ketzijon iwuk’ ix pa tijob’al chi rij we nik’aj tzjonem ri’: • • • •

Ri wa’im Chak patan Etz’anem kech ri ak’alab’ Q’axb’al tzijob’al

Ri no’jib’al

Le weta’m chik

Chi rij nk’astmal

Chi rij ri utz’ib’axik pa qatzij

Chkijujunal ri jaljoj winaq kekichakuj kuk’ le tjoxelab’: • Kib’i’ taq ri wa’im, vhsk patan, etz’anem kech ri ak’alab’, q’axb’al tzijob’al. • Jachike taq rajawaxik, le chukb’al kkojik. • Su taq ub’e’al le kb’anik chi kij le no’jib’al ri’. • Kb’ixik su tan nim ureqle’m pa taq kmon.

Chi rij ri comun

Pa taq ja k’olb’al xuquje’ kuya’ kb’an le k’otow chi’aj chi rij le Kib’i’ taq ri wa’im, chak patan, etz’anem kech ri ak’alab’, q’axb’al tzijob’al.

Chi rij ri uta’tb’exik ri tzij

Ixwonojel kitzukuj jun wa’im, jun chak patan, jun etz’anem kech ri ak’alab’, xuqje’ jun q’axb’al tzijob’al che utz kib’an che ub’anik, kitijoj iwib’ tek’uri’ kik’utu pa nim q’ij rech k’amq’ab’ k’aslemal.

Chjel le wuj xeqsik’iji rij ron

3 =

3 1

Le xweta’maj

Tercera Unidad

1. Are chi’ kachaple’j uchakuxik we wuj ri’, rajawaxik kach’ob’o che: 1.1 ¿Su kaweta’majna?

Uch’ob’xik rij ri K’iche’ Wuj

Katkownik kach’ob’o urilik jaljoj taq wuj tz’ib’anaq pa qatzij, xuquje katwinik anaq kasik’ij le wuj, kasol rij jachike taq kub’ij che uq’axexik ri eta’mnik.

1.2 ¿Su kariqana?

Uch’ob’xik rij ri K’iche’ Wuj

• •

Kakojo ronojel le achomnik che uch’ob’xik urilik le kasik’ij pa qatzij k’iche’ Katkwin che usik’ixik ronojel le k’o chkitaq uwach ri k’iche’ wuj.

1.3 ¿Su kab’ano che uriqtajik?

• Katqasik’ij che kab’an chi upam we rox tanaj ri’: • Kasik’ij jaljoj uwach tz’ib’anik • Kakojo jaljoj uwach chukb’al le tijonik are chi’ kaya’ ub’ixik ri a chomanik. • Kakojo uretal la ch’ab’al k’iche’.

1.4 ¿Su kupatnik chawe pa ak’aslemal? • • • 64

Kuya’ katzjon apanoq kuk’ la nima’q winaq, kuk’ la watit, amam, kuk’ la chuch aqaw, kuk’ la wachi’l. Kaya’ uch’uq’ab’ la ch’ab’al k’iche’. Kakoj ri achomanik che usuk’maxik ri ak’aslemal xuquje’ rech ri akmon. 65

2. Chachapa’ ri ab’e:

2.1 Ri ub’antajik qak’aslemal are jun echb’al qech qati’t qamam.

Ri rawasil le jal

Are chi’ tajin ri jach’ rech ab’ix, k’o keb’ reqa’n, kejach’aj ruk’ ri ptz’an, je ri’ pa ri nimaqij ke chakuknik ruk’ ki’ktmal le winaq. Pa taq uq’ij rech ri rawasil jal, kexim ri jal pa kotz’i’j cho ri tyox, tek’uri’ kb’an ch’abal kuk’ ri qachuch qaw ri xechab’ex pa ri nimaq’ij. Ruk’ jun ch’awem ri’, kq’ojomisax ri tzu, ri tzu q’ojom ruk’ ri tmbor, ri laj aj q’ojom e are kkib’ano ri keq’ojomnik. Ri ak’alab’ xuquje’ ri nimaq taq winaq kexojow ruk’ ri jal ri ek’o pa kotz’i’j ri nab’e taq q’ojom, k’ate k’u ri kki k’am uwi’ ri xjoj. Ketzuq konojel ri winaq ri ek’olik, kya uti’ chij chke pa uwa’l ruk’ tzam. Kktzij ki kantela ruk’ pom, ronojel ri aq’ab’.

Uch’ob’xik rij ri K’iche’ Wuj

Rumal ri nimaq’ij kb’anik kmulix k’i ixim, man kkoj ta ri kaxlan mexa, ri ab’ix man kuriqta ri chikop xuquje’ ri yab’il man ka poq’ ta chi upam ri ixim.

Chak pa wokaj Chattzijon kuk’ la wachi’l xuquje’ kakoj retal su taq le kb’ixik:

¿?

¿ Su keqilo chi rij ri wachb’al jawchi’ k’o ri ali katz’ib’anik? ¿ Su kqeta’maj chi rij ri jun chak ri’?

3 4

3 5

2.2 Chanik’oj ri uk’aslemal ri atinamit…

Chak pa jujunal Chi qatz’ib’aj chi jujunal jaljoj taq k’ulmatajinq ri kkitzijoj ri qachuch qaw chi qech choja xkik’ulumaj qati’t qamam ojer (pacha’ xisk’ij asjik apanoq)

Ri krek’a’j chi upam jun sik’iwuj Are chi’ keqil jun sik’iwuj tajin keqil ronojel le rajawxik che uch’ob’ixik le k’o chi uwach. Xa je ri’ kb’ixik che jun sik’iwuj krek’a’j wa nik’aj taq ucholaj ri’: • Are jun tz’aqat chomnik kariqtaj chi upam. • Xa jun wi ri chomnik le kutre’mb’ej.

Uch’ob’xik rij ri K’iche’ Wuj

• Kuya’ kkiltajik si laj taq uwach upam chi uxo’l ri sik’iwuj. • Chkijujunal si laj taq uwach upam ri’, kuya’ ksik’ix uwach pa jujunal. • Chi ronjel le uwach wuj chi k’o kuya’ ub’ixik.

