Sport en geloof by OnderwegOnline

www.onderwegonline.nl

#09  jaargang 5  27 april 2019

Onder

e Inspirarti o vo ten reisgeno

Ik geloof de opstanding van het vlees THEMA: SPORT EN GELOOF

06 HET BEVRIJDE LICHAAM TROOST DOOR PRESTATIES 10 INTERVIEW ‘SPORT TREKT SCHERPE GRENZEN‘ 14 GEPASSIONEERDE SPORTERS GELOVEN ALS RISICOSPORT 24 DIEN DE HAAN ‘HET BESTE KOMT NOG‘

 Inhoud Thema

06 OPINIE

Het bevrijde lichaam in sport, spel en dans De wederopstanding van het vlees bepaalt ons bij onze

10 INTERVIEW

‘Sport trekt zichtbaar scherpe grenzen’

Hans Riemer werkt sinds enkele jaren als predikant. Daarvoor

lichamelijkheid. Zijn we ons ervan bewust dat ook onze

werkte hij als sportleraar. Hoe komt iemand ertoe om zo’n

lichamen door het verlossende werk van Christus bevrijd zijn?

overstap te maken? En wat hebben sport, lichamelijkheid

Welk verband is er tussen schoonheid en heiligheid, zoals dit

en geloof met elkaar te maken? Een gesprek met een oud-

in de dans naar voren kan komen? Louren Blijdorp spreekt het

sportleraar op de preekstoel.

verlangen uit dat we ons lichaam meenemen naar de kerk, om het in Gods dienst te stellen.

20 EYEOPENER

28 JEUGDWERK

Houd je ogen open

Groeien als catecheet

bezorgden Almatine Leene een steeds groter gevoel van

suggereert dat het werken met jongeren in de kerk maakbaar

onveiligheid, dus stopte ze met het lezen van de krant. Het

is. Dat is het natuurlijk niet, maar er zijn factoren die je als

verhaal van de slapende vrienden van Jezus in de tuin van

catecheet wel degelijk kunnen helpen. Hetty Pullen-Muis be-

Getsemane laat haar echter opnieuw nadenken over dat be-

spreekt er zeven.

De krantenberichten over moord, corruptie en verkrachting

Hoe kun je succes hebben als catecheet? Het woord ‘succes’

sluit.

24 ONTMOETING

‘Biddend Gods leiding zoeken en aanvaarden’

30 OPINIE

Ruimte voor tegenstellingen

Tegenstellingen binnen en tussen kerken zijn van alle tijden.

Dien de Haan (84) is in de herfst van haar leven. Het drukke

Maar de diversiteit binnen gemeenten is flink toegenomen

leven als eindredacteur van de Elisabethbode, columniste,

in de afgelopen jaren. Dit vraagt om een nieuwe manier van

spreker en prediker ligt achter haar. Toch leeft en denkt zij

communiceren over onze inzichten en van besluiten nemen.

vanaf de zijlijn nog altijd mee met kerk en maatschappij –

Daarin is nog veel ruimte voor verbetering, schrijft Moniek

mede dankzij sociale media. ‘Voor mij is dit een manier om

Mol. Bijvoorbeeld met behulp van de gespreksmethode van

aangesloten te blijven op wat zich buiten mijn deur afspeelt.’

deep democracy.

OnderWeg #09 > Jaargang 5 > 27 april 2019

 Thema  Introductie

Sporten is spelen S

porten kan een doel hebben: fit worden, afslanken, er beter uitzien. Topsport heeft ook commerciële doelen.

Maar sporten in het alledaagse leven heeft een doel in zichzelf. Sporten is spelen met je lichaam, zoals bij turnen. Sporten is spelen met de natuur, zoals bij zeilen of paardrijden. Sporten is spelen met anderen, zoals bij voetbal, volleybal of tennis. En dat spelen op zich is al voldoende: ervaren dat het goed is om mens in deze schepping te zijn. Sport is sabbat ervaren en ontvangen. Sport laat ons ook de schoonheid van de schepping en van

14 REPORTAGE

Sporten in geloof

onze lichamen ervaren: de doeltreffende steekpass, de sierlijke draai op de golf, de gestileerde oefening aan de rekstok, de effectieve patronen van volleyballers. Door jarenlange oefening

Drie sporters vertellen over hun favoriete sport. Peter

ontstaan eenvoud, elegantie en schoonheid.

Boogaard spreekt enthousiast over bergbeklimmen, Pieter

Tegelijkertijd zien we in de sport ook pervertering en verval.

Kleingeld over zijn passie voor kitesurfen en Janieke Oosting

Sport kan verworden tot pure commercie, belangen die niets

over haar sport waterpolo. Wat verbindt voor hen sport met

meer met de sport zelf te maken hebben. Sport laat ook zien

geloven? Maak kennis met hun sport en geloof in woord en

dat ons lichaam niet meer is zoals het door God is bedoeld.

beeld.

Wanneer we ouder worden herstellen onze lichamen langzamer, krijgen we de bal niet meer onder controle, en sommigen van ons ervaren ernstige beperkingen.

 Sport is sabbat ervaren en ontvangen  EN VERDER: 4 Praktijklokaal

Pasen is de belofte dat ook onze lichamen verbonden zijn met de opstanding van Christus. De Apostolische Geloofsbelijdenis begint met de belijdenis dat God de schepper is van hemel en aarde. Daarmee brengt deze belijdenis direct onze lichamelijk-

12 Redactioneel Esther de Hek

heid in. Dezelfde belijdenis eindigt met het vertrouwen dat de

17 Nieuws

uitspraken staan dus als een soort omsluiting rond de belijdenis

23 Colofon

schepper ons lichaam ook weer zal doen opstaan. Deze twee van de Zoon (die mens werd!) en de heilige Geest. Sport staat zo ook in het kader van het evangelie en kan ook verlangen

18 Stimulans

naar het evangelie oproepen.

19 Column Koert van Bekkum

schepping en aan de herschepping (Pasen), aan schoonheid en

27 Column Maarten Verkerk

herschepper.

In dit nummer van Onderweg koppelen we sporten aan de spelen (sabbat) en zo aan het eren van God, onze schepper en

Pieter Kleingeld, redacteur van Onderweg Stockbeelden: William Perugini/Shutterstock (pagina1); Hannah Merritt/Lightstock (pagina 7); Athena Grace/Lightstock (pagina 8); Jorisvo/iStock (pagina 20); Ryan Klintworth/Lightstock (pagina 29); ALotOfPeople/iStock (pagina 31).

 Praktijklokaal

Kerkdienst Plus in Onnen

e GKv Onnen telt 92 leden. Echt een kleine gemeente dus. Op een aantal vlakken, vooral in het

jeugdwerk, wordt samengewerkt met de GKv Haren. Opheffen is voorlopig niet aan de orde. Ze zijn zelfs bezig met be-

roepingswerk. Zo’n kleine gemeente biedt ook nadrukkelijk kansen. Een daarvan is de Ochtenddienst Plus, eenmaal per maand. In deze dienst gaat het allemaal anders dan op de andere zondagen. De Plusdienst is een extra lange dienst van twee uur met veel interactie. ‘s Middags is er dan geen dienst. De kerkzaal ziet er anders uit: de mensen zitten aan tafels en voor de

Beeld van de Plusdienst waarin ds. Van den Bos voorging.

dienst is er koffie en koek. Aan het begin van de dienst krijgen de gemeenteleden

kleine gemeente komt deze manier van

komen tot hun recht als je met elkaar in

de gelegenheid om persoonlijke dingen

werken goed tot zijn recht. Voor de or-

gesprek gaat. Je maakt de preek behap-

met elkaar te delen en gebedspunten

ganisatie ervan zijn de gemeenteleden

baar door met elkaar de inhoud te delen.’

aan te dragen. Voor votum en groet krijgt

in groepjes van vier opgedeeld, dus het

Van den Bos had de preek in vier stukken

de predikant de Bijbel overhandigd van

extra werk valt mee.

opgedeeld en na elk van de eerste drie

de dienstdoende ouderling (maar dat ge-

In afwachting van een eigen predikant

gedeelten was er gelegenheid om het

beurt in Onnen tijdens elke dienst).

wordt aan gastpredikanten gevraagd

gehoorde met elkaar te bespreken.

Twee jonge gemeenteleden namen

mee te helpen. Een van hen is ds. Jaap

het initiatief voor deze Plusdiensten.

van den Bos (GKv Groningen-Oost), die

Tineke Mars: ‘Wij vinden deze diensten

positief is over de opzet: ‘Het naar elkaar

een mooie manier om eerst met elkaar

omzien, krijgt zo letterlijk handen en

Webtip

in contact te komen, voordat we in de

voeten. Geloven is iets gemeenschappe-

dienst zelf de diepte ingaan.’ In een

lijks en je leert elkaar zo kennen. Vragen

www.gkvonnen.nl, onder ‘Terugkijken’

Gezamenlijk magazine

lle inwoners van Wezep en Hattemerbroek kregen onlangs het Paasmagazine in de brievenbus. Het blad is een gezamenlijke uitgave van

acht plaatselijke kerken, waaronder de NGK en de GKv, en wordt verspreid om de inwoners van deze dorpen uit te nodigen: ‘God komt naar ons toe door zijn liefde en over-

wint de dood. En vanuit die liefde willen we ook iedereen van harte uitnodigen om de relatie aan te gaan met elkaar in dit mooie dorp. Daar kunnen kerken bij helpen.’ Het thema is ‘Wat betekenen geloof en kerk voor jou?’

OnderWeg #09 > Jaargang 5 > 27 april 2019

 Praktijklokaal

Centraal staat daarbij de boodschap van

hebben daarbij oog voor de mooie dingen in

Pasen: ‘Pasen gaat over de passie van God;

het dorp, maar weten ook van frustraties en

en dat ben jij! Lees het maar in de Bijbel in

eenzaamheid. Juist die mensen wil men be-

Romeinen 8:37: “In dit alles zijn wij meer dan

moedigen.

En verder • De kinderen van de Kruiskerk in Middelburg (GKv) hebben mooie

overwinnaars door Hem, die ons heeft lief-

bloemen gemaakt en die bij een

gehad.”’

oudere mevrouw uit de gemeente

Het magazine bevat onder meer een inleidend woord van de burgemeester en bijdragen waarin mensen uit het dorp vertellen over hun passie vanuit het evangelie. Ze

Webtip www.kerkpleinwezep.nl

gebracht. Het was een uitwerking van ‘Geef, dan zal je gegeven worden’ (Lucas 6:38) en van de geschiedenis van de profeet Elisa en de vrouw uit Sunem (2 Koningen 4:8-37). • Als je als nieuw lid een wat grotere gemeente binnenkomt, mag je ter verwelkoming vaak even gaan

Kanselkleed voor NGK Hardinxveld-Giessendam

staan als je naam bij de mededelingen aan het begin van de dienst wordt genoemd. In Hattem-Centrum (GKv) en Nijkerk-West (GKv) wordt dit nog wat uitgebreid: ook

r is in het verleden binnen de kleine

al bij God, maar in het geloof zijn wij met hen

de leden van de wijk of kring waar

gereformeerde kerken weinig oog ge-

verbonden. De groene banen staan symbool

het nieuwe lid komt te wonen, gaan

weest voor kunst in de kerk. Inmiddels

voor het leven met God. Groen is de kleur van

even staan voor een eerste visuele

komt er steeds meer aandacht voor symbo-

leven. Zo zijn wij op weg naar de stralende

kennismaking. In NGK De Ontmoe-

lische voorstellingen die kleur geven aan het

toekomst die ons wacht. Met het rood van

ting (Voorthuizen-Barneveld) staan

woord, gesproken en gezongen. Zo kreeg

zijn liefde in de rug, drinkend van het levende

de nieuwe leden na de dienst bij

afgelopen 10 maart de NGK Hardinxveld een

water en vervuld van de heilige Geest.’

het meetingpoint in de hal; daar

kanselkleed, waarin alle liturgische kleuren

kunnen kringgenoten en andere

zijn verwerkt in een afbeelding die uitdruk-

gemeenteleden met hen kennis-

king geeft aan de verbinding van gemeenteleden onderling en vooral met God.

maken. • De jongeren van de NGK Enschede

Het is een quilt: een doorgestikte deken van

kregen een bloembolletje mee om

drie lagen stof, waarbij de bovenste laag be-

bij de kerk in de grond te stoppen.

staat uit kleine stukken die samen een voor-

De diepere gedachte hierbij was dat

stelling vormen. Het kleed is gemaakt door de

het bolletje wijst op het gebed dat

kunstenares Rieteke Hoogendoorn uit Leer-

je toevertrouwt aan God. Je moet

dam, die voor de dienst een toelichting gaf op

dat wel aandacht geven, door Hem

de voorstelling en op de gebruikte kleuren.

te danken en te eren. Zo’n bolletje

Zo zei ze over het groene gedeelte: ‘Mid-

moet niet telkens worden opgegra-

denin staat een figuur die mensen uitbeeldt.

ven, maar je mag wel kijken of er

Gelovigen die elkaar vasthouden, samen

al iets boven komt: verhoring van

bidden, samen de feesten vieren, samen het

je gebed. Dit naar aanleiding van

brood delen. De gelovigen vormen een rij

de tekst: ‘Ik (Paulus) heb geplant,

naar boven. Dit staat symbool voor de mede-

Apollos heeft water gegeven, maar

gelovigen die ons al zijn voorgegaan. Zij zijn

God heeft doen groeien’ (1 Korintiërs 3:6).

