Human herfst 2017

In-

ter-

viw

EVELIEN EN HAAR GEZIN LEVEN DONKERGROEN ARISTOTELES LEERT ONS EEN LESJE HOE TE LEVEN DUIVELSE DILEMMA’S VAN EEN GEESTELIJK BEGELEIDER

Humanistisch Verbond | Omroep Human | Herfst 2017

Goed is goed genoeg WENDE SNIJDERS ‘Ik leef haastig en gretig’

INHOUD

Oei, we zijn te dik en we zuipen te veel.

Gelukkig zijn er ook lichtpuntjes.

28 Column Boris van der Ham 30 Duivels dilemma

Geestelijk begeleider Jesse staat

8

16

18

Langs de humanistische meetlat

Arjan Visser interviewt zangeres Wende

34 Als ze maar gelukkig zijn

Evelien en haar gezin leven donkergroen en zijn daardoor zo gelukkig

Hoe zat het ook alweer met...

Aristoteles, de schrijver van Ethica

Mama redt de wereld

Hoe zit het met de cijfers?

4

2

mensen bij in hun moeilijkste momenten

Is het hoogst haalbare goed genoeg voor de leerlingen van meester Jos?

42 44

Column Marli Huijer Gespot Luisteren, kijken, doen

VOORWOORD

COLOFON

Gulzig, haastig, gretig leven

HUMAN is een uitgave van het Humanistisch Verbond en omroep Human. Het verschijnt vier keer per jaar en wordt verspreid onder leden en belangstellenden.

Omroep Human werkt nauw samen met de VPRO. Zo maken de VPRO en Human samen programma’s als Argos en De Volmaakte Mens. Om de leden van de VPRO kennis te laten maken met omroep Human en het Humanistisch Verbond stuurt de VPRO dit kwartaaltijdschrift mee met de VPRO-gids.

Met lichte schaamte kijk ik naar de foto van die ene pot afval (pagina 20) die Evelien Matthijssen en haar gezin per jaar produceren. Eén pot afval - en dan moet je bedenken dat de gemiddelde Nederlander 489 kilo per jaar weggooit.

Ook ik, met mijn eenpersoonshuishoudentje, kieper elke week een vuilniszak in de afvalcontainer. Nu is Evelien wel een heel bijzondere vrouw: zij en haar man wekken hun eigen elektriciteit op, ze maken hun eigen tandpasta en ze douchen nooit. Door zo donkergroen te leven hebben ze minder geld nodig, hoeven ze minder hard te werken en kunnen daardoor meer tijd met hun drie kinderen doorbrengen.

Dat maakt ze tot gelukkige mensen en dat is uiteindelijk hun levensdoel, aldus Evelien. Goed is goed genoeg voor hen.

Het klinkt zo simpel en verleidelijk, en het is zo moeilijk om na te streven. We denken toch al snel gelukkiger te worden door gulzig uit het leven te sleuren wat erin zit. Goed is niet gauw goed genoeg voor de meesten van ons. Wat dat betreft kan Aristoteles (pag. 16) ons een lesje leren. Voor de grote filosoof ligt perfectionisme verscholen in het zinvol geleefde leven dat is voor hem de ware levenskunst. Dat geldt ook voor zangeres Wende. In deze HUMAN vertelt ze hoe haastig en gretig ze leeft, omdat er nog zoveel te ontdekken valt. En toch zegt ze óók: “Ik ben een wandelend cliché, maar ik heb ontdekt dat het niet de veelheid van dingen is die mij voldoening geeft, maar dat ik er juist van houd om de diepte in te gaan.”

José Rozenbroek Hoofdredacteur HUMAN magazine

3

Ledenadministratie Humanistisch Verbond Telefoon: 020 5219000 E-mail: leden@humanistischverbond.nl Ledenservice omroep Human Telefoon: 088 2058058 E-mail: ledenservice@human.nl Hoofdredactie José Rozenbroek Eindredactie John Min Art direction Sabine Verschueren Correctie Martine de Wijs Uitgever Tim Jansma Medewerkers Liddie Austin, Paulien Boogaard, Marleen Daniels, Ad Fransen, Kiki Groot, Boris van der Ham, Marli Huijer, Margalith Kleijwegt, Menno Kok, Annelies de Korver, Bas Nabers, Bonnita Postma, Arjan Visser, Enith Vlooswijk, Chantal van Wessel, Esther Wit Redactieraad Bert Janssens, Marc Josten Redactieadres info@magazinehuman.nl Human digitaal magazinehuman.nl Druk Senefelder Misset Doetinchem Coverfoto Bonnita Postma

HOE ZIT HET MET DE CIJFERS?

4091 €

3142 €

7592 €

2753 €

4344 €

2054 €

2194 €

9615 €

7685 €

0816 €

7837 €

4468 €

2878 €

Veel ellende en hier en daar een lichtpuntje

96 €

741 €

311 €

481 €

742 €

904 €

515 €

118 €

628 €

149 €

3311 €

2851 €

jaarlijks honderden kilo’s afval weg, waarvan ongeveer een kwart voedsel is. Daaruit zou je kunnen concluderen dat we een luxe leven leiden, maar dat geldt zeker niet voor iedereen.

Tienduizenden huishoudens zijn in Nederland afhankelijk van de voedselbank.Tegelijkertijd is Oei, we eten te veel en we drinken te veel. meer dan tachtig procent van het Nederlandse We produceren krankzinnig veel afval, vermogen in handen van twintig procent van tsjil ezed ni gidellov tein aporuE * we zijn te vaak eenzaam en het aantal de rijkste huishoudens.

Kortom, aan vermomensen dat kiest voor euthanasie of gensongelijkheid geen gebrek. groZ Zo kunnen we nog wel even doorgaan. Van zelfmoord neemt almaar toe. drajlim 29 € alle werkenden ervaart krap vijftien procent Gelukkig is er ook opbeurend nieuws. burn-outklachten. Bijna een half miljoen Nederlanders is eenzaam en het percentage mensen sjiwrednO dat zelfmoord pleegt, neemt jaarlijks toe. Ook drajlim 24 € worden er steeds meer mensen ziek en voor duizenden is het lijden zo uitzichtloos dat ze ekeilbuP met euthanasie aan hun einde komen. peormo Wordt de ellende je te veel? Dan zal ik je de %7,5 326 € Tekst PNB teh nav cijfers over het milieu maar besparen. neojlim ENITH VLOOSWIJK van deze onderwerpen kent %31 Lichtpuntje: elk %90,0 Infographics getallen. Zo is teh nav ook andere, meer teh opbeurende nav PNB het percentage P NB kinderen met obesitas jonge CHANTAL VAN WESSEL de afgelopen jaren bijna gehalveerd. We gooien siuhsgn inoK Wie te veel eet en drinkt, weliswaar veel weg, maar recyclen ook een Overdaad schaadt. neoeen jlimrisico 04 €op overgewicht met hart- en steeds groter deel van ons afval. Het percenloopt FSJ tage werknemers dat vreest nvoor vaatziekten als mogelijk gevolg. De afgelopen eojlizijn m 0baan, 6€ nam de afgelopen vier jaar in alle sectoren af. vijfentwintig jaar is het aantal volwassen Neder%900,0 En hoewel jaarlijks nog veel mensen landers met ernstig overgewicht meer dan verteh steeds nav %600,0 sterven aan hart- en vaatziekten, zijn het er wel dubbeld. Een op tde PNB ehtien navmannen was vorig jaar bijna dertienduizend minder dan in de jaren een ‘zware drinker’ en PN B er stierven tienduizennegentig. den mensen aan hart- en vaataandoeningen.

Kortom, overdaad schaadt, maar beknibbel Al die cijfers wat deprimerend? Nou, er is nog nooit op de cijfers die de ellende wat nuanveel meer waaraan dit land een overdaad heeft. ,)siuhsgnbijvoorbeeld. inok( sjihttaM namrePer H .forppersoon ,)peormo eke ilbup( remawe knekeR ,)eitilop ,sjceren. iwredno ,gr< oz( SBC :nennorB Afval, gooien IMNK ,revargataD ,seitaN edginereV ,knabataD dlroW ,)FSJ( eisnefeD nav eiretsiniM T da ijz O ik ts ze na keb i ts na mrA ne ëi keO r ïa en lA b iW na -t ëi uR s al dn T ru ik R ej su al dn P lo H ne no g ira ej sE G t al eir dn ek n al dn roP t gu la S p na ej eV tI K .r la ëi ino n irk kj eB gl ëi arF n irk iuD kj st al N dn ede D r al ne dn me a kr ne wZ de xuL ne me ub oN gr wro Z ge iw ne est lr

a dn

4

EUTHANASIE Het aantal mensen dat kiest voor euthanasie is sinds 2011 toegenomen met 65 procent.