Ri Jupaj tz’ib’ Are chkijujunal le jumpa kariqtaj chi upam jun sik’iwuj, kuchaple’j ruk’ jun nim tz’ib’ are chi’ kumajo katne’ k’ut are chi’ kariqtaj jun setsik. Ri jupaj tzib’ laj kuk’olo oxib’ kijab’ wene’ job’ tz’aqat tzij chi upam. Chkijujunal le tz’aqat tzij k’o jun che are le knab’ajik chi ke le nik’aj chik.

Figura de un texto

3 6

3 7

Chi tzukuj oxib’ jupaj tz’ib’ chi upam ri sik’iwuj ajsik - Ri uta’ik ri jab’Tek’uri’ chi jacha’ pa we oxib’ uwachb’al. Utz kib’an che ukojik ri nak’, ri tz’uj chi upam ri jujunal oxib’ jupaj tz’ib’.

Chak pa jujunal Chi jujunal kisik’ij we jun sik’iwuj ri’, kamul oxmul kisik’ij.

Ri uta’ik ri jab’

Che uta’ik ri loq’laj jab’ ri qatit qamam nab’e kpak kiwi’ rmal jun chuchqajw xuquje’ kchi’x oxib’ mixa jun che ri Qaw chkaj jun che ri qachuch wach ulew che uta’ik sachb’al mak chi uwach rumal kqasok uwach che ri uch’akik ri qawa chwach jun chik chike ri qati’t qamam ri ekaminaq chik rumal ri toq’ob xkib’ano che uch’akik ri ch’aqap Uch’ob’xik rij ri K’iche’ Wuj

taq ulew xkiya kan chqe k’atek’uri’ ktoj ri mixa’ che uta’ik ri loq’olaj jab’ are chi’ ktoj ri k’isb’al uwi’ mixa kb’an b’inem ruk’ri tyox ktzij kntela, aj pom, xepu Ka na’taxik chi are chi’ ri kb’an ri nimnik cho Ajaw k’o ta ayiwal k’o ta k’ananem we kqayaj qib’ are chi ri’ tajin kb’an ri nimnik k’o ta ucholaj ri’ cho ri qjaw

3 8

3 9

2.3 Chaya’o ub’ixik ri atzij kattzijon kuk’ le awchi’l.

2.4 Chasik’ij uwach wuj che jun je’lik ak’aslemal. Usik’ixik ri ojer wuj kiyo’m kanoq ri qati’t qamam xkitz’ib’aj pa kaxlan tzij ri kaxlanib’ winaq. Keqtzukuj ronojel kuch’a’ chiqe ri qak’stmal uj kmik. Kisk’ij jun mul kamul oxmul che utz kich’ob’o.

Chak pa wokaj Chanim kixttzijon kuk’ le iwchi’l, kuk’ le ajtojnel, kuk’ taq ri winaq kiriq pa taq b’e. Are ri tzij kikojo, ri no’jib’al xiweta’maj.

LoslibrosdeChilamBalamdeChumayel Extracto: Fueen20deagostodelaño1541.Marquélosnombres de los años en que empezó el Cristianismo. Uch’ob’xik rij ri K’iche’ Wuj

1519.Cumplidoscincuentayunañosdespués,hubo acuerdo con los extranjeros. Eso es lo que pagáis. Se levantó la guerra entre los blancos y los otros hombres de aquí de los pueblos, los que eran capitanes de los pueblos antiguamente. Eso es lo que pagáis hoy. Chiwoko jun k’utu’n tzjonik chak kuk’ le qachi’l pa le upaja tijiob’al, chi jujunal kitzijoj jun chi ke le k’utu’n xiweta’maj kuk’ le k’otow tzij xib’an kuk’ le iwchi'l, le tjonelab’, wene’ kuk’ le ajk’amal b’e. 72

3 0

3 !

Chak pa wokaj Chanim kixttzijon kuk’ le iwchi’l, kuk’ le ajtojnel, kuk’ taq ri winaq kiriq pa taq b’e. Are ri tzij kikojo, ri no’jib’al xiweta’maj. ¡CHIX CHAKUNOQ!!! Chi q’axej uwach le sik’iwuj k’o ajsik apanoq, le xisik’ij pa kaxlan tzij. Chi ya’ ub’ixik su taq kiriq chi upam ri uk’ex wach ri tzij:

Ri kiwuj kech Chilam Balam rech Chumayel

VII. El Katún 13 Ahau

Esta es la cara del Katún, la cara del Katún, del Trece Ahau:Sequebraráelrostrodelsol.Caerárompiéndosesobre losdiosesdeahora.Desapareceránlosgobiernos.Cincodías serámordidoelSolyserávisto.Estaeslarepresentacióndel Trece Ahau. SeñalquedaDiosesquesucederáquemueraelReydeesta tierra.AsítambiénquevendránlosantiguosReyesapelear unoscontraotros,cuandovayanaentrarloscristianosa esta tierra.

Uch’ob’xik rij ri K’iche’ Wuj

AsídaráseñalNuestroPadreDiosdequevendrán,porque nohayconcordia,porquehapasadomucholamiseriaalos hijos de los hijos. Noscristianizaron,peronoshacenpasardeunosaotros comoanimales.YDiosestáofendidodelosChupadores.Mili quinientostreintaynueveaños,así:1539años.AlOriente estálapuertadelacasadedonJuanMontejo,elquemetió el cristianismo en esta tierra de Yucalpetén, Yucatán. Chilam Balam, Profeta.

3 “

3 #

Chi tz’aqatzaj cho le juch’ jachike le kraj na; chi wesaj uwach pacha’ le k’o ajsik apanoq pa kaxlan tzij.

Chak pa jujunal ¿La k’o jun mul ariqom xib’inem?

Ri Wuqub’ Katun Oxlajuj Ajaw

¿Jachike chi rij ajilab’al Katun katzijonik?

¿Su kuriqa na le q’ij?Se

¿?

Are chi’ kti’aki pa job’ q’ij ri q’ij kelkub’ij che

¿Su tajin kab’ano, jawchi’ atb’enaq, jawchi’ at k’o wi are chi’ xaxe’j awib’?

1 2

Chachomaj Chatz’ib’aj ronojel xak’ulmaj are chi’ xaxe’j awib’

Uch’ob’xik rij ri K’iche’ Wuj

Rumal che man k’o ta rumal che sib’alaj k’ex kariqom kiralk’’wa’l le kalk’wa’l.

