Human Winter 2018

In-

ter-

viw

ABORTUS: ‘IK SCHAAMDE ME DAT IK ME NIET SCHAAMDE’ MARY WOLLSTONECRAFT: DE EERSTE FEMINISTE DUIVELS DILEMMA: HOE HELP JE MENSEN DIE NIET GEHOLPEN WILLEN WORDEN?

Humanistisch Verbond | Omroep Human | Winter 2018-2019

Het recht om mens te zijn

PAUL SCHEFFER ‘Ik stap juist op de dingen af die me schrik aanjagen’

INHOUD

Vijf vrouwen over hun abortus

Hoe zit het met de cijfers?

Freedom of Thought-rapport

4

6

14

16

Duivels dilemma Hoe help je mensen die niet geholpen willen worden?

Arjan Visser interviewt Paul Scheffer

34 Kringloopfamilie

Hoe zat het ook alweer met...

Meelopen in Pand 9

42

44

Medialogica

Langs de humanistische meetlat

Feministe Mary Wollstonecraft

Want dit is mijn lichaam

28 Column Boris van der Ham

2

30

Wat is fictie, wat zijn de feiten?

Gespot Kijken, doen, lezen, luisteren

VOORWOORD

COLOFON

Waar mijn wieg je stond HUMAN is een uitgave van het Humanistisch Verbond en omroep Human en wordt verspreid onder leden en belangstellenden.

Omroep Human werkt nauw samen met de VPRO. Zo maken de VPRO en Human samen programma’s als Argos, Onbehagen en Trees.

Vanaf 2019 zal het magazine onder de titel HUMAN INC. -worden voortgezet in iets gewijzigde vorm.

Ledenadministratie Humanistisch Verbond Telefoon: 020 5219000 E-mail: leden@humanistischverbond.nl Ledenservice omroep Human Telefoon: 088 2058058 E-mail: ledenservice@human.nl Hoofdredactie José Rozenbroek Eindredactie John Min Art direction Sabine Verschueren Correctie Martine de Wijs Uitgever Fiona Fortuin Medewerkers Seb Agresti, Adinda Akkermans, Liddie Austin, Koos Breukel, Linelle Deunk, Boris van der Ham, Annelies de Korver, Bas Losekoot, Saskia Markx, Bas Nabers, Linda Stulic, Arjan Visser Redactieraad Bert Janssens, Marc Josten Redactieadres info@magazinehuman.nl Human digitaal magazinehuman.nl Druk Senefelder Misset Doetinchem ▲

In deze HUMAN hebben alle verhalen min of meer te maken met de mensenrechten, ter ere van het feit dat 70 jaar geleden de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens werd opgesteld.

Eerlijk gezegd had ik me er nooit zo in verdiept, zo vanzelfsprekend zijn die mensenrechten voor mij. Als (witte) vrouw in Nederland voel ik me vrijwel nooit gediscrimineerd, ben ik baas over mijn lichaam, mijn denken, doen en handelen. Mijn zusjes en ik hebben net zoveel kansen gehad als mijn broers. Geen mens die het interesseert dat ik niet in een god geloof, laat staan dat ik erom vervolgd zou worden.

Mocht ik een strafbaar feit begaan, dan neem ik een advocaat in de arm en vertrouw ik op ons rechtssysteem. Ik hoef niet te vluchten voor hongersnood of oorlog (misschien op een dag voor een rijzende zeespiegel).

Had daarentegen mijn wiegje in pakweg Saoedi-Arabië gestaan, dan had ik mij alleen zwaargesluierd en gechaperonneerd buiten de deur mogen begeven, en zouden mijn vader, broers en echtgenoot hebben bepaald hoe mijn leven eruit zou zien. Dan was ik ter dood veroordeeld als ik had verkondigd niet in Allah te geloven. Een ongewenste zwangerschap had ik moeten uitdragen; wie weet had ik dan wel zeven kinderen aan mijn rokken gehad.

Wat een zegen en wat een voorrecht om in deze uithoek te zijn geboren waar, dat weet ik heus wel, het ook niet volmaakt is. Maar waar de mensenrechten wél worden bewaakt.

Ik gun het iedereen op deze aardbol.

Ter ere van de verjaardag van de Universele

Verklaring van de Rechten van de Mens (70 jaar!) heeft het Humanistisch Verbond een speciaal paspoorthoesje laten ontwerpen. Zodat je de mensenrechten altijd bij je draagt. Hebben?

José Rozenbroek Hoofdredacteur HUMAN magazine

3

mensenrechten.humanistischverbond.nl/ bestel-een-paspoorthoesje

HOE ZIT HET MET DE CIJFERS?

96 €

741 €

311 €

481 €

742 €

515 €

904 €

118 €

628 €

149 €

3311 €

2851 €

4091 €

3142 €

7592 €

2753 €

4344 €

2054 €

2194 €

9615 €

7685 €

0816 €

7837 €

4468 €

2878 €

De doodstraf omdat je niet in god gelooft

DE 10 MEEST ONVEILIGE LANDEN VOOR ATHEÏSTEN

T da ijz O ik ts ze na keb i ts na mrA ne ëi keO r ïa en lA b iW na -t ëi uR s al dn T ru ik ej uR s al dn P lo H ne o gn ira ej sE G t al eir dn ek n al dn roP t gu la pS na ej eV tI K .r la ëi ino n irk kj eB gl ëi arF n irk iuD kj st al N dn ede D r al ne dn me a kr ne wZ de xuL ne me ub oN gr wro Z ge iw ne est lr

a dn

1 Saoedi-Arabië

tsjil ezed ni gidellov tein aporuE *

Mensen die wereldwijd niet in god groZ geloven, worden steeds feller drajlim 29 € gediscrimineerd, vervolgd of krijgen de doodstraf. De situatie van deze sjiwrednatheïsten, O humanisten, agnosten en drajlim 24 € vrijdenkers is opnieuw verslechterd.

Zeker in Saoedi-Arabië. Dit land is het meest onveilig voor niet-gelovigen.

Dit blijkt uit de nieuwste %7,5editie van het PNB teh nav jaarlijkse Freedom of Thought Report waarin de situatie van ongelovigen in %31 kaart is gebracht. Het is een publicatietePhNnBav van de internationale humanistische koepel siuhsIHEU. gninoK n ojlim 04 € Het eHumanistisch Verbond financiert dit onderzoek gedeeltelijk en helpt vrijdenkers in gevaar met lobby, individuele en %60begeleiding 0,0 teh nav lotgenotengroepen.

2 Iran 3 Afghanistan 4 Malediven 5 Pakistan

6 Verenigde %90,0 teh nav Arabische Emiraten PNB

7 Mauritanië FSJ

8 Maleisië neojlim 06 € %900,0 teh nav P9NBSoedan

PNB

10 Brunei ,)siuhsgninok( sjihttaM namreH .forp ,)peormo ekeilbup( remaknekeR ,)eitilop ,sjiwredno ,groz( SBC :nennorB IMNK ,revargataD ,seitaN edginereV ,knabataD dlroW ,)FSJ( eisnefeD nav eiretsiniM

4

ekeilbuP peormo 326 € neojlim

IN 18 LANDEN WORDT AFVALLIGHEID VERVOLGD

In 6 landen gevangenisstraf

Bahrein

Brunei

Comoren

Gambia

Koeweit

Oman

In 12 landen de doodstraf

Afghanistan

Iran

Maleisië

Malediven

Mauritanië

Nigeria

Qatar

Saoedi-Arabië

Somalië

Soedan

Verenigde Arabische Emiraten

Jemen

freethoughtreport.com

5

LANGS DE HUMANISTISCHE MEETLAT

‘In taal probeer ik mijn angsten tot bedaren te brengen’ Tekst ARJAN VISSER Fotografie LINDA STULIC

6

Bij het opengaan van de voordeur, nog onderaan de lange trap die naar de bovenetage leidt, hoor je de muziek van Mozart schallen. PAUL SCHEFFER is overgevoelig voor geluid, maar dit is iets anders; deze pianosonates markeren voor hem het begin van elke nieuwe dag. Scheffer houdt van rituelen en van regelmaat. ‘Ik heb een enorme behoefte aan ordening. Het is niet alleen chaotisch in de wereld, maar soms ook in mijnTekst eigen hoofd.’

ARJAN VISSER Fotografie KOOS BREUKEL

LANGS DE HUMANISTISCHE MEETLAT

8

D

e gang, de keuken, de voor- en de achterkamer: overal heerst diezelfde orde. Niet per se netjes of opgeruimd, maar alles ligt, hangt of staat er met een bedoeling.

Alles heeft betekenis. De spullen, het huis, maar ook de plek waar hij woont: op een paar honderd meter afstand van het Harmoniehof, waar de ouders van zijn moeder in 1922 de eerste bewoners waren van het Amsterdamse Museumkwartier.

Laten we die grootvader er meteen even bijhalen.

Herman Wolf was filosoof en letterkundige, een klassiek humanist. Ik las ergens dat uw moeder het een goed idee vond als u hem in één of meerdere opzichten zou opvolgen.

“Er was zeker sprake van zachte dwang, zo van: ‘We zien jou wel in de lijn van…’ In die tijd besteedde ik aan haar suggesties niet veel aandacht, maar in de laatste levensjaren van mijn moeder besloot ik haar het verhaal van mijn grootvader - een boek waar ik in feite al op mijn 25ste over nadacht - cadeau te doen. Wat mij bij het schrijven van Alles doet mee aan de werkelijkheid (De Bezige Bij, 2013, AV) vooral zo heeft getroffen, is hoe krachtig mijn grootvader vasthield aan de gedachte dat het algemeen menselijke als norm zoveel zwaarder moest wegen dan wat mensen verdeelt langs lijnen van nationaliteit, etniciteit, geloof en wat dies meer zij. Hij leefde in een tijd waarin precies díe enti9

LANGS DE HUMANISTISCHE MEETLAT

teiten werden aangeroepen: volk en vaderland.

Mijn grootvader, met zijn Joodse achtergrond, leed daar verschrikkelijk onder en noemde het idee van het humanisme ook een pessimisme, omdat die weg van het algemeen menselijke te abstract, eenzaam en veel moeilijker begaanbaar was. De kwetsbaarheid van het humanisme moest het opnemen tegen de aantrekkingskracht van totalitaire stromingen die sterker waren en veel makkelijker te symboliseren. Zijn vraag - en dat is later ook mijn vraag geworden - was: hoe verbind je de behoefte van mensen aan een gemeenschap met het algemeen menselijke als norm?”

Gaat uw boek De vorm van vrijheid daar in zekere zin ook over?

“Ja, dat ligt wel in elkaars verlengde. Het is duidelijk dat we in een tijd leven van ontgrenzing, een tijd waarin het moeilijk is om bescherming te vinden. Hoe moeten we, als open maatschappij, met grenzen omgaan? Als de liberale stemmen geen omgang met die kwestie weten te vinden, zullen de autoritaire stemmen die grenzen trekken - dat zien we overal om ons heen gebeuren. Ook in mijn Socrateslezing - een week voor de zeventigste verjaardag van de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens - kwam dit thema aan de orde. Mijn boek probeert antwoorden te vinden over de plaats van gemeenschappen in een wereld van globalisering. Ik wil iets zeggen over het morele ongemak dat we ervaren, in het klein en in het groot.”

Bent u de humanist geworden die uw grootvader is geweest?

“Nee, al was het maar omdat mijn grootva-

LANGS DE HUMANISTISCHE MEETLAT

Biografie Paul Scheffer - 1954 Op 3 september in Nijmegen geboren.

- 1972 Behaalt HBS-A-diploma aan de Kees

Boeke-school in Bilthoven.

- 1978 Begin van journalistieke loopbaan,

onder andere werkzaam als correspondent

in Parijs en Warschau.

- 1986 Afgestudeerd in de politieke

wetenschappen aan de Universiteit van

Amsterdam.

- 1986 - 1992 Werkzaam voor de Wiardi

Beckman Stichting.

- 1990 Columnist voor NRC Handelsblad,

maakt tv-programma’s voor de VARA en de

VPRO. - 1994 Staat kandidaat op een verkiesbare

plaats op de lijst van de PvdA voor de

Tweede Kamer-verkiezingen, maar ziet daar

op het laatste moment van af.