In de meeste gevallen was kanker de oorzaak van het uitzichtloos lijden.

Bron: Jaarverslagen van de Regionale Toetsingscommissie 2015 en 2016

jaar:

5

6091

2016

5516

2015

5306

2014

4829

2013

4188

2012

3695

2011

AFVAL Van de 489 kilo afval die we per persoon per jaar produceren, verdwijnt 49 procent in het restafval. Van het restafval is 60 procent nog te scheiden.

489 kg

Verdwijnt in het restafval

49% 51%

60% kan later alsnog worden gescheiden

Wordt gescheiden

OVERGEWICHT Sinds 1981 is het aantal volwassen Nederlanders met ernstig overgewicht meer dan verdubbeld naar 12,3 procent. Bij 12- tot 16-jarigen vervijfvoudigde het percentage. Bij basisschoolkinderen halveerde het aantal bijna.

12,3% (2016)

6

Bron afval: RWS Leefomgeving 2016. Bron overgewicht: CBS

Ernstig overgewicht 2016: 1 op de 8 1981: 1 op de 23

ALCOHOL Ruim 20 procent van de mannen (>21 glazen per week) en ruim 14 procent van de vrouwen (>14 glazen per week) is een overmatige drinker. De helft van hen is zelfs een zware drinker: zij drinken minstens een dag per week meer dan 6 (mannen) of 4 (vrouwen) glazen alcohol.

Mannen Mannen

20,6% 20,6%

Vrouwen Vrouwen

overmatige overmatige drinkers drinkers

14,2% 14,2%

VERMOGENSONGELIJKHEID

Bron alcoholgebruik: RIVM. Bron vermogensongelijkheid: CBS

De inkomensongelijkheid is in Nederland kleiner dan in veel andere Europese landen. Dit geldt niet voor vermogensongelijkheid: begin 2014 was 86 procent van ons gezamenlijk vermogen in handen van de 20 procent meest vermogende huishoudens.

7

86% 86%

14% 14%

20% 20%

80% 80%

LANGS DE HUMANISTISCHE MEETLAT

‘Ik heb het gevoel dat de dood me in de nek hijgt; dat gevoel maakt me haastig, gretig’ Ze voelt zich beter dan, pakweg, tien jaar geleden, hoewel het heus niet zo is dat ze ‘de engelen heeft horen zingen of zo.’

Zangeres WENDE heeft wél ontdekt dat niet de veelheid der dingen haar voldoening geeft, maar dat ze de diepte in wil gaan.

‘Weet je wat de mooiste mantra is?

Practice and all is coming.’

8

Tekst ARJAN VISSER Fotografie BONNITA POSTMA

9

LANGS DE HUMANISTISCHE MEETLAT

10

W

ende Snijders werkt in een groot klaslokaal aan de Lindengracht in Amsterdam. De bel bij de hoofdingang hapert wel eens. Eén keer roffelen op het ruitje naast de deur en daar staat ze al. “Kom binnen.”

Nog even, dan wordt haar vleugel ingeladen en naar Carré gebracht. Daar wordt ze ‘huiskunstenaar’, een nieuwe functie die ontstond na gesprekken met directeur Madeleine van der Zwaan. Wende: “Kunst maken is een solitaire bezigheid en ik vind het fijn om met anderen over het vak te praten. Ik wil gewoon niet zo’n eencellig wezen zijn dat hier een beetje aan haar carrière zit te werken. Toen ik met Madeleine sprak over de manier waarop ik werk, kwam zij met dit idee om me verder te helpen of, beter gezegd, om elkaar te versterken. Carré is een podium voor verschillende kunstuitingen en ik zit precies op het snijvlak van muziek en theater. Ik kom dus dicht bij het vuur te zitten en zij kunnen zien hoe mijn programma’s een aanlooptijd hebben; wat er allemaal voor nodig is om iets voor elkaar te krijgen. Ik sta ook te popelen om de know-how die ik heb vergaard weer door te geven aan anderen. Dat kan op een school, maar ik vind het ter plekke, in de praktijk, veel fijner om te doen.”

11

Wat heb je zoal vergaard?

“Hoe processen gaan: van het maken van een show tot het produceren van een album.

Hoe je communiceert met een orkest, een pianist, een jazz-formatie of een electro-underground producer uit Berlijn. Hoe je een team bouwt, hoe je met mensen praat - het maakt nogal wat uit of je met iemand uit het clubcircuit moet onderhandelen of met een theaterdirecteur. Ik heb, wat dat betreft, behoorlijk veel ervaring opgedaan.”

In een eerder interview zei je geen talent voor rust te hebben. En dat je de tijd wel op zou willen eten. Vanwaar die ongedurigheid?

“Tja, op die vraag zijn een heleboel antwoorden mogelijk die allemaal even waar zouden kunnen zijn. Ik zal je er ehm... nou vooruit... drie! Ik zal je er drie geven. Nummer één: ik heb altijd het gevoel dat de dood in mijn nek hijgt. Het leven duurt maar even en ik wil nog zoveel dingen doen. Dat maakt me haastig, gretig. Dus laten we zeggen dat levenslust op de eerste plaats staat.”

Slash doodsangst.

“Ja, da’s waar. Levenslust slash doodsangst.

Dan op twee: het gevoel dat ik móet presteren.

LANGS DE HUMANISTISCHE MEETLAT

Biografie

-

1978 Geboren in Beckenham, Engeland.

-

1982 Verhuist naar Indonesië.

-

1984 Verhuist naar Guinnee-Bissau.

-

1987 Verhuist naar Nederland.

-

1995 Doet examen vwo.

-

2001 Wint de publieksprijs van het

Concours de la Chanson.

-

2002 Studeert af aan de Academie voor

‘Ik ben nooit depressief geweest, maar ik kan behoorlijk nihilistisch zijn.

Wat heeft het leven voor zin?’

Kleinkunst.

-

2004 Wint de eerste prijs voor opkomend

theatertalent van het Concours de la

Chanson.

-

2004 Debuut-album Quand tu dors

verschijnt en wordt bekroond met een

Edison in de categorie luisterlied/

kleinkunst.

-

2005 Wint de Zonta Award

(stimuleringsprijs voor getalenteerde

vrouwelijke kleinkunstenaars tot 25 jaar).

-

2006 Tweede album La Fille Noyée

verschijnt en wordt een jaar later ook

met een Edison bekroond.

-

2008 Ontvangt de Annie M. G. Schmidt-

prijs voor haar theaterlied De wereld

beweegt.

-

2008 Derde album Chante! verschijnt.

-

2009 Met haar vierde album, No. 9, kiest

de chansonnière een andere koers:

dance, pop, rock, blues. Alle nummers

werden door haarzelf geschreven.

-

2010 Krijgt De Gouden Harp uitgereikt.

- 2013 Last Resistance verschijnt.

-

2016 Benoemd tot lid van de Akademie

van Kunsten.

-

2017 Oogst veel succes met de

muziekvoorstelling Mens - dit najaar nog

te zien in Nederland en België. Zo goed

als uitverkocht (meer info op wende.nu).

12

Ik moet handelen om nuttig te zijn. Hard werken. Veel doen. Dus nut. Nutheidsdrang. En op drie: ik weet niet wat er gebeurt als ik stil ga staan. Alhoewel ik dat laatste antwoord meteen moet afzwakken. Ik heb het namelijk wél eens geprobeerd en ik weet nu dat het me lukt om na de eerste tien minuten door een aantal emoties heen te ademen.”

Welke emoties?

“Emoties die gaan over de zinloosheid van het bestaan. Ik ben nooit depressief geweest daar ben ik echt heel dankbaar voor - maar ik kan wel behoorlijk nihilistisch zijn. Wat heeft het leven voor zin? Om me voort te planten, een bedrijf op te zetten of een nieuw album te maken? Als je bezig blijft, is die vraag niet langer relevant.”

Wat maakt het leven voor jou de moeite waard?

“Dat er zoveel aan te ontdekken is. Weet je wat de mooiste mantra, de ham-mantra eigenlijk, van yoga is? Practise and all is coming. Het is waar. Of het nou gaat over pianospelen, boeken schrijven, aan yoga doen of vrienden maken: als je er tijd aan besteedt, ontstaat er iets.”