¿Jumpa’ junab’ kekirqom k’ex chi upam kik’astmal we tinmit ri?

Chaya’ub’ixik Chasik’ij chkiwach le awchi’l ronojel le xatz’iba’aj are chi’ xariq xe’nib’, pa taq b’e.

Pa urelb’al q’ij k’o le urchoch le achi ub’i’ Juan Montejo, chi upam Yucalpetén, Yucatán.

Chilam Balam, Profeta.

3 $

3 %

Unuk’ik jaljoj taq chomnik xisk’ij xichakuj pa ri k’isb’al kijab’ uxaq wuj (7475) Kisol rij le ik’astmal tek’uri’ kichomaj jumpa’ taq kuriq rib’ pacha¿ le xisik’ij chi rij ri kino’jib’al ri Chimal Balam rech Chumayel.

Le Mayab’ Chob’al q’ij.

Le Mayab’ Cholb’al q’ij are la’ le kajb’al ub’inb’al le qachuch uwach ulew chi unqaj ri qaw q’ij. Chi upam le loq’laj cholb’al q’ij e k’o jun winaq q’ij. Are wa’ kib’i’:

Ri winq ajchumayel xe kiriq q’oxmal

Nim le k’ex xekiriqo

Le kaxlanib’ xekikimsaj

Uch’ob’xik rij ri K’iche’ Wuj

Are wa’qak’astmal:

Chi jujunal chi kech we q’ij ri’ chi katz’ib’ax oxlajuj kib’inib’al ajilab’al k’olik. Are wa’ le keb’in chi qech le ya’talik kqab’ano xuquje’ ri yatal taj kqab’ano. Kuj wa’lej na rumal che

12 3 4 5 6 7 5 6 89 5 78

3 &

3 /

7 5

8 5

2.5 Chattz’ib’anoq pa tz’ij k’iche’.

Chak pa jujunal Chi kojo kib’i ronojel le cholb’al q’ij, kitzukuj iwe jachike taq le rajwaxik che utzkuxik ri q’ij jawije’ xixalexik; Are chi’ kirqo kitz’aj pa unik’ajil jawije’ k’o jun saq wachb’al.

Ruk’ le iweta’m chik ch iwoko jun wachib’al no’j chi rij ri ub’antajik ri qatzij pa ronojel le k’o pa

Xuquje’ rajawxik kitz’ib’aj ri ajalib’al chike taq ri kib’i’ ri jujun taq kib’i’ le cjolb’al q’ij.

Uch’ob’xik rij ri K’iche’ Wuj

Qak'astmal

Chak pa wokaj Kiwok jun tzjonem ruk’ le tojnel che usaqarsik ronojel le man xich’ob’ taj.

3 (

3 )

3. Chachomaj rij, chanuk’u’, chaya’o ub’ixik Kab’ij jachike le ariqom chi upam we tanaj ri’, chi rij le ach’ob’om le q’oxmal, le rajawxik na kakamalij, xuquje’ jachike taq rajawaxik chawe.

¿Jachike le xinch’b’o?

Chak pa wokaj Kiwok jun tzjonem ruk’ le tojnel che usaqarsik ronojel le man xich’ob’ taj. NAB’E. Chitz’ib’aj jachike le ariqom chi upam we tanaj ri’, chi rij le ach’ob’om le q’oxmal, le rajawxikna kakamalij, xuquje’ jachike taq rajawaxik chawwe. UKAB’: Kixtzjon, pa mulb’ulib’, pa uwi’ jun setsik mexa, ronojel le xichakuj.

¿Jachike man xinch’ob’ taj? ¿Jachike taq le rajwaxikna chwe?

¿Su taq xin’ban che uch’ob’ixik?

Uch’ob’xik rij ri K’iche’ Wuj

¿Su taq kuya’ kinb’ij in chi rij le chak ri’?

¿Su taq kuya’ kinb’ij in chi rij le chak ri’? ¿Jachike taq le rajwaxikna chwe? ¿Jachike le xinch’b’o?

¿?

¿Su taq xin’ban che uch’ob’ixik? ¿Jachike man xinch’ob’ taj?

Chakojo ronjoel la no’jib’al che utz’ib’axik 82

4 =

4 1

Are chi’ xujto’tjik che waqchak keq chomaj su keqb’an che uchakuxik jun nim wuj chiwchi’ keqya’ ub’ixik, jachike ri chomnik utz xeqilo xeqch’ob’o. Kiriq iwib’ pa kajkaj, jumpa’ ne ixk’o pa tijob’al, tek’uri’ kixok che ri chak ri’:

Chanim… ¡Kujok pa chak!

Kitz’ib’aj jachike taq chomnik le utz xiwil chi upam le chak.

Kitzukuj chkixo’l le chomnik ri’, jun eta’mnik che kuya’ kikoj uq’ojom; chib’na’ jun ib’ix, tek’uri’ kib’ixaj.

Kiriq iwib’, chi ixiwonjel, che ijujunal ix kajkaj, kiya’ ub’ixik su taq le xi riqo, kib’ixaj ruk’ q’ojom jachike le tzij xiriqo.

4. Chaqato’ qib’ Su taq kel kub’ij nukmon… Jun kmon are jun laj uq’ab’ tinmit jawchi’ kek’uji k’i taq achalexik kekichajij kib’. Jun kmon k’o pa juyub’, jawchi’ kariqtaj jun nim ja’, k‘achkelaj, tiko’n, chikop, ri kmon naj k’o che le nim tinmit.

Le chak k’banik pa taq jyub’ are chi rij taq le tiko’nik, le uk’iysaxik chikop, xuquje’ k’o le kemowik, k’o chak patan pacha’ kech taq ajb’anal kaxlanwa, e k’o ajtz’alam, k’i uwach ri le kb’an pa jun kmon.

Uch’ob’xik rij ri K’iche’ Wuj

Chak pa jujunal Chi tz’ib’aj jachike taq kariqtaj chi upam ri kmon:

4 2

4 3

Ri etz’nik pa qakmon

Chak pa wokaj Kiriq iwib’ pa jun mulb’lib’ che ub’anik we jun sak’ajem ri’: Nab’e: Kitzijoj jachike taq ri etz’nem xib’an ix are chi’ ixko’l na, su taq le kariqtajik, jachin taq kuk’ kixetz’en wi, su taq le ichukb’al kikojo, su taq le kib’i rijaljoj atz’nem kich’ob’ na.