- 2000 Publiceert in NRC Handelsblad zijn essay Het multiculturele drama.

- 2003 Hoogleraar grootstedelijke

problematiek, Universiteit van Amsterdam.

- 2007 Het land van aankomst verschijnt bij

De Bezige Bij.

- 2011 Wordt hoogleraar Europese studies

aan de Universiteit van Tilburg.

- 2013 Publicatie van het boek over

grootvader Herman Wolf: Alles doet mee aan

de werkelijkheid.

- 2013 Documentaire Land of Promise

(samen met René Roelofs) gaat op IDFA in

première.

- 2018 De vorm van vrijheid verschijnt bij

De Bezige Bij, begint aan theatertournee

Land van aankomst en schrijft de biografie

van zijn grootvader Lou Scheffer.

10

der in een heel andere tijd leefde. Hij kwam aan het eind van de negentiende eeuw met zijn ouders vanuit Duitsland naar Amsterdam. Veel van zijn generatiegenoten zijn in de loopgraven van de Eerste Wereldoorlog omgekomen. Zijn lot was in Duitsland zeer ongewis geweest - nog afgezien van wat er daarna, met de opkomst van Hitler, allemaal zou gebeuren.”

Dus hoe humanistisch je bent is afhankelijk van de tijd waarin je leeft?

“Nee, als houding natuurlijk niet, maar ik bedoel te zeggen dat die jaren dertig onvergelijkbaar zijn met de tijd waarin we nu leven.

De schaduw die over hun leven viel, was donker en riep ook andere vragen op. Overigens ontdekte ik tijdens het schrijven ook allerlei gelijkenissen tussen mijn grootvader en mij: allebei op jonge leeftijd het huis uit, allebei HBS-A gedaan, allebei filosofie gestudeerd.”

Uw grootvader interesseerde zich ook voor de parapsychologie.

“Ja, hij heeft zelfs met zijn goede vriend parapsycholoog Wim Tenhaeff een laboratorium opgericht waar ze onderzoek deden met infraroodfotografie, volgens hen dé manier om het ‘astrale lichaam’ vast te leggen. Ze wilden aantonen dat er een sfeer is, een ziel, die het lichaam bij het sterven verlaat. Ze probeerden tijdens spiritistische séances stemmen uit het hiernamaals op te vangen - man! Het was wat dat aangaat zo’n fantastische, avontuurlijke tijd.

Ze waren niet zomaar een beetje in van alles en nog wat geïnteresseerd, nee, de kennis die ze opdeden - van filosofen, schrijvers, andere culturen, religies, en dus ook die parapsychologie - werkte door in hun werk. ‘Alles doet mee aan de werkelijkheid’, schreef mijn grootvader. Rationaliteit en irrationaliteit moesten bij elkaar worden gedacht. Er was veel meer in het leven dan ratio alleen.”

Het heeft ook iets wonderlijks: een klassiek humanist die zich bezighoudt met spiritistische séances.

“Ik denk niet dat hij dat zou zien als iets wat

‘Waarom schrijft iemand over grenzen? Omdat hij misschien te grenzeloos heeft geleefd en nu met vallen en opstaan probeert om...?’ met elkaar in tegenspraak is. Hij was ook een gelovig man, niet in kerkelijke zin - en wát er precies na dit leven zou komen werd minder geëxpliciteerd - maar hij was er vast van overtuigd dat je kon communiceren over de rand van de dood heen.”

En u?

“Voor mij is het beschrijven van de geschiedenis een manier om de scheidslijn tussen le-ven en dood te relativeren. Ik vond het magisch om een boek over hem te schrijven. Ik ben nu research aan het doen voor een biografie van mijn andere grootvader, Lou Scheffer, die het hoofd was van de afdeling Stadsplanning, hier in Amsterdam. Moet je je voorstellen: Herman Wolf, de cultuurpessimist en Lou Scheffer, de ingenieur, de man van de maakbaarheid: samen in dezelfde tijd, in dezelfde biotoop! Voor mij voelt het schrijven over die twee mannen als het redden van levens… nee, wacht, dat woord neem ik terug, laat ik het zo zeggen: ik kan mensen die vergeten zijn weer tot leven wekken. Zo reik ik over de grens van leven en dood. Dat is, zo je wil, mijn religie. En vergeet niet op te schrijven dat ik nu met mijn vingers een stel aanhalingstekens probeer uit te beelden, alsjeblieft.”

11

Da’s goed, maar nog even terug naar die eerdere opmerking: u verliet op jonge leeftijd het ouderlijk huis.

“Ja, op mijn veertiende. Ik was een weerbarstig, onmogelijk kind. Ik wist me met de intimiteit van het gezinsleven ook niet zo goed raad.”

Tegelijkertijd voelt u een sterke behoefte om over uw familie te schrijven.

“Ik denk dat schrijven überhaupt vaak gaat over datgene wat je mist. Waarom schrijft iemand over grenzen? Omdat hij misschien een te grenzeloos leven heeft geleid en met vallen en opstaan probeert om...”

Wacht even, dat geldt voor anderen, maar hoe zit het met u?

“Ja, goed, hoe zal ik het zeggen? Die familie was in de geleefde werkelijkheid soms behoorlijk ver weg. En misschien… Misschien probeer ik wel onder woorden te brengen wat ik niet durf aan te raken. Man, wat een vragen…”

Probeert u me anders iets te vertellen over die geleefde werkelijkheid.

“Dat is een goed idee. Het eerste wat me nu door het hoofd schiet is de omgeving. We hebben het over het hoogtepunt van de jaren zestig.

Ik ben van 1954, dus in 1968, toen mijn ouders besloten dat het goed was als ik een tijdje bij een soort pleeggezin zou gaan wonen, liep ik rond in een Afghaanse jas, droeg kralenkettingen, lang haar, rookte met klasgenoten mijn eerste joints. Het was een geweldige tijd; ik ging er helemaal in op. Mijn ouders waren vrijzinnig ingesteld dus de beknelling die ik voelde zat vooral in mijn eigen hoofd. Er brandde een groot anti-autoritair gevoel in mij. Ik zag hoe mijn vader door angst werd geregeerd. Mijn vader was, net zoals zijn vader, hoofd van de afdeling Stadsplanning, hij worstelde op kantoor met situaties waar Voskuil zijn vingers bij zou hebben afgelikt en had er zichtbaar moeite mee om een beetje overeind te blijven. Inmiddels snap ik zijn angsten veel beter, maar toen kon ik alleen maar denken: waarom verzet je je niet?”

Hoe bent u die angsten beter gaan begrijpen?

LANGS DE HUMANISTISCHE MEETLAT

‘Inmiddels snap ik de angsten van mijn vader veel beter, maar toen kon ik alleen maar denken: man, waarom verzet je je niet?’

“Doordat ik er later net zo goed door werd overvallen. Als je je in deze tijd ergens over uitspreekt, krijg je van alles over je heen. En in mijn persoonlijke leven is de vraag of ik de juiste keuzes heb gemaakt ook wel vaker in me opgekomen. Zo ben ik ben een paar jaar geleden, na een huwelijk van drieëndertig jaar, gescheiden. Daar kan ik echt wakker van liggen.

Natuurlijk, het leven gaat door, maar zo’n breuk kan nooit meer worden goedgemaakt.”

U moet accepteren dat u ergens schuldig aan bent?

“Ja, zo zou je dat kunnen zeggen. Ik heb altijd in de breedte geleefd: geen haast, nooit aan een carrière gedacht. Ik zag het leven als een voortdurend onderzoek, ik heb alles willen uitproberen, maar ik zie nu wel in dat die romantische blik ook z’n harde kanten heeft. Ik heb me laten leiden door mijn intuïtie, maar heb iemand met wie ik zo lang heb samengeleefd pijn gedaan. Het gepieker daarover wordt minder, maar het gaat nooit weg. Dat is ook niet erg trouwens. Ik vind dat je alles in je leven mee moet nemen. Sterker nog: ik wil helemaal niets 12

achter me laten. Dat houdt wel in dat ik me, met die lange staart van de geschiedenis, steeds moeizamer door de tijd beweeg.”

Gaat het leven, hoewel iets trager, toch crescendo?

“Interessante vraag. Fysiek natuurlijk niet, maar… Laat ik het zo zeggen: ik vind het wel mooi om de optelsom van al de dingen die ik heb gedaan, al de ervaringen die ik heb verzameld, de plekken die ik heb bezocht, de mensen die ik heb ontmoet, te overzien en te gebruiken.

Laatst kon ik naar aanleiding van het vertrek van Angela Merkel in NRC schrijven over de indruk die zij jaren geleden op mij heeft gemaakt toen ik haar, met een paar anderen, in haar kantoor in Berlijn had bezocht. Dat vind ik mooi.

Kijk, welbeschouwd zit drie kwart van mijn leven er zo’n beetje op, maar ik ben vast van plan om van dat laatste kwart nog iets bijzonders te maken. Ik geloof in een leven van lagen en ik kan, wat mijn werk betreft, wel zien hoe daar een zekere groei in zit. Ik heb me geleidelijk de wereld ingeschreven en ik weet precies wat ik in de komende jaren nog zal willen schrijven.”

The best is yet to come?

“Dat hoop ik wel, maar een beetje bescheidenheid kan geen kwaad. Ik ben beslist niet nostalgisch gestemd; ik vind ook deze tijd waanzinnig interessant. Ik ben levenslustig, nieuwsgierig. Misschien word ik zelfs steeds nieuwsgieriger.”

Terwijl de tijd van leven alleen nog maar afneemt.

“Zie daar het drama van mijn leven haha! Nu we het er toch over hebben: ik moet over vijf minuten naar een afspraak…”

PAUL SCHEFFER LANGS DE HUMANISTISCHE MEETLAT Een houding Hoe meet je het humanistische gehalte van een mens? Tja, dat is even vreemd als subjectief natuurlijk. Want zo heeft u de afgelopen jaren in HUMAN magazine de hoofdpersonen in het grote interview vooral door de gekleurde bril van Esther Wit en ondergetekende gezien. Dat kijkt lastig soms.

Ja, ik laat u zo gaan. Nog één vraag over die ‘aanrakingsangst’ waar u eerder over sprak. Hoe verhoudt die zich tot uw grote nieuwsgierigheid?

Toch is er een rode draad: humanisme is een mo-

“Hm… ja, ik stap op de dingen af die mij schrik aanjagen. Begrijp je? Om het te zien, om er woorden voor te vinden. In taal kan ik mijn angsten tot bedaren brengen.”

vult Paul Scheffer mooi aan in dit interview.

Door een ordening aan te brengen.

“Precies.”

Zoals de orde in de ruimtes die u bewoont.

“Ja, ik heb een grote behoefte aan het creëren van een eigen binnenruimte: hier staat alles met een eigen betekenis - precies waar ik het hebben wil. Soms denk ik dat het misschien wel een lichte vorm van autisme is; ik wil niet dat de orde wordt verstoord. Zo hou ik mezelf het best staande. Ik kan slecht tegen geluid, ben snel overprikkeld, en ik haat het daarom ook om naar recepties te gaan. Ik doe het wel hoor - uiteindelijk ben ik toch een sociaal beest - maar na tien halve gesprekken met mensen die over je schouder heenkijken om te zien of er misschien een interessantere kandidaat te vinden is, word ik behoorlijk ongelukkig. Dan kan ik nog maar één ding bedenken: ik wil naar huis.”<

rele houding! En de mens zelf moet je begrijpen in zijn persoonlijke en historische context, zo

Het beste komt nog Hij heeft “zich geleidelijk de wereld ingeschreven” en weet precies wat hij de komende jaren nog wil schrijven. Een mooi idee, een soort Bildungsgedachte voor zestigplussers. Scheffer blijft hoopvol en stiknieuwsgierig.

“Welbeschouwd zit drie kwart van mijn leven er zo’n beetje op, maar ik ben vast van plan om van dat laatste kwart nog iets bijzonders te maken.”

De wet van Scheffer Uiteindelijk is hij - hoewel in zijn drang naar orde een beetje autistisch - ook een sociaal beest.

Daaraan zitten wel grenzen overigens. Het moet niet ten koste gaan van een zekere diepgang. De wet van Scheffer luidt: liever één goed gesprek dan tien halve. Want als dat gebeurt, zit er nog maar één ding op: naar huis.

Niets blijft achter “Ik heb iemand met wie ik lang heb samengeleefd pijn gedaan. Het gepieker daarover wordt minder, maar gaat nooit weg.” Dat moet je ook niet willen, en is ook niet erg. Sterker: je moet

Door de brexit dreigt de open grens tussen

alles meenemen en niets achter je laten. Zo, met

Ierland en Noord-Ierland te verdwijnen. De 24-

die houding kunnen we op de vleugels van onze

▲ ▲

Socrateslezing.nl

jarige Oisin Kearney vreest voor een opleving van

persoonlijke geschiedenis het nieuwe jaar in.

het oude geweld: human.nl/nieuwe-grenzen

John Min

13

De eerste van een nieuwe soort Tekst BAS NABERS

14

Met haar pen verdiende ze haar eigen brood, ze lapte de mores van haar tijd aan haar rijglaarsjes en wilde de eerste van een nieuwe soort zijn. Dat lukte.

Met A vindication of the rights of woman bereidde MARY WOLLSTONECRAFT (1759-1797) de weg voor de eerste feministische golf die meer dan een eeuw later volgde.

Mary Wollstonecraft was een onverschrokken vrouw. In een tijd die even tumultueus was als haar eigen korte leven - ze werd 38 jaar probeerde ze zich met verve te ontworstelen aan de strakke regels die vrouwen kregen opgelegd. In 1929 schreef de feministische schrijver Virginia Woolf over haar: ‘She is alive and active, we hear her voice and trace her influence even now among the living.’

Wollstonecraft was niet alleen onverschrokken, ze leidde ook een hartstochtelijk en onconventioneel leven. Ze had buitenechtelijke affaires, woonde ongehuwd samen en van een van haar geliefden kreeg ze een buitenechtelijk kind. Toen deze geliefde haar verliet, sprong ze na wikken en wegen – ze noemde het later een rationeel besluit – in de Theems. Dat ze dit kon navertellen had ze te danken aan een toevallige voorbijganger die haar uit het water redde. Toen deze delicate feiten na haar dood bekend werden, waren haar tijdgenoten gechoqueerd en lag haar naam aan diggelen. Het kwam mensen met een conservatieve agenda ook best goed uit om deze progressieve vrouw neer te zetten als symbool van moreel verval.

Wollstonecraft leefde in een opstandige

Seb Agresti

HOE ZAT HET OOK AL WEER MET...

MARY WOLLSTONECRAFT?

15

ter – maar verweet Burke al te makkelijk tegen deze vrouwen uit het volk te kiezen.

Gelijke rechten Wollstonecraft pleitte voor gelijke rechten voor mannen en vrouwen, waarbij ze een hoofdrol zag weggelegd voor goed onderwijs.

Met goede scholing kunnen vrouwen ook medicijnen of politieke wetenschap studeren of het zakenleven ingaan. En alleen door onderwijs kun je je ontplooien tot een onafhankelijke, veelzijdige persoonlijkheid, met een goed ontwikkeld denkvermogen. Ze ontkende niet wat in haar tijd zo’n beetje de opinio communis was: dat vrouwen zich oppervlakkiger tonen dan mannen, en zich vaak gedragen als speeltjes of als versiering. Maar Wollstonecraft zocht de oorzaak daarvan niet in een gebrek aan rationeel en moreel denkvermogen bij vrouwen, maar in de structurele miskenning daarvan. Ze schreef dan ook: ‘Taught from their infancy that beauty is woman’s scepter, the mind shapes itself to the body, and, roaming round its gilt cage, only seeks to adorn its prison.’ Dat het volgens haar hierbij gaat om een maatschappelijk probleem is een verstrekkende gedachte met revolutionaire gevolgen. Zo hield zij de samenleving een kritische spiegel voor: vrouwen kunnen zich alleen ontplooien als zij dezelfde, fundamentele rechten hebben als mannen. Tegelijk wees zij vrouwen op hun verantwoordelijkheid: het recht om je te ontwikkelen betekent ook de opdracht iets te betekenen voor de maatschappij. Die heeft onafhankelijke persoonlijkheden nodig; mannen én vrouwen die zichzelf willen vormen en zich oefenen in de kunst van het leven. Zo kan iedereen tot de nieuwe soort behoren die Wollstonecraft voor ogen had. < ▲

tijd. Toen in 1789 de Franse Revolutie uitbrak, reisde ze spoorslags af naar Parijs. Daar werd geschiedenis geschreven en daar wilde ze aan bijdragen. Ze mengde zich in de pamflettenstrijd, stak alle beroemde pamfletteers naar de kroon en publiceerde haar A vindication of the rights of men (1789). Een paar jaar later verscheen haar meest invloedrijke werk: A vindication of the rights of woman (1792). Hierin hield ze een baanbrekend pleidooi voor gelijke rechten voor mannen én vrouwen.

Van die gelijke rechten kwam helaas weinig terecht. De Franse Revolutie mondde uit in een periode van fanatieke terreur. Niet alleen vertegenwoordigers van het oude, aristocratische regime, maar ook idealisten met een ánder beeld van de revolutie werden gearresteerd of onthoofd. Wollstonecraft kon ternauwernood een arrestatie omzeilen. Tegelijk bleef ze de idealen van de Franse Revolutie trouw, zoals wel meer van haar vrienden deden.

Uniek was ze in de manier waarop ze haar idealen bleef verbinden aan kritiek op het gangbare beeld van vrouwen. Zo diende ze de conservatieve filosoof Edmund Burke van repliek toen hij de revolutie veroordeelde en de Franse koningin Marie Antoinette bewierookte als het elegante toonbeeld van aristocratische deugden. Wollstonecraft draaide dit om: die ‘aristocratische deugden’ zetten vrouwen juist aan tot manipulatief gedrag, omdat ze aan het hof vooral om hun schone charmes werden gewaardeerd en alles via hun machtige echtgenoot gedaan moesten krijgen. Bovendien was hun voornaamste aristocratische deugd het baren van een mannelijke erfgenaam.

Dezelfde Burke beklaagde zich over de duivelse hysterie van de vrouwen die ten tijde van de revolutie het koningspaar uit hun paleis richting de gevangenis hadden begeleid. Hysterie werd toentertijd als een typisch vrouwelijke eigenschap gezien. Wollstonecraft praatte die hysterie niet goed – laat staan de onthoofding van het echtpaar een paar jaar la-

Meer over haar leven weten? Zoek naar

Wollstonecraft op humanistischecanon.nl, of luister naar het bekroonde radioportret van Mary Wollstonecraft: human.nl/mary-wollstonecraft

Want dit is mijn lichaam Of het nu vijf of vijftig jaar geleden is; je abortus vergeet je nooit, en ook niet de afwegingen die je toen maakte.

Want geen vrouw die lichtzinnig denkt over het afbreken van haar zwangerschap. â&#x20AC;&#x2DC;Niemand kan of mag de arrogantie hebben om te denken dat hij die beslissing voor jou kan nemen, welke kant dan ook op.â&#x20AC;&#x2122; Tekst LIDDIE AUSTIN Fotografie KOOS BREUKEL

Tekst MARCO VISSCHER Fotografie KOOS BREUKEL

‘Uiteindelijk voelde het niet veilig genoeg - niet voor mij en zeker niet voor het kind in wording’

Liddie Austin (59), getrouwd, drie kinderen, onderging op haar twintigste een abortus.

“Ik heb altijd geweten dat ik geadopteerd ben, en dat mijn beide biologische ouders dat óók waren. Ik vond het niet erg dat ik na mijn geboorte meteen was afgestaan, maar wat ik ook altijd wist was dat die keten van mensen die maar kinderen kregen terwijl ze er niet voor konden of wilden zorgen bij mij ging stoppen.

Als ik later kinderen zou krijgen, ging ik die zelf opvoeden. Als ik dat om een of andere reden niet zou kunnen, kwam er geen kind.

Toen ik op mijn twintigste na de eerste keer seks met mijn nieuwe vriendje zwanger bleek te zijn, werd dit voornemen aan de realiteit getoetst. Was ik al in staat om een goede moeder te zijn? Ik was een tweedejaars studente, zonder idee van hoe mijn leven eruit ging zien. Het nieuwe vriendje was vijf jaar ouder, een stuk verder in zijn studie en al vond hij dat het mijn beslissing moest zijn: een baby leek hem wel leuk. We konden een kamertje maken in de diepe kast in onze in

17

VROUWEN EN ABORTUS

onderverhuur bewoonde tweekamerwoning twee-hoog-links-achter, zei hij, geen enkel probleem. Soms liet ik me meeslepen door zijn romantische voorstellingen, maar de twijfel was er ook steeds. We kenden elkaar nog maar zes weken. Als we uit elkaar zouden gaan, wist ik uit de feministische literatuur wat er dan waarschijnlijk ging gebeuren: ik zou in mijn eentje voor het kind moeten zorgen. Waar ging ik dan wonen? Hoe ging ik ons onderhouden?

Het voelde uiteindelijk niet veilig genoeg - niet voor mij en zeker niet voor het kind in wording.

Ieder ook maar een beetje ongewenst kind voor wie niet goed genoeg wordt gezorgd, is er een te veel. Zó werd mijn keten niet verbroken.

Het werd dus een abortus. Daarna ging het leven gewoon verder. Voorafgaand aan de ingreep had ik het er met veel mensen over gehad, maar nu was iedereen inclusief het vriendje klaar met het onderwerp, terwijl ik er juist toen over wilde praten. Spijt had ik niet, maar het was soms alsof ik stikte. Dat veranderde toen ik een half jaar later twee dagen in de week op twee kleine jongetjes ging passen. Na die vaak uitputtende dagen fietste ik algauw opgelucht terug naar mijn eigen vrije studentenleventje, waarin ik kon doen en laten wat ik wilde. Toen wist ik het helemaal zeker. Het was een goede beslissing geweest, die abortus: ik was nog niet klaar voor het moederschap.”

VROUWEN EN ABORTUS

‘De wettelijke vijf dagen bedenktijd heb ik echt nodig gehad. Wat me het meeste hielp, waren de gesprekken met vriendinnen’ Rebekka Roozendaal (33) is humanistisch geestelijk verzorgster, getrouwd, moeder van twee zoons (3 jaar en 7 maanden oud). Ze onderging op haar vijftiende een abortus.

“We waren jong en onhandig. Er moet iets mis zijn gegaan met het condoom. Toen ik zwanger bleek te zijn, werd meteen voor mij een afspraak gemaakt bij een abortuskliniek. Maar voor mij was het niet zo vanzelfsprekend. Ik had in de weken voordat ik de zwangerschapstest deed mooie dromen gehad over een kindje voor wie ik zorgde: een jongetje, met blonde haren en blauwe ogen. Daar kon ik niet meteen afstand van doen.

De wettelijke vijf dagen bedenktijd heb ik echt nodig gehad. Wat me het meeste hielp, waren de gesprekken die ik met vriendinnen had. Met twee van hen heb ik lange dagen op het strand doorgebracht. Zij hadden geen idee van wat ik moest doen, dat was fijn, ze lieten me praten of gewoon stil zijn. Aan het einde van de tweede stranddag voelde ik: ik zou het moederschap best aankunnen. Dat was een heel belangrijk moment, denk ik achteraf gezien. Ik had het gevoel nodig dat ik moeder zou kunnen worden om óók te kunnen denken: maar nu liever nog

18

niet. Anders was het geen keuze geweest, maar doen wat er van me werd verwacht.

Mijn vriend ging mee naar de abortuskliniek.

Ik keek mee naar de echo die werd gemaakt en ook het vruchtje wilde ik zien toen dat eruit was. Het was een opluchting dat er eigenlijk niks te zien was. Ik zag een heel klein puntje, waarvan me werd verteld dat dat het embryo was. Het was gewoon een puntje.

Binnenkort begin ik een gespreksgroep voor vrouwen die ooit een abortus hebben ondergaan en de levensvragen die dat kan oproepen. Ik ben op dit moment dus bezig met het onderwerp, maar niet vanuit een trauma. Dankzij die abortus heb ik ook mijn eigen kracht kunnen ontwikkelen, die ik nu kan doorgeven aan mijn kinderen. Op iedere werkplek die ik heb gehad, ontmoette ik vrouwen die ook een abortus hebben ondergaan of onbedoeld zwanger zijn geraakt.

Het is niet iets dat een enkeling overkomt. Als mensen er niet meer over zouden fluisteren maar ervoor uit zouden komen, zouden we dat weten. Het is een fundamenteel deel van ons mens-zijn dat je zwanger kunt raken, ondanks voorbehoedsmiddelen. Het kan en het gebeurt. En dan zal je er mee moeten dealen, in volledige vrijheid. Niemand kan of mag de arrogantie hebben om te denken dat hij dat voor jou zou kunnen doen, welke kant dan ook op.”

19

20

VROUWEN EN ABORTUS

‘Ik schaam me niet voor mijn abortus.

Maar ik heb me er wel voor geschaamd dat ik me er niet voor schaamde’ Anne Fleur Dekker (24), binnenkort samenwonend, is opiniemaker en publicist. Op haar negentiende onderging zij een abortus.

“Ik ben niet voor abortus, ik ben voor de vrijheid om de keuze voor abortus te maken.

Iedereen moet kunnen kiezen wat zij wil. En als je eenmaal die soms moeilijke keuze hebt gemaakt, moet je goed, snel en op een neutrale manier geholpen kunnen worden. Niemand vindt het leuk om een abortus te ondergaan, ik denk ook niet dat er heel lichtzinnig over moet worden gedaan, maar het scheelt wel als het geen taboe is en je je er niet alleen in hoeft te voelen. Want het gebeurt nu eenmaal, ook bij niet-westerse vrouwen en vluchtelingenvrouwen. Bij hen is het nog een veel groter taboe.

Toen ik zwanger bleek te zijn, studeerde ik nog, had ik geen stabiel leven en ook geen relatie met de jongen van wie ik zwanger was. Ik zag

21

niet hoe ik zo een kind kon opvoeden en was er dus al snel uit dat ik een abortus wilde. Via google kwam ik eerst bij de FIOM terecht en vervolgens bij de huisarts die me naar een abortuskliniek verwees. Voorafgaand aan de ingreep een week later was er een gesprek met een verpleegkundige. Ik begrijp wel dat er vragen worden gesteld om te kijken of er geen dwang in het spel is, maar ik vond het toch een vervelend gesprek. Het leek alsof ik ontmoedigd werd, ook door de foto van de echo die me werd voorgehouden. Bovendien moest ik een officiële verklaring ondertekenen waarin stond dat ik dit echt wilde. Het was bijna alsof ik de staat moest meedelen: deze nieuwe burger komt er dus niet. Ik geloof niet dat het verkeerd bedoeld was, maar ik ervoer het wel als intimiderend, zeker in een zaal met meerdere vrouwen van wie sommigen aan het huilen waren.

De abortus vond daarna plaats door middel van een zuigcurettage en een roesje. Ik moest er een paar dagen van bijkomen, maar dat was het.

Ik schaam me niet voor mijn abortus en ik heb er ook geen spijt van. Maar ik heb me er wel voor geschaamd dat ik me er niet voor schaamde. Het wordt je zo opgedrongen. Was er iets mis met mij dat ik er niet heel zware gevoelens over had? Maar die had ik gewoon niet. Met een kind had ik nooit alle toffe dingen kunnen doen die ik nu doe. Het voelt nog steeds als een juiste keuze.

Met mijn huidige vriend zou ik op den duur graag kinderen willen. Daardoor doet die abortus van toen nu voor het eerst soms een beetje pijn. Ik weet nu dat ik kinderen zou willen, destijds had ik daar nog niet bij stilgestaan.”

VROUWEN EN ABORTUS

‘Als ik aan een volgende zwangerschap en mijzelf als moeder van drie kinderen dacht, schreeuwde alles in me: nee!’

Cornelia (44, achternaam bij de redactie bekend), administratief medewerker, getrouwd, twee kinderen, was 36 toen ze een abortus had.

“In 2010, mijn jongste was toen een jaar oud, de oudste drie, bleek ik ongepland weer zwanger te zijn. Na de zwangerschap van de jongste had ik niet meteen iets aan anticonceptie gedaan, ik dacht: zo’n vaart zal het niet lopen, maar toch moet het zijn misgegaan.

Dit gaat niet lukken, was mijn eerste reactie toen de zwangerschapstest positief bleek te zijn. Ik werkte vier dagen in de week, de kinderen zaten allebei op de crèche, het was een enorm gestress. En we wonen heel klein, in een ruimte waar ook gewerkt wordt. Als ik aan een volgende zwangerschap en nog een kind dacht, schreeuwde alles in me: nee! Ik zag mezelf gewoon niet als moeder van drie kinderen. Mijn man zei: ‘We vinden wel een

22

oplossing, maar als jij het niet ziet zitten hoeft het van mij niet.’ Omdat we geen overhaaste beslissing wilden nemen, hebben we het nog even aangezien. Maar mijn gevoel veranderde niet.

De ingreep viel me mee. Binnen een uur stond ik weer buiten. Toen een verpleegkundige van tevoren met me kwam praten over mijn afwegingen, schaamde ik me wel even de ogen uit mijn kop. We lagen met allemaal vrouwen op een zaal in bedden met alleen een gordijntje ertussen, dus je hoorde alles. Dat was niet prettig, maar ik zag het als de consequentie van wat ik wilde. Daar hoorden ook een paar moeilijke dingen bij.

In het hele proces, van de huisarts tot de mensen in het ziekenhuis, was iedereen heel meedenkend. Er werd geen oordeel gegeven, alles was goed. De abortusarts stelde me gerust en praatte me door de ingreep heen.

Wat hebben we toch een fijn systeem hier in Nederland, dacht ik na afloop, dat dit gewoon in alle openheid kan, zonder dat je een schuldgevoel krijgt aangepraat. Zo kun je echt in vrijheid een beslissing nemen, waardoor de kans dat je later spijt krijgt klein is.

Vlak na de abortus heb ik een spiraaltje laten zetten, want dit ging me niet nog een keer gebeuren. Maar een fout moet je kunnen maken, vind ik.

Als ik gezinnen met drie kinderen zie, denk ik nooit: dat had ik ook kunnen hebben. Ik heb nooit gefantaseerd over het kind, of het een jongetje of een meisje zou zijn geweest, hoe ons gezin er dan had uitgezien. Het was zo duidelijk voor mij. Ik ben heel blij dat het kon.

Het probleem was veel groter geweest als ik geen abortus had kunnen krijgen.”

23

24

VROUWEN EN ABORTUS

‘Na afloop was er een verpleegkundige die me even vasthield. Verder was er al die tijd niemand die aardig tegen me was’ Doortje Braeken (68), voormalig senior advisor bij International Planned Parenthood Federation (IPPF), moeder van twee kinderen, onderging op haar 29ste een abortus.

25

▲

“Het was een heel gewenst kind. Mijn man en ik waren blij dat ik zwanger was. Maar in die tijd had ik werk waarvoor ik veel op scholen kwam, en op een daarvan bleek rodehond te heersen. Ik besloot me te laten testen, maar volgens de GG&GD waren antistoffen niet nodig. Drie weken later werd ik toch ziek. De huisarts gaf me een paar artikelen mee, zodat ik me mijn mening kon vormen over wat er nu moest gebeuren. Nadat ik had gelezen wat rodehond allemaal voor een foetus kan betekenen, wist ik: dit wil ik niet. De ziekte kan de hersenen, het gezichts- en het gehoorvermogen van het kind aantasten. Het risico was me te groot.

Inmiddels was ik al zestien weken zwanger.

Dat betekende dat ik een late abortus zou moeten ondergaan, op medische indicatie.

Mijn huisarts zei: ‘Je kunt naar abortuskliniek Bloemenhove, waar ze heel aardig zijn. Maar

zo’n late abortus is tamelijk ingewikkeld, misschien is een ziekenhuis beter.’ Maar in het Wilhelmina Gasthuis ging er van alles mis.

Zo’n late abortus komt neer op een opgewekte bevalling. Dat moest op zaal, tussen de andere vrouwen die daar lagen, en duurde een hele nacht, waarin ik veel pijn had. Mijn man mocht niet bij me blijven, ik was helemaal alleen. Na afloop was er gelukkig een verpleegkundige die me even vasthield, maar dat was alles. Verder was er al die tijd niemand die iets tegen me zei of aardig tegen me was.

Weer thuis heb ik het ziekenhuis een brief geschreven om te zeggen dat ze het me met hun gebrek aan empathie wel ongelooflijk moeilijk hadden gemaakt. Ik werd onmiddellijk uitgenodigd voor een gesprek, ze waren natuurlijk bang dat ik een klacht zou indienen. Ik werd geconfronteerd met een tafel waaraan zes dokters in witte jassen zaten.

Ik kon tegenover hen plaatsnemen. Alles wat ik zei, werd weerlegd. Toen ik geïntimideerd in tranen uitbarstte, schudden ze hun hoofd: ‘Het zijn allemaal hormonen, mevrouw.’

Ik ben dankbaar dat ik toen een abortus kon krijgen, maar het was niet niks. Dat moet je ook kunnen erkennen, zonder dat je meteen als anti-choice wordt weggezet. Gelukkig werd ik vier maanden na die afschuwelijke ervaring weer zwanger en kreeg ik een prachtige dochter. Dat hielp. In mijn werk heb ik later veel met abortus te maken gehad, ook in het buitenland. Ik leerde dat het daarbij niet zozeer om legalisering gaat als wel om veiligheid en vriendelijkheid. Wettig is geen garantie voor goed.”

Kijk naar Omstreden vrijheid, een film over

Bloemenhove, de oudste abortuskliniek van Nederland: human.nl/bloemenhove

‘Je bent geen misdadiger als je zegt: dit is niet mijn moment om een kind te krijgen’ Merkwaardig: onze overheid blijkt een anti-abortusorganisatie fors te financieren.

Hoe kan dat in een land waar sinds 1981 abortus legaal is? En is dit ook niet in tegenspraak met een van de mensenrechten: de zelfbeschikking over het eigen lichaam? Reden voor het Humanistisch Verbond om in actie te komen.

26

Hulp aan ongewenst zwangere vrouwen moet neutraal zijn om in aanmerking te komen voor subsidie van de overheid. Dit lijkt nogal voor de hand liggend, maar de realiteit blijkt momenteel anders. Een onevenredig groot deel van het geld dat de overheid verstrekt ten bate van wat keuzehulpverlening bij ongewenste zwangerschap wordt genoemd, gaat tegenwoordig naar Siriz, een organisatie die is opgericht door de Vereniging ter Bescherming van het Ongeboren Kind (VBOK). Beide organisaties hebben als doelstelling vrouwen die ongewenst zwanger zijn te ondersteunen bij het voldragen van hun zwangerschap. Op de site van Siriz staat geen verwijzing naar abortusklinieken, ook wordt er geen melding gemaakt van de christelijke agenda van de stichting. Hulpverlening en het christelijke anti-abortusstandpunt lopen hier naadloos in elkaar over, stelt opinieblad De Groene Amsterdammer dan ook in een recent onderzoeksartikel: ‘Vanaf siriz.nl klik je vlugger door naar jesus.net dan naar de website van een abortuskliniek.’

Overheidssubsidie voor een anti-abortusorganisatie, daar komt het op neer, vindt Christa Compas, directeur van het Humanistisch Verbond. “Vanaf de start van Rutte III hebben we gezegd dat we het zelfbeschikkingsrecht in zaken die gaan om leven, liefde en dood - speerpunt voor ons - scherp in de gaten gaan houden. We hebben het gevoel dat dit niet per se in goede handen is bij dit kabinet.

Toen bleek dat het overgrote deel van de subsidie naar Siriz gaat (1,7 miljoen euro, versus de 5 ton die de FIOM krijgt, de andere organisatie die zich met abortus bezighoudt), besloot het Humanistisch Verbond dit najaar om onder het motto ‘Geef de vrouw haar recht op zelfbeschikking terug’ actie te voeren voor volledige onafhankelijke en neutrale hulp aan vrouwen bij ongewenste zwangerschap. Compas: “Christelijke organisaties beroepen zich op de mensenrechten om te zeggen dat abortus verboden zou moeten zijn: het zou in strijd zijn met het

‘Agressieve demonstranten bij abortusklinieken, dat blijkt weer schokkend vaak voor te komen’

Meer weten over de acties van het Humanistisch

Verbond? Kijk op: humanistischverbond.nl/abortus ▲

27

▲

recht op leven. Maar ik vind het nadrukkelijk een mensenrecht dat je gaat over je eigen lichaam en mag beslissen wat daarmee gebeurt.”

Er blijkt, afgezien van de ideologische kleur, nog wel meer aan te merken op de hulpverlening van Siriz. Zo wordt er onjuiste, afschrikwekkende medische informatie verstrekt (een abortus zou bijvoorbeeld zorgen voor een moeilijker verloop van een eventuele volgende zwangerschap) en in online chatgesprekken met ongewenst zwangere vrouwen en meisjes wordt wel heel snel aangestuurd op mogelijke schuldgevoelens en psychische problemen op latere leeftijd als gevolg van een abortus.

Dit alles was voor GroenLinks en PvdA aanleiding een motie in te dienen waarin werd gevraagd de subsidie aan Siriz stop te zetten. “We leven in een vrij land, je mag vinden wat je wilt, maar als je overheidsfinanciering krijgt, moet je neutrale hulp verlenen”, vindt SheDecides-oprichtster Lilianne Ploumen, die namens de PvdA het woord voert over dit onderwerp. “Als je ongewenst zwanger bent, moet je de juiste informatie krijgen, op een niet-sturende manier.

Het is de bedoeling dat je in staat wordt gesteld om je opties op een rijtje te krijgen, zodat je in alle vrijheid een beslissing kunt nemen.”

Staatssecretaris Blokhuis (ChristenUnie) heeft onlangs naar aanleiding van de vragen van de Tweede Kamer aangekondigd dat er een 24-uurs-informatienummer komt voor ongewenst zwangere vrouwen en meisjes. De men-

sen aan de hulptelefoon geven zelf geen advies over abortus of alternatieven, maar informatie over instanties die ‘keuzehulpgesprekken’ aanbieden. Dat zijn gesprekken waarin hulpverleners de vrouwen voorleggen wat de opties zijn, zoals abortus, adoptie of zelf opvoeden.

Blokhuis heeft ook nieuwe kwaliteitscriteria voor deze gesprekken bekendgemaakt. Kort gezegd komen die erop neer dat organisaties die in 2020 in aanmerking willen komen voor subsidie transparant moeten zijn over hun waarden en levensbeschouwing. Voorwaarde is dat die niet in de gesprekken met vrouwen doorklinken. De vrouw mag niet een bepaalde kant worden opgestuurd en geen schuldgevoel worden aangepraat.

D66 vindt die toezegging onvoldoende en heeft inmiddels een motie ingediend met een extra eis voor hulporganisaties, zodat beïnvloeding door een anti-abortusstandpunt wordt voorkomen. GroenLinks en PvdA vinden dat anti-abortusorganisaties helemaal geen subsidie mogen krijgen voor de hulpgesprekken.

PvdA-Kamerlid Ploumen: “Een organisatie die verbonden is aan een anti-abortusclub komt wat ons betreft niet in aanmerking voor subsidie van de overheid.”

Niet alleen de gekleurde hulpverlening bij abortus is iets dat aandacht vraagt, vindt Christa Compas van het Humanistisch Verbond. “Het discours rond abortus is duidelijk aan het veranderen. We zijn ons aan het verdiepen wat we kunnen doen tegen agressieve demonstranten bij abortusklinieken. Dat blijkt schokkend vaak voor te komen. De 30.000 vrouwen per jaar die een abortus ondergaan zijn geen misdadigers als ze zeggen: dit is niet mijn moment om een kind te krijgen.” <

Bekijk het portret van NVSH-voorzitter Mary Zel-

denrust-Noordanus (1928-1984): human.nl/mary-zeldenrust-noordanus

COLUMN

Een mensenrecht van niks BORIS VAN DER HAM mocht onlangs op een ambassadeursconferentie een praatje houden over een van de belangrijkste mensenrechten. Hij kwam tot een onthutsende ontdekking.

BORIS VAN DER HAM is voorzitter van het Humanistisch Verbond

28

Onlangs kwam het Centraal Bureau voor de Statistiek met nieuwe cijfers over religie en levensbeschouwing in Nederland. Meer dan de helft van de Nederlanders hangt geen godsdienst meer aan. Opvallend was dat in de media meteen veel aandacht was voor het kleine groepje overgebleven kerkgangers, maar nauwelijks de vraag werd gesteld hoe die grootste groep niet-godsdienstige Nederlanders dan het leven beschouwen.

Dat zou toch logisch zijn? Helaas wordt die groep nog steeds gezien als ‘niks’, als een ‘restcategorie’.

Die houding van de pers staat niet op zichzelf.

Zo was ik een poosje geleden te gast op het ministerie van Buitenlandse Zaken. Daar vond een ‘ambassadeursconferentie’ plaats.

Alle ambassadeurs die Nederland in de wereld vertegenwoordigen waren er. Een van de onderwerpen was het mensenrecht op ‘vrijheid van religie en levensbeschouwing’.

Als voorzitter van het Humanistisch Verbond mocht ik iets daarover zeggen.

Net voor de start van de bijeenkomst kwam een van de ambassadeurs op me af. ‘Wat leuk, ik zag je al op het programma staan!’, zei hij vrolijk. Daarna kneep zijn gezicht een beetje samen en vroeg hij: ‘Maar kan je me je connectie met dit onderwerp even uitleggen?’

Ik vroeg hem wat hij bedoelde. ‘Nou, jij bent van het Humanistisch Verbond, en toch nietgodsdienstig? Waarom ga jij het dan hebben over specifiek dit mensenrecht?’

Ik legde hem uit dat het universele mensenrecht op ‘vrijheid van religie en levensbeschouwing’ niet alleen gaat over het recht om godsdienstig te mogen zijn, maar ook om een niet-godsdienstige levensbeschouwing te hebben; om bijvoorbeeld atheïst, agnost, humanist of vrijdenker te zijn. De ambassadeur leek verbaasd. ‘Ik wist niet dat je dat mensenrecht zo moest lezen’, zei hij voorzichtig. Ik was

Boris van der Ham licht het Freedom of Thought-rapport toe in de Tweede Kamer (2015).

29

Ja, ook het recht om bijvoorbeeld atheïst, agnost, humanist of vrijdenker te zijn, is een universeel mensenrecht wegliep, riep hij opgewekt in mijn richting: ‘Ik ga mij verdiepen in het mensenrecht van niks!’

Ik wist even niet of ik nu blij moest zijn of dat ik er achteraan moest hollen.< ▲

verbijsterd dat hij dit niet wist. Maar daarna kneep hij opnieuw zijn gezicht samen en zei: ‘Maar dat is natuurlijk wel heel Nederlands.’

Ik vroeg hem opnieuw wat hij bedoelde.

‘Nou kijk, in Nederland zijn er veel mensen die ‘niks’ zijn. Maar dat speelt in de rest van de wereld helemaal niet hoor!’

De conferentie begon, en ik mocht mijn praatje houden. Daarin vertelde ik over het Freedom of Thought-rapport dat het Humanistisch Verbond elk jaar samen met de Internationale Humanisten uitbrengt.

De ambassadeurs bleken verbaasd over het feit dat er in veel zogenaamd ‘strengreligieuze’ landen ook veel mensen zijn die atheïst, agnost, humanist, vrijzinnig of vrijdenker zijn. Na het christendom en de islam, is deze groep zelfs de derde grootste levensbeschouwelijke groep in de wereld.

Ik vertelde ook hoe zij in de wereld ernstig worden vervolgd. Nederland moet juist voorop lopen en ook voor hen aandacht hebben, stelde ik. Als een zo seculier land als Nederland dat niet doet, wie dan wel?

Na afloop van de bijeenkomst kwam de ambassadeur van het voorgesprekje weer op mij af. Hij pakte een Freedom of Thoughtrapport, en stak het onder zijn arm. Terwijl hij

Bekijk Ongelovig, over vluchtelingen in

Nederlandse asielzoekerscentra op de vlucht voor religieus extremisme in hun eigen land: human.nl/ongelovig Kijk ook op whatsmycrime.nu

DUIVELS DILEMMA

‘Ze hebben af en toe een duwtje nodig’ Tekst JOSÉ ROZENBROEK Fotografie LINELLE DEUNK

De cliënten van WILL VAN SCHENDEL, directeur-bestuurder van De Sociale Maatschap, hebben vaak torenhoge schulden. Toch wil lang niet iedereen geholpen worden. Wat doe je dan als hulpverlener? Pak ze liefdevol maar ferm aan, net zoals je in de opvoeding doet, zegt Van Schendel. ‘Mijn zoon heeft een enorme angst voor water, toch heeft hij al zijn zwem- en duikdiploma’s gehaald.’

Op een grasveldje ligt een vrouw tussen de hondenpoep. Het is vroeg in de ochtend, het is koud en miezert. Will van Schendel is op weg van haar auto naar haar kantoor in Amsterdam-Noord. Ze wil snel doorlopen, maar dan bedenkt ze zich: Van Schendel wat doe je nou?

“Gaat het wel goed met je?”, vraagt ze aan de vrouw in het gras. Een scheldkanonnade volgt: “Vuile kankerhoer, gore teringtrut! Sodemieter op!” Will deinst terug en zegt: “Ik wil alleen maar weten of het goed met je gaat.” “Bemoei je met je eigen zaken!”, schreeuwt de vrouw.

“Wil je een kop koffie?”, vraagt Will. De vrouw gaat rechtop zitten. Nou, koffie wil ze wel. Will neemt haar mee naar binnen, de vrouw krijgt koffie en een warme douche. Dan gaat ze weer.

Dat was een jaar geleden. Deze week kwam

dezelfde vrouw weer binnenlopen. Ze zei tegen de balie-medewerkster: “Vorig jaar was ik hier ook, een aardige mevrouw had me binnengehaald. Het ging toen zo slecht me.”

In haar werkkamer bij Doras, de organisatie voor maatschappelijk werk in Amsterdam-Noord, zet Will van Schendel haar bril af en schenkt nog eens thee uit een thermoskan.

“Dit verhaal is in een notendop waarom ons werk zo nodig is. En ja, soms gaat het gepaard met gescheld en geschreeuw. Soit. Maar het is niet persoonlijk. Het is nooit persoonlijk.”

Will van Schendel (57) is directeur-bestuurder van De Sociale Maatschap, een koepelorganisatie waaronder verschillende Amsterdamse stichtingen vallen voor maatschappelijke dienstverlening, welzijn, oude-

30

DUIVELS DILEMMA

‘Mensen schamen zich dat ze het niet zelf kunnen. Ze zijn te trots om naar ons toe te stappen.

Of ze overschatten zichzelf. Ze denken: ik kan het zélf, ik heb jou niet nodig’ renzorg en schuldhulpverlening. Het grotere publiek kent haar als de charmante maar o zo kordate directeur uit de bejubelde Human-documentaire Schuldig. Daarin maakt ze zich hard voor een gezin uit Amsterdam-Noord dat uit huis is gezet wegens een huurschuld. Ze verontschuldigt zich: de documentaire gaf een verkeerd beeld van haar werk, in het echte leven praat ze niet zelf met de cliënten. Dat doen haar onvolprezen hulpverleners. Zij houdt zich vooral bezig met beleid. “Maar ik zie ons als een voetbalteam waarin de keeper en de spits net zo belangrijk zijn als de trainer en de reserveman op de bank. Ik volg dezelfde cursussen als mijn medewerkers, zodat ik weet waar zij het over hebben. Niet voor niets luidt ons motto: ‘Ik zie jou, ik sta naast jou, samen maken wij het verschil.’ Dat geldt voor de organisatie, maar het is ook leidend in onze aanpak van onze cliënten.”

Die cliënten hebben zich vaak flink in de nesten gewerkt. Ze zijn werkloos geraakt, of liggen in scheiding, soms zijn ze alcohol- of gokverslaafd. Van het een komt het ander. Ze betalen de huur niet meer, lopen achter met de 32

betaling van hun zorgverzekering of energierekening, krijgen aanmaningen en boetes, hun schulden lopen in razend tempo op tot schrikbarende bedragen. Op een dag komt de brief waarin staat dat ze uit hun huis worden gezet als ze nú niet betalen. Paniek.

Van Schendel: “Dan komen ze hier en dan kieperen ze zo’n vuilniszak vol met rekeningen en papieren leeg op tafel. Vaak blijkt dan dat ze al vier of vijf jaar problemen hebben. Als ze veel eerder waren gekomen, hadden we ze ook veel eerder kunnen helpen en was die schuld niet zo torenhoog geweest.”

Hulpmijders noemt Van Schendel de mensen die pas hulp inroepen als het te laat is en zelfs dan soms nog alle hulp afslaan. Dat is haar grote dilemma: hoe kun je mensen helpen die niet geholpen willen worden?

“Mensen schamen zich dat ze het niet zelf kunnen. Ze zijn te trots om naar ons toe te stappen. En veel mensen overschatten zichzelf. Als wij ze een bemiddelings- of saneringsvoorstel doen, zeggen ze: ‘Hoeft niet, volgende maand kan ik best 300 euro extra betalen.’ Maar dat

33

Ze noemt als voorbeeld het nieuwe initiatief, Ontzorgen, dat samen met woningbouwcoöperatie Ymere op poten is gezet. “Bij een huurachterstand gaan wij in een vroeg stadium met je om tafel zitten en nemen alle opties door. We zeggen: ‘Wat wil je? Dat je uit je huis wordt uitgezet? Nee? Nou, dan spreken we af dat je hier elke twee weken komt, dat je vrijwilligerswerk gaat doen, zodat je weer een dag- en nachtritme opbouwt en waarmee je vouchers kunt verdienen om je huur af te betalen. We maken een budgetplan en kijken hoe je je leven weer op de rit kunt krijgen.’ Ja, dat vinden sommige mensen paternalistisch. Maar de kunst is om de mensen te verleiden die hulp te accepteren.” En, zegt Will van Schendel, dat mag zonodig best op directieve wijze. “Dat doe je in je opvoeding toch ook?” Ze vertelt over haar zoon, die een verstandelijke handicap heeft. Hij heeft een Wajong-uitkering en deze zomer hebben ze hem verhuisd naar een begeleid-wonen-huis waar hij zo zelfstandig mogelijk kan leven.

“Onze zoon heeft een enorme angst voor water, en toch heeft hij al zijn zwem- en duikdiploma’s gehaald. Dat komt omdat we hem af en toe een duwtje geven. Mensen hebben een vangnet nodig, dat ze over drempels helpt. Ze zijn gebaat bij regels en aan houvast. Ook aan dat Ontzorgen-programma zitten voorwaarden verbonden. Als je je daar niet aan houdt, kun je eruit gegooid worden en word je alsnog ontruimd.” Dat gebeurt nog steeds wel eens, maar niet vaak meer. “Als mensen eenmaal die drempel over zijn, de schaamte voorbij, alles op tafel gooien, dan is dat vaak een enorme bevrijding en werken ze mee. Echt, ik geloof dat deze aanpak kan werken.” Ze lacht. “Maar ik ben dan ook een ras-optimistist.” <

▲

kunnen ze niét. Ze overzien hun inkomsten, uitgaven en hun schulden niet. Dat heeft ook met stress te maken. Uit onderzoek blijkt dat als je ernstige geldzorgen hebt je IQ wel met dertien punten kan zakken. Wie geldstress heeft kan alleen nog maar nadenken over kortetermijnzaken: mijn kinderen moeten vanavond eten, ze hebben nieuwe schoenen nodig. Dan ga je echt niet sparen voor de lange termijn.”

Een ander probleem is dat mensen soms helemaal niet weten dat ze hulp kunnen krijgen. “Vergeet niet: 20 procent van onze doelgroep heeft een licht verstandelijke handicap.

Ze zijn laaggeletterd, snappen niks van de inhoud van officiële brieven en formulieren.

Ze kennen de weg niet naar de instanties, begrijpen niet hoe je huurtoeslag of zorgtoeslag aanvraagt. Ja, ‘ons soort mensen’ weet precies hoe je dingen voor elkaar moet krijgen. Maar zij hebben vaak geen idee.”

Van Schendel ziet de tweedeling steeds groter worden en de kloof steeds dieper tussen hoogopgeleide en laagopgeleide burgers. “Voor veel mensen is het leven helemaal niet simpel.”

De documentaire heeft niet alleen veel losgemaakt, vertelt ze, maar ook begrip gekweekt.

“Veel tv-kijkers wisten niet dat een kleine schuld desastreuze gevolgen kan hebben. Het mooiste inzicht is dat onze eigen overheid de grootste aanjager en ‘hinderkracht’ is bij schulden. Ons systeem is gebouwd op de gedachte dat als je niet betaalt, je dat moedwillig doet, en dus gestraft moet worden. Dat mensen met een schuld altijd schuldig zijn. Terwijl: 99,95 procent van de mensen is helemaal niet moedwillig een wanbetaler of een fraudeur. Ze handelen in wanhoop en uit onmacht.”

Maar hoe moet het dan wel? Van Schendel, hartstochtelijk: “Ik zou alle mensen wel toe willen roepen: heb je problemen, beginnende schulden? Vraag alsjeblieft zo snel mogelijk om hulp. En wees niet bang, wij oordelen niet, dat is niet aan ons.”

Meer weten over Will? human.nl/will-van-

schendel Bekijk Schuldig via human.nl/schuldig-serie

REPORTAGE Of het nu Xander is, die na zijn verslaving nu zielsgelukkig is in de moestuin, de impulsieve Elly die in de wasserette werkt, of Bilal die 25 jaar kleermaker in Damascus was en nu emblemen op de jassen van de carnavalsvereniging naait. Iedereen voelt zich beter in Pand 9, een vrijplaats en sociale onderneming in Zaltbommel.

Tekst ADINDA AKKERMANS Fotografie BAS LOSEKOOT

‘Ik noem het mijn kringloopfamilie’ In Pand 9, een voormalige lts in Zaltbommel aan de oever van de Waal, kun je niet onopgemerkt verdwijnen. “Het beste voorbeeld daarvan is een schrijnende gebeurtenis”, zegt beheerder Angela de Weert (50). Ze slikt.

Deze lente verdronk een Eritrese vluchteling die hier vrijwilligerswerk deed. Hij had die dag net een auto gekocht en was nietsvermoedend de weg van de veerpont ingereden. Het hele pand was in rouw: van de kunstenaars in de ateliers boven tot de vrijwilligers van de Voedselbank aan het einde van de gang.

“Wij kenden hem – en zijn vriend die ook verdronk – allemaal persoonlijk. Iedereen hielp mee met de uitvaart, een indrukwekkende bijeenkomst met heel veel mensen.” Angela zetelt in de voormalige conciërge-loge van het oude lts-gebouw; voor zorginstelling Prezzent houdt ze hier intakegesprekken met werklozen, psychiatrische patiënten, vluchtelingen, eenzamen, chronisch zieken en anderen die 34

het (nog) niet redden in de Nederlandse samenleving. Ze komen bij haar via Werkzaak, voor mensen met een uitkering. De belangrijkste vraag die ze altijd aan iedereen stelt: waar word je gelukkig van? Samen kiezen ze vervolgens een geschikte werkplek, zoals de moestuin, het naaiatelier of de kringloop.

De moestuin

Het regent, maar Xander van Riessen (48) loopt opgewekt tussen de rijen boerenkool en prei in de moestuin tegenover Pand 9. Met zijn ene arm wijst hij naar het insectenhotel dat hij zelf heeft gebouwd, met zijn andere hand duwt hij zijn schoffel stevig in de aarde. “Maar heel weinig mensen weten hoe je een plantje moet kweken. Wist je dat je ui niet op dezelfde plek moet zetten als het jaar ervoor?” Zijn Groningse moeder leerde hem veel over moestuinen, de rest zocht hij op via internet.

Xander: “Ik heb een vervelend leven

REPORTAGE

Pand 9 in het voormalige lts-gebouw in Zaltbommel.

Lars

REPORTAGE

achter de rug.” Daar wil hij verder niet veel over kwijt. Wel dat het te maken had met psychische problemen en verslaving. “Jarenlang deed ik allerlei magazijnbaantjes onder mijn niveau.” Toen hij werkloos raakte en in de schuldhulpsanering terechtkwam, raadde Werkzaak (het vroegere UWV) hem aan bij Pand 9 te kijken. Hij lacht zijn kunstgebit bloot. “In deze tuin ben ik weer opgekrabbeld, eindelijk doe ik iets waar mijn hart ligt.” Hij komt hier drie ochtenden in de week en hielp de moestuin opzetten waar Zaltbommelaren hun groenten kunnen kopen. Die regelmaat doet hem goed. Bovendien heeft hij hier de sociale contacten die hij in zijn eigen dorp mist.

“Zo’n tuin is ook handig als de stekker eruit gaat en Nederland geen stroom meer heeft”, voorspelt Edwin de Jong (45). Hij staat naast Xander maar hield tot nu zijn mond.

De mannen lijken op elkaar, allebei een knap gezicht met gebruikssporen en een staartje in het haar. Ook Edwin is werkloos en kampt met schulden. Hij had een eigen bedrijfje in het ontwerpen van websites, maar toen de economische crisis in 2008 uitbrak, lukte het hem niet langer om rond te komen en sloot hij een lopend krediet af met een torenhoge rente. “Het komt allemaal door Het Systeem”, herhaalt hij een paar keer, om fluisterend te vervolgen: “Niet doorgeven aan de AIVD hè?”

Als Edwin om elf uur weg wil gaan, steekt Angela haar hoofd om de deur: “Half twaalf hadden we toch afgesproken?”

“Ik moet nog boodschappen doen voordat ik mijn dochters van school haal”, werpt Edwin tegen.

“Boodschappen had je ook eerder kunnen doen”, zegt Angela streng.

Als hij uit het zicht is, zegt ze: “Ik hamer erop dat iedereen zich hier aan de afspraken houdt. Ook als deelnemers afbellen met een 36

‘Soms denk ik: zat ik nog maar lekker rustig achter de receptie. Maar mensen helpen geeft ook veel voldoening’ zielig verhaal vraag ik hun toch te komen.

Die regelmaat is belangrijk en van thuiszitten word je niet beter.” Ze komt niet uit de hulpverlening, maar uit de administratie. “Soms denk ik: zat ik nog maar lekker rustig achter de receptie. Maar als het lukt iemand vooruit te helpen, geeft dat veel voldoening.”

De wasserette

“Het is hier net een dorp uit de jaren zestig”, zegt Carla Smith (54), eigenares van ‘Was + Strijk Studio Zaltbommel’ in het voormalig timmerlokaal. In haar handen een stapel vers gestreken overhemden, om haar heen de geur van wasmiddel. In de wasserette komen alle mensen uit het pand graag even buurten, voor de laatste roddel of een bemoedigend schouderklopje van Carla. Op de tafel staat een pot met snoep met daarnaast een groot pak roomboter appelkoeken. “Dat hier altijd eten op tafel staat is méér dan alleen voor de gezelligheid. Ik wil niet dat het anderen ontbreekt aan eten, want ik weet hoe het is om zonder te zitten.” Carla komt uit een groot gezin waar ze het zelf moest zien te rooien. “Ik had echt een valse stiefmoeder zoals in de sprookjes.” Het hondje aan haar voeten begint te blaffen als hij de stem van zijn baasje hoort breken.

Carla Smith in haar wasserette.

Edwin Lars de Jong en Xander van Riessen in de moestuin.

37

Bilal Alsaadi in het naaiatelier.

Angela de Weert met Henk Huiberts, een van de deelnemers van Pand 9.

Lars

38

REPORTAGE Als alleenstaande moeder van drie kinderen werkte ze in de wasserette om rond te komen, daarnaast was ze groepswerker. “Boven de strijkplank kom ik tot rust, het is voor mij de beste therapie.” Een paar jaar geleden nam ze de wasserette over, sindsdien is het officieel geen sociale werkplaats meer. Maar Carla vindt het belangrijk een veilige plek te bieden aan mensen met een problematische achtergrond. Aan de muur hangt een poster met ‘Elly’s corner’ erop. “Daar stuur ik Elly heen als ze even rustig moet doen”, zegt ze half lachend, half serieus. Elly van Loon (56) werkt twee dagen in de week in de wasserette. Ooit studeerde ze biologie en gaf ze les aan een school, maar nu zit ze al 25 jaar in de WAO vanwege psychiatrische problemen. “Door sociale onhandigheid kan ik niet functioneren in de gewone maatschappij.” In de wasserette lukt het haar wel: “Als ik te impulsief ben, benoemt Carla dat. Iedereen is hier heel duidelijk, zonder waardeoordeel.” Ze gaat graag mee de was rondbrengen met het busje, want dan hobbelt ze zo lekker heen-en-weer.

Vandaag brengt Marij van den Bighelaar-Verhoeven (64) de was rond. Ze wankelt op gezondheidsschoenen van de wasmachine naar de strijkbout. Marij is vrijwilliger via Prezzent, een instelling voor mensen met een verstandelijke beperking die ook in Pand 9 zit. Nadat haar man overleed, was Marij zo van slag dat ze niet meer kon functioneren.

Ze werd agressief. De huisarts adviseerde haar regelmaat te vinden in Pand 9. “Het is een belangrijke plek voor me, thuis zit ik te veel in mijn hoofd.” In het bejaardentehuis waar ze de was bracht, ontmoette ze een paar jaar geleden een nieuwe man. “We zouden trouwen, ik had zelfs al een jurk, maar vorig jaar ging ook hij dood.” Carla legt haar hand op de schouder van Marij. Samen kijken ze naar wat ze heeft gestreken: “Hé wat gek, nu zitten er toch nog witte vlekken op.” “Dat komt omdat je te wei39

‘Boven de strijkplank kom ik tot rust, dat is voor mij de beste therapie’ nig stoomt.” Carla doet voor hoe het beter kan.

Voordat ze op pad gaan, schrijft Marij aandachtig op bij wie ze welke was moet brengen. Carla dicteert.

“Mevrouw Van Driel niet vergeten he?”, zegt Carla. “Nee natuurlijk niet”, antwoordt Marij. “Je was haar vorige week wel vergeten, ze was toen helemaal in paniek.” “Oh, echt?”

Wankelend met tassen vol schone was loopt Marij naar buiten en stapt naast haar collega in het witte busje.

“Wel bij elkaar blijven!”, roept Carla hen na. “Ja, appeltje, eitje, pannenkoek”, grapt Marij. Carla: “En als er iets is gewoon bellen hè?”

Het naaiatelier

Lennart van Oosterum (39) toornt een rijgdraad uit de zoom van een broek. Dat kost hem zichtbaar moeite, toch werkt hij geduldig door. In een vorig leven werkte hij bij de Koninklijke Luchtmacht, tot die noodlottige dag in 2000 toen er een hond de weg oprende.

Lennart week uit met zijn auto en vloog over de kop. Drie weken lag hij in coma. Toen hij wakker werd bleek zijn kortetermijngeheugen aangetast. Drie dagen in de week komt hij naar Pand 9 en werkt dan als manusje van alles. Orde, structuur en regelmaat zijn belangrijk voor hem. “Het is fijn als ik niet hoef na te denken wat ik moet doen als ik wakker word.

Mijn telefoon staat vol met geheugensteuntjes,

REPORTAGE maar mijn dagen hier kan ik nu onthouden.”

Tegenover hem zit Bilal Alsaadi (43).

Moeiteloos leidt hij de stof door zijn naaimachine. Voordat Bilal vluchtte voor de oorlog was hij 25 jaar kleermaker in Damascus. Nu naait hij emblemen op de jasjes van de plaatselijke carnavalsvereniging. “De afspraak is dat hij hier twee ochtenden in de week werkt, maar hij komt iedere dag”, vertelt Carolien van Doorn, eigenaar van het naaiatelier. Bilal kijkt op van zijn naaiwerk, zijn vriendelijke ogen kijken verontschuldigend. “Ik niet leuk vinden zitten thuis. Niks te doen thuis.” Hij droomt van een eigen atelier en liep al stage bij de bekende modeontwerper Addy van den Krommenacker. “Dat leverde interessante gesprekken op hier aan de koffietafel”, vertelt Carolien. “Addy van den Krommenacker is homoseksueel en toen Bilal hem had zien zoenen met een man kwam hij dat hier geschokt vertellen.” Bilal knikt: “Dat vind ik niet leuk. Maar ja.” Naast hem zit een vrouw met lang grijs haar. Ze knikt vriendelijk. “Dat is de vrijheid die we hebben in Nederland, die is juist heel mooi.” Ze vertelt dat ze in de ziektewet zit. Door haar longaandoening en artrose zit ze veel thuis, die paar uur in de week dat ze komt helpen in het naaiatelier zijn belangrijk voor haar. “We lachen heel wat af hier, dat geeft me afleiding.”

De kringloop

40

▲

Onder de bordjes ‘doe het zelf ’, ‘prullaria’, ‘baby’ en ‘kunstbloemen’ sorteert Frank van der Krabben (15) de net binnengekomen afdankertjes van Zaltbommelaren. “Orde scheppen in de chaos, dat is echt iets voor jou hè Frank?”, merkt een collega op. De uitgezochte spullen rijdt Frank de enorme winkel in. Het is druk, voorzichtig manoeuvreert hij zijn winkelkarretje vol autostoeltjes langs de klanten. Soms wacht hij even, kijkt verlegen naar de grond, aarzelt, mompelt dan bijna on-

hoorbaar: “Mag ik misschien…?” Frank heeft een vorm van autistisme en woont daarom in een gezinshuis. “Thuis bemoeide ik me te veel met het huishouden. Ik wil dat alles netjes is.”

Na de koffiepauze staat Frank achter de kassa. Razendsnel telt hij de kleine bedragen bij elkaar op. “Zes euro vijf-en-tachtig”, zegt hij staccato. Hij friemelt intussen aan zijn handen, neemt een slok van zijn pakje sap. Een klant steekt een briefje van 50 euro naar hem uit. “Heeft u het misschien kleiner of kunt u pinnen?”, vraagt Frank voorzichtig.

“Nee liever niet”, zegt de man.

Frank kijkt een beetje radeloos. Zijn collega Klaas Leerlooijer (68) schiet hem te hulp: “Ik denk niet dat we nog wisselgeld hebben hè Frank?” De klant haalt zijn pinpas tevoorschijn. Leerlooijer is een gepensioneerd maatschappelijk werker en doet sinds een paar jaar vrijwilligerswerk bij de kringloop. “Ik begeleid Frank een beetje. Hij is heel vaardig met de kassa, maar het omgaan met mensen is nog een belangrijk leerpunt voor hem.”

Frank knikt. Hij is schuchter, maar kijkt elke klant bewust aan. “Later wil ik een eigen kringloop opzetten, met een coffee corner.”

In het magazijn sorteert Marian Martens (55) het speelgoed. Alle kleine plastic dieren doet ze in een zakje bij elkaar. Zij is een van de weinige mensen bij de kringloop die naast het vrijwilligerswerk ook nog een betaalde baan heeft als postbezorger. “Hier krijg ik veel meer waardering dan bij Post NL. Ik noem het mijn kringloopfamilie.” De vrijwilligers om haar heen knikken instemmend.

In de ogen van Nel van de End (64) verschijnen tranen: “Toen mijn man 10 jaar geleden overleed vond ik hier troost. Als ik moeilijke tijden heb, dan zijn er gewoon mensen om me heen.”< In de tv-serie Vrij land verschillende portretjes

van deelnemers van Pand 9: human.nl/vrijland

De beddenafdeling van de kringloopwinkel.

Lunchpauze voor de vrijwilligers van de kringloop.

41

MEDIALOGICA

Ik zie ik zie wat jij niet ziet Media verslaan voor ons het wereldtoneel, maar ze bepalen ook hoe wij de wereld zien. En de publieke opinie beïnvloedt op haar beurt weer de media en de politiek. Medialogica heet dit fenomeen. MARC JOSTEN, eindredacteur van het gelijknamige Human-programma: ‘In deze tijd van nepnieuws en andere bullshit is het belangrijker dan ooit om feiten van fictie te onderscheiden.’

Tekst JOSÉ ROZENBROEK Wie herinnert zich nog de bultrug Johannes?

De walvis die in december 2012 aanspoelde op de zandplaat De razende bol voor de kust van Texel en waar heel Nederland van overstuur raakte? Biologen en instanties waren aanvankelijk eensgezind: een bultrug die langer dan 12 tot 24 uur op het droge ligt heeft geen schijn van kans te overleven, die moet je een zachte dood gunnen.

Maar de mensen in het land - aangemoedigd door de media, en niet te vergeten Dion Graus en Lenie ’t Hart die zich ook op het dier hadden gestort - dachten daar anders over.

Op Twitter en Facebook werd moord en brand geschreeuwd: Johannes moest koste wat kost worden gered. Wie daar anders over dacht,

42

was een moordenaar. De burgemeester van Texel en Marianne Thieme van de Partij voor de Dieren schrokken zich rot, maakten een draai en vonden opeens ook dat het beest niet rustig dood mocht gaan. Toen Johannes toch stierf, werd er een stille tocht voor hem gehouden, met fakkels en lichtjes en al.

Een prachtig voorbeeld van hoe de publieke opinie, de media en de politiek elkaar zo kunnen beïnvloeden en ophitsen dat alle ratio verdwijnt, zegt Marc Josten, hoofdredacteur van omroep Human en eindredacteur van Medialogica. Dat journalistieke onderzoeksprogramma en een van de belangrijkste pijlers van omroep Human bestaat sinds 2012. Sindsdien zijn er ruim veertig afleveringen gemaakt, waarbij telkens wordt ingezoomd op een nieuwszaak die de media en het grote publiek in zijn greep hield bijvoorbeeld de vermiste broertjes Ruben en Julian, de Turkije-rel in Rotterdam of de aanrijding/aanslag bij het Centraal Station in Amsterdam.

Josten: “Bij al die zaken proberen we feit en fictie van elkaar te onderscheiden en te achterhalen hoe de beeldvorming is ontstaan. Nepnieuws en complottheorieën zijn natuurlijk van alle tijden, maar ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat dat soort onzin exponentieel is toegenomen sinds mensen op sociale media hun mening kunnen ventileren.

Tegenwoordig is iederéén een nieuwsmedium en heeft iedereen een oordeel. Daarnaast lijken politici steeds banger worden voor die publieke opinie. Ze gaan er liever in mee uit angst kiezers kwijt te raken dan kalm en rationeel te blijven en beslissingen te nemen op grond van feiten.”

De Medialogica-uitzendingen worden door de eigen achterban - in televisiekringen de ‘kritische verdiepingzoeker’ genoemd - erg goed bekeken en gewaardeerd. Maar Human wil niet alleen voor eigen parochie preken,

Uit de Medialogica-aflevering over de Oostvaardersplassen.

‘Je wil niet weten hoeveel scholieren in complottheorieën geloven, geen kranten meer lezen en slecht geïnformeerd zijn.

Die Medialogicalessen vinden ze super interessant’

43

▲

benadrukt Josten. Daarom worden diverse afleveringen als lesmateriaal gebruikt op basisscholen, middelbare scholen en hboopleidingen. Ook organiseert de redactie trainingsdagen voor docenten bij het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid in Hilversum.

Josten: “In deze tijd moet je op school niet

alleen zinnen leren ontleden, maar ook beelden.

Als je dat niet kunt, weet je niet goed wat erachter zit, en kun je ongelooflijk voor de gek worden gehouden. Vanuit onze humanistische visie zweren we bij de Verlichting, bij de Rechten van de Mens die inmenging in de persoonlijke levenssfeer afwijst en de privacy van mensen respecteert. Die privacy wordt steeds vaker geschonden door media en door burgers - denk bijvoorbeeld aan de heksenjacht op de pedoseksueel Benno L., die ook na zijn berechting en straf niet met rust werd gelaten.