Webtip www.bijbelquilts.nl

 Thema

Het bevrijde lichaam in sport, spel en dans De wederopstanding van het vlees bepaalt ons bij onze lichamelijkheid. Zijn we ons ervan bewust dat ook onze lichamen door het verlossende werk van Christus bevrijd zijn? Welk verband is er tussen schoonheid en heiligheid zoals dit in de dans naar voren kan komen? Ik hoop dat je na het lezen van dit artikel ernaar verlangt om je lichaam mee te nemen naar de kerk: om het in Gods dienst te stellen. Christus heeft immers ook ons lichaam bevrijd om er de Vader eer mee te bewijzen.

tekst Louren Blijdorp

Met Pasen vieren wij de lichamelijke

(Handelingen 2:8-18). Als het gaat over

van geloof is. Daarmee komen de zie-

opstanding van Christus. Deze lichame-

de waarde van ons lichaam voor God

ken, ouden van dagen en lichamelijk

lijke opstanding heeft diepe betekenis

is een andere belangwekkende Bijbel-

beperkten op de tweede rang te staan.

voor iedere christen. De Heidelbergse

tekst Romeinen 12:1, waar Paulus ons

Muscular Christianity overdrijft het be-

Catechismus zegt dat de opstanding

aanspoort om ons lichaam in dienst van

lang van het lichaam.

van Christus voor ons een onderpand

God te stellen.

Tegenover deze verheerlijking van het

is van onze opstanding in heerlijkheid.

lichaam staat het dualisme. Dat betrekt

En diezelfde Catechismus wijst er in

Verheerlijking

haar eerste zondag op dat niet alleen

In een gereformeerde theologie moet

ziel en op het geestelijk leven. Zo raakt

onze ziel, maar ook ons lichaam het

het lichaam dus volop meedoen. Toch

het lichaam buiten beeld of wordt het

eigendom is van Jezus Christus. Dat

kun je er ook in doorslaan. Dat risico

lichaam veracht in ascese.

ons lichaam voor Christus van waarde

loopt bijvoorbeeld de stroming van het

Om een evenwicht te bewaren tussen

is, blijkt niet alleen bij het paasfeest,

gespierde christendom van Muscular

de verheerlijking en de verachting of

maar ook bij het pinksterfeest, als de

Christianity. In deze stroming wordt

negatie van het lichaam is het nodig om

Geest van Christus wordt uitgestort

zo veel nadruk gelegd op het lichaam

te bedenken dat beide, lichaam en ziel,

over alle vlees. Dat heeft zijn uitwer-

dat het gaat lijken alsof iedere christen

voorwerp van de verlossing zijn. Het li-

king op zonen en dochters, ouderen

dagelijks in de sportschool te vinden

chaam is geschapen door God en het zal

en jongeren, dienaren en dienaressen

moet zijn, alsof spierkracht een bewijs

herschapen worden tot Gods eer.

OnderWeg #09 > Jaargang 5 > 27 april 2019

de verlossing vooral of alleen op de

 Opinie

De balletdansers, acrobaten en kunstschaatsers die de sierlijkheid van het menselijk lichaam demonstreren, bieden troost door hun prestaties.

Troost

deze met zijn lichaam als het ware de

ware een herinnering aan de staat der

Het is een heerlijke gedachte dat onze

zwaartekracht overwint en daarmee de

rechtheid. De staat waarin het menselijk

lichamen voorwerp van de verlossing

gevolgen van de zondeval haast teniet-

lichaam soeverein en vermogend tegen-

door Christus zijn en dat we een ver-

doet. De neergebogen mens richt zijn

over de elementen van de natuur stond.

heerlijkt lichaam mogen ontvangen.

naar beneden getrokken lijf op en heerst

In die zin bevatten hun prestaties troost

De twintigste-eeuwse Duitse ethicus

weer soeverein over de natuur, zoals het

voor de mens die door de zonde in het

Helmut Thielicke voert in zijn Theolo-

oorspronkelijk bedoeld was.

lichamelijke kunnen beperkt is.

gische Ethik hierover een uitgebreid

In deze visie zit dit waardevolle element

betoog. Hij stelt dat we zo graag naar de

dat wij in die ene uitmuntende atleet

Paradijs

uitvoering van een danser kijken, omdat

het vermogen van de mensheid als ge-

Ook de balletdansers, acrobaten en

heel gedemonstreerd zien. Usain Bolt

kunstschaatsers die de sierlijkheid van

en Daphne Schippers laten zien waar

het menselijk lichaam demonstreren

het menselijk lichaam toe in staat is. Zij

bieden op deze manier troost door hun

stralen de kracht en het vermogen van

prestaties. Volgens Thielicke is juist

het menselijk lichaam uit. Ondanks de

het geveinsde gemak waarmee zij hun

zondeval kan de mens binnen 10 secon-

lichaam in moeilijke posities dwingen

den de 100 meter lopen. Dat is troost.

typerend. Ze voeren hun kunststuk op

Natuurlijk zijn ook de meest geweldige

met een gezicht dat uitstraalt dat het

atleten aan de zonde onderworpen,

moeiteloos gaat, terwijl het ze zeer

maar hun prestaties vormen als het

veel moeite kost en veel trainingsar-

 Juist dat

schijnbaar moeiteloze herinnert aan het paradijs 

 7

 Thema

beid heeft gevraagd. Juist dat schijnbaar moeiteloze herinnert aan het paradijs. Dat geeft troost aan mensen met een statische kantoorbaan of die juist zware lichamelijke arbeid verrichten, aan wie lijdt aan obesitas of reuma, en aan stijve harken en motorisch zwakken. Die dansers realiseren de mogelijkheden die wij onderweg jammerlijk hebben verloren, maar die we in potentie als mensheid van onze schepper hebben ontvangen. Aan deze gaven van de schepper worden wij door hun dans herinnerd. Hun artistieke en atletische prestaties laten even de verlossing van het lichaam zegevieren over de zondeval. Deze dansers hebben een vrijheid en vermogen tot beweging die in principe voor het hele menselijke geslacht bedoeld is. In die zin bieden ze ons een tijdelijk, typisch beeld van wat de verlossing van het lichaam inhoudt.

Vaardigheid en strategie

De dans brengt ons op het grensvlak van atletiek en esthetiek, van sport en kunst, van het vaardige en het sierlijke, maar ook van het schone en het heilige.

De verlossing van het lichaam vindt haar voltooiing in de wederopstanding

uitgespeeld hebt. Een raadsel bijvoor-

Geluksfactor

van het vlees, wanneer de aardse tent

beeld dat je eenmaal opgelost hebt, biedt

Een wezenlijk onderdeel van het diepe

verwisseld zal worden voor de hemelse

daarna geen uitdaging meer. Diepe spel-

spel is, naast vaardigheid en strategie,

woning. Ons aardse lichaam blijft ook

len zijn spellen die altijd uitdagend blij-

de geluksfactor. Dat is iets om even bij

na Pasen aan zonde en vergankelijkheid

ven, omdat ze een zekere balans kennen

stil te staan. Gereformeerden hebben het

onderworpen. Toch is het niet zo dat het

tussen vaardigheid, strategie en geluk.

kaartspel afgewezen, omdat dit spel het

lichaam enkel een bron van moeite en

Iedere keer dat je zo’n spel speelt, begin

geloof in het toeval zou versterken te-

ellende is. Iets van de bevrijding van het

je als het ware helemaal opnieuw. Dit

genover het geloof in Gods bestel. Abra-

lichaam, de harmonie tussen lichaam en

geldt voor gezelschapsspellen en compu-

ham Kuyper verdedigt deze veroordeling

geest en de vreugde van onze lijfelijk-

tergames, maar ook voor sportieve spel-

van het kaartspel in Het calvinisme: ‘Het

heid laat zich ook in het aardse, vergan-

len waarin het lichaam volop meedoet.

spel waarvan de uitkomst uitsluitend

kelijke lichaam al ervaren. Bijvoorbeeld in

Kretchmar voegt daar nog aan toe dat

bepaald wordt door scherpte van blik,

sport als diep spel.

ook de zintuigen bij diepe spellen volop

vlugheid van handeling en gerijpte geoe-

De Amerikaanse bewegingswetenschap-

meedoen. De geur van vers gemaaid

fendheid, veredelt, maar een spel als het

per Robert Kretchmar maakt onderscheid

gras, de structuur van een basketbal,

kaartspel […] kweekt het geloof aan een

tussen deep en shallow games: diepe en

de atmosfeer in de sporthal binden je

macht buiten God, die dan toeval heet of

oppervlakkige spellen. Oppervlakkige

zintuiglijk bijna met een gevoel van ver-

fortuin.’ Kuyper lijkt hier te vergeten dat

spellen zijn die spellen die je na één keer

liefdheid aan het spel.

ook strategische en vaardigheidsspellen in meer of mindere mate een geluksfactor kunnen hebben. Daarnaast zijn er

 De dans is een vorm waarin

het schone en het heilige elkaar kunnen raken 

OnderWeg #09 > Jaargang 5 > 27 april 2019

kaartspellen waarvoor ook een bepaalde vlugheid of geoefendheid nodig is. Zijn onderscheid is te simplistisch. Iedere sport, of het nu om zwemmen, hockey of judo gaat, vraagt om geoefendheid, scherpte en handelingssnel-

 Opinie

heid, maar bevat tevens een zekere mate

muziek allemaal onderdelen zijn van

gen, opheffen van de handen, omarmen,

van geluk. Bij kaartspellen als klaver-

Gods goede schepping. Deze onderdelen

kussen, staan, en lopen zijn verdwenen.’

jassen of hartenjagen is men enerzijds

komen allemaal in de dans bij elkaar.

Een en ander laat zien dat het gebruik-

afhankelijk van de hand die men krijgt

Door provocatieve kleding, suggestieve

maken van lichamelijkheid in de liturgie

toebedeeld, maar bepalen anderzijds ook

muziek of teksten, drank- en of drugs-

ontwikkeling verdient binnen de gere-

tactiek en geoefendheid de uitkomst van

gebruik kan de op zichzelf goede dans

formeerde kerken. Dan denken we zeker

het spel. Dat neemt overigens niet weg

geperverteerd worden door de zonde.

ook aan de betekenis die dans daarin

dat er rondom sport en spel allerlei vor-

Hij pleit dan ook voor de heiliging van de

kan hebben. Want een eredienst zonder

men van bijgeloof bestaan.

dans, de ontwikkeling van een christe-

dynamiek, waarin het lichaam niet mee-

lijke danscultuur en het ontdekken van

doet in de lof op God, amputeert die lof

de mogelijkheden van liturgische dans.

op God.

Dans in (on)genade In deze bijdrage wil ik, naast de betove-

Met het oog op het evangelie van Pasen

ring van sport als diep spel, ook wijzen

Liturgische dans

op de genade die er voor het christelijke

De combinatie tussen dans en liturgie

uitstorting van de Geest over alle vlees,

lichamelijke leven ligt verscholen in de

is ook in Nederland besproken, bijvoor-

is onze lichamelijke eredienst evenzeer

dans. Het lichaam doet mee in de chris-

beeld door de twintigste-eeuwse hoog-

een kans als een plicht. De voetbal, het

telijke geloofsovertuiging. We zien in

leraar liturgiek Gerardus van der Leeuw.

judopak en de schaatsen moeten niet

de uitnemende prestaties van atleten

Hij verbond de dans aan het geloof in

mee de kerkdienst in; die passen beter

en dansers dat onze door de zondeval

God de Vader. De Vader heeft alles in

op de zaterdag dan op de zondag. Maar

beperkte lichamen nog tot heel veel in

beweging gezet: ‘in den dans schemert

met de sport moet niet ook de lichame-

staat zijn. Innerlijke bevrediging van onze

de erkentenis van den zich bewegenden

lijke beweging uit de eredienst geweerd

lichamen vinden we in diepe, atletische

God. God bewoog zich […] en Hij zette

worden. De dans is een vorm waarin

sportspellen. De dans voegt daar nog iets

ons op deze aarde in beweging. Dat is

onze lichamen de lof op God tot uitdruk-

aan toe. Deze brengt ons namelijk op het

grootsch en ontroerend. Het is het begin

king kunnen brengen, waarin het schone

grensvlak van atletiek en esthetiek, van

van zijn werk in schepping en verlossing.

en het heilige elkaar kunnen raken.

sport en kunst, van het vaardige en het

Het is ook het begin van den dans.’ In

sierlijke, maar ook van het schone en het

het denken van deze hoogleraar horen

Louren Blijdorp is predikant van de GKv

heilige.

kunst, rite, spel en cultuur bij elkaar. In

Hardenberg-Baalder.

Spijtig genoeg is ook de dans in de ge-

de dans is het mogelijk dat schoonheid

reformeerde traditie afgewezen. Calvijn

en heiligheid bij elkaar komen. Daarvoor

wees dansen af, omdat het volgens hem

moet de dans niet tot een onbereikbare

lust opwekt en uitnodigt tot promiscuï-

kunst of juist bereikbaar amusement

teit. Kuyper wijst er ter nuancering op dat

verworden, maar een religieuze uitdruk-

het niet om een afwijzing van de dans

king zijn waarin het heilige en het schone

A. Kuyper, Het calvinisme, Kampen

als zodanig gaat: ‘Ook hier geen protest

verbonden zijn.

(Kok), 2004.

van calvinistische zijde tegen de dans op

In de GKv lag er in 1996 een rapport van

M. Barnard, De dans kan niet sterven.

zichzelf, maar uitsluitend tegen de zonde

de studiedeputaten eredienst op de sy-

Gerardus van der Leeuw (1890-1950)

die er zich in uitgiet en tegen de zonde

nodetafel. Dit rapport stelde dat bij de

herlezen, Enschede (Meinema), 2004.

waartoe ze verlokt.’

lof op de HEER alle beschikbare middelen

G. van der Leeuw, Wegen en grenzen.

Emeritus hoogleraar in de theologie Al-

gebruikt mogen worden. Onder die mid-

De verhouding van religie en kunst, Am-

bert Wolters gaat nog een stap verder en

delen werd ook lichamelijke expressie

sterdam (H.J. Paris), 1955.

en Pinksteren, de opgestane Heer en de

Bronnen

geeft in Creation Regained een nieuwe

genoemd: knielen, handgeklap, juichen

A.M. Wolters, Creation Regained.

calvinistische visie op dans. Wolters wijst

en dansen. Ook werd vermeld dat het on-

Biblical Basics for a Reformational

op het gevaar van het afwijzen van het

nodige armoede zou zijn wanneer zulke

Worldview, Grand Rapids (William B.

geschapene vanwege het zondige. Hij

middelen onbenut zouden blijven. Daarbij

Eerdmans), 2006.

stelt dat dit bij dans vaak is gebeurd in

benoemden de deputaten in het bijzon-

‘Rapport van de studiedeputaten ere-

gereformeerde kringen, waar dans werd

der dat ze een sterke reductie merken als

dienst’, in: Acta Generale Synode van de

weggezet als werelds amusement. Daar

het gaat om het gebruik van het lichaam:

Gereformeerde Kerken in Nederland te

tegenover poneert hij dat lichamelijke

‘In de Bijbel voorkomende vormen als

Berkel en Rodenrijs, 1996.

beweging, sociale interactie, ritme en

dans, processie, handgeklap, knielen, bui-

 Thema

Oud-sportleraar en predikant Hans Riemer over wat sport doet

‘Sport trekt zichtbaar scherpe grenzen’ Hans Riemer is nu alweer enkele jaren predikant van de GKv in Langerak. Daarvoor werkte hij als sportleraar. Hoe komt iemand ertoe om zo’n overstap te maken? En wat hebben sport, onze lichamelijkheid en het geloof met elkaar te maken?

tekst Leendert de Jong beeld Hans Vel Tromp

Hans Riemer wilde al vanaf heel jong sportleraar worden.

ik dat ik ging twijfelen over mijn toekomst hierin. Daarom

’Ik heb nog een tekening liggen uit groep 8: een breedge-

heb ik na afronding van de CALO de keus nog uitgesteld;

schouderd mannetje met daaronder “sportleraar”. Dat had

ik ben eerst aan het werk gegaan bij het Leger des Heils

met een paar dingen te maken. Ik kon gemakkelijk bewe-

onder dak- en thuislozen. Pas daarna ben ik sportleraar

gen, ik was goed in sport, ik had er plezier in. En in mijn

geworden.’

periode op de middelbare school groeide dit idee, ook omdat sportdocenten ernaar vroegen: moet jij geen sportleraar worden? Zo kwam de CALO, echt dé opleiding voor sportleraar, in beeld. Deze opleiding leek mij een soort combi van hobby en werk, de héle dag sporten!’ Die CALO kwam er inderdaad voor jou. En toen?

 ‘Een klas komt, een

klas gaat, dat heeft iets vluchtigs’ 

‘Ik weet niet of ik mij vooraf goed genoeg gerealiseerd heb wat ik ermee zou gaan doen. Wilde ik inderdaad

Hoe was dat?

sportleraar worden? Kijk, de CALO was leuk en gaf me alle

‘Ik had een mooie eindstage gehad, dat gaf mij een beves-

gelegenheid om met sport bezig te zijn. Maar al vrij snel

tiging van wat ik kon als sportleraar. Ik heb mooie dingen

kwam het element van leraarschap erbij: je ging stage

meegemaakt, vooral over de betekenis van sport voor

lopen. Ik had zelf voor die richting gekozen om sportleraar

kinderen, voor jongeren. Ik ben vol goede moed begon-

te worden, vooral ook door mijn eigen goede ervaringen

nen als sportleraar op een middelbare school. In die tijd

met sportdocenten. Maar tijdens het stage lopen merkte

merkte ik dat ik eigenlijk intensiever contact met jongeren

OnderWeg #09 > Jaargang 5 > 27 april 2019

 Interview

zou willen. Een klas komt, een klas gaat, dat heeft iets vluchtigs. Terwijl ik zo benieuwd was naar hoe jongeren in het leven staan. Ik kreeg het gevoel dat ik hen bezighield, terwijl ik vooral meer bij hen betrokken wilde zijn.’ Ik stel mij even een sportles voor. Gaat het daarin alleen om bewegen, om iets doen, of kun je er meer in kwijt? ‘Voor dat laatste is er zeker ruimte. Juist daarin zitten voor mij, terugkijkend, ook de geluksmomenten. Ik denk aan een meisje dat zich zichtbaar ongelukkig met haar lichaam voelde. Stel je voor hoe dat is als je in een ruimte komt, de gymzaal, waarin dat lichaam iets moet gaan doen. Ik zag haar daarmee worstelen. Vervolgens stond ik voor de vraag: hoe breng ik haar over de grens waardoor ze zich vertrouwd en goed voelt in haar eigen lichaam? Hiervoor is turnen een heel mooi onderdeel. Dat gaat over vertrouwen hebben in je eigen lichaam. Aanvankelijk weigerde ze. Maar na veel praten deed ze mee. Als zij dan na een oefening die buiten haar comfortzone lag met een grote glimlach op de mat stond, was mijn dag geslaagd. Of aan die ene jongen die zo ontzettend boos de zaal binnenkwam. Door daar even aandacht aan te geven en daarna te sporten, kon hij zijn emoties kwijt. Even ontladen om tot rust te komen.’

 ‘Hoe breng ik haar

over de grens waardoor ze zich goed voelt in haar eigen lichaam?’ 

Hans Riemer: ‘Deze opleiding leek mij een soort combi van hobby en werk, de héle dag sporten!’

Kun je zeggen dat sport iets in zich heeft van de moge-

En als het wel lukt, hoor je ergens bij?

lijkheid tot geluk, tot ergens bij horen?

‘Ja. Je ziet dat sterk terug bij dans en acrobatiek. Ik vond

‘Dat is zo. Het gekke daarbij is dat sport zichtbaar scherpe

dat vaak mooie en uitdagende lessen. Bij dansen moet

grenzen trekt. Neem wiskunde. Als je daar als leerling niet

je je grenzen willen opzoeken. De vraag is: wil ik dat?

goed in bent, is dat wel okay; de een kan het, de ander

Je ziet dat jongens dan vaak wat gek gaan doen. Als je

niet. Bij sporten werkt het anders: sporten maakt de te-

dan als docent laat zien: we doen zoiets samen, alleen

genstelling concreter. Want daar sta je dan, in de gymzaal.

dan werkt het, dan stappen ze over die drempel heen.

Als het heel zichtbaar wordt dat je met sport, met dat

Hetzelfde gebeurt bij acrobatiek. Sommige handelingen

bewegen, grote moeite hebt, dat je dat eigenlijk niet goed

daarin laten zien dat je elkaar nodig hebt. Als dat besef

kunt… Dat knalt!

groeit, dan merken de deelnemers als vanzelf dat

Sport heeft toch iets bijzonders. Misschien is dat bijzon-

het werkt, dat zwakkeren en sterkeren er voor elkaar

dere wel dat sporten de mens de mogelijkheid geeft om

zijn, dat ze elkaar nodig hebben. Ze merken dat sport

naar perfectie, naar schoonheid te streven. En als dit niet

mensen verenigt over lichamelijke of psychische gren-

lukt, niet werkt, dan doet dat zeer.’

zen heen.’

 11

 Redactioneel

Je vertelt er enthousiast over. Toch koos je later voor

Verzoening

theologie. Waarom? ‘Op den duur merkte ik dat ik struikelde over het ontbreken van echte betrokkenheid bij de leerlingen, bij zingeving. Waardoor ik mij afvroeg: is dit wat ik zoek? Daarna kwam de vraag: wat dan wel? Al in de CALO-

tijd had ik gesprekken over God, over zingeving. Van p precies dezelfde dag dat ik hoorde dat onze naburige voet-

hieruit dacht ik aan theologie, om predikant te worden.

balclub door een crisis uiteen dreigt te vallen, kopten de

Dat komt voort uit een al oudere vraag bij mij. Als ik

christelijke kranten over een crisis in de Christelijke Gereformeerde

vroeger in de kerk zat, dacht ik vaak: waarom doen we

Kerken. In de appgroep gebruikte de jeugdtrainer dezelfde woorden

dit zo en niet anders? Toen al had ik soms het idee: hier

als hoogleraar Selderhuis: ‘Het is crisis.’ Dat voelde ietwat curieus,

zou ik zelf bij betrokken willen zijn, om hier verder over

maar bewees vooral dat waar mensen voor hetzelfde doel gaan

na te denken.’

zomaar verdeeldheid en wrijving kunnen ontstaan, of dat nu in een voetbalvereniging is of in een kerk. Omdat de crisis een serieuze bedreiging is voor de voetbalteams van onze kinderen, besloot ik de inderhaast georganiseerde ouderbijeenkomst te bezoeken. Dit roerige samenzijn maakte een gezindheid in mij wakker die op zich niet nieuw was, maar zich wel nóg steviger in mij vastzette: laat een crisis in welke lokale kerk of welk kerkverband ook niet het verloop kennen van die in een voetbalclub. Dat mogen we de koning van de kerk en elkaar niet

 ‘Als je samen

het element van lichamelijkheid in de kerk inbrengt, groei je in verbondenheid’ 

aandoen. Wat namelijk bij het voetbal begonnen was als volwassen gesprek over een ‘principieel verschil van inzicht’ bleek uitgegroeid tot een conflict waarin emoties koersbepalend waren geworden.

Je bent nu enkele jaren predikant. Heeft dit werk jou

Het stadium van luisteren en proberen wederzijds begrip op te

gebracht wat je ervan hoopte?

brengen was snel ingehaald door een loopgravengevecht met

‘Wat ik nu weet, en eigenlijk al wel wist, is dat het ide-

rauwe strijdmethodes. ‘Of zij weg of wij weg’, klonk het.

aal dat je een kerk zomaar even kunt veranderen niet werkt. Dat is ook logisch. Tegelijk merk ik dat ik in de



Waar leven is, is strijd 

kerntaken die ik heb – catechese, pastoraat, prediking – heel veel kwijt kan. Daar komt bij dat ik inderdaad de gelegenheid heb om met jongeren meer de diepte in te duiken. Althans, dat probeer ik.’