K’i uwach xuquje’ jaljoj taq urilik le kb’anik pa kmon chi rij le etz’anem. Pa qakmon xuquje’ k’o le etz’anem kb’an pa taq nim q’ij, awas q’ij, are chi’ k’o jun k’ulnem, are taq kpe le alexb’al q’ij.

Ukab’: Chijujunal kib’an jun esal wach pacha’ xixetz’en ojer japachike ne’ le kiwaj kiwesaj uwach le etz’anem. Rox: Are chi’ katni’ jun che ub’ixik che uk’utik ri retz’nem, chikonjel kekib’an ke pacha’ le k’utb’al xiltijik.

Ri etz’anem ri’ are kutre’mb’ej jun utz riqonib’ chkixo’l le ak’alab’ le alb’om. K’o ub’e’al le ki’etz’anem le ak’alab’ k’o ub’e’al le ki’etz’anem le iltom. Ronojel le etz’anem k’o pa kmon, e are’ le qachuch qaw, qati’t qamam kekiyo’m kanoq.

Uch’ob’xik rij ri K’iche’ Wuj

Chatztz’ib’anoq: Chatz’ib’aj ronel le etz’anem kariqtaj na pa kmon.

4 4

4 5

Kichomaj rij ruk’ jun nim no’jb’al: Kiriq iwib’ pa kajkaj, tek’uri’ kichomaj rij, kinik’oj jachike taq ri nik’aj eta’mnik chik che kuya’ kkoj we jun eta’mnik chiwil pa rox tanaj. We ne kuya’ kkoj ruk’ Ri Ajilanik- Matameáticas; ruk’ ri Nojib’al ri uwach ulw – ciencias naturales; wene’ ruk’ le kab’ix L2 pa kaxlan tzij, ruk’ le nik’aj chik kkojik pa tijob’al.

5. Jun tek’lem pa ri qab’e che uloq’oq’ejexik ri k’ak’ eta’mamik Chi qna’tsaj ronojel le xqil chi upam we rox tanaj: Chi qachakuj jun wachib’al no’j pa uwi’ ronojel ri no’jib’al xqeta’maj pa we rox tanaj.

S A C I T A M E T MA

TEM

ROX TANAJ

Uch’ob’xik rij ri K’iche’ Wuj

STIC

PLÁ

IC CO AS MU Y L NIC EN AC GU IÓ AJ N E

Chichomaj jachike le nik’aj Tijonik chik kuya’ kkoj che ub’anik jun chak ri’. Chitz’ib’aj cho we jun juch’ ri’:

4 6

4 7

Chak pa wokaj

K’otow chi’aj:

Chujchomnoq Chujtzjonoq:

Chi upam le wachb’al chi tz’ib’aj ronojel le kta’ik chi we:

Kiwok jun tzijonem pa uwi’ ronojel le xiweta’maj chi upam ronojel we jun tanaj ri’.

Chi tz’ib’ajloq su xiweta’maj chi upam we upaja tijonik pa we rox tanaj:

Uch’ob’xik rij ri K’iche’ Wuj

Chitz’ib’aj jun eta’manïk xiweta’maj che kikoj pa ik’astmal.

Chi tz’ib’aj su ub’anom le qakmon pa uwi’ le keta’mb’al le qati’t qamam. Chi jujunal kitzalij uwach le k’otow chi’aj kb’anik, le chomnik. Rech urilik nik’pa’ xqeta’maj chi upam we nab’e q’at tijonïk. Che uk’isb’al chib’ana jun uk’u’x ch’ab’al che ronojel le xichajuj che we tanaj ri’, tek’uri’ kixok che urilik le uk’isb’al chak.

4 8

4 9

Cuarta Unidad

1. Are chi’ kachaple’j uchakuxik we wuj ri’, rajawaxik kach’ob’o che: 1.1 ¿Su kaweta’majna?

Kach’ob’o urilik su taq kka’ik kitz’ib’ ri ojer qati’t qamam chi wach ri ojer mayab’ tzij; xuquje’ kach’ob’o unuk’i’k ri wachb’al kitz’ib’ mayab’ kuk’ le kitz’ib’ le kaxlanib’.

Uchomxik rij ri K’iche’ Wuj

1.2 ¿Su kariqana?

Katkwinik kach’ob’o kasik’ij jaljoj taq uwachb’al ojer mayab’ tzij kariqtaj chi upam le ojer wuj.

Uchomxik rij ri K’iche’ Wuj

Katkwinik je’lik kattz’ib’anik pa ch’ab’al k’iche’.

1.3 ¿Su kab’ano che uriqtajik?

Kab’an ruk’ eta’mnik, sik’inwuj, tz’ij tzijob’em, wokaj chak, laj taq chomnik xuquje’ tz’aqat chomanik jawchi kakoj ri. Tzijonem Kab’ij ri kawilo Kab’ij ri kachomaj Uta’ik kuk’ nimaq winaq

1.4 ¿Su kupatnik chawe pa ak’aslemal?

Rech loq’ katkwinik kattzjonik chi rij ri xkitz’ib’ajkanoq ri qati’t qamam pa ojer wuj pa rij che’, tz’um, ab’aj.

2. Chachapa’ ri ab’e: 2.1 Ri ub’antajik qak’aslemal are jun echb’al qech qati’t qamam.

Ri winaq kkisik’ij uwach kkino’jij ri ojer taq wuj ri’ kekib’ij che are wa’ ri kitzij ri qati’t qamam le ojer mayib’, xek’uji’ chi uwach ulew Ixim Ulew. K’o jun ch’ab’al k’aslik che kkoj na pacha’ are na kbi’ixik ub’ibi’ Ch’ol. Ri ch’ol are jun ch’ab’al che k’o je la’ pa amaq’ México

Uchomxik rij ri K’iche’ Wuj

Waral pa tinmit Ixim Ulew k’o jun rachalal le ch’ab’al Ch’ol ub’i’ ch’orti’. We jun ch’ab’al ch’orti’ kkoj jela pa tinmit Chiquimula, xuquje’ pa amaq Honduras. Chi upam ri ojer taq wuj pacha’ ri Códice Dresde, xuquje’ kariqtaj ri ch’ab’al Tzeltal, Yukateko, Itza xuquje’ jun chik ub’i’ Itzamopan. K’o jun pajal q’ij chi upam ri Códice Dresde 10.19.6.1.8., che kuch’a’ ri junab’ 1210 d.C. pa kitzij ri ojer mayab’ we junab’ ri’ je wa’ kelkub’ij: 12 lamat, 6 kumkú rech ri nim Cholb’al q’ij . Ronojel le xkojik we nik’aj taq wuj ri’ xk’is pa xq’axik wajxaqib’ k’al junab’.

CODICE DE DRESDE Su k’o chi upam Ri ojer tz’ib’atal chi rij tz’um, cho taq ab’aj, chi uwach che’, are kuq’alisaj ronojel le rajawaxik kib’ano le mayab’ tinmit, chi rij ri kikojb’al, ri kaqiq’ ri jab’ ri ch’umul ki’ltajik chkaj, xuqje’ le kb’ank pa taq uwi mexa, che ub’anik le xukulem le mejlem are chi’ koksex jun kotz’i’j. Ri ojer wuj kuya’ kasik’ixik chi uwach ronojel le ub’antaji chi rij le jun ch’umil ub’i’ IKOQ’IJ, kariqtaj xuquje’ ronojel le k’o chi upam ri Cholb’al Q’ij; kuya’ kasik’ixik su taq kariqtaj chi uwach ri kjaltaj ri ik’. Kariqtajik su taq kelkub’ij are chi’ ktzijoxik ri katun ri b’aktun. !!!Xuquje’ kuya’ kariqtaj chi upam, jachike taq ri ucholajik ri tiko’n ¡¡¡

Xqab’ij che ri ch’ab’al kariqtaj chi upam we ojer wuj are ri Ch’ol, xuquje’ kariqtaj chi upam sta’q tzij kech ri ch’ab’al Nahuatl. Ri k’olb’al ri ulewal jawchi’ petnaq jawje’ xtz’ib’ax ri jleb’ taq wuj ri’, kab’ixik che are jela’ pa tinmit ub’i Yucatan.

4 “

4 #

2.2 Chanik’oj ri uk’aslemal ri atinamit…

Chak pa wokaj Kixtzjon kuk’ la iwchi’l chi rij ronojel le xisik’ij apanoq chike taq le kiwuj ri ojer qati’t qamam, tek’uri’ kitz’ib’aj ronojel xitzjoj chi upam ri juch’ k’o ikim, chi rij we keb’ k’otow chi’aj ri’:

¿Jachike taq ri k’ak’ taq chomnik, eta’mnik xiriqo?

¿Su taq le chomnik, no’jib’al xpe pa ijlom?

At aweta’m che ri ojer wuj ub’i’ Popol Wuj xriqtaj pa tyox ja pa chja Chuwila, rumal jun patre, pa job’ k’al junab’ apanoq. Ri wuj ri’ kuya’ ub’ixik chqe ri utek’elb’al qatinmit, jupaj kapaj tzjonem chi rij qa’ojer qati’t qamam, xuquje’ su taq xekiriq ri qachuch qaw are chi’ xe pe ri kaxlanib’ waral pa qatinmit.

¿?

Uchomxik rij ri K’iche’ Wuj

Chachomaj:

¿Su taq kitzjonem ri ojer qati’t qamam k’o pa wuj Popol Wuj?

¿Jumpa’junab’ q’axnaq are chi’ xk’ulmataj we tzjonem ri?

¿Su taq kib’i’ ri winaq ixqib’ achjab’ kariqtaj chi upam ri Popol Wuj?

¿Su tan ri ojer tzjonem ri’ tz’ib’atajnaq pa kaxlan tz’ib’?

Ri Popol Wuj are jun je’lik wuj che rajawxik tajin wi kasik’ij uwach.

4 $

4 %

Keqch’ob’o urilik jaljoj eta’mnik chik!!!

Chak pa jujunal Cha tzukuj chi upam ri Popol Wuj jun tzjonem le kqaj chi awuch, tek’uri’ katz’ib’a chi upam we chakub’al wuj ikim, ronojel le k’otow chi’aj kta’ik.

Chi upam ri uxaq wuj 17 rech ri Códice Dresde, kriqtaj jun je’lik ajilanik. Ri ajilanik ri’ kuch’a’ ri q’ij, ri junab’, ri katun (20 junab’), xuquje’ ri Baktun (400 junab’). Ri ajalib’al are ktzjon chi rij le q’ij e ri wachb’al pacha’ plaj ketze’nik are taq kib’i’ ri q’ij.

Ub’i’ ri tzjonem chi upam ri Popol Wuj:

1. ¿Jachin taq tajin ketzjon chi upam ri tzjonem xasik’ij?:

Uchomxik rij ri K’iche’ Wuj

2. ¿Jawuje’ kk’ulmataj wi ri tzjonem kb’anik?

3. ¿Su taq eta’mnik kuya’ kesex chi rij jun tzjonem ri’?

4. ¿Su kka’ik kachomaj at chi rij le tzjonik ri’?

¿?

Ri ojer wuj ri’ are kasik’ixik pa 5 ucholajil, kamajo pa umox aq’ab’. Che man katsach ta che, are utz kasik’ij uwach jawchi katni’ wi pa uk’isb’al.

4 &

4 /

Chqanik’oj b’a su taq chi rij tajin katzijon we tz’ib’inem ri’, kqamulij che: Le kaq rij tot’ are kunatzsaj ri WA’X (0) una concha Jun q’eq setsik kub’ij JUN

(1)un punto

Jun juch’ kuch’a le JOB’ (5)

Uchomxik rij ri K’iche’ Wuj

5a. X 160,000 4ª. X 8,000 3ª. X 400 2ª. X 20 1ª. X =

Ri nab’e q’e’t rech ri ukab’ cholaj xuquje’ krik’a’j ri wa’x; ri ukab’ cholaj karik’a’j oxib’ setesik, are chi’ kk’iysax ruk’ 20 kuya’ 60 –OXK’AL – Pa rox cholaj k’o oxib’ juch’ chi kelkub’ij 15 (o’lajauj)are chi’ kk’isax ruk’ ri 400 kuya’ 6,000. Keqya’ ruk’ ri oxk’al (60) kuriqa’ 6,060 q’ij.

una barra

Are chi’ ksik’ix uwach ri ajalib’al xa kapaqi’ ri ajalinik. Ri nab’e q’e’t rajawxik kk’iysaxik ruk’ ri ajalinik rech nab’e: Ri ukab’ q’e’t are kk’iysaxik ruk’ ri 20; ri rox q’e’t kk’iysaxik ruk’ ri 400; je ri’ ri ukaj q’e’t kk’isaxik ruk’ ri 8,000 ; ri job’ q’e’t kk’iysaxik ruk’ ri 160,000.