We geloven in een rechtssysteem waarbij geoordeeld wordt op basis van feiten, op basis van de werkelijke toedracht. Tegenwoordig worden meningen steeds vaker gevormd door aannames, of door welbewust verspreide leugens, door radicale standpunten waardoor de samenleving alleen maar polariseert.

Daarmee glijden we terug in de donkere middeleeuwen.

Als je je daar enigszins tegen wil wapenen, dan moet je van jongs af aan leren hoe je feiten van fictie kunt onderscheiden. Of je er in ieder geval bewust van worden dat er manipulatie in het spel kan zijn. Je wil niet weten hoeveel scholieren in complottheorieën geloven, geen kranten meer lezen en ongelooflijk slecht geïnformeerd zijn. Deze lessen vinden ze super interessant. En hun leerkrachten worden er ook blij van. Ze zitten vaak met hun handen in het haar: hoe leg ik uit dat we gepiepeld worden waar we bij staan? Wij proberen ze daarbij een handje te helpen. Het is onze manier om een minuscuul dammetje op te werpen tegen de stroom aan nepnieuws, radicale beeldvorming en andere bullshit.” < Vanaf 30 december zijn er drie nieuwe afle-

veringen van Medialogica op tv te zien: over de beeldvorming rond de Oostvaardersplassen, China en #metoo. Alle afleveringen van Medialogica zijn terug te zien via human.nl/medialogica

KIJKEN

GESPOT

Van prettige gesprekken tot felle debatten, van edgy exposities tot spraakmakende documentaires en van sprankelende festivals tot verdiepende cursussen.

Wat je (eigenlijk) niet mag missen.

Filosoof Menno de Bree.

SPREKEND NEDERLAND Teledoc van John Appel

BRAINWASH TALKS Zinnige vragen en levensadvies

Deze moderne variant op Bert

In een nieuwe serie Brainwash Talks van omroep

Haanstra’s klassieker Alleman is

Human, opgenomen op het Brainwash Festival

een portret van Nederland waarin

in Amsterdam, buigen denkers uit binnen- en

aan de hand van toespraken op

buitenland zich over de grote persoonlijke en

bruiloften en partijen, maar ook bij

maatschappelijke vraagstukken van nu. Bijvoor-

protestmarsen en allerlei openbare

beeld de vraag waarom ‘jezelf zijn’ een slecht

manifestaties de tijdgeest van nu

advies is, wat klimaatverandering te maken heeft

wordt gevangen. De film laat een

met het almaar toenemende aantal burn-outs in

multicultureel land zien dat nog

onze samenleving, maar ook worden suggesties

steeds lijkt te moeten wennen aan

gegeven hoe we de tegenstelling tussen zwart

het feit dat het multicultureel ís,

en wit te boven kunnen komen of hoe kunstma-

en waarbij iedereen letterlijk en

tige intelligentie mensen samenbrengt.

figuurlijk voor eigen parochie lijkt

Met onder anderen Griet Op de Beeck, Mar-

te prediken. Daartussendoor zien

jolijn van Heemstra, Romana Vrede en Roman

we een caleidoscoop aan scènes

Krznaric.

- van volkskroeg tot Koninklijk

De nieuwe reeks wordt op 23 december afge-

Paleis - die op een onthutsende en

trapt door filosoof Menno de Bree. Doen wat

soms ontroerende manier de kijker

goed voelt, ‘je authentieke zelf’ zijn; het is dé

met de vraag confronteert: wil ik

mantra van deze tijd. Maar het werkt voor geen

eigenlijk wel in dit land wonen?

meter, weet De Bree. Sterker, dit idee is een

Sprekend Nederland, maandag 28

gevaarlijke illusie. In zijn Brainwash Talk geeft hij

januari, 20.25 uur op NPO 2

levensadvies waar je wél iets aan hebt.

human.nl/sprekendnederland

Brainwash Talks, uitzendingen vanaf 23 december, 13.30 uur op NPO 2 human.nl/brainwashtalks

44

Hoe beïnvloedt China onze beeldvorming?

MEDIALOGICA Oostvaardersplassen, China en #metoo Het onderzoeksjournalistieke programma Medialo-

Yes, ik ben Stine Jensen!

YES IK BEN! De kracht van positief denken

gica van omroep Human komt deze winter met drie

Yes we can! De beroemdste zin

nieuwe afleveringen.

uit de Amerikaanse politiek luidde

Oostvaardersplassen: van droom tot nachtmerrie is

een nieuw tijdperk in. Optimisme,

een reconstructie van de jarenlange strijd rondom

maakbaarheid, hoop, geloof in

het beleid van het natuurgebied en het welzijn van

verandering – dat zijn de pijlers van

de grote grazers. Hoe konden de gemoederen over

het positieve denken. Wat maakt

deze dieren in 2018 zo hoog oplopen? En wat waren

het tot zo’n charismatisch idee? Of

de gevolgen voor betrokkenen: medewerkers van

leidt zoveel optimisme onvermijde-

Staatsbosbeheer, ecologen, actievoerders, filmma-

lijk tot teleurstellingen?

kers en bestuurders? Ze blikken terug op hoe het

In vier nieuwe afleveringen van Dus

natuurgebied in de publieke opinie, media en politiek

ik ben (omgedoopt tot Yes ik ben!)

uitgroeide van een ecologische droom tot een ware

onderzoekt Stine Jensen de kracht

nachtmerrie.

van positief denken en de kunst

In Xi, Xi wat jij niet ziet belicht Medialogica de pogin-

van het somberen.

gen van Chinese autoriteiten om de beeldvorming

Yes ik ben!, uitzendingen voorjaar

over hun land met vereende krachten om te buigen.

2019

In hoeverre is #metoo een emancipatoire stap voor-

human.nl/dusikben

uit? En in hoeverre is het in rechtsstatelijke zin een stap achteruit? Je ziet het in de Medialogica-aflevering over #metoo.

Medialogica, uitzendingen op 30 december, 6 en 13 januari, 21.05 uur op NPO 2 human.nl/medialogica Lees ook het interview met eindredacteur Marc Josten op pagina 42

45

DOEN

GESPOT

KIJKEN

Bezoekers van Pand 9

PAND 9 IN ZALTBOMMEL Poëtische portretjes in Vrij land

BAAS IN EIGEN HOOFD Wel of geen abortus?

Omroep Human viert het 70-jarig jubileum van

Het Humanistisch Verbond streeft

de Universele Verklaring van de Rechten van de

naar een samenleving waarin je

Mens met een reeks filmische portretten waarin

vrij bent in hoe je wilt leven, wie

alledaagse levens aan de universele rechten

je lief wilt hebben en hoe je wilt

worden verbonden. Want mensenrechten zijn

sterven. Want alleen in vrijheid kun

geen abstracties, je hebt er iedere dag mee te

je zorgzaam samenleven. Dat geldt

maken. Meestal zonder dat je je het realiseert.

zeker als je onbedoeld zwanger

Zo spelen ze een grote rol in Vrij land over

bent. Dan moet je in alle vrijheid

Pand 9, een vrijplaats voor maatschappelijke en

een keuze kunnen maken. Toch

culturele organisaties en een ontmoetingsplek

is de hulpverlening aan vrouwen

voor Zaltbommelaars. Wie er rondloopt ontmoet

die abortus overwegen langzaam

er verschillende soorten mensen, van wie de

in handen gekomen van de door

meeste wel een steuntje in de rug kunnen ge-

de overheid gesubsidieerde

bruiken. Zo werkt de 86-jarige Marjon vijf dagen

anti-abortusorganisatie Siriz. Wij

per week in de kringloopwinkel “om niet achter

hebben deze kwestie aangekaart

de geraniums te zitten.” Bezoekt Ron ‘de weer-

bij de politiek. Met succes. De

man’ de sociale werkplaats waar hij gepassio-

minister heeft inmiddels een

neerd over het klimaat praat. Leert de 19-jarige

onafhankelijke hulptelefoon

Juanita niet alleen een vak in de wasserij, maar

beloofd en kwaliteitseisen

vindt ze er ook warmte en geborgenheid. Maakt

vastgesteld voor de hulp aan deze

de gevluchte Bilal in het naaiatelier de elegant-

vrouwen.

ste kleding. En gaat elfjarige Pip naar tekenles

Zie ook het artikel op pagina 16.

om haar fantasiewereld vorm te geven.

humanistischverbond.nl/abortus

Vrij land, vijf poëtische portretjes human.nl/vrijland

46

Paul StineScheffer Jensen

Denni

Sacha de Boerr

LEVEN

Rituelen nieuwe stijl

ELKE DAG EEN FEESTJE Hoera voor de mensenrechten

LIFESTREAM.NL Antwoorden op levensvragen

In 2018 vierden humanisten wereldwijd dat 70 jaar

Hoe vier je de geboorte van je kind, hoe houd

geleden de Universele Verklaring van de Rechten

je zin in je werk, hoe trouw je op een manier die

van de Mens (UVRM) werd opgesteld.

bij je past, hoe blijf je geestelijk gezond bij een

Wij dus ook. Samen met onze ambassadeurs

ernstige ziekte, of hoe schrijf je een uitvaart-

- Femke Halsema, Typhoon, Paul Cliteur,

speech voor een naaste? Levensvragen kunnen

Stine Jensen en Nazmiye Oral - vroegen we

hardnekkig en ingewikkeld zijn. En lastig te

aandacht voor de mensenrechten. We deelden

beantwoorden. Want zinvragen gaan over het

speciale paspoorthoesjes uit, organiseerden

meest menselijke van de mens. Als je niet kerke-

bijeenkomsten en een expositie, en startten de

lijk bent en je een vraag hebt die niet medisch of

petitie om de UVRM in het paspoort te krijgen.

psychologisch maar â&#x20AC;&#x2DC;menselijkâ&#x20AC;&#x2122; is, valt er soms

Want mensenrechten zijn er voor ieder mens,

een gat.

ongeacht achtergrond, sekse en religie. Door die

Daarom is er nu Lifestream.nl, het platform van

rechten in het paspoort te verankeren, verdedig

het Humanistisch Verbond waarop verschillende

je die gelijkwaardigheid en vrijheid voor iedereen.

levensvragen, van geboorte tot uitvaart, worden

De petitie is door mensenrechtenactivist en oud-

gesteld, waar je inspiratie vindt in verschillende

politicus Boris Dittrich in ontvangst genomen.

artikelen en waar je eventueel ook in contact

Daarnaast hield Paul Scheffer op 3 december de

kunt komen met een dienstverlener - van life-

Socrateslezing over de rol van mensenrechten en

coach tot uitvaartbegeleider - die je verder kan

over autoritaire wendingen in de wereld.

helpen.

Natuurlijk blijven we ons sterk maken voor de

lifestream.nl

mensenrechten. We vieren ze en beschermen ze - elke dag.

Bekijk de Socrateslezing van Paul Scheffer op socrateslezing.nl

47

Scherper denken en betere keuzes maken?

‘Via Skype hebben ze zich onlangs verloofd. Zijn broertje in Bangladesh deed de verlovingsring om Swarnaly’s vinger.

Na de ceremonie was er feest en lekker eten’

Wil je beter grip krijgen op je keuzes? Meer inzicht in wat je leven waardevol maakt? Volg dan een cursus bij het Humanistisch Verbond!

• Introductiecursus humanisme • Moderne Levenskunst • Klassieke Levenskunst • Once in a Lifetime • Mens zijn in de 21ste eeuw Door je te verdiepen in humanisme en Waarom zou je wel trots op Nederland kunnen te zijn, of open je vooral voetbalclub, filosofie, praten veel te je eigen traditie en identiteit, maar niet op de mensenrechten? oefenen, leer je scherper denken over je Dit jaar bestaat de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens 70 jaar. Een leven en wat jij belangrijk vindt. uniek document, door, voor en van mensen. Voor ons aanleiding om de mensenrechten in het paspoort te krijgen. Want welke identiteit we ook hebben, nuallemaal. aan: cursushumanisme.nu de mensenrechten zijnMeld van je ons joujeinmeedraagt. de buurt.

Teken de petitie, zodat je ze Ook altijdbijmet humanistischverbond.nl