In de kerk moeten we kunnen leven met de werkelijkheid van het conflict. Conflicten zijn nu eenmaal wezenlijk voor het leven, want

Helpen jouw affiniteit en ervaring met sport jou bij

waar leven is, is strijd. Sterker nog, zo kun je opmaken uit het boek

het werk als predikant?

Raak de wonden aan van de Tsjechische theoloog en priester Tomás

‘Ik denk dat dit zeker nog uitgebouwd kan worden. Ik

Halík: het geloof krijgt pas echt gestalte in de imperfectie van het

ben nu vooral gefocust op de kerntaken van het predi-

leven, in conflicten bijvoorbeeld. Waarom? Omdat gebrokenheid

kantschap. Maar er leeft bij mij zeker het verlangen om

vraagt om heling en vergeving, dienstbaarheid en zelfverlooche-

die twee meer bij elkaar te brengen. Er zijn echt moge-

ning en we daarvoor, vaak via een ongemakkelijke en weerbarstige

lijkheden voor verbinding, alleen al dat heel praktische

route, altijd bij Jezus de verzoener uit zullen komen. Verzoenen kun

dat ik meevoetbal, dat verbroedert.’

je immers alleen door de kracht van Pasen, het feest dat we nog geen week geleden vierden.

Met deze OnderWeg willen we in kaart brengen of de boodschap van Pasen en Pinksteren niet alleen

Ondertussen wordt er bij de voetbalclub toch nog een verzoenings-

met onze geest te maken heeft, maar ook met ons

poging gedaan, hoorde ik. ‘k Heb er een hard hoofd in, eerlijk ge-

lichaam, dat ‘eigendom van Jezus Christus’ is. Herken

zegd. Of zou dat kleingeloof zijn?

je hier iets van? ‘Ja, de schepping en herschepping gaan ook over het

Esther de Hek, hoofdredacteur van Onderweg

 Interview

Hans Riemer: ‘Er zijn echt mogelijkheden voor verbinding, alleen al dat heel praktische dat ik meevoetbal, dat verbroedert.’

lichaam. Maar zodra je dit zegt, proef je ook dualisme.

én boze woorden. En toch proef je: elk karakter, iedereen

Het lichamelijke lijkt in onze relatie met God, in ons hele

heeft zijn eigen plek en met elkaar werk je aan een doel.

geloofsleven, nog weinig een rol te spelen. Terwijl het

Dat doel, winnen, wordt niet altijd gehaald. Maar ook dan

anders kan: als je samen het element van lichamelijkheid

helpt het dat je het samen doet: je verliest niet in je een-

ook in de kerk inbrengt – meer bewegen, meer expres-

tje. En na afloop vertel je, ook al was er tijdens de wed-

sie – dan groei je in verbondenheid. Mag je er zijn zoals je

strijd onderlinge boosheid, samen een verhaal: het was

bent?

goed, we hebben ons best gedaan, op naar de volgende

 ‘Je verliest niet in je

eentje. Na afloop vertel je samen een verhaal’ 

keer.’ En dan wijzelf, de kerk, wat leren wij van voetbal? ‘In een kerk, hier heel breed bedoeld, vertellen we na afloop nogal eens ons eigen verhaal. Waardoor zomaar, ook al is dat onbedoeld, het gevoel van samen, het gezamenlijke, ontbreekt. Juist daarvoor is het inbrengen van onze lichamelijkheid – meer samen vieren, meer samen

Een mooi voorbeeld is voetbal. Wat vind ik daar mooi

treuren, elkaar uitdrukkelijk groeten, samen juichen en

aan? Zoals ik die sport beleef, zit je er met lijf en leden

noem maar op – van groot belang.’

in, met alles. Als je voetbalt, merk je dat er van alles gebeurt, ook in het contact met anderen. Er vallen mooie

Leendert de Jong is hoofdredacteur van OnderWeg.

 Thema

Gepassioneerde sporters over sport en geloof In deze reportage vertellen drie sporters over hun favoriete sport. En zien ze een verbinding tussen (hun) sport en geloven? Een kennismaking in woord en beeld. tekst Pieter Kleingeld

Mount Vinson beklom. Het klikte meteen en ik vroeg hem of hij met mij de Mount Everest wilde beklimmen. Hij stemde toe. In 2012 was het zover. De expeditie liep niet voorspoedig: na zes weken klimmen moesten we op 8600 meter hoogte omkeren vanwege extreem slecht weer. Mijn rechteroog was bevroren, beide wangen waren zwart bevroren met blaren. Een lastige, maar juiste beslissing. Bij een nieuwe poging in 2015 gooide op ongeveer 7000 meter een grote aardbeving roet in het eten. Uiteindelijk lukte het ons in 2016 om de top te bereiken. In de aanloop naar die expeditie schreef Namgya aan een expeditielid: “Peter will join, he’s like closest family to me.” Daar kreeg ik een brok van in mijn keel: in Nepal, een land zonder functionele overheid, is familie alles, het enige waar je van Peter Boogaard: ‘Bij expeditieklimmen leg je net als in het geloof je leven in andermans handen.’

Geloven als risicosport Peter Boogaard is als bergbeklimmer een ‘seven summitteer’: iemand die de hoogste berg van elk continent heeft beklommen. Hij bereikte op 21 mei 2016 de top van de Mount Everest. ‘Ik ontmoette Namgya Sherpa toen ik op Antarctica de

OnderWeg #09 > Jaargang 5 > 27 april 2019

op aankunt. Als een Nepalees je als “closest family” beschouwt, sta je hem echt na aan het hart. Er is een sterke overeenkomst tussen expeditieklimmen en geloven: in beide gaat het om iets ondernemen in vertrouwen, je leven in iemand anders handen durven leggen. Dat is niet simpel en ontslaat je evenmin van je eigen verantwoordelijkheid. Sommige dingen kun je echter beter niet alleen doen.’

 Reportage

‘Mijn rechteroog was bevroren, beide wangen waren zwart bevroren met blaren’

De zee: Gods ongetemde kracht Pieter Kleingeld is predikant van de NGK in Oegstgeest. Hij heeft groot respect voor de enorme kracht van wind en golven. Tijdens het kitesurfen gaat hij op in het spel met de zee. ‘Kitesurfen is een spel met wind, water en golven. Ik kan genieten van de vrijheid: springen, een golf zoeken of juist ontwijken, een vlak stuk water kiezen om te versnellen, op volle snelheid draaien, of ontspannen een paar rakken varen. En dat alles het liefst onder de zon bij een mooie lucht met witte wolken. Ik vind zo’n dag echt een geschenk. Als je een golf surft met lichte druk in je kite voel je je een absolute koning, zeker wanneer je een mooie draai kunt maken. Maar als je kite in de golven terechtkomt of als je op

Pieter Kleingeld: ‘Ik kan genieten van de vrijheid.

zoek moet naar je board, ben je een totale bedelaar. Voor mij

Dat alles het liefst onder de zon bij een mooie lucht

is dat illustratief: wind, stroming en golven zijn net als geld,

met witte wolken.’

 15

 Thema

seks en macht goede dienaren, maar slechte heersers. Ik vind het weleens jammer dat de Bijbel en Bijbelse liederen vaak negatief zijn over de zee. De zee staat vaak voor chaosmachten en dood. Door op zee te kitesurfen heb ik respect gekregen voor de enorme kracht van de wind en van de golven. Maar wild is niet hetzelfde als chaos. Wild is dat je golven wel mag berijden, maar ze nooit je wil kunt opleggen. De zee laat mij iets ervaren van Gods ongetemde kracht.’

‘Wind, stroming en golven zijn net als geld, seks en macht goede dienaren, maar slechte heersers’

Pieter Kleingeld: ‘Als je een golf surft, voel je je een absolute koning, maar wanneer je in de golven terechtkomt, ben je een totale bedelaar.’

Geloven als teamsport Janieke Oosting is keepster van het topwaterpoloteam ZVL in Leiden. Met de Nederlandse waterpolojeugdploeg heeft ze in 2018 bij het Europees kampioenschap beslag gelegd op het brons. ‘Als mensen horen dat ik op waterpolo zit, is de eerste reactie vaak: dat is toch een harde sport? Aan de ene kant is dat zo, er wordt veel geduwd en getrokken. Maar een duel wordt nooit persoonlijk en bovendien gebeurt het alleen in het water. Buiten het water gaan we allemaal goed met elkaar om en kent bijna iedereen elkaar, omdat waterpolo een kleine sport is. In je eigen team is het natuurlijk extra belangrijk dat we goed met elkaar omgaan. Je moet zelfs een stap verder gaan: je moet voor elkaar door het vuur willen gaan. Als iemand een fout maakt, moet je dat samen oplossen.

Janieke Oosting: ‘Je hebt elkaars kwaliteiten nodig. Je mag fouten maken,

Ook in de kerk en in het geloof vind ik het

want niemand kan alles perfect doen.’ (beeld Ruud Wormgoor)

belangrijk om goed met elkaar om te gaan. Je

OnderWeg #09 > Jaargang 5 > 27 april 2019

Nieuws Ledental NGK daalt licht Het ledental van de NGK is in 2018 met 115 gedaald tot 32.896, blijkt uit het Informatieboekje 2019. De laatste jaren schommelt het ledental met kleine plussen en minnen rond de 33.000. Kampen raakte door een verlies van 178 leden zijn positie als grootste NGK-gemeente kwijt aan Houten (1985 leden tegenover 1764 leden in Kampen). Sleeuwijk is met 36 leden de kleinste gemeente. Uit alle kerken (PKN, GKv, CGK en – verrassend – evangelische gemeenten) kwamen in 2018 meer leden de NGK binnen dan erheen vertrokken: 752 tegenover 461. Dat verschil is groter dan voorheen. Slechts 28 buitenkerkelijken werden lid van de NGK, terwijl 557 leden – fors meer dan in voorgaande jaren – kerkloos werden. Er worden in de NGK steeds minder kinderen gedoopt: het aantal daalde in tien jaar van 470 (2008) naar 317 (2018). Datzelfde geldt voor de openbare geloofsbelijdenis: van 353 (2008) naar 192 (2018). Beide trends sporen met die in de GKv. Er zijn ook minder NGK-predikanten. Tien jaar geleden werkten er 89 predikanten in de NGK: 79 NGK-predikanten en 10 CGK-, GKv- of PKN-predikanten. In 2018 waren dat er nog maar 79: 64 NGK en 15 van CGK-, GKv- of PKN-huize. hebt elkaars kwaliteiten nodig en ik vind ook dat je

NGK Wieringermeer stopt

fouten moet kunnen maken, niemand kan alles perfect

De NGK Wieringermeer wordt opgeheven. De sterk vergrijsde

doen.

gemeente telt nog maar veertig leden en er kunnen onvol-

Vorig jaar wonnen we de beker en werden we tweede

doende ambtsdragers worden gevonden. Het kerkgebouw in

in de eredivisie. Maar in de zomer is een aantal be-

Wieringerwerf zal worden verkocht en de meeste leden zullen

langrijke spelers vertrokken. Hierdoor speelden we dit

zich aansluiten bij de PKN-gemeente in Middenmeer. In de laat-

seizoen minder goed en verloren we een paar keer.

ste kerkdienst, die wordt gehouden op 30 juni, zal ds. Alrik Vos,

Als team leerden we hiervan hoe we om moeten gaan

geboren in getogen in Wieringermeer, voorgaan.

met verlies, maar ook om door te zetten. Door de leerpunten mee te nemen, speelden we elke wedstrijd weer een stukje beter. Dat soort lessen kan ik ook in de kerk goed gebruiken.’

OnderWeg nu ook op tablet en mobiel

Met ingang van deze editie van OnderWeg is de app ‘OnderWeg online’ beschikbaar. Hiermee kan het magazine op een smartphone of tablet gelezen worden waar en wanneer je maar wilt. De app is verkrijgbaar in de Apple Store en Google Play. De abonnees van OnderWeg krijgen de app cadeau en kunnen ons magazine nu op papier én digitaal lezen. Abonnees van wie een e-mailadres bekend is, ontvangen een mail met de inloggegevens voor de app. Dit zijn dezelfde gegevens als voor de website www.onderwegonline.nl. Er is ook de mogelijkheid om OnderWeg alleen via de nieuwe app te lezen: OnderWeg Digitaal. Deze abonnementsvorm kost € 37,50, voor studenten slechts € 18,75. Je kunt anderen hierop attent maken; zij kunnen zich aanmelden via www.onderwegonline.nl/app. Hierna krijgen ze de inloggegevens en andere informatie over de app. In de app zijn behalve de laatst verschenen editie ook alle eerdere edities van OnderWeg te lezen. Janieke Oosting: ‘In je team moet je voor elkaar door het vuur willen gaan.’ (beeld Ruud Wormgoor)

Bestuur en hoofdredactie OnderWeg

 Stimulans Lees-, kijken luistertips voor geloofs- en gemeenteopbouw

tekst Debbie den Boer

De Bijbel vanuit ecologisch perspectief

r zijn de laatste jaren tal van

zaamheid in een breed theologisch kader.

initiatieven ontstaan om kerken

Ze vat tal van visies samen, analyseert

duurzamer en groener te maken.

ontwikkelingen, schenkt aandacht aan

Maar is er naast al deze mooie initiatieven

specifieke publicaties en gaat uitgebreid

niet meer nodig? Moet er ook niet bin-

in op de vraag hoe de Bijbel vanuit een

nen onze theologie aandacht komen voor

ecologisch perspectief gelezen kan wor-

duurzaamheid, milieu en klimaat? Iemand

den. Hierbij benadrukt Van Montfoort dat

die deze vraag volmondig met ja zal be-

niet de mens centraal moet staan, maar

antwoorden is Trees van Montfoort. Van

Gods liefde voor heel de schepping. Het

haar hand verscheen afgelopen maand het

is mogelijk om vast een eerste indruk van

boek Groene theologie (uitgegeven bij Ha-

het boek te krijgen via www.skandalon.

lewijn). In haar boek zet Van Montfoort de

nl/shop/theologie-cultuur/483-groene-

problematiek van klimaat, milieu en duur-

theologie.html.

Veilig jeugdwerk

e moet er niet aan denken: misbruik tijdens een

ganisatie van de PKN, gaat op haar website uitgebreid in

kamp of een tienerwerker die te dichtbij komt. De

op de vraag wat veilig jeugdwerk is en welke stappen je

kerk zou juist een veilige plek moeten zijn voor

als kerk kunt zetten om het jeugdwerk veiliger te maken

kinderen en jongeren. Daarom is het belangrijk om

(jop.nl/themas/jeugdpastoraat/veilig-jeugdwerk).

samen aan de slag te gaan om (seksuele) veiligheid te bespreken en beleid te maken op dit terrein. Om de kerken en jeugdwerkers hierbij te helpen komt het Leger des Heils met het spel ‘Alert – het veilig jeugdwerkspel’. Het spel daagt je uit om samen goed na te denken over situaties, vragen en stellingen rondom veilig jeugdwerk. Zie www.legerdesheils.nl/say/artikel/veilig-jeugdwerkspelte-bestellen. Voor diegenen die daarna verder willen nadenken over veilig jeugdwerk zijn er diverse organisaties die hiervoor handvatten aanreiken. Zo is op de website van het Meldpunt Seksueel Misbruik in Kerkelijke Relaties (SMKR) een uitgebreid stappenplan Veilig Jeugdwerk te vinden (meldpuntmisbruik.nl/veilig-jeugdwerk). En ook JOP, de jeugdor-

OnderWeg #09 > Jaargang 5 > 27 april 2019

Christelijk onderwijs

 Column

elk verschil maakt het voor het onderwijs dat een school christelijk is? Deze vraag staat centraal in het boek Voor hart en hoofd van W. van Vlastuin. Van

Vlastuin stelt dat het belangrijk is dat christenen zich ervan be-

wust zijn dat zij ook beïnvloed zijn door het denken vanuit een

Vijf ballen

wereldbeeld zonder God. Dat zorgt voor een kloof tussen de zondag en de rest van de week. En dat is ook van invloed op ons onderwijs, waarin de ‘gewone’ lessen makkelijk worden losgemaakt van de dagopening rond de Bijbel. Met zijn boek wil Van Vlastuin een aanzet geven tot bezinning over de

eb je recent nog een christelijke roman gelezen die je van je sokken blies? Ik vraag het omdat Anne Schipper onlangs

promoveerde op Kees Rijnsdorp (1894-1982), een inmiddels vergeten christelijke schrijver, die met muziek, romans en voor-

vraag wat onze identiteit in Christus

drachtkunst, en via de NCRV-radio en dagblad Trouw de ‘kleine

nu kan betekenen voor de invulling

luyden’ aan de kunst probeerde te krijgen. Hij werd breed ge-

van het onderwijs. Daarbij gaat hij

waardeerd, voorkwam als jurylid dat de P.C. Hooftprijs in 1959

ook in op de leerinhoud in het per-

werd toegekend aan Willem Frederik Hermans en ontving zelfs

spectief van de christelijke identiteit.

een eredoctoraat van de Vrije Universiteit.

Hij stelt daarbij prikkelende vragen als: hoe zou economie in het konink-

Toch kreeg hij het gereformeerde volk niet aan de kunst. Vol-

rijk van God eruit zien? Elk hoofdstuk

gens Schipper omdat hij werd dwarsgezeten door dominees.

wordt afgesloten met verwerkings-

Nu was dat inderdaad zo. Tegelijk laat zijn biografie wat anders

vragen om zelf verder met het thema

zien. Rijnsdorp werd actief nadat de Tachtigers de vrome domi-

aan de slag te kunnen.

neesrijmelarijen met atheïstische kritiek hadden neergesabeld. Die klap kwam de christelijke literatuur in Nederland nauwelijks te boven. Rijnsdorp zag dat tekort. Volgens hem liet de cultuuropdracht van het paradijs zien dat elke wedergeboren christen kunst móet maken. Kunst die de elite en het gewone volk met elkaar verbindt. Binnen een zuil vanuit een ideologie oproepen

Christelijke spellen

tot kunst was echter nergens succesvol. Ook socialisten en rooms-katholieken worstelden daarmee. Door weinig ruimte te laten voor gebrokenheid, maakte Rijnsdorp het zich nog extra

moeilijk. Hij werd verpletterd door zijn eigen torenhoge ideaal. it jaar is de maand april voor het eerst door de uitgevers Kingdom Games en NEEMA uitgeroepen tot de maand van het christelijke spel. Daarom deze keer en-

kele tips voor leuke christelijke spellen. Bij uitgeverij Kingdom Games is het spel ‘De reis naar het beloofde land’ te bestellen. Het is een Bijbels ganzenbord, waarbij

 Hij werd verpletterd door zijn eigen torenhoge ideaal 

kinderen spelenderwijs kennismaken met het verhaal van Is-

Er kan veel worden gezegd over de ontzuiling, secularisatie en

raëls reis naar het beloofde land. Zie www.kingdomgames.nl/

globalisering die sindsdien hebben toegeslagen. Maar de chris-

product/de-reis-naar-het-beloofde-land.

telijke literatuur is er wel van opgeknapt. Wat heerlijk dat het

De Jeugdbond van de Gereformeerde Gemeenten kwam recent

niet meer tot het takenpakket van dominees hoort te bepalen

met een hernieuwde versie van het spel ‘Denk & Doe’, een spel

wat je mag lezen. Dat je gewoon de katholiek Willem Jan Otten

voor alle leeftijden met denken doe-opdrachten over de Bij-

of een halve agnost Christian Wiman als lievelingsauteur kunt

bel. Dit spel is heel geschikt om bijvoorbeeld eens op de jeugd-

hebben. Dat Rien van den Berg bij het schrijven van een nieuwe

vereniging te spelen. Zie www.jbgg.nl/webshop/spellen. Het spel ‘Blik omhoog’ bevat 26 kaarten met vragen en uitdagende activiteiten voor mooie gezinsmomenten rond de Bijbel. De ideeën zijn geschreven voor

Aslander niet steeds hoeft te bedenken dat hij bouwt aan een christelijke cultuur. En dat een nieuwe vertaling van de roman Misdaad en straf van Dostojevski in de NRC niet meer wordt afgekraakt omdat deze te christelijk is, maar gewoon vijf ballen krijgt. Want eerlijk is eerlijk: hier wordt het gebroken menselijke

kinderen in de basis-

bestaan in al zijn schittering in kaart gebracht. Juist omdat Jezus

schoolleeftijd, vanaf on-

in het midden staat.

geveer groep 3. Zie verder www.momentjess.nl.

Koert van Bekkum is universitair hoofddocent Oude Testament aan de ETF Leuven en de TU Kampen.

 Eyeopener

Toen Hij zich bedroefd en angstig voelde worden, zei Hij tegen hen: ‘Ik voel Me dodelijk bedroefd; blijf hier met Mij waken.’ (Matteüs 26:37b-38)

OnderWeg #09 > Jaargang 5 > 27 april 2019

 Eyeopener

Houd je ogen open Sinds een paar jaar lees ik geen Zuid-Afrikaanse krant meer. In het dagelijkse leven hoor en zie ik al genoeg ellende. De berichten in de krant over moord, corruptie en verkrachting maken het gevoel van onveiligheid alleen maar groter, dus leek het mij verstandig met het lezen daarvan te stoppen. Het verhaal van de slapende vrienden van Jezus in de tuin van Getsemane laat mij echter opnieuw nadenken over dat besluit. tekst Almatine Leene

In Getsemane vonden zeer aangrijpende gebeurtenissen

aan een depressie lijden. Angst en lijden werken verlam-

plaats. De vraag van Jezus of de lijdensbeker kon worden

mend. Dan lijkt het vaak verstandig om je ogen maar te

weggenomen, maar ook zijn gebed (‘Laat niet gebeuren

sluiten. Om te slapen. Het is om die reden dan ook niet

wat Ik wil, maar wat U wilt’) maken enorme indruk. De

vreemd dat de vrienden van Jezus dit ook doen. Hier in

angst die Jezus in de tuin beleefde, was zo erg dat Hij

de tuin van Getsemane, en later bij de martelingen, de

bloed zweette en zich ten minste een uur lang op de

veroordeling en de kruisiging. Ze blijven slapen, ze willen

grond wierp voor een indringend smeekgebed. Het valt

niet geconfronteerd worden met wat er gebeurt. Het is

daarom moeilijk te begrijpen dat zijn beste vrienden niet

voor hen te heftig om hun leider zo angstig te zien en te

wakker konden blijven, ook al had Hij hun gevraagd of ze

beseffen dat het einde van zijn leven nabij is.

met Hem wilden waken. Nu is er een logische verklaring te geven voor het feit dat zijn vrienden in slaap vielen. Ze hadden net de pesachmaaltijd gevierd en behoorlijk veel gegeten en gedronken; vier glazen wijn maar liefst. Reken daar de lange en intensieve voorbereiding bij, waaronder de reis naar Je-

 Angst en lijden werken verlammend 

ruzalem, en je snapt dat ze op dat moment hun ogen niet langer konden openhouden.

Jezus sluit zijn ogen ook, maar dan om te bidden. Hij zal

Maar toch, één uurtje langer wakker blijven? Terwijl je

uiteraard net zo moe zijn geweest als de anderen na de

leermeester in grote angst verkeerde? Was dat echt te

pesachmaaltijd, maar Hij wist waar Hij kracht kon krijgen,

veel gevraagd? Alleen zo’n lichamelijke verklaring voor

namelijk door de confrontatie met het lijden aan te gaan

het feit dat ze in slaap vielen, is daarom onbevredigend.

in gebed. Daarom vraagt Hij aan zijn vrienden om ook te

Angstaanvallen

bidden en te waken. Waken betekent dat je om je heen kijkt en ziet wat er gebeurt, en vervolgens kun je dat-

Als er in Zuid-Afrika iemand wordt vermoord, merk je

gene wat je ziet in het gebed bij God brengen. Makkelijk

dat mensen er niet meer echt van opkijken. Ze hebben

is dat zeker niet, maar blijkbaar is dat wel het beste om te

geleerd om zichzelf te beschermen. Want als je daar elke

doen. Want het lijden is een realiteit en vaak onvermijd-

keer enorm van zou schrikken, dan is een depressie snel

baar. Zelfs de liefde van God kon het lijden van Jezus niet

dichtbij. Overigens zijn er genoeg mensen die door het

wegnemen. Maar net zoals Jezus kracht mocht krijgen om

vele geweld daadwerkelijk angstaanvallen hebben en

het lijden aan te kunnen, mag dat ook voor ons gelden.