Een beetje talent is ook wel handig.

“Helemaal niet! O, dat vind ik echt zó deterministisch! Hiermee veeg je alles in één keer weg. Als ik geen talent heb voor tekenen, kan ik er toch nog steeds ontzettend veel plezier aan beleven om tekeningen te maken en die, bijvoorbeeld, weg te geven aan mensen die daar blij van worden? We hebben het hier over levenskwaliteit, niet over prestaties, of je ergens goed in bent of niet. Heel interessant trouwens, dat jij die twee dingen aan elkaar koppelt. Dat zegt ook wel iets over jou.”

Wat dan?

“Dat je kennelijk denkt dat je ergens talent voor moet hebben, wil het nuttig zijn en iets toevoegen aan je gevoel van levenslust.”

Nee hoor, ik zeg alleen maar dat ‘ all’ misschien makkelijker komt voor mensen die al enig talent bezitten en dus minder ‘practise’ nodig hebben. Trouwens: is het niet zo dat jij ook oefent opdat je bij een groot publiek succesvol zult zijn?

“Dat is waar, maar als je een talent slijpt en poetst is dat nog steeds geen garantie voor succes - ook al word je wel steeds beter in wat je doet. En natuurlijk is het heerlijk als alles samenvalt; als anderen kunnen meegenieten van jouw talent. Daar krijg ik enorm veel energie van. Het is absoluut vervullend.”

En de vraag is dan: kun jij, Wende Snijders, je voorstellen dat je ook gelukkig kunt zijn zónder die erkenning?

“Da’s een goeie. Ik heb het moeten leren. Er is een tijd geweest waarin ik mijn levensgeluk te veel aan de buitenwereld spiegelde. Hoe hard klinkt het applaus? Hoeveel likes krijg ik op Facebook? Daar moest ik echt mee ophouden, want ik dreigde een beetje te verzuren. Ik heb ontdekt dat ik één heel belangrijke graadmeter heb: als ik een nieuwe plaat maak, grijp ik steeds terug naar Quand tu dors, mijn debuut-album uit 2004. Dat is het juiste kanaal, de juiste energie. Ik heb tijdens het samenstellen van een 13

album met de beste nummers van mijn voorstelling Mens eerst naar die plaat geluisterd. O ja, zó voelde dat! Ik dacht destijds nog helemaal niet na over de ontvangst, had nog geen enkel referentiepunt, ik vond het alleen maar waanzinnig interessant en tof om te doen. En ik viel ook met mijn neus in de boter - maar dat kwam later pas, inclusief de angst om dat gigantische succes weer kwijt te raken. Een angst waar ik helemaal geen reet aan heb, creatief gezien ook totaal oninteressant. Wat ik dus doe, is terugkeren naar dat maakproces. Terug naar: ‘Ik ga het gewoon doen’ en: ‘Geen idee wat dit me gaat brengen’. Het is echt heerlijk als het me lukt om dat gevoel weer te pakken te krijgen.”

Kun je je voorstellen dat je op een punt komt waarop je zegt: wat valt er nu nog te ontdekken?

“Zo ver ben ik nog lang niet, maar het is natuurlijk wel zo dat een aantal dingen zichzelf eindeloos herhaalt - oude wijn in nieuwe zakken - maar de vraag die zich dan opdringt is: hoe verhoud ik mezelf daartoe? Dus in plaats van te verzuchten dat je alles al een keer hebt gezien, proberen iets te vinden wat je prikkelt.

Met je linkerhand gaan schilderen, bij een zeehondencrèche gaan werken, een lange reis door India maken - weet ik veel!

‘Mijn geluk spiegelde ik aan de buitenwereld.

Hoe hard klinkt het applaus? Hoeveel likes krijg ik op Facebook?’

LANGS DE HUMANISTISCHE MEETLAT

‘Ik moet vechten voor stille dagen.

Geen mails, geen apps. En me toch niet bezwaard voelen’ Maar ik zit nog in een heel andere fase.

Ik ben een wandelend cliché, maar ik ga het je toch zeggen: ik heb ontdekt dat het niet de veelheid van dingen is die mij voldoening geeft, maar dat ik er juist van houd om de diepte in te gaan. Pianospelen, bijvoorbeeld. Ik ben opgegroeid met een moeder die al zo lang als ik me kan herinneren pianospeelt. Ik kreeg les, maar ik was superlui, kon me er niet toe zetten om te studeren. Ik ben altijd een beetje blijven spelen, maar ik ben nu pas zo ver dat ik het écht wil gaan leren... Oké, mijn linkerhand is niet zo sterk, ritmisch kan het beter: werk aan de winkel!”

En je hebt er nu meer geduld voor?

“Ik ben nog steeds heel ongeduldig, maar ik zie ook wat het je oplevert als je je langere tijd ergens op concentreert. Ik heb over dat onderwerp een prachtige documentaire gezien: Jiro Dreams of Sushi (David Gelb, 2011, AV).

De vijfentachtigjarige Jiro heeft een onooglijk sushi-restaurantje met slechts vijf tafeltjes 14

maar wel drie Michelinsterren. Er komt een meester-sushi-maker bij hem in de leer die eerst alleen maar omeletten mag maken. Elke dag wordt hij getest, en steeds is zijn omelet niet goed genoeg. Dan, na een jaar - moet je je voorstellen! - zegt de oude Jiro eindelijk: ‘Zo is het goed.’ Waarop die sushi-maker in janken uitbarst.”

Zo’n verhaal leer je beter te begrijpen?

“Precies. Ik snap dat je op je twintigste nog denkt: ja, hallo, ik ga niet de hele dag alleen maar van die kut-omeletjes bakken! En misschien is het in deze tijd zelfs nóg moeilijker om die concentratie op te brengen. De verleidingen om afgeleid te worden zijn immens groot, terwijl het echte levensgeluk volgens mij alleen in de verdieping is te vinden.”

Betekent dit ook dat je meer naar jezelf moet kijken en minder naar een ander?

“Dat is een lastige... Kijk, met de komst van internet zijn de sluizen opengegaan. We

WENDE LANGS DE HUMANISTISCHE MEETLAT weten nu niet alleen wat er met de buurman aan de hand is, maar ook dat er rellen zijn op de Tempelberg en dat er weer hongersnood dreigt in Afrika. Als ik onvoldoende weerstand heb, dreig ik te verdrinken in de waan van de dag, in al de informatie die via social media tot mij komt. De wereld is veel dichter op mijn huid komen te zitten. Dat vind ik op zich heel goed ik wíl me verbinden met andere culturen, ik wíl weten wat er in de wereld speelt - maar ik zoek nog wel naar de juiste verhouding: hoeveel laat ik toe en wanneer trek ik de deur achter me dicht? Ik moet vechten voor stille dagen. Even geen mails beantwoorden, niet op alle appjes reageren, geen onmiddellijke respons leveren - en me vervolgens tóch niet bezwaard gaan voelen.”

Leve de zinloosheid “Wat heeft het voor zin om een nieuw album te maken of me voort te planten?” Het zijn nihilistische vragen die Wende zichzelf soms stelt en die bij anderen misschien tot apathie of een existentiële crisis zouden leiden. Niet bij haar. ‘Het leven heeft geen zin! Nou en?

Vooruit! Gewoon lekker bezig blijven, dan zijn die vragen niet zo relevant.’ Zou Wende Nietzscheaan zijn? Nietzsche verklaarde God dood en gaf de moraal terug aan de mens. Dankzij het gebrek aan voorgekookte zin, zijn we vrij te worden wie we willen zijn, vrij en open om telkens nieuwe waarden te scheppen, onszelf te verbeteren door kunst en wetenschap. Precies dat doet Wende ook.

Levenslust slash doodsangst

Wat doe je op die stille dagen? Yoga?

“Ja, bijvoorbeeld. Dat betekent niet dat ik mezelf twee uur per dag in een of andere Spartaanse knoop moet leggen, maar een paar simpele oefeningen, tien minuten meditatie, werken heel goed bij mij. Het lukt me op zo’n moment naar binnen te keren; om in contact te komen met mijn gedachten. Die eerste minuten voel ik me als een monnik in Tibet, maar ik kan niet uitsluiten dat ik later op de dag toch gewoon iemand afsnijd in het verkeer.