Ri cholaj k’o pa unik’jal (Rox) kuriqa ri 0, 8, 0, 2: Ri 8 kk’iysax ruk’ ri 20 kuya’ 160; ri wa’x (0) kk’iysax ruk’ 400 kuya’ WA’X (0) tek’uri’ ri keb’ (2) kk’iysax ruk’ ri 8,000 kuya’ 16,000. Chi ronojel kuriqa 16,160. Pa ukaj cholaj kariqtaj (wa’x, kab’lajuj, wa’x, oxib’, kab’lajuj) 0,12, 0. 3. 12 12 ruk’ 20 kuya’ 240; ri uk’iysaxik 3 ruk’ 8,000 kuya’ 24, 000. Chi ronojel kuriqa 24, 240 q’ij. Ri ro’ cholaj karik’a’j 0.16.0.4. 16 ruk’ 20 kuya’ 320 e ri 4 ruk’ 8,000 kuya’ 32.000 Chi ronojel kuriqa 32.320 q’ij.

Chi uk’isb’al le wuj kariqtaj jun uwachb’al, pa jaljoj le job’ ucholaj; are jun uplaj le q’ij ub’i’ E, tek’uri chi uwach le plaj ri’ Kariqtaj ri ajalib’al 4. Le tajin kub’ij wa’ are che kuch’a’ ri q’ij ub’i’ kijab E.

Ro’ cholaj

Ukaj cholaj

Rox cholaj

Cheqk’ama’ rij:

Ri nab’e ajalib’al k’o puwi ujolom ri q’ij E are jun WA’X, chi pa le job’ cholaj k’o le wachb’al rech ri q’ij E. Pa urox q’e’t rech ri ukiq’ab’ kariqtaj keb’ setsik, are chi’ kk’iysaxik ruk’ ri 20 – JUN WINAQ -, kuya’ 40 – KAWINAQRi rox q’e’t puwi le wa’x kariqtaj lajuj, are chi’ kk’isaxik ruk’ 400 kuya’ 4,000; We 4,000 kajalaxik ruk’ ri 40 kelik 4040 q’ij, are wa’ kelkub’ij we nab’e cholaj ri’.

Ro’ cholaj 32,320 Ukaj cholaj 24,240 Rox cholaj 16,160 Ukab’ cholaj 6,060 Nab’e cholaj 4,040 Ri ajalib’ kub’ij we uxaq wuj 17 are’

100

101

4 (

4 )

82, 820 q’ij

Ukab’ cholaj

Nab’e cholaj

2.3 Chaya’o ub’ixik ri atzij kattzijon kuk’ le awchi’l.

Rajawxik che utz kab’an che utzlixik ri k’otow chi’aj rumal che are wa kakoj na che uchakb’exik nik’aj chak petnaq chi upam we ukaj tanaj ri’.

¿Su taq xach’ob’o chi rij ri uchakuxik ri ajalib’al chi upam ri Códice Dresde?

Chi upam we oxib’ uxaq wuj xach’ob’ kanoq, chatz’ib’aj ronojel le kta’ik, chi rij ri Códice Dresde:

¿Su taq kelkub’ij ri setesik, ri juch’ ruk’ ri t’ot’? Cha tz’ib’aj jujun taq wachb’al ruk’ ri ajalib’al.

Uchomxik rij ri K’iche’ Wuj

¿Su ri’ ri Códice Dresde?,

¿We jun ojer wuj ri’, jawije’ xtz’ib’ax wi? ¿Jumpa taq le cholaj kariqtaj chi upam ri uxaq wuj 17 xuquje’ jumpa ri q’e’t kariqtajik chkijujunal?

¿Jachike taq ri ch’ab’al kariqtaj chi upam?

102

103

5 =

5 1

Chak pa wokaj Nab’e: kiriq iwib pa kajkaj kuk’ le iwchi’l che utzkuxik jun k’utb’al che le utz xich’ob’o chi upam ri eta’mnik rech ri Códice Dresde.

2.4 Chasik’ij uwach wuj che jun je’lik ak’aslemal. Utzilal ri uk’astmal ri mayab’ winaq

Ukab’: Chi iwonjel kiriq iwib’ che ya’ik ub’ixik jachike taq ri etamb’al xiriqo chi rij ri Códice Dresde pa uwi jun setesik mexa.

Uchomxik rij ri K’iche’ Wuj

Che uk’isaxik ri ichak kitz’onoj che ri ajtojnel kub’an jun tz’apinik chak

Diseño de mesa redonda donde discuten, exponen, realizan debate los estudiantes

Rajawal K’aslemal kab’ix chike ri ajawib’ ri qati’t xekiya’ ri utzil chi upam ri uk’astmal ri qatinmit, xuquje’ e are’ kiya’ ri uchuq’ab’ ri winaq.

Ixkik’

Are ri nim chuch xuke’j ri ixim xkojik che ub’anik ri ub’aqil ri nab’e ixoq ri achi, are le xutzak ri b’elejeb’ uwach joch’.

Ruk’ le tyiox urixlab’ xuya’ uk’astmal ri ixoq ri achi.

Ixmukane’

Popol Wuj

We nik’aj nim qati’t qamam xekiya’ ri uk’stmal ri ixoq ri achi e are ri: Qatit’ Ixpiyakok, Ixchel, ruk’ ri Itzamna’. 104

105

5 2

5 3

Ri ajkun Ri ajkun are jun ixoq jun achi kukunaj kiyab’il le winaq. Ri no’j kech ri ajkun petnaq kuk’ are chi’ ke’alexik. Are jun kino’jib’al kekik’amom ruk’ kich’umilal, le q’ij ke’alexik.