 21

 Eyeopener

Sensationeel Nadat Jezus gebeden had, riep Hij zijn leerlingen bij zich om met Hem mee te gaan, zijn verrader tegemoet. Hij wilde het lijden van het verraad niet ontwijken, maar had de kracht gevonden om eropaf te gaan. De opdracht om te waken en te bidden laat ons zien dat God ook ons de kracht wil geven te midden van het lijden dat we meemaken. Uiteraard mag

 ‘Godsdienst is dat je

God dankt juist als het niet allemaal goed gaat’ 

je jezelf beschermen als de media het lijden uitvergroten in sensationele en angstaanjagende verhalen. Maar dat neemt de realiteit van lijden, geweld en oorlog niet weg. Juist de

bijvoorbeeld heel concreet zichtbaar worden als mensen de

confrontatie met het lijden in deze wereld laat ons besef-

nood van anderen zien en pleiten voor gerechtigheid of zelf

fen hoe belangrijk het gebed is en ook wat Jezus aan het

de handen uit de mouwen steken en gaan helpen.

kruis heeft gedaan. Als christenen hoeven we daarom niet

Lijden kan op die manier mensen samenbrengen en dat is

het lijden te ontwijken of ervan te schrikken, maar mogen

mooi. Maar daar hoef ik de krant in Zuid-Afrika niet voor te

we bidden om kracht. We hoeven het niet alleen te dragen,

lezen. Ik kan beter gewoon de straat op gaan nadat ik thuis

zoals Jezus wel heeft gedaan. We mogen het juist bij God

of in de kerk gebeden heb om kracht. En het mooiste uit het

brengen, want Hij weet er wel raad mee.

verhaal van de slapende vrienden is misschien wel dit: ook

Gerechtigheid

al zou ik daarin falen en houd ik mijn ogen dicht, Jezus doet dat niet.

In het lijden is God op een bijzondere manier aanwezig. We mogen de drie-enige God leren kennen als degene die ons

Almatine Leene is docent dogmatiek aan Hogeschool Viaa

nooit loslaat en altijd bij ons is. Daarmee hoeven we het

in Zwolle, onderzoeker aan de Universiteit van Stellen-

lijden zeker niet te verheerlijken, maar het betekent wel

bosch en predikant van de Nederduits Gereformeerde Kerk

dat God het lijden kan laten meewerken ten goede. Dat kan

Stellenbosch-Wes.

Om over door te praten of te denken • L ees Matteüs 26:36-46 met iemand anders. Wat valt je op? Bespreek dit samen. • L uister het lied ‘Getsemane’ van Kees Kraayenoord

voed […] niet alleen door protestanten of mormonen of zelfs katholieke nonnen. Iedereen werkte samen. Iedereen

(www.youtube.com/watch?v=Mn-MLsaxt1Y). Wat kunnen

had gebed nodig; en gebeden werd er. Wat was ik dankbaar

we leren uit het gebed van Jezus?

dat ik me dicht, héél dicht bij God voelde.’ Een katholieke

• T ot 1969 was Kalaupapa een leprakolonie op een schierei-

patiënte die in 1936 op 14-jarige leeftijd naar Kalaupapa

land in Hawaï. Uiteraard was daar sprake van veel lijden,

kwam, vertelde ook over haar ervaring met het gebed en

ze noemden het de hel. Ouderling Matthew Cowley bracht

hoe belangrijk het is om God te danken, zelfs in moeilijke

er eens een bezoek. Daarna zei hij: ‘Ik ging erheen met de

tijden: ‘God weet wat het beste voor ons is. [...] Je moet je

angst dat ik neerslachtig zou worden. Ik ging ervandaan in

geloof behouden, wat er ook gebeurt in je leven. […] Voor

de wetenschap dat ik naar grote hoogte was getild. Ik had

mij is godsdienst niet dat je God dankt als alles goed gaat;

verwacht dat mijn hart, dat niet zo sterk is, verscheurd zou

godsdienst is dat je God dankt juist als het niet allemaal

worden door medelijden, maar ik ging ervandaan met het

goed gaat.’ (bron: www.lds.org/study/liahona/2018/04/eur-

gevoel dat het juist genezen was.’ De naastenliefde die

local-news/local-news-002?lang=nld)

daar werd gedeeld was bijzonder om te zien en het gebed speelde daarin een belangrijke rol. Sommige patiënten hebben later verteld hoe hun gebed versterkt werd door hun ervaring in Kalaupapa.

Zo schreef de protestantse Nancy Talina: ‘We werden ge-

OnderWeg #09 > Jaargang 5 > 27 april 2019

• Welk nieuws heeft jou vandaag verlamd? Breng dat in gebed bij God. • Hoe kun je op zo’n manier waken, en dus je ogen niet sluiten voor het lijden, dat je er niet depressief van wordt?

 Colofon

-advertenties-

Dietrich Bonhoeffer Dit is het uur van de trouw

Kernredactie Bram Beute, Debbie den Boer, Esther de Hek (hoofdredacteur), Peter Hommes, Leendert de Jong (hoofdredacteur), Pieter Kleingeld, Erik Koning (eindredacteur), Jordi Kooiman (webredacteur), Maarten van Loon, Annelies Smouter-de Rooij (eindredacteur),

Gedichten en gebeden in de gevangenis

Karel Smouter, Geranne Tamminga, Tineke Verhoeff (beeldredacteur thema).

In de brieven van Bonhoeffer, geschreven vanuit de gevangenis, staan verspreid een tiental gedichten en enkele losse gebeden. De kracht van de woorden en de dramatische situatie waarin ze opgeschreven zijn, inspireren driekwart eeuw later een schrijver, een dichter en een beeldend kunstenaar. Met een nieuwe vertaling, schilderijen, liederen en poëzie laten zij in dit boek de actuele waarde zien van deze teksten. Naast het boek (groot formaat, full colour!) is er ook een cd (Silent Voices) met liederen die geïnspireerd zijn op de gebeden en poëzie van Bonhoeffer.

Brede redactie Kernredactie plus Rob van Houwelingen, Hans Schaeffer, Peter Strating, Hans Vel Tromp. Medewerkers Koert van Bekkum, Ad de Boer, Eline de Boo, Els van Dijk, Han Hagg, Myriam Klinker-De Klerck, Jan Kuiper, Roel Kuiper, Almatine Leene, Bas Luiten, Jan Mudde, Dicky Nieuwenhuis, Maurits Oldenhuis, Anko Oussoren, Dingeman Quant, Wim van der Schee, Paul Smit, Jeroen Sytsma, Roel Venderbos, Maarten Verkerk, Martine Versteeg, Dick Westerkamp, Jeannette Westerkamp-Stegeman. Redactieadres ’t Hazeveld 115, 3862 XA Nijkerk, redactie@onderwegonline.nl. Voor recensie-exemplaren: Silversteyn 10, 3621 PA Breukelen. Lezersservice Voor abonnementen, adreswijzigingen, opzeggingen en bezorgklachten: SPAbonneeservice, A. van Leeuwenhoekweg 34, 2408 AN Alphen aan den Rijn, 088-1102060, administratie@onderwegonline.nl. OnderWeg in braille, grootletter en audio

Buijten & Schipperheijn Motief 96 p. – € 19,95 (met cd € 24,95)– www.buijten-motief.nl

nderweg 27 april 2019.indd 1

OnderWeg is beschikbaar in passende leesvormen bij de Christelijke Bibliotheek voor Blinden en Slechtzienden (CBB). Neem voor meer informatie contact op met de CBB: 0341-565499. Abonnementsprijzen Jaarabonnement: € 52,50 (studenten € 26,25 / Europa € 89 / buiten Europa € 119). 18-04-19 16:06 Halfjaarabonnement € 28,75. Digitaal abonnement: € 37,50 (studenten € 18,75).

Bij automatische incasso geldt op deze tarieven een korting van 1 euro. Proefabonnement: drie maanden gratis. Neem voor het afsluiten van een abonnement contact op met de lezersservice (zie hierboven) of vul uw aanvraag online in op www.onderwegonline.nl. IBAN: NL89INGB0000404945 t.n.v. Gereformeerde Persvereniging OnderWeg. Persvereniging OnderWeg is een uitgave van de Gereformeerde Persvereniging OnderWeg. Informatie: Marga van Gent-Petter (secretaris), persvereniging@onderwegonline.nl. Bestuur Persvereniging Bernard Bos, Marga van Gent-Petter, Aad Lootens, Roel de Ruiter, Hillie van de Streek en Tjirk van der Ziel. Adverteren Nico Postuma, 06-139 959 05, adverteren@onderwegonline.nl. Zie voor de formaten, tarieven en verschijningsdata www.onderwegonline.nl/adverteren. Vormgeving Bredewold. Communicatievormgevers. Rondweg 76, 8091 XK Wezep, 038-376 33 90, fax 038-376 53 03, onderweg@bredewold.nl, www.bredewold.nl. Technische realisatie en druk Zalsman B.V., Steinfurtstraat 1, 8028 PP Zwolle, Postbus 1025, 8001 BA Zwolle, 038-467 00 70. www.onderwegonline.nl

 www.facebook.com/onderwegonline  www.twitter.com/onderwegonline

 Ontmoeting

Dien de Haan ziet zichzelf als mens van de toekomst

‘De gouden draad in mijn leven: biddend Gods leiding zoeken en aanvaarden’ Achter de broze verschijning van Dien de Haan (84) schuilt een vrouw in de herfst van haar leven. Het drukke leven als eindredacteur van de

Elisabethbode, columniste, spreker en prediker ligt alweer jaren achter haar. Ze mist de ontmoetingen en het werk. Toch leeft en denkt zij vanaf de zijlijn nog altijd mee met wat er ‘buiten’ gaande is – mede dankzij sociale media. ‘Voor mij is dit een manier om aangesloten te blijven op wat zich buiten mijn deur afspeelt.’

tekst Elise G. Lengkeek beeld Jaco Klamer

Aan een vierkante keukentafel vol tijdschriften, kranten, paperassen en een iPad ontmoet ik Dien de Haan. Ze woont

Dien de Haan (1934) was 25 jaar eindredacteur van het evangelisatieblad Elisa-

in een buitenwijk van Zwolle. Op haar

bethbode en schreef columns voor dat blad onder het pseudoniem Annie Verdel-

verzoek ben ik achterom binnengeko-

man. Ze was een veelgevraagd spreker in christelijk Nederland. Na haar VUT in

men, omdat een versleten rug en heup

1994 was ze redactielid van het Kerkblad voor het Noorden. Haar columns en pre-

haar min of meer aan haar stoel kluiste-

ken zijn meerdere malen in boekvorm verschenen, onder andere in Lees maar,

ren. Vooraf heeft ze me al laten weten

er staat meer dan er staat. Dagboek bij de Bijbel (Zoetermeer (Boekencentrum),

dat de pijn en een zeer beperkte actiera-

2011) en Wandelen met God. Onderweg naar de toekomst (Zoetermeer (Boeken-

dius een niet te onderschatten last zijn,

centrum), 2013). Ook verscheen een bijdrage van haar in De late regen. Ervaren

waarmee ze dagelijks te dealen heeft.

gelovigen kijken terug en vooruit (Amsterdam (Buijten en Schipperheijn), 2014).

Voor alledaagse handelingen als opstaan

Dien de Haan is lid van de CGK in Zwolle.

en ontbijten heeft ze drie keer zo veel

OnderWeg #09 > Jaargang 5 > 27 april 2019

 Ontmoeting

tijd nodig als vroeger. Niettemin heeft ze al koffie gezet en verrast ze me met een onverwoestbaar soort humor, nog voor ik goed en wel een voet over de drempel heb gezet. Je bent schrijvend en sprekend bekend geworden onder twee namen: als Dien de Haan, eindredacteur van de Elisabethbode, en als de columniste Annie Verdelman. Maar wie jou googelt vindt niets over je achtergrond. Waarom niet? ‘Nou, die vraag is snel beantwoord: het gaat niet om wie ik ben of waar ik vandaan kom, maar om wat ik dóe. En wat ik doe, doe ik vanuit wat ik kan en dat is schrijven en spreken, doorgeven wat ik zelf ook van Hem ontvangen heb. Vanuit mijn hart, vanuit mijn betrokkenheid bij mensen die ernaar verlangen Gods liefde en genade te mogen ervaren.’ Waar komt die gedrevenheid vandaan? Wat of wie heeft jou gevormd tot de vrouw die achter de schrijftafel plaats nam en op de preekstoel klom? ‘Het zal er vermoedelijk mee te maken hebben dat ik op de schouders van mijn voorgeslacht sta. Ik ben een oorlogskind, geboren in 1934 in Hattem. We woonden met ons gezin in een stadsboerderij: vader, moeder en een broer die een paar jaar ouder was dan ik. Mijn ouders hadden een gemengd boerenbedrijf. Het was aanpakken thuis, maar er werd ook tijd gemaakt om te lezen. De Bijbel, naast kranten, tijdschriften en boeken. Het lezen zit dus in mijn genen. Naar school gaan was tegen het eind van de oorlog helaas niet meer mogelijk, maar thuis las ik wat ik maar te pakken kon krijgen. Artikelen over allerlei onderwerpen, maar ook historische romans, literatuur en gedichten van Nijhoff, Achterberg en Jacqueline van der Waals. Geld voor een

Dien de Haan: ‘Ik had het veel te druk om eenzaam te zijn. Ik was vaak onderweg, ontmoette

andere opleiding dan de huishoudschool

veel mensen en maakte vrienden voor het leven.’