Ik voel me beter dan, pak hem beet, tien jaar geleden, maar het is ook niet zo dat ik de engelen heb horen zingen of zo. Alles in het leven is aan erosie onderhevig, je bent in een constant gevecht met jezelf, er valt iedere dag weer iets te leren. Of, om de ham-mantra er nog eens bij te halen: practise and all is coming.” <

Dit leven, daar moet je het maar mee doen, vinden de meeste humanisten. Het besef dat de dood in haar nek hijgt, maakt Wende haastig en gretig. Het is ‘levenslust slash doodsangst’ dat haar drijft, maar wel met levenslust op één.

Oké Wende, houd de doodsangst op plek twee!

Practise and all is coming Het echte levensgeluk is, volgens Wende, alleen in de verdieping te vinden. “Practise and

all is coming. Of het nou gaat over pianospelen, boeken schrijven, aan yoga doen of vrienden maken.” Daarbij gaat het haar niet om het nut of de erkenning: “We hebben het hier over levenskwaliteit.“ Is Wende soms ook nog Aristoteliaan (zie pag. 16)? Ook voor Aristoteles ligt geluk in de toewijding en de ontwikkeling zélf.

Volgens hem was daarbij de gulden middenweg belangrijk. Grappig, ook Wende zoekt dat midden, het midden tussen innerlijke rust die ze nodig heeft en engagement; het midden

▲

Wende zingt op het Mag Het Licht Aan op 24

september. maghetlichtaanfestival.nl ▲

Wie zich ook compleet uitleverde aan het

tussen erkenning van de buitenwereld en haar eigen levensgeluk. En: óók bij het vinden van het juiste midden geldt: oefening baart kunst.

publiek was acteur Jeroen Willems. human.nl/ jeroen-willems

15

Tekst John Min

HOE ZAT HET OOK ALWEER MET...

ARISTOTELES (384-322 V. CHR.) Welk boek moet elk weldenkend mens gelezen hebben? Voor veel filosofen staat met stip op nummer één Ethica van ARISTOTELES. Hij leert ons dat geluk ligt in het zinvol geleefde leven. Dat vergt wel oefening. Laat je daarbij inspireren door rolmodellen.

Hoe moet ik leven?

16

De meester en zijn boek Aristoteles was een briljante leerling van de beroemde filosoof Plato. Typerend voor zijn eigenzinnigheid is dat hij in het oude Athene al snel een eigen school stichtte: het Lyceum, zoals vandaag de dag nog steeds talloze scholen heten. Daar maakte hij zoveel naam dat hij werd gevraagd les te geven aan een jonge Macedonische prins, die later als Alexander de Grote de wereld zou veroveren. Ook Aristoteles veroverde de wereld, maar dan als filosoof. In zowel de christelijke als islamitische wereld noemden middeleeuwse denkers hem respectvol ‘De Filosoof’ of ‘De Meester’. Verwonderlijk

Getty Images

Tekst BAS NABERS

Wanneer mogen we de eis dat het nóg beter kan loslaten en het goede koesteren? Wanneer is goed goed genoeg? Dat we soms met die vraag in onze maag zitten, blijkt wel uit het gros van de zelfhulpboeken. Op de ene plank prijken titels als: hoe word ik succesvol, miljonair, een echte leider, enzovoorts. Daaronder vind je een rij boeken die je uit de depressie moeten helpen. Beide soorten boeken horen bij elkaar.

Onze prestatiecultus en het gevoel altijd tekort te schieten zijn twee kanten van dezelfde medaille. Ligt het dan voor de hand om bij de Griekse filosoof Aristoteles (384-322 v. Chr.) te rade te gaan? Op het eerste gezicht niet.

Zijn ethiek draait tenslotte om excellentie en voortreffelijkheid. Toch zou een flinke dosis Aristoteliaans perfectionisme ons goed doen.

is dat niet, want hij was de eerste die de verschillende soorten wetenschappen afbakende en er namen aan gaf. Pas in de zestiende eeuw haalde de moderne natuurwetenschappen zijn denkbeelden op belangrijke punten in.

Op andere terreinen is hij tot op de dag van vandaag nog steeds van belang. Zo werd er in 2014 onder hoogleraren filosofie in Nederland en Vlaanderen een poll gehouden. De voorgelegde vraag luidde: ‘Welk filosofieboek zou elk weldenkend mens gelezen moeten hebben om de wereld van nu beter te begrijpen?’ Aristoteles’ Ethica rolde als nummer één uit de bus.

17

Wat leerde filosoof en schrijver Jan Drost van Aristoteles? human.nl/aristoteles ▲

Leven als kunst In dat boek ging het Aristoteles om excellentie, voortreffelijkheid, virtuositeit. Om het leven als kunst. Hij stelt niet de vraag: wat moet of mag ik doen?, maar de prikkelender vraag: hoe moet ik leven? Wat is voor mij als mens een goed, zinvol leven? En welke vaardigheden of deugden stellen me daartoe in staat? Die vragen doen er nog steeds toe, al zou Aristoteles menig moderne opvatting de deur wijzen. Tegenwoordig is het bijvoorbeeld een vanzelfsprekende gedachte dat geluk in een persoonlijk gevoel van geluk ligt. Maar wie in de eerste plaats een geluksgevoel najaagt, komt elke keer weer bedrogen uit. Pillen en zelfhulpboeken moeten er dan aan te pas komen om je beter te voelen.

Voor Aristoteles daarentegen ligt geluk in het als zinvol geleefde leven, dat wil zeggen, in de toewijding aan iets wat ertoe doet, en de volle ontwikkeling van onze capaciteiten.

Dat vraagt om oefening. Aristoteles’ advies daarbij is: laat je inspireren door voorbeeldfiguren die de kunst van het leven hebben vervolmaakt. Mensen die in unieke situaties de gulden middenweg vinden tussen uitersten: moed tussen overmoed en lafheid; vrijgevigheid tussen verkwisting en gierigheid, enzovoorts. Het is de kunst om je dat eigen te maken - op je eigen manier, in je eigen leven.

Zonder anderen lukt het niet Maar is Aristoteles’ ethiek dan zelf geen perfectionisme dat de prestatiedwang opvoert?

Ik denk van niet. Het besef dat je nooit bent uitgeleerd in de kunst van het leven hoeft ons niet neer te drukken, maar kan een uiting zijn van zelfrespect. Een gulden middenweg tussen arrogantie - ‘ik ben zó perfect’ - en zelfvernedering - ‘ik ben zó waardeloos’. Want wie zich oefent in geluk voegt zich niet naar onmogelijke eisen, maar richt zich op idealen die motiveren, inspireren en verbinden. Die hun doel in zichzelf vinden; zoals goede zorg, goed onderwijs, goede kunst. Kortom, in goed leven, waarin geen sprake is van winners en losers, maar van win-winsituaties. In onze prestatiemaatschappij lijden mensen aan de angst niet (mee) te tellen en als persoon tekort te schieten. De Aristoteliaanse levenskunst veronderstelt juist onze verbinding aan anderen, onze gezamenlijke toewijding aan iets waardevols.

Sterker nog: Aristoteles erkent ronduit dat geluk niet helemaal maakbaar is. Je hebt er een beetje mazzel voor nodig, en zonder vrienden red je het zeker niet. Goden en dieren kunnen alleen leven, dacht Aristoteles, maar mensen zijn voor hun geluk op elkaar aangewezen. Het is dan ook niet toevallig dat Ethica een tweeluik vormt met Politica. Daarin wordt betoogd dat de samenleving niet bestaat omwille van het economisch overleven, maar omwille van het góede leven. De staat is er om het geluk van het individu mogelijk te maken. Evenmin is het toeval dat Ethica grotendeels is gewijd aan de vriendschap. Ware vrienden, meende Aristoteles, staan onvoorwaardelijk voor elkaar. En soms houden ze elkaar een spiegel voor. Vriendschap is de plek waar je zonder faalangst aan de kunst van het leven durft te schaven. <

FOTOREPORTAGE

Mama redt de wereld Ze maken hun eigen tandpasta, douchen niet, eten veganistisch en suikervrij. In een heel jaar produceren ze nog niet eens één vuilniszakje met afval. Het gezin van Evelien Matthijsen leidt, kortom, een donkergroen bestaan. ‘Net als ieder mens wil ik gelukkig zijn. Ecologisch leven is voor mij een middel om dat te bereiken.’

18

Van links naar rechts: Evelien (36), Olaf (9), Linde (7) en Hugo (3).

De kinderen krijgen zo langzamerhand door dat het er bij hen thuis toch een beetje anders aan toe gaat dan bij vriendjes en vriendinnetjes.

Over heel 2016 produceerde het gezin slechts ĂŠĂŠn pot met afval.

20

D

e leefstijl van Evelien Matthijssen (36) en haar gezin klinkt een beetje als het beroemde nummer van Nina Simone: Ain’t got no… Ze hebben geen stofzuiger, ze hebben geen koelkast. Ze hebben geen oven, ze douchen niet. Ze kopen geen nieuwe kleren, ze hebben geen televisie. Wat ze dan wel hebben?

Net als Nina Simone: een heleboel.

“Wij proberen met ons gezin, bestaande uit mijzelf, mijn vriend Marcel en onze drie kinderen in alle opzichten zo groen mogelijk te leven”, vertelt Matthijssen telefonisch vanuit haar huis diep in Wallonië. “We letten dus niet alleen op ons gebruik van stroom, water en gas, maar ook op onze voeding, de kleren die we dragen, onze persoonlijke verzorging, het schoonmaken van het huis, de reizen die we maken en de opvoeding van de kinderen. Op al die terreinen proberen we zo ecologisch mogelijk te leven.”

Natuurlijk komen ze regelmatig voor dilemma’s te staan. Zo was er onlangs de kwestie van de nieuwe wasmachine. “Onze wasmachine was na een jaar of veertien intensief gebruik - voor de kinderen hebben we altijd katoenen luiers gebruikt, dus ga maar na - definitief kapotgegaan. Toen was de vraag: kopen we een nieuwe wasmachine? Die zijn tegenwoordig veel energiezuiniger dan vroeger en verbruiken ook minder water. Maar ja, ze worden wel in een piepschuimverpakking geleverd. Moest het 21

FOTOREPORTAGE Tekst LIDDIE AUSTIN Fotografie MARLEEN DANIELS

daarom toch een tweedehands exemplaar worden, ook al zijn die minder energiezuinig? Dit soort overwegingen zijn voor mij niet zozeer dilemma’s als wel leuke uitdagingen.”

Het is voor haar een sport om iedere keer een stapje verder te gaan. “In winkels denk ik niet: o help, ik kan niks kopen want alles is in plastic verpakt! Nee, ik denk: eens kijken wat ik kan kopen zonder plastic. Het is heel belangrijk om er lol in te hebben, anders houd je het niet vol.” Het gezin eet veganistisch en suikervrij, gebruikt geen zeep en maakt hun eigen tandpasta. Daarnaast hebben ze ieder jaar een groot

‘In winkels denk ik: eens kijken wat ik kan kopen zonder plastic. Het is heel belangrijk om er lol in te hebben, anders houd je het niet vol’

FOTOREPORTAGE

22

drie kinderen te hebben. “Nogmaals: ecologie is niet ons doel. Ons gezin voelde met twee kinderen niet compleet. Wij wilden een derde en ons geluk is belangrijker dan de ecologie.

Je moet niet te dogmatisch worden. Het leven mag wel leuk blijven.”

Evelien Matthijssen, die bos- en natuurbeheer en filosofie studeerde, heeft van haar leefstijl haar werk gemaakt. Via haar website greenevelien.nl geeft ze tips en inspiratie ‘voor ecologische eenvoud’. “De ecoweekeindes die ik organiseer worden door een heel divers publiek bezocht. Het zijn over het algemeen mensen die niet meer in de ratrace willen meedraaien en andere keuzes willen maken, zonder hun sociale omgeving van zich te vervreemden. Hoe doe je dat? Ik adviseer altijd om de veranderingen geleidelijk door te voeren. Als je iedere keer een klein stapje zet, blijft het voor iedereen leuk, begrijpelijk en uitdagend, vergroot je de kans van slagen en blijf je gemotiveerd.” Haar eenvoudige manier van leven maakt gelukkig.

Ze komt niks tekort. “Ik kan doen en laten wat ik wil, en houd er nog een goed gevoel aan over ook. Dat is luxe voor mij.”

En hoe is het afgelopen met de wasmachine? “We hebben een nieuwe gekocht.” < ▲

project. Vorig jaar produceerden ze slechts één grote pot afval, dit jaar gaan ze helemaal van het elektriciteitsnetwerk af. “Zo gaan we geleidelijk steeds verder. Op die manier is het totaal geen opoffering. Net zoals ieder mens wil ik gelukkig zijn en ecologisch leven is voor mij een middel om dat doel te bereiken. Daarnaast vind ik vrijheid en onafhankelijkheid belangrijke waarden.” Door zo donkergroen te leven, besparen ze geld, zodat Evelien en Marcel niet fulltime hoeven te werken en veel thuis bij hun kinderen kunnen zijn. Zijn ze zuinig op de aarde - vergeleken met ‘normale’ gezinnen gebruiken zij 6,4 procent elektra en 3 procent water - en, ook heel fijn: ze hebben geen last van materieel gestuurde keuzestress. “Als je geen televisie hebt, hoef je niet te beslissen of en wat je gaat kijken. Zonder smartphone hoef je niet te dubben over welke apps je moet installeren.

Een heleboel dingen niet hebben, geeft mij een groot gevoel van vrijheid. Natuurlijk kost onze bewuste manier van leven ook tijd: niet alleen handelingstijd, maar ook nadenktijd. Maar dat vind ik leuk en door wat we allemaal niet hoeven doen, hébben we die tijd ook.”

Al ziet hun leven er van de buitenkant net zo uit als dat van andere mensen, toch beginnen Olaf (7), Linde (5) en Hugo (3) geleidelijk te beseffen dat het er bij hen thuis toch een beetje anders aan toegaat dan bij vriendjes en vriendinnetjes. “Zoals iedere ouder willen wij het beste voor onze kinderen en deze manier vinden wij toevallig het beste. Later kunnen ze zelf bepalen hoe ze willen leven. Ik heb het idee dat ze het nu wel waarderen. ‘Ik ga later de wereld redden, net als mama’, zei Olaf een keer.

Dat is het beeld dat de kinderen van mij hebben: mama is de wereld aan het redden. Daar ben ik heel erg trots op.” Van de buitenwereld krijgt ze weleens te horen dat het niet ecologisch is om

‘Door ecologisch te leven bespaar je geld, hoef je niet fulltime te werken en kun je veel thuis bij de kinderen zijn’

Kijk hoe bewoners van een duurzaam ecodorp

het doen in Bouwen in Boekel in de reeks We doen

het zelf wel. human.nl/bouwen-in-boekel

De familie wil binnenkort helemaal van het energienetwerk af. De energie die hun zonnepanelen en windmolens produceren wordt opgeslagen in de vier blauwe batterijen, een technisch huzarenstukje van Evelien.

23

FOTOREPORTAGE

24

FOTOREPORTAGE Links: Evelien en Marcel.

De familie wast het haar niet met shampoo maar gewoon met water. Rechts de ingrediënten voor het maken van zeep en tandpasta.

‘Authentic Self’ 2010, meisje (17)

25

FOTOREPORTAGE FOTOREPORTAGE

26

Marcel in de moestuin.

Links: de waterpomp in de garage, het gezuiverde water wordt gebruikt om te wassen en voor de wc.

Drink- en kookwater komt uit de kraan.

27

COLUMN

De ideale wereld met een gecontroleerd rauw randje BORIS VAN DER HAM is voorzitter van het Humanistisch Verbond

Afgelopen zomer ging ik met een aantal vrienden en vriendinnen naar het Milkshakefestival. Tienduizenden mensen genoten daar twee dagen van keihard stampende dancemuziek, hippe dj’s, jaren 90-hits en een optreden van de stokoud geworden Village People (Young men…). Toen de avond viel en laserstralen het festivalterrein een buitenaardse aanblik gaven, riep iemand naast me in extase: “Dit is de hemel!”

Ik vind zulke festivals best leuk, maar ze maken me ook onrustig. De spanningsboog van een verjaardagfeestje, van een theatervoorstelling of een optreden van een muziekband kan ik aan, maar gaat me minder goed af op een feest dat vele uren duurt. Na een paar uur bekruipt me dan het gevoel: moet ik niet eens wat nuttigs doen?

De vuilnisbak buiten zetten of zo? Ik denk dat die onrust ook zou toeslaan als er echt een hemel en een eeuwig leven zou bestaan.

Toch fascineren dit soort festivals en dance-

28

feesten mij. Het zijn interessante pogingen om een soort ideale wereld te scheppen. Mensen zijn op hun mooist aangekleed, en de alomtegenwoordige muziek en de lichteffecten creëren een tijdloze atmosfeer. Om die tijdloosheid te versterken, nemen de bezoekers vaak alcohol tot zich, en velen ook een xtc-pil. Juist door het laatste wordt er vaak ook met gefronste wenkbrauwen gekeken naar dit soort feesten. Is dat grote drugsgebruik niet een smet op die perfecte wereld?

Om daar meer inzicht in te krijgen was ik een tijd geleden op werkbezoek bij de leider van een EHBO-team op een groot dance-event. Wat verwachtte hij wat betreft drugsgebruik die avond?

Hij schudde meteen wat getallen uit z’n mouw.

Uit ervaring wist hij dat hij op een festival van 30.000 mensen ongeveer honderd bezoekers met verstuikte enkels, schaafwondjes of oververmoeidheidsklachten kon verwachten. Daarnaast zouden vijftig mensen last krijgen van de middelen die ze hadden gebruikt: dertig door te veel alcohol, twintig door drugs, vooral xtc.

Hij voegde er nuchter aan toe: “We geven ze wat water en wat rust tot het pilletje is uitgewerkt, dan staan ze weer op hun benen. Meestal zijn er een of twee mensen die naar het ziekenhuis moeten.” Hij benadrukte hoe ongelooflijk weinig gezondheidsproblemen er eigenlijk zijn op zo’n groot feest. “Zet ergens willekeurig 30.000 mensen bij elkaar, en je hebt gegarandeerd veel meer problemen. Dit is een van de veiligste plekken waar je kunt uitgaan.”

En inderdaad, deze zomer broodnuchter rondlopend op het Milkshake-festival viel me opnieuw op hoe het EHBO-team voortdurend en vrijwel ongemerkt een oogje in het zeil hield. In de

Tjebbe Venema

29

Bekijk Back to Utopia: wat kan het beroemde visionaire werk van Thomas More ons vandaag de dag leren over de ideale wereld? human.nl/utopia

â&#x2013;˛

Festivals en dancefeesten fascineren me: het zijn interessante pogingen om een ideale wereld te scheppen in een tijdloze atmosfeer

ring rondom het festivalterrein stonden mensen bovendien voorlichting te geven over drugs en alcohol, ook al bedoeld om ongelukken te voorkomen. Al het zogenaamde hedonisme ten spijt kon deze perfecte wereld niet zonder informatiestandjes en een ziekenboeg.

Misschien is dat juist wel de ideale wereld: een wereld waarin je kunt feesten, informatie krijgt, en als je dat per se wilt een risico kunt lopen. En waar, als het toch fout gaat, je terug kunt vallen op een vriendelijke EHBO-post.

Met die gedachte wandelde ik op het festivalterrein naar de poffertjeskraam. Suiker en vettigheid - kijk, daar haal ik nou mijn roes uit. Ik kon er daarna weer uren tegenaan. <

DUIVELS DILEMMA

‘Haar grootste angst was eenzaam te sterven’ JESSE GRUITERS (30) is geestelijk begeleider in het UMC Utrecht. Nee, hij voelt zich niet te jong om open te staan voor de verhalen en vragen over ziekte, dood en verlies. Het is dankbaar, en soms ook zwaar werk. Hoe sta je patiënten bij, maar houd je toch afstand? En hoe heilig is het protocol?

Tekst MARGALITH KLEIJWEGT Fotografie MENNO KOK

Na een etentje liep Jesse Gruiters toevallig langs de Universiteit voor Humanistiek in Utrecht. Toen hij de volgende dag meer informatie had gevonden, wist hij: hier wil ik studeren. Een opleiding die je tot nadenken dwingt, en die je klaarstoomt voor een zinvol maatschappelijk beroep.

Inmiddels werkt Gruiters drie jaar als geestelijk begeleider bij het UMC Utrecht, waar hij op verzoek gesprekken met patiënten voert, dag in dag uit. Hij noemt zichzelf een gespreks-

partner en geen therapeut, een geestelijk begeleider die luistert, meevoelt en voldoende afstand houdt om de ander te helpen zélf vragen te stellen.

Nee, hij voelt zich niet te jong om over beladen kwesties als dood en euthanasie te praten.

Patiënten willen vooral dat er naar ze wordt geluisterd, dat ze vrijuit kunnen praten, helemaal als ze te horen hebben gekregen dat ze ongeneeslijk ziek zijn. De kunst is om de ander de ruimte te geven, zegt Gruiters, niet te oordelen

30

DUIVELS DILEMMA

en niet te sturen. Praten over de dood is ingewikkeld, ook artsen weten daar niet altijd raad mee, want wat zeg je als je over zo’n naderend einde praat? Gruiters geeft een mooi voorbeeld van dat ongemak: “Ik herinner me een man die nog maar kort te leven had. Zo kort dat hij in bed zijn begrafenis aan het regelen was. Tussendoor had hij enorme huilbuien. Zijn behandelend arts kwam na haar dienst gedag zeggen: ‘Fijn weekend’, zei ze opgewekt, ‘En succes met het regelen van al die dingetjes.’”

En dan het verhaal van de patiënt die voor de eerste keer over levensbeëindiging wilde spreken. Hij was gelovig en wist niet zeker of hij er eerder uit zou mogen stappen, terwijl hij wel enorm leed. “Ik zei hem dat we het doorleven of juist het leven loslaten samen zouden verkennen. Hij vertelde en vertelde, hij wilde weten of hij het leven mocht teruggeven. Uiteindelijk is het daar niet van gekomen, hij is overleden voor de euthanasieprocedure kon worden gestart. Toch waren de gesprekken die ik, en ook de pastoor, met hem hadden gevoerd zinvol geweest, ze hadden hem veel lucht gegeven.

Wat me wel opvalt is dat veel ernstig zieke mensen aanvankelijk hun leven willen beëindigen, maar om allerlei redenen dat toch niet doen.

Soms haalt de dood de procedure in.

In je rol als geestelijk begeleider moet je moeilijke afwegingen maken: volg ik strikt de protocollen, of zoek ik iets meer ruimte? Dat kan een worsteling zijn. Een patiënt op de oncologische afdeling die bijna niets meer kon, hij kon zelfs zijn hand niet optillen, en die geen familie had, wilde een euthanasieverklaring opstellen en hij vroeg mij daarbij om hulp. Hij was erg verdrietig, omdat hij het gevoel had geen regie meer te hebben over zijn leven. Alles was hem afgenomen. Na mijn uitleg over de euthanasieprocedure vroeg hij: ‘Kun je dat voor me regelen?’ Hij wilde dat ik het formulier zou 32

‘De man was in bed zijn begrafenis aan het regelen. De arts kwam gedag zeggen: ‘Fijn weekend’, zei ze opgewekt, ‘En succes met het regelen van al die dingetjes’’ printen en voor hem zou invullen. Daar schrok ik van. Ik bleef eerlijk en zei: ‘Wat bijzonder dat u dat aan me toevertrouwt, maar ik weet niet of dat mag.’ Ik voelde hoe beladen dit verzoek was, ik wilde hem helpen, maar ik wilde geen grens overgaan. ‘Als ik u help met invullen, of als ik uw hand vasthoud,’ zei ik, ‘dan wordt het wat schimmig.’ Ik stelde voor er een arts bij te halen. Die zou hij sowieso nodig hebben als hij zijn leven wilde beëindigen. Hij stemde in en de arts nam het toen over. Hoe het met hem is afgelopen weet ik niet, patiënten blijven vaak kort in een ziekenhuis, op wat erna met ze gebeurt hebben we niet altijd zicht.”

Soms wil de familie iets anders dan de patiënt: “Ik werd een keer op de medium care bij een patiënte geroepen die een ernstige dwarslaesie had opgelopen. De vrouw zei dat ze een mooi leven had gehad, ze wilde zo niet verder leven. Of ik een arts kon zoeken die haar hierbij wilde helpen. Ze was dankbaar dat zij zoiets intiems met mij kon delen. Ik mocht haar doodswens niet aan haar kinderen vertellen, die wilden haar niet verliezen. Zij stonden op

de gang en wilden weten wat hun moeder tegen mij had gezegd. Dat moest ze hun zelf vertellen, vond ik, maar dat deed ze niet. Toen trad er een begin van herstel op en de vrouw begon te twijfelen. Misschien moest ze vrede hebben met een ander leven: geen grote reizen meer met de kinderen, maar samen koffie drinken in de stad. Toch wilde ze ook dit niet met haar kinderen bespreken, terwijl die daar zo blij om zouden zijn. Zo’n situatie, waarin ik meer weet dan de kinderen, blijft moeilijk.

We zijn met vijf geestelijk begeleiders in het UMC Utrecht, maar onderling praten we niet zo vaak over voltooid leven, de situatie waarin mensen zeggen klaar te zijn met leven. Patiënten beginnen er zelf over na berichten erover in de krant. Het is voor hen een makkelijke manier om over de naderende dood te beginnen.

En vaak gaat het dan over hun angst ervoor, de onzekerheid over wat er na de dood komt.”

Gruiters wil patiënten bijstaan, maar hij moet ook een zekere afstand houden; een goed evenwicht vinden, blijft een kunst. “Ik heb veel geleerd van een patiënte met wie ik een bijzondere band had. Zij vroeg mij haar op te zoeken in het hospice waar zij zou gaan overlijden.

Haar grootste angst was om eenzaam te sterven en daar hadden we het veel over gehad. De vrouw raakte me, maar tegelijkertijd claimde ze me ook. Wat moest ik doen? Voor zo’n situatie bestaan geen vaste regels. Na lang nadenken heb ik gezegd dat ik het zou overleggen met mijn collega’s. Uiteindelijk ben ik wel gegaan, in mijn vrije tijd. Ze vroeg meteen wanneer ik weer zou komen. Op die manier werd het geen fijn afscheid. Ik heb er wel van geleerd. Ik had duidelijker moeten zijn, meteen tegen haar moeten zeggen: ‘Ik kan maar één keer komen, vind je dat de moeite waard? Meer kan ik je niet bieden.’” < ▲

Het belang van praten over het levenseinde: human.nl/uitburgeren

33

‘Na mijn uitleg over de euthanasieprocedure vroeg hij: ‘Kun je dat voor me regelen?’’

Jesse Gruiters (1987) werkt als geestelijk begeleider in het UMC Utrecht en het Wilhelmina Kinderziekenhuis. Hij volgde een master Zorgethiek en Beleid aan de Universiteit voor Humanistiek.

Humanistisch geestelijk begeleiders (HGB’ers) werken in de gezondheidszorg, in gevangenissen en voor militairen en hun thuisfront. Begeleiders als Gruiters helpen mensen zelf hun gedachten en emoties op een rij te krijgen en eigen keuzes te maken, ook als de situatie verdrietig, verwarrend en loodzwaar is. HGB’ers zijn opgeleid door de Universiteit voor Humanistiek en worden benoemd door het Humanistisch Verbond, die daarmee de humanistische identiteit van deze begeleiders bewaakt.

COLUMN

Je moet je schamen Filosoof MARLI HUIJER twijfelt: moet zij luidkeels haar vrienden en de rest van de wereld toeroepen hoe funest voor de planeet en hoe beschamend het dus is om veel te vliegen? Of is zij niet haar broeders hoeder?

Mijn hond weet geen verschil te maken tussen onweer en vliegtuiglawaai. Dat is knap lastig, want met de zomerse topdrukte op Schiphol vliegen er ‘s nachts regelmatig luid ronkende toestellen over. Het beest begeleidt ieder overvliegend vliegtuig met vier korte blafjes: een zachte opmaat, een felle ‘woef’ en dan in diminuendo een derde en vierde blaf. Hij valt daarna in slaap en ook wij dommelen weer in.

Tot een uur later een volgend toestel met veel lawaai overvliegt en de hond zijn zang weer inzet.

34

Als het me niet lukt om de slaap te hervatten, denk ik terug aan het stukje bos dat ik twintig jaar geleden kocht om Schiphol te weerhouden van verdere groei. In stijl met Pluk van de Petteflet van Annie M.G. Schmidt heette dat bos het Bulderbos. Zoals Pluk en zijn dierenvrienden de graafmachines uit het bos wisten te verjagen, zo hoopten de 360 eigenaren van het Bulderbos de graafmachines van Schiphol weg te sturen. Helaas eindigen verhalen van volwassenen minder rooskleurig dan die van kinderen. Schiphol zette een onteigeningsprocedure in gang, de rechter stelde de luchthaven in het gelijk en het Bulderbos moest wijken voor de vijfde baan, de Polderbaan.

Mijn hond, die pas vier is, heeft geen weet van de geschiedenis van Schiphol. Het is geen politiek dier. En hij is zeker niet principieel tegen vliegtuigen of klimaatopwarming. De enige reden dat hij blaft is omdat nachtelijk gerommel in de lucht hem bang maakt.

Zijn dierlijke angst kan midden in de nacht zomaar op mij overslaan. Door mijn hoofd spoken dan de zorgen die de Onderzoeksraad voor Veiligheid uitte over de veiligheid van het vliegverkeer op Schiphol. Afgelopen april waarschuwde de Raad dat de luchthaven aan de grenzen zit van het veilig afhandelen van het vliegverkeer. Schiphol mag dit jaar het plafond van 500.000 vluchten gebruiken, bijna 5 procent meer dan vorig jaar en twee keer zoveel als in 1990, maar daarmee zit de luchthaven aan de limiet van wat nog veilig is. Nooit eerder heb ik zoveel vliegtuigen in de nacht gehoord als deze zomer. Hoe veilig is dat? Heeft mijn hond niet gelijk? Zijn vliegtuigen boven de stad niet minstens zo gevaarlijk als onweer?

Als mijn nachtelijke angst eenmaal is aangewakkerd, raak ik in een neerwaartse spiraal. Hoe kan het, zo pieker ik, dat iedereen zich zorgen maakt over de gevolgen van de klimaatopwarming - in Duitsland schijnt het

Als ik vertel dat ik slechts eens in de vijf jaar vlieg, stuit dat vrijwel altijd op ongemakkelijke stiltes en meewarige blikken

35

Idealisme en cynisme ontmoeten elkaar in het Duivelse dilemma De crisiscaravaan. human.nl/de-crisiskaravaan

▲

zelfs de grootste angst onder burgers te zijn -, maar toch blijft vliegen? Zelfs de groenlinkse en groenrechtse mensen in mijn omgeving schamen zich niet om jaarlijks in het vliegtuig te stappen. Hun investeringen in zonnepanelen of warmtepompen doen ze daarmee in één klap teniet. Als ik zeg dat ik slechts eens in de vijf jaar vlieg, stuit dat vrijwel altijd op ongemakkelijke stiltes en meewarige blikken.

Ach, ik ben niet mijn broeders hoeder, dacht ik tot voor kort als ik het zoveelste vliegavontuur van deze of gene aan moest horen. Wie ben ik om een ander te beschamen? Maar nu wetenschappers overtuigend voorspellen dat grote delen van de wereld rond 2100 niet meer leefbaar zullen zijn als de CO2uitstoot niet afneemt, kalft mijn begrip voor de schaamte van de ander af. In mijn halfslaap duikt de cynische filosoof Diogenes Laërtius op. Ik zie voor me hoe hij leefde als een hond, vrijwel zonder bezittingen. Omwille van een betere samenleving deed hij er alles aan om zijn medeburgers te beschamen over hun onmatige gedrag. Waarom niet als een cynicus schaamteloos laten zien dat ik het vliegen zo veel mogelijk mijd?

Of zou je, zoals een collega-filosoof me via Facebook aanraadde, een stap verder

moeten gaan en anderen publiekelijk moeten beschamen? Benoemen en aan de schandpaal nagelen, bijvoorbeeld via social media?

Hij reageerde op een door mij gedeelde studie uit Environmental Research Letters, die aantoonde dat het vermijden van vliegen een van de vier effectiefste middelen tegen klimaatopwarming is (naast één kind minder nemen, autovrij leven en een vegetarisch dieet). Overheid en onderwijs besteden daar nauwelijks aandacht aan, zo meldden de onderzoekers, terwijl deze gedragsveranderingen veel sneller resultaat geven dan de energietransitie door de overheid en het bedrijfsleven. ‘Vliegen zou net zo beschamend moeten worden als roken’, schreef de filosoof. Hij hoopte dat Schiphol en de KLM in de ogen van het publiek niet langer de nationale trotsen zouden zijn, maar de nationale schaamlappen zouden worden.

Zou beschaming van het vliegen - en van veel nakomelingen, autorijden, vlees eten inderdaad de op korte termijn beste manier zijn om de westerse beschaving tot een lagere CO2-uitstoot te brengen? Gewoonlijk ervaren mensen schaamte als zo onprettig dat ze alles in het werk stellen om deze te voorkomen. Maar zo werkt het niet bij iedereen. Sommige types zijn er ongevoelig voor en anderen blijven als verlamd in de schaamte vastzitten.

Voorlopig houd ik het daarom bij deze cynische strategie: ik blaf gezellig mee met mijn hond, vertel aan ieder die het horen wil - of niet - dat ik het vliegen zoveel mogelijk vermijd. Eens in de vijf jaar is genoeg. Wie weet steek ik net als Pluk al mijn vrienden aan en besluiten ook zij voortaan luidkeels zo min mogelijk te vliegen. <

Anna van Kooij

KIJKEN

GESPOT

Van prettige gesprekken tot felle debatten, van edgy exposities tot spraakmakende documentaires en van sprankelende festivals tot verdiepende cursussen.

Wat je (eigenlijk) niet mag missen.

Samenstelling JOHN MIN

LUISTEREN

SCHULDIG: EEN JAAR LATER Hoe gaat het nu met de vogelbuurt?

Joy Anna Thielemans

De Human-serie Schuldig raakte vele harten,

CONTROL ALT DELETE Naar het land van de robots

leidde tot veel discussie en won tal van prijzen,

Haar DNA wordt gehackt en ze heeft ook nog

waaronder de Nipkow-schijf. Maar heeft de

eens voor het eerst seks, maar dan virtueel.

documentaire-serie van Ester Gould en Sarah

Onvoorbereid wordt de 24-jarige Vlaamse actrice

Sylbing werkelijk impact gehad en gezorgd

en presentatrice Joy Anna Thielemans door ca-

voor échte veranderingen en oplossingen in de

baretier Jan Jaap van der Wal de nabije toekomst

Vogelbuurt en daarbuiten? Hoe gaat het met de

ingeslingerd. Door de technologische ontwikke-

hoofdpersonen en hun buurt ná de serie? En

ling krijgt streven naar liefde, geluk, gezondheid

hoe staat het met Schuldvrij!, de campagne die

en veiligheid voor haar en haar generatie een

Ester en Sarah samen met onder anderen Jesse

onbekende dimensie. Slaagt ze erin de technolo-

Frederik van De Correspondent zijn gestart om

gie voor zich te laten werken?

de politiek te veranderen?

Joy Anna wordt in de vierdelige tv-serie Control

Ester en Sarah doen in november en december

alt delete voor de leeuwen - soms robots – ge-

per podcast verslag, een jaar na uitzending van

gooid. Maar ze krijgt van Jan Jaap, die als een god

Schuldig op NPO 1.

toekijkt, bij haar zoektocht ook een cadeau mee.

Schuldig: een jaar later, NPO Radio 1 en podcast

Daarmee deelt ze op ontroerende en openhartige

op human.nl

wijze haar vragen en twijfels. Met dat cadeau reist ze in de laatste aflevering naar een land waar robots de dienst uitmaken. Het voorland van 24-jarigen van nu?

Control alt delete vanaf donderdag 5 oktober, 21.30 uur, NPO 3

36

KIJKEN

DOEN

Tjebbe Venema

BRAINWASH FESTIVAL Samen filosoferen over de grote vragen van nu DAT HAD JE GEDACHT De dwaalwegen van ons brein

Op het Brainwash Festival wordt in

We nemen de hele dag beslissingen, vellen oordelen en trekken

over de grote vragen van nu. Tegen-

conclusies. Thuis en op ons werk. Maar hoe goed zijn die beslis-

draadse denkers en kunstenaars

singen eigenlijk? Hebben we wel de beste vakantiebestemming

uit binnen- en buitenland zetten

gekozen of de voordeligste hypotheek? En klopt onze intuïtie

eeuwenoude kennis in om nieuwe

over de welbespraakte sollicitant? Of de diagnose van de fit

vragen te begrijpen en eigentijdse

ogende patiënt?

perspectieven te bieden. Verwacht

Om niet verlamd te raken door de enorme dagelijkse stroom in-

geen hapklare antwoorden, wel ver-

formatie, heeft ons brein oplossingen bedacht die goed genoeg

helderende vragen en vooroordelen

zijn: mentale sluipweggetjes die ons trefzeker naar een beslis-

die op de proef worden gesteld.

sing of een oordeel leiden. We kunnen immers niet de hele dag

De formule valt duidelijk in de smaak

wikken en wegen. Maar die snelle routes naar een beslissing

bij zowel de gasten als het publiek:

misleiden ons ook wel eens: we maken denkfouten. Zo blijkt de

het festival is altijd uitverkocht.

veelbelovende sollicitant enorm tegen te vallen en is de patiënt

Sinds de eerste editie in 2014 heeft

minder gezond dan hij eruitziet.

Brainwash zich steeds verder ont-

Over deze denkpatronen, en hoe we ons erdoor laten misleiden,

wikkeld en inmiddels bestaat het uit

start in november een vierdelig programma van omroep Human:

meer dan 100 programma-onderde-

Dat had je gedacht. Elke aflevering draait om één vraag: Hoe

len op diverse locaties in het cen-

houden we onszelf voor de gek? Waarom hebben we zoveel

trum van Amsterdam. Gasten zijn

vooroordelen? Waarom nemen we zoveel risico’s? En waarom

onder anderen Richard Dawkins,

geloven we in complotten? Dat had je gedacht verkent de dwaal-

Naomi Klein, Jan Terlouw, Lieke

wegen van het brein: van kleine vergissingen in het privéleven

Marsman, Marjolijn van Heemstra

tot kapitale blunders met grote maatschappelijke gevolgen.

en René ten Bos. In aanloop naar

De tv-serie is gebaseerd op het boek Wij zijn slim, en andere

het festival op 28 oktober vinden

dwaalwegen van het denken van psycholoog Suzanne Weusten,

er vanaf 21 oktober verschillende

dat op 19 oktober verschijnt bij AtlasContact.

aparte programma’s plaats.

Dat had je gedacht, vanaf donderdag 2 november, NPO 2

brainwash.nl

37

een ontspannen sfeer nagedacht

DOEN

Stephanie Mitchell

Michael Sandel

HUMANISTISCHE CURSUSSEN De kunst van het leven Het Humanistisch Verbond organiseert verschillende cursussen in het land: Introductiecursus humanisme,

Joris Luyendijk

KUNNEN WE PRATEN? Socrateslezing door Joris Luyendijk

Klassieke levenskunst, Moderne

In Kunnen we praten (2017) onderzoekt jour-

levenskunst en Once in a lifetime.

nalist Joris Luyendijk de versplintering van de

Ontdek wat grote denkers je kunnen

samenleving en het verlies aan vertrouwen in de

leren, ga in gesprek met docent en

oude politiek. Nieuw democratisch elan is nodig

mede-cursisten over de ‘kunst van

om culturele en sociaal-economische groepen

het leven’ en krijg zo meer inzicht in

te verbinden. Daar kunnen we zelf mee beginnen

jezelf en je drijfveren. Of, zoals een

door uit onze eigen bubbel te stappen en met

van de cursisten zegt: “De wereld

anderen in gesprek te gaan. Maar is dat genoeg?

is niet star, dus moeten je ideeën

In de Socrateslezing denkt Luyendijk graag

en idealen soms verschuiven. Door

samen met het publiek na over deze vragen.

inzichten van filosofen en door

Zouden universele mensenrechten misschien

gesprekken met medecursisten

een ankerpunt voor nieuw vertrouwen in de

heb ik geleerd hoe ik door anders te

politiek kunnen zijn?

denken mijn eigen problemen beter

Het Humanistisch Verbond organiseert twee

kan oplossen.” cursushumanisme.nu

keer per jaar de Socraterslezing. Een gerenommeerd denker reflecteert op een actueel thema op een bij het humanisme passende manier.

Maandagavond 4 december, Stadsschouwburg Den Haag. socrateslezing.nl

38

Merlijn Doomernik

GESPOT

DOEN

Als je vindt dat in de zorg alleen menselijkheid goed genoeg is... ...dan versterk je het Humanistisch Verbond en investeer je in geestelijk begeleiders.

Word lid voor 6 euro per maand. humanisme.nu 40