Cheqila b’a’ su taq k’o chi upam ri kib’i’ ri ojer qati’t qamam.

Ix- = ixoq

Ixmukane’

Are wa kiq’ij ri ajkun petinaq chi upam kach’umilal che kariqtaj pa Cholb’al Q’ij:

B’atz’ Aj I’x No’j Tijax Kawoq Aq’ab’al Imox K’at Kan Q’anil Tz’i’.

Kan- q’atb’al tzij, ch’umilal -e’- utza’ mil tzij.

mu’= slib’nik

Ri Ixmukane are ri rajawal alexb’al

Ukunaxik jun yab’ winaq rumal jun ajkun:

Uchomxik rij ri K’iche’ Wuj

Ixkik’

Ix- = ixoq

-Kik’ chuq’ab’, kik’el, kowinem.

Rajawal uchuq’ab’al

Chak pa jujunal Chatz’ib’aj su taq kib’i ri rti’ ak’al aweta’m kiwach pa kmon awuk’ at.

1 2 3 4

Ri ajkun are chi’ kukunaj jun yab’ winaq, nab’e kuta’ uchuq’ab’ che ri Ajaw, tek’uri’ kuk’am ri q’iyes su le kukunaj le winaq. Kuk’am oxib’ chuy (jun chuy are’ le krik’a’j ri oxib’ uwi’ uq’ab) are wa ri upajb’al che utzakik ri q’iyes.

Chi upam jun xaru kutzak ri q’iyes ruk’ wuqub’ xq’o’l mlul jron, are krachi’laj ri ukab’ wonon, knel rachi’l pmenta.

Pa nik’aj taq q’ij ktijow jun xq’o’l mlul le uwa’l q’iyes, pa ox ox pajb’al q’ij, job’ mul che jun q’ij. Kutijo pa 9, 13, 20 q’ij.

Ri rajalib’al le ajkun are 7, 10, 1, 4, 7. Are chi’ kk’am rij kuriqo ri ajalib’al 29, che are jun ik’.

106

107

5 4

5 5

Chak pa jujunal Chatzukuj chi upam ri akmon jujun taq ajkun e k’as na che kekib’an kichak patan pacha’ tajin kqatzijoj chikij ri ajkun tek’uri kawesaj uwach xuquje’ katz’ajo. K’o jun k’utb’al chak.

Che uk’isik la chak xa at jun, chacha’ jun chak patan chikech ri kunelab’ xatzib’aj ajsik, tek’uri kanojsaj ri wachab’al chi rij le kta’ik. Chawesaj uwachb’al ronojel le katz’ib’aj. Su uchak patan ri ajkun:

Su kka’ik kub’an che ukunaxik

Su taq kukunaj:

Ri ajkun ajchipal b’aq.

Uchomxik rij ri K’iche’ Wuj

Are jun winaq, ixoq achi che kkowinik kusuk’maj ri ub’aqil jun winaq urqom k’ex.

Jachike taq q’iyes kukojo che ukunaxik

108

109

5 6

5 7

2.5 Chattz’ib’anoq pa tz’ij k’iche’.

Chak pa wokaj Kiriq iwib’ pa kajkaj che utzijoxik, urilik, unik’ojik ronojel le ichak xib’ano chi rij ri ajkun. Chitzukuj chi upam le ichak jun k’utb’al che kuq’alisaj jun je’lik k’utunem chikech ri kichak ri ajkun.

Pa ojer kitzij qati’t qamam ri ojer mayab’ jleb’ ketzjonik xuquje’ jleb’ ketz’ibnik.

Are chi kixkwin che uch’ob’xik ronojel le ureqle’m le ajkun kib’an jun k’utnem chkiwach ri nik’aj iwachi’l, jumpa ne ixk’o pa tijonem.

Ri uchab’al ri tz’ib’anik ri pajb’al q’ij Tz’ib’

Ju’mpa’ q’ij kuch’a’

Uwachb’al ri pajb’al

kin 1 q’ij

Uchomxik rij ri K’iche’ Wuj

winal 20 q’ij tun 360 q’ij katun

7 200 q’ij

baktun

144 000 q’ij

uwachb’al

Usik’xik ri wachb’al yu-k’i-b’i-la? yuk’ib’il? y-uk’-ib’-[i]l? 3SE-beber-INS-REL

u-la-ka ulak u-lak 3SE-‘plato’

110

111

5 8

5 9

Chak pa wokaj

Kukulkan xuquje Ketzalcoátl are ri Ajaw rech kaj. Q’alaj che are rumal che karik’a’aj pwi ujlom jaljoj urismal chikop. Pa ojer mayab’ tzij ub’i’: k’uk’ul. Xuqje’ karik’a’j jaljoj setesik che kab’ix pa ojer mayab’ tzij: chic-chan, are kelkub’ij “kmatz”. Xa rumal la’ kab’ix Kukulkan che kelkub’ij ¨kmatz ruk’ rismal¨

Kiriq iwib’ pa kajkaj.

Chi uwach jun nim wuj kitz’ib’aj pa qatzij ronojel le k’otow chi’aj kta’ik, xuquje’ utz kib’an che utzilixik ri kta’ik: KIXTZ’IB’AN CHI UPAM RI MAYAB’ WACHB’AL.

1-¿Su kelkub’ij chiwech ix ronojel le xich’ob’o pa kitzij qa’ojer qati’t qamam?

Uchomxik rij ri K’iche’ Wuj

Naal ub’i’ ri Ajaw rech ri ixim. K’o keb’ ub’i’ kariqtaj chi upam ri Códice Dresde: Naal / Hunal-Yeh, are kellub’ij “ri utux ixim” xuquje “ri utux nab’e ixim”. Ri ajaw ixim kach’ob’tajik rumal che kuk’utu jun ixim chi uwach.

Kachoma rij: ¿Su taq nik’aj kib’i ri ojer mayab’ aweta’m?

¿?

2-¿Su taq ino’jb’al xuya’ ri kariqtaj chi upam ri Códice Dresde?

¿?

¿Jachike ri kib’i’ kkoj na kmik?

¿Su tan mankeqch’ob’ ta chik usik’ixik ri tz’ib’ ri’?

3-¿Su xich’ob’o chi rij kib’i’aj ri Ajaw kariqtaj chi upam ri Códice Dresde?

112

113

5 0

5 !

3. Chachomaj rij, chanuk’u’, chaya’o ub’ixik Kab’ij jachike le ariqom chi upam we ukaj tanaj ri’, chi rij le ach’ob’om le q’oxmal, le rajawxik na kakamalij, xuquje’ jachike taq rajawaxik chawe’ kya’ ub’ixik.

4. Chaqato’ qib’

Le Ajaw reqle’m Cholb’al Q’ij Ri Cholb’al q’ij kchakun chi uxe’al ri kijab’ Ajaw kab’ix reqle’m. Chi ronojel junab’ kuk’ex rib’ le ureqle’m, kujal rib’ le uchuq’ab’ le junab’. Chi ronojel junab’ kuk’ex rib’ uchak.

¿Su xinb’an che uch’ob’ixik?

Uchomxik rij ri K’iche’ Wuj

¿Su taq le xinch’ob’o?

¿?

Kab’ix reqle’m Cholb’al Q’ij rumal che pa uchuq'ab’ le reqle’m kk’asi’ jun junab’.

Chak pa jujunal Sak’ajem:

¿Su taq le kuya’ Kinb’ano che uch’ob’ixik?

Chitzakuj pa Cholb’al q’ij, su ub’i ri q’ij kmik xuquje’ jachike ajilab’al k’o ruk’:

¿Su le rajawxik Kinweta’maj na?

Chitz’ib’aj jaljoj k’utinik che we jun q’ij kmik:

114

115

5 “

5 #

Chak pa wokaj Ixwonojel le ixk’o pa tijob’al kiriq iwib’ che uchakuxik we kijab’ kta’ik:

1 2 3 4

Chitzukuj su ub’i’ le reqle’m le junab’ xuquje’ jumpa’ le rajlab’al. Chi wila’ jumpa’ reqle’m le Cholb’al Q’ij karek’a’m.

5. Jun tek’lem pa ri qab’e che uloq’oq’ejexik ri k’ak’ eta’manik

Chi tz’ib’aj kib’i’ xuquje’ kitz’aj che je’lik. Chitzukuj jun ichakub’al che uresexik jun wachb’al che le eqle’m we junab’; kuya’ kikoj, xq’o’l, wuj, pim wuj, apachike le kiwaj kikojo.

Chi qna’tsaj ronojel le xqil chi upam we ukaj tanaj: Chi qachakuj jun wachib’al no’j pa uwi’ ronojel ri no’jib’al xqeta’maj pa we rox tanaj.

Su taq kupatnij chwe

Uchomxik rij ri K’iche’ Wuj

Chak patan

Ajkun

Ajilanik

Códice Dresde

Kinek’ cho xan le ichak che ronojel q’ij kna’taj chiwe. 116

117

5 $

5 %

Le k’o chi upam le ukaj tanaj

Chak pa wokaj

K’otow chi’aj:

Chujchomnoq Chujtzjonoq: Kiwok jun tzjonem pa uwi’ ronojel le xiweta’maj chi upam ronojel we ukaj tanaj ri’.

Kutz’lij le k’otow chi’aj

K’otow chi’aj

Chi upam le wachb’al chi tzlij ri keb’ k’otow chi’aj:

Uchomxik rij ri K’iche’ Wuj

Chitz’ib’aj jun eta’manïk xiweta’maj che kikoj pa ik’astmal.

Chi tz’ib’aj kijab’ chomnik chi rij ri ukaj tanaj, apachike kiwaj kitz’ib’aj.

Jun jpuq tjoxelab’ kumajo uta’ik su taq le k’otow chi’aj kreaj chikech ri nk’aj ajtjoxel e k’o chkiwach. Are chi’ ketni’k, are b’a ri jupquj tijoxelab’ chik kekib’an le k’otow chi’aj, e are k’ut le nab’e kekitzlij kitzij. Che uk’isb’al chib’ana jun uk’u’x ch’ab’al che ronojel le xichajuj che we tanaj ri’, tek’uri’ kixok che urilik le uk’isb’al chak. 118

119

5 &

5 /

Ilb’al rech k’ak’ tzij

B’i’ajnem sustantivos B’ixkil informe Chuy Medida de capacidad en tres dedos. Etb’al eta’mnik Kemb’al tzij K’isb’alil

evaluación / exámen morfología fin

K’otow tzij entrevista K’utunem lección

Uchomxik rij ri K’iche’ Wuj

Pixab’al valores Q’axb’al tzijonb’al tradición oral Q’axb’alil b’ankil tradición Sak’ajem ejercicio Tzijolwuj periodico Uk’u’x ch’ab’al síntesis Uk’u’x tz’ib’ vocal Utza’mil sufijo Wa’x cero

Bibliografía

Wuj tob’al re

ALMG - Comunidad Lingüística K’iche’, Gramática Normativa del Idioma K’iche’, segunda edición, Santa Cruz del Quiché, El Quiché, Guatemala, 2007. Colop, S. (2008). Popol Wuj. Traducción al español y notas de Sam Colop. Guatemala: Cholsamaj. Ch’umilal Wuj, El libo del Destino. Carlos Barrios. Nawal Wuj, Segunda edición 2004, Primera reimpresión, Guatemala 2006. Leon Chíc, Eduardo, “el corazón de la sabiduría del pueblo Maya”, GuatemalaPROEMBI, PROEIMCA, “Cultura Maya e Interculturalidad, Guatemala, Mayo de 2007 MINEDUC, Currículo Nacional Base - CNB – Concreción de la Planificación Curricular Nivel Regional del Pueblo Maya; Nivel de Educación Primaria, Quinto grado. Guatemala, noviembre 2011. Ministerio de Educación, DIGEBI, Vocabulario de Neologismo Guatemala 2004.

k’ak’ Taq Tzij, Pedagógicos.

Komon, Educación Maya Comunitaria. Consejo Nacional de Educación Maya. Maya Na’oj, Guatemala 2007. Relación De Las Cosas de Yucatán. Fray Diego De Landa. Editorial Porrua, S. A. México 1986. Socioeconomía Maya Precolonial. Víctor M. Recancoj, Cholsamaj. Guatemala 1994.

120

121

5 (

5 )

124

Uchomxik rij ri K’iche’ Wuj