 Ontmoeting

diger mens heb ik niet gekend – zijn mond opentrok toen er Duitsers aan de deur kwamen die zijn paarden wilden opeisen die hijzelf nodig had voor zijn bedrijf.’ Wie of wat heeft je aan het schrijven gebracht?

 ‘Je kunt dus

vijanden zijn en toch dezelfde God dienen’ 

‘Ik was naast mijn werk op de boerderij al

Van het een kwam het ander. Al doende

jong actief binnen kerk en maatschappij.

groeide ik naar een uitbreiding van

Zo gaf ik les op de zondagsschool en was

mijn taken. Bij de redactie van de Elisa-

ik een tijdje administratief medewerk-

bethbode kwamen steeds meer verzoe-

ster bij een instelling voor maatschap-

ken binnen voor Annie Verdelman: voor

pelijk werk en gezinsverzorging. Later

spreekbeurten op gemeentevergaderin-

werkte ik met plezier als corrector voor

gen, vrouwenverenigingen, conferenties

een uitgeverij in Zwolle. Via de ene baan

en noem maar op. Mijn eerste preek

kreeg ik al vroeg te maken met pastorale

mocht ik met toestemming van de ker-

vraagstukken en via het correctiewerk

kenraad houden in een laagdrempelige

raakte ik spelenderwijs vertrouwd met

ontmoetings- en evangelisatiedienst

het schrijven.

van de CGK van Zwolle, als invaller voor

Net toen ik me afvroeg of ik tot m’n dood

een predikant die op het laatste moment

toe teksten van anderen zou moeten blij-

uitgevallen was. Toen eenmaal bekend

ven corrigeren, werd ik door de toenma-

was dat dit werk me heel goed lag, werd

lige eindredacteur van de Elisabethbode

ik vaker gevraagd voor dergelijke preek-

Dien de Haan: ‘Ik ben een toekomstmens:

gevraagd om voor een jaar de columns

beurten. Zo heb ik mogen meehelpen

ik leef met de verwachting dat het beste

over te nemen van mevrouw De Moor-

aan de wegbereiding voor de sprekende

nog komt.’

Ringnalda. Ik zou kunnen bijdragen aan

vrouw in de kerk. Ik ben dankbaar nog

de verjonging van het blad, dachten ze.

te mogen meemaken dat nu ook andere

Dat lukte kennelijk, want dat ene jaar liep

vrouwen die ruimte krijgen.’

was er niet, maar het voordeel was dat

uit op een drukke en enerverende baan

ik genoeg tijd had om te blijven lezen en

als eindredacteur. Dat zag ik toen ook

Het liefste wat je deed is echter door

op school andere dingen leerde die ik

echt als leiding van God.’

fysieke beperkingen onmogelijk geworden. Wat mis je het meest?

thuis goed kon gebruiken. Mijn algemene ontwikkeling verliep op die manier heel

Je was in de jaren zeventig en tachtig

‘Het spreken, preken en ontmoeten van

natuurlijk.’

een zelfstandige en werkende vrouw.

mensen buitenshuis.’

Daarvan waren er niet zo veel in christeWat heeft in die tijd het meest indruk op

lijk Nederland. Heb je je in jouw positie

Hoe ga je om met dit verlies en met de

je gemaakt?

weleens eenzaam gevoeld?

opgelegde beperkingen?

‘Twee dingen. Op een zondagmorgen zag

‘Ik had het veel te druk om eenzaam te

‘Ik ben niet iemand die stampvoetend

ik Duitsers uit ons kerkgebouw komen.

zijn. Ik was vaak onderweg, ontmoette

staat te zeuren om dingen die niet meer

Ze hadden een rooms-katholieke dienst

veel mensen en maakte vrienden voor

binnen mijn bereik liggen. Van huis uit

bijgewoond die er voorafgaand aan onze

het leven. Natuurlijk valt het soms niet

heb ik geleerd om nooit bij de pakken

eigen kerkdienst werd gehouden (in die

mee om na een intensieve dag alleen

neer te gaan zitten. Zeur niet, doe wat

tijd waren wij nog gereformeerd zonder

thuis te komen. Maar niemand heeft

God je te doen geeft, is mijn motto. Ik

een aanduiding ervoor of erachter). Ik

het altijd fijn in zijn of haar leven. Veel

ben blij dat ik heb leren omgaan met de

was nog geen 10 jaar, maar ik besefte

vrouwen trouwen, krijgen kinderen en

verschillende mogelijkheden van sociale

ineens: je kunt dus vijanden zijn en toch

geven minder prioriteit aan het werken

media. Via Twitter en Facebook blijf ik op

dezelfde God dienen!

buitenshuis. Maar ik was geroepen tot

de hoogte van wat er leeft in de wereld

En ook: hoe mijn vader – een zachtmoe-

andere dingen.

en de kerk. Er komen bovendien nog

OnderWeg #09 > Jaargang 5 > 27 april 2019

 Column

wekelijks vrienden langs met wie ik belangrijke thema’s die spelen in deze tijd kan bespreken. Ik heb van huis uit meegekregen Gods leiding te leren aanvaarden en daarin vrede te vinden, in plaats van te strijden tegen alle ongemakken. Dat is de gouden draad in mijn leven.’ Hoe werkt dat voor jou in de praktijk: Gods leiding zoeken? ‘Bidden en biddend leven. Zo alleen heb ik antwoorden leren

 Opinie

De les van de eekhoorn

rie jaar geleden hebben we een mooie walnoot geplant, een soort die al snel vruchten geeft. Vorig jaar zaten er dan

ook al vier walnoten aan. Meerdere keren per week ging ik even

zien waar ik ze niet had verwacht. Vertrouwen is het sleutel-

kijken hoe ze zich ontwikkelden. Op een gegeven ogenblik waren

woord voor hoe ik in het leven sta. Het soort vertrouwen dat

ze verdwenen. Kennelijk waren de eekhoorns uit de buurt ons

de weduwe moest opbrengen die door de profeet Elisa werd

voor. Toen ik goed keek, zag ik onder de boom nog één walnoot

bezocht toen hij honger had. Zij had niets anders in huis dan

liggen: die hadden de eekhoorns kennelijk voor ons overgelaten.

een laatste beetje olie in een kruikje en nog wat meel. Met dat Toen ik hierover nadacht, moest ik terugdenken aan de visie van de Britse theoloog Richard Bauckham. Ik kwam met deze

 ‘De boekhouding over mij ligt boven, bij Hem’ 

theoloog in aanraking door de scriptie van een van mijn kinderen, Marc, over het eten van vlees vanuit christelijk perspectief. Bauckham introduceert de term ‘scheppingsgemeenschap’. In zijn visie vormen mensen, dieren en planten samen een gemeenschap. Binnen deze gemeenschap zijn er verschillen en

beetje olie vulde ze op het woord van die onbekende profeet

ongelijkheden: de mens mag van God over de dieren en planten

al haar lege vaten en kruiken tot ze allemaal vol waren. Pas

heersen. Maar ook zijn er overeenkomsten en gelijkheden: het

toen hield de olie op te stromen. Uit die gedachte put ik troost.

zijn allemaal schepselen van God die een eigen waarde, zin en

Ik hoef me er dus niet om te bekommeren hoe ik dagelijks mijn

betekenis hebben.

“lege vaten” moet vullen. God zorgt, tot het genoeg is.’ Hoe kijk je naar de nabije toekomst?

 Door de activiteiten van de

meer kan beginnen, dan zij dat zo. Punt uit.’

mens is de aarde geen veilige plek meer 

Ben je vanwege je beperkingen en de pijn weleens bezig met

De Bijbel geeft prachtige voorbeelden waarin de gelijkheid tus-

je levenseinde?

sen mens, dier en plant naar voren komt. In Genesis 9 lezen we

‘Als ik mocht kiezen, ging ik eerlijk gezegd het liefst vandaag

dat – na de zondvloed – God een verbond sluit met mens en dier,

nog naar Hem toe, want eigenlijk ben ik wel klaar hier. Ik ben

waarin Hij belooft dat de aarde een veilige plek is om te wonen.

een toekomstmens: ik leef met de verwachting dat het beste

De psalmen laten zien dat niet alleen de mens God eert, maar dat

nog komt.’

de hele schepping dat doet.

Hoe zie jij jezelf in het late licht van jouw herfst?

Op dit moment zijn er grote problemen in de relaties tussen

‘Ik kan op die vraag geen zinnig antwoord geven. De boekhou-

mensen, dieren en planten. De aarde warmt op, de biodiversiteit

ding die over mij gaat, ligt boven, bij Hem. Ik heb geprobeerd

neemt af, insecten worden bedreigd. Door de activiteiten van

om te doen wat ik kon en mocht doen. Niet voor mezelf. Ik

de mens is de aarde geen veilige plek meer. De mens legt een

ben geschapen naar zijn beeld. Ik kan alleen maar hopen dat

geweldige druk op de scheppingsgemeenschap. De les van de

ik daarop ben gaan lijken in de loop van mijn leven. Eén ding

eekhoorn is dan ook hoogst actueel: we moeten echt iets over-

staat voor mij vast als een huis: God blijft precies dezelfde. Hij

laten voor de ander. Niets minder dan het verbond met God is in

weet wel wat Hij met me aan moet.’

het geding.

Elise Lengkeek is journalist en publiceert onder andere

Maarten Verkerk is onder meer bijzonder hoogleraar filosofie

literaire non-fictie.

aan de TU Eindhoven en de Universiteit Maastricht.

‘Natuurlijk wil ik graag nog zo lang mogelijk blijven in dit huis waar ik zo veel van houd, maar als ik morgen omval en niets

 Jeugdwerk

Groeien als catecheet Hoe kun je succes hebben als catecheet? Het woord ‘succes’ suggereert dat het werken met jongeren in de kerk maakbaar is. Dat is het natuurlijk niet, maar er zijn factoren die je als catecheet wel degelijk kunnen helpen. tekst Hetty Pullen-Muis

Agenda

pedagogiek was dat ik catecheten wilde

2. W ees een voorbeeld voor jongeren.

helpen om jongeren van 12 tot 18 jaar de re-

Jongeren leren het meest van de ervarings-

levantie van het christelijke geloof te laten

verhalen van lotgenoten. Dat vraagt van de

Een van mijn doelen voor mijn hbo-master

zien of ervaren. Dat is voor mij een span-

catecheet dat je open en kwetsbaar bent

YOUth’. Zie www.missienederland.nl/

nende werkelijkheid en die is waarschijnlijk

over je eigen geloof, zonder dat je de jon-

innov8-conferentie-2019.

herkenbaar voor catecheten. Je kunt je als

geren een onbereikbaar ideaalbeeld schetst

catecheet zomaar afvragen of je het wel

van wat geloven is. Deze houding draagt bij

• 7-8 mei: INNOV8-conferentie ‘ME &

• 18 mei: Trainingsdag van Evangelie & moslims en stichting Gave voor kin-

goed doet, of dat je misschien jezelf moet

aan de identiteitsontwikkeling van jongeren

derwerkers die contact hebben met

verbeteren. Als afronding van mijn studie

en helpt hen om keuzes te maken.

migranten en/of vluchtelingen. Zie

heb ik verschillende factoren en omstan-

www.gave.nl/agenda/trainingsdag-

digheden geformuleerd die catecheten kun-

kinderwerk.

nen helpen. In dit artikel bespreek ik zeven

3. W eet welke vragen er spelen in het leven van jongeren.

daarvan vanuit het perspectief van de

Jongeren zitten in een periode waarin ze op

catecheet. Stel jezelf als catecheet de vraag:

zoek zijn naar zichzelf. Als catecheet moet

wat zie ik als ik in deze spiegel kijk?

je weten wat er speelt in hun denken leef-

• 25 mei: EO Jongerendag in Ahoy. Zie beam.eo.nl/eo-jongerendag-2019. • 7-10 juni: Opwekking 2019, met als thema ‘Dieper met de Geest’. Zie www.opwekking.nl/conferenties/ pinksterconferentie.

1. W ees je bewust van je persoonlijke motivatie.

voeren over wat er behandeld wordt. Bekijk het aanbod vanuit hun vragen. Wanneer

Het is belangrijk dat je als catecheet gemo-

de vragen hun leven raken, is de kans het

tiveerd bent. Dit wil niet zeggen dat je er

grootst dat de inhoud ook wordt onthouden.

altijd zin in moet hebben, maar wel dat je voor jou kostbaar is in je geloof. Hiervoor

4. Geef jongeren ruimte om zelfstandig geloofskeuzes te maken.

moet je je geloofservaringen kennen en

Het is belangrijk dat je als catecheet ont-

kunnen verwoorden. Als jij in staat bent

spannen omgaat met de keuzes die jon-

om daar woorden aan te geven, kun je in

geren maken. Als jongeren ouder worden,

de ontmoeting met jongeren iets van jezelf

moeten ze de ruimte krijgen om zelf hun

delen.

mening te vormen en keuzes te maken. Re-

weet wat je diepste drijfveren zijn en wat

wereld. Dit betekent dat jongeren de regie

OnderWeg #09 > Jaargang 5 > 27 april 2019

 Jeugdwerk

belangrijk dat ze ervaren dat ze onderdeel zijn van een gastvrije, warme geloofsgemeenschap waar ze zich thuis voelen. Als ze dit niet ervaren, zullen ze de waarde van de kerk niet inzien. Zorg ervoor dat meerdere gemeenteleden (ook ouderen) meedoen in de catechese. Deze zeven aanwijzingen kunnen je helpen bij je bezinning als catecheet. Welke herken je? Welke niet? Waar liggen voor jou kansen? Realiseer je bij dit alles dat je werk als catecheet niet maakbaar is. De genoemde Zorg dat je als catecheet open en kwetsbaar bent over je eigen geloof, zonder dat je de jonge-

factoren zijn waardevol, maar tegelijk

ren een onbereikbaar ideaalbeeld schetst.

vraagt catechese altijd om gebed, vertrouwen en de kracht van Gods Geest. Samen met de genoemde factoren maken ze de

aliseer je dat jij als catecheet drager bent

Vandaaruit kun je verbinding maken met

uitvoering van je opdracht als catecheet

van de boodschap en dat jij – afhankelijk

de inhoud van het geloof. Help jongeren

completer en mooier.

van de relatie die je met jongeren hebt

bij het ervaren en verwoorden van hun

– de kans hebt om inhoudelijk aan die keu-

geloof en laat hen open reageren op wat

Hetty Pullen-Muis is adviseur bij het

zes bij te dragen.

jij inbrengt.

Praktijkcentrum en rondde vorig jaar haar

5. H elp jongeren te reflecteren op zingevingsvragen.

7. Betrek de kerkgemeenschap bij de catechese.

Voor jongeren komt de geloofsinhoud

Zorg ervoor dat de catechese niet op een

Versteeg (jeugdwerkadviseurs bij het

echt tot leven als ze in staat zijn om er

eiland functioneert. Voor jongeren is het

NGK Jeugdwerk).

hbo-master pedagogiek af. Met bijdragen van Anko Oussoren (adviseur bij het Praktijkcentrum), Paul Smit en Martine

betekenis aan te geven. Catecheten mogen jongeren stimuleren om zelf te gaan nadenken over het geloof en over zingevingsvragen. Jongeren vragen vaak om richting, ook van de catecheet. Ze willen horen wat jij als catecheet gelooft en

Media/tips • Het Praktijkcentrum biedt een training van twee dagdelen aan rond de opdracht als

wat de kerk vindt van de vragen waar ze

catecheet of jeugdwerker. De denken leefwereld van jongeren krijgt daarin een pro-

mee worstelen. Als catecheet kun je hen

minente plaats, maar het programma kan op maat worden aangepast aan de lokale

daarin begeleiden en samen zoeken naar

gemeente. Met behulp van onder meer een matrix waarin de zeven factoren zijn ver-

antwoorden.

werkt, word je als catecheet en gemeente uitgedaagd om naar

6. Ga in dialoog met jongeren over thema’s waar zij over willen spreken.

de eigen catechesepraktijk te kijken. Neem voor meer informatie contact op via info@praktijkcentrum.org. • De factoren in dit artikel sluiten goed aan bij de zes kenmerken van Growing Young. OnderWeg heeft vorig jaar nummer

Voorkom als catecheet dat jouw persoon-

#03 gewijd aan Growing Young (3 februari 2018). Het nummer

lijke (theologische) inhoud centraal komt

is na te bestellen via administratie@onderwegonline.nl. Anko

te staan. Het gaat er niet om dat jij een

Oussoren heeft hierover tijdens Opwekking 2018 een seminar

goed gesprek hebt met jongeren vanuit

verzorgd. De samenvatting daarvan is na te lezen via www.

je eigen overtuiging. Zorg ervoor dat je

praktijkcentrum.org/growing-young-aantrekkelijk-kerk-zijn-

vanuit de vragen van de jongeren met hen

met-jongeren.

in gesprek gaat. Als catecheet kun je een mediator, gids of specialist voor hen zijn.

 Opinie

Ruimte voor tegenstellingen Tegenstellingen binnen en tussen kerken zijn van alle tijden. Maar de diversiteit binnen gemeenten is flink toegenomen in de afgelopen jaren. Dit vraagt om een nieuwe manier van communiceren over onze inzichten en van besluiten nemen. Daarin is nog veel ruimte voor verbetering. tekst Moniek Mol

Regelmatig kom ik vanuit mijn werk bij

cijfers en feiten ook diepe emoties mee-

er op een effectieve manier mee om te

het Praktijkcentrum op kerkelijke verga-

genomen in de diverse overwegingen.

gaan.

deringen waar mensen proberen anderen

Toen ik de raakvlakken met de kerken in

te overtuigen van de juistheid van hun

Nederland ging zien, werd ik enthousiast

Stappen

inzichten. Regelmatig wordt er uiteinde-

over deze methode. Deep democracy

De methode kent vijf stappen, waarbij

lijk door elkaar heen gepraat en wordt

biedt diverse instrumenten waarmee we

er een breed scala aan instrumenten be-

het steeds moeilijker om naar elkaar te

aan de slag kunnen om op een effectieve

schikbaar is om hier gericht mee aan de

luisteren. Ondanks de waarschijnlijk zeer

manier met elkaar in gesprek te zijn.

slag te kunnen.

het in de meeste gevallen niet tot een

Minderheid

1. Verzamel alle invalshoeken

goed gesprek op basis waarvan verder

Deep democracy is een methode om

In deze fase krijgt iedereen de ruimte om

gewerkt kan worden.

tegenstellingen bespreekbaar te maken

zijn of haar stem te laten horen, waarbij

en om te komen tot besluiten waarin ook

alle meningen en ideeën welkom zijn.

nobele intenties achter dit gedrag leidt

Apartheid

de minderheid haar stem heeft kunnen

Het streven is om alle mogelijke zienswij-

In Zuid-Afrika is na het afschaffen van

laten horen. De methode problematiseert

zen rondom een onderwerp boven tafel

de apartheid veel nagedacht over het

of bagatelliseert de spanningen en te-

te krijgen. Hoe meer perspectieven er

overbruggen van de tegenstellingen

genstellingen niet, ze gaat ervan uit dat

zijn, hoe sneller de besluitvorming in stap

en spanningen. Dat vroeg om een heel

verschillen in inzicht een normaal en wel-

4 zal gaan. Die besluitvorming is in deze

nieuwe aanpak. Mensen die eerder geen

kom gegeven zijn. De tegenstellingen zijn

fase echter nog volledig buiten beeld:

inspraak hadden, kregen die nu wel. En

de start van een creatief proces om tot

eerst luisteren en zienswijzen delen.

mensen die gewend waren alle macht

de hoogst haalbare oplossing te komen.

te hebben, moesten die nu delen. Bin-

In deze zin is harmonie niet het ontbre-

2. Zoek actief naar ‘het alternatief’

nen het grootste elektriciteitsbedrijf van

ken van spanningen of conflicten, maar

In deze fase wordt er heel concreet

Zuid-Afrika is daarvoor een methode

het goed om weten te gaan met spannin-

gezocht naar een tegenstem, een ziens-

bedacht die wordt aangeduid met deep

gen of conflicten. Een methode als deep

wijze die iets heel anders benoemt dan

democracy. In deze aanpak werden naast

democracy kan kerken(raden) helpen om

de voorgaande ideeën. Hier wordt op

OnderWeg #09 > Jaargang 5 > 27 april 2019

 Opinie

5. Duik in de onderstroom Mocht het niet lukken om in de eerste vier stappen te komen tot een verrijkt meerderheidsbesluit, dan duiken we in deze fase in de onderstroom. Welke dingen worden niet benoemd, wat wordt niet gezegd? In deze fase wordt onderzocht welke tegenstellingen of spanningen tot nu toe niet geuit konden worden en worden deze blootgelegd om ze op te kunnen lossen.

Betrokkenheid Deze methode vraagt om toegewijde betrokkenheid van de gesprekspartners, onder meer op de volgende punten. 1. I n elk geval voor de duur van het gesprek heeft niemand het monopolie op de waarheid. Ook al vertelt de ander iets wat indruist tegen jouw overtuiging, toch blijf je nieuwsgierig luisteren, bijvoorbeeld om ideeën te horen die je zelf niet bedacht had. 2. H et gesprek is bedoeld om de relatie te

doorgevraagd en deze wordt als gelijk-

stellen naar voren gekomen. Deze opties

waardig alternatief meegenomen bij het

worden benoemd en de deelnemers

verdiepen. Bij tegenstellingen is er het

samenvatten van alle genoemde menin-

mogen daarna stemmen welke optie hun

risico dat je elkaar kwijtraakt. Met de

gen en ideeën. Om met een heel andere

voorkeur heeft. Als er een meerderheid

methode van deep democracy spreek

opvatting te durven komen, is er vertrou-

voor een van de voorstellen is, dan is er

je concreet af dat je met elkaar in rela-

wen in de groep nodig. Als dat ontbreekt,

een beslissing genomen.

tie wilt blijven. De onderliggende ge-

komt het aan op moed. 3. Bespreek het alternatief De zienswijze die in de tweede fase genoemd werd, wordt in deze fase breder aan de groep voorgelegd: ‘Herkent iemand dit? Al is het maar voor een deel?’ Door de zienswijze te verspreiden, kunnen meerdere mensen zich hieraan verbinden, waardoor het iets van de groep

 Als

vertrouwen ontbreekt, komt het aan op moed 

dachte hierbij is dat we allemaal mens zijn en daarmee elkaars gelijken. 3. V erder is het de bedoeling om van elkaar te leren. Door met elkaar in gesprek te zijn, leer je over jezelf en over en van elkaar, ook rondom eventuele vooroordelen en aannames. 4. Z o nu en dan wordt het tempo van het gesprek vertraagd. Onderdeel van de methode is dat er tijd en ruimte wordt genomen om te reflecteren op wat

kan worden. Het inbrengen van een afwijkende mening is spannend. De kans

Vervolgens wordt de wijsheid van de

er gezegd is en om na te denken over

is echter groot dat wanneer één iemand

minderheid toegevoegd. Het is belangrijk

vervolgstappen.

een bepaalde zienswijze geeft, er meer

dat er aandacht is voor de teleurstel-

mensen zijn met een soortgelijke mening.

ling van de minderheid en dat er wordt

Het doorlopen van de stappen van deep

gevraagd wat zij nodig heeft om met

democracy in een gemeente leidt tot

4. Voeg de wijsheid van de minderheid toe

het meerderheidsbesluit mee te gaan.

besluitvorming met een groot draagvlak,

In deze fase wordt er gestemd over de

Het besluit zelf staat nu niet meer ter

waarin ook de minderheid zich vertegen-

vraag welke aanpak of oplossing volgens

discussie, maar wellicht kan er vanuit de

woordigd voelt.

de groep het beste lijkt. In de voorgaande

minderheid wijsheid aan worden toege-

fasen is het thema uitgebreid verkend en

voegd, waarover opnieuw gestemd kan

Moniek Mol is adviseur bij het

daaruit zijn enkele breder gedragen voor-

worden.

Praktijkcentrum.

OnderWeg lanceert app! Met de nieuwe app OnderWeg online kun je ons magazine nu ook op mobiel of tablet lezen. De app bevat de nieuwste editie van OnderWeg en alle eerdere nummers (vanaf 2015). Heb je de app al gedownload met de inloggegevens die je per mail van ons kreeg?

Geen inloggegevens ontvangen? Het kan zijn dat we je e-mailadres niet hebben. Vraag de gegevens aan via administratie@onderwegonline.nl. GA VOOR MEER INFORMATIE NAAR: WWW.ONDERWEGONLINE.NL/APP

Onder

TIE INSPIRA VOOR NOTEN REISGE