www.onderwegonline.nl
#10 jaargang 4 12 mei 2018
Onder
e Inspirarti voo n te reisgeno
‘Vraag om vrede voor Jeruzalem’ THEMA: VERZOENING IN ISRAËL
10 BIJBELSTUDIE VERZOENING IS NIET GOEDKOOP > 14 WERKEN IN JERUZALEM ‘WIJ HEBBEN DE AFGELOPEN JAREN GEHUILD’ > 18 REPORTAGE VERZOENINGSPROJECTEN IN ISRAËL > 34 DEPRESSIE IS ER RUIMTE VOOR IN DE KERK?
Inhoud Thema 10 BIJBELSTUDIE
Verzoening: muren verdwijnen, licht breekt door
Onder christenen is verzoening een bekend begrip. Nadeel is dat de precieze inhoud ervan wat wegzakt. Terwijl juist verzoening een plek verdient in ons alledaagse leven. Bovendien is het van betekenis voor het samenleven van mensen, ook het samenleven van Joden en Palestijnen.
06 INTERVIEW
‘Ik hoop vurig op de boodschap van het leven en van het Woord’
14 INTERVIEW
‘Er kan zo veel onder Gods zegen!’ Verbinding leggen tussen Nederlandse christenen en hun
Vrede voor Jeruzalem. Het is een prachtige wens, zeker in
broers en zussen in Israël: dat is de opdracht die Marleen
de maand waarin het zeventigjarige bestaan van de staat
Anthonissen-van der Louw van de Protestantse Kerk in
Israël gevierd wordt. Maar hoe reëel is het om zelfs maar te
Nederland kreeg. Ze is uitgezonden door Kerk in Actie en
denken aan vrede tussen Joden en Palestijnen? Hoe ziet de
werkt in de Redeemer Church in Jeruzalem. Hoe is het om te
relatie tussen hen eruit? En welke hobbels zijn er om iets van
leven en te werken in Jeruzalem? En hoe kijkt zij aan tegen de
verzoening te bewerkstelligen? Buitenlanddeskundige en
verzoening tussen Joden en Palestijnen?
Nederlands Dagblad-redacteur Jan van Benthem: ‘Ik denk dat de eerste stap gezet moet worden door een Israëlische leider.’
24 EYEOPENER
Als de toekomst je lief is…
32 JEUGDWERK
Ontdekkingsreizigers in de kerk
Op het moment dat de financieel directeur vanwege malver-
‘Pap, ik ga niet mee naar de kerk! In de kerk is er niks voor mij’,
saties door de mand valt, regelt hij nog gauw voor zichzelf een
zegt zijn 9-jarige zoontje tegen jeugdwerker Anko Oussoren.
pensioenvoorziening op kosten van de baas. Zo fout als wat, zou
Voor Oussoren zelf was het nog gewoon om met zijn ouders
je zeggen. Hoe kan Jezus zo’n situatie dan aan ons voorhouden
mee naar de kerk te gaan; vandaag de dag is dat heel anders.
als voorbeeld om na te volgen?
En hij snapt die reactie wel. Er is inderdaad meestal niks voor zijn zoontje, vooral in de middagdienst.
28 ONTMOETING
34 OPINIE
‘Bid en begin’
Hans Krabbendam (1964) werkt nu ruim een jaar als directeur van
Depressie mag er zijn, ook in de kerk In januari was de landelijke campagne ‘Hey! Het is oké’. De
het Katholiek Documentatiecentrum (KDC). Vijftien kilometer aan
overheid wil dat depressie bespreekbaar wordt. Een goed idee,
documenten, boeken, bidprenten en andere religiositeiten heeft
want het is niet iets waar je makkelijk over praat, zeker niet in
hij, als protestant, onder zijn hoede. De functie past hem als een
een maatschappij waar alles leuk moet zijn en succes belangrijk
oude jas: ‘Ik voel mij net een schatbewaarder!’
is. Hoe is dat in de kerk? En wat zegt de Bijbel?
2
OnderWeg #10 > Jaargang 4 > 12 mei 2018
Thema
Volgend jaar in Jeruzalem
Z
eventig jaar geleden werd de staat Israël opgericht. Daar willen we met dit nummer bij stilstaan. Pijnlijk is dat Is-
raël ook na zeventig jaar nog met conflicten omgeven is. De leiders van de beide Korea’s geven het goede voorbeeld. Het beeld van de beide Koreanen in gesprek aan een tafeltje zie ik nog voor me. Als het daar kan… Korea en Israël: twee conflicten die elk hun schaduw over de hele wereld werpen. Zeg je Korea, dan zeg je Rusland, China en Amerika. Communisme en kapitalisme. Dictatuur en demo-
18 REPORTAGE
Verzoening moet je doen
cratie. Als daar de vlam in de pan slaat, is een oorlog tussen de wereldmachten dichtbij. Vanaf het midden van de vorige eeuw tot vandaag is de spanning rond Korea groot.
Werken aan verzoening tussen Joden en Palestijnen lijkt
Zeg je Israël, dan zeg je jood, moslim, christen. Jood, Arabier
onmogelijk. Steeds opnieuw gebeuren er dingen die
en Palestijn. Het Oosten en het Westen. Al-Aqsamoskee en
verwijdering, haat en verdriet teweegbrengen. Toch zijn er
tempel. Stenen en kogels. Raketten en muur. Egypte, Iran,
mensen die aan verandering en verzoening blijven werken.
Amerika, Rusland en de EU.
Vaak begint dit met de bereidheid om zélf te veranderen.
Beide conflicten zijn zo complex en zo oud dat ik me nauwe-
Vijf voorbeelden van verzoeningsprojecten, van Bach spelen
lijks een oplossing kan voorstellen. Maar het lijkt dus toch te
in Jeruzalem tot een jongerenreis in de Negev.
kunnen. Nauwelijks een jaar geleden waren er Koreakenners die een gewapend conflict en zelfs het gebruik van kernwapens verwachtten. Vandaag lijkt vrede voorstelbaar en bereikbaar. Jeruzalem betekent ‘stad van vrede’. Wat heeft ze weinig vrede gekend in haar geschiedenis. De Joodse sedermaaltijd
EN VERDER: 4 Praktijklokaal 9 Nieuws 9 Colofon 16 Redactioneel Leendert de Jong 22 Stimulans 23 Column Eline de Boo 31 Column Wim van der Schee
wordt traditioneel afgesloten met de woorden: ‘Tot volgend jaar in Jeruzalem.’ Eeuwenlang was dat een wensdroom, want er was geen Joods Jeruzalem of Joodse staat. De Joden leefden in de diaspora, verstrooid over de wereld. In dit nummer verwoordt Marleen Anthonissen-van der Louw de hoop dat de Nederlandse kerken indringend zullen bidden om vrede voor Jeruzalem. ‘Heer, laat uw koninkrijk komen. Moge uw wil geschieden hier op aarde, zoals in de hemel.’ In die hemel staat het nieuwe Jeruzalem klaar. Zijn stad van vrede. Voor de Joden in de verstrooiing is het huidige Jeruzalem al een ongedacht begin. ‘Tot volgend jaar in Jeruzalem’: het zou nu in elk geval kunnen.
Stockbeelden: Toa Heftiba/Unsplash (pagina 1); Elena Rostunova/
Stad van vrede. Volgend jaar,
Shutterstock (pagina 5); Opachevsky Irina/Shutterstock (pagina
in Jeruzalem?
10-11); Ilia Torlin/Shutterstock (pagina 12-13); dominika zarzycka/ Shutterstock (pagina 17); Split Second Stock/iStock (pagina 24); pixagod/Pixabay (pagina 33); Anna_Isaeva/iStock (pagina 34).
Karel Smouter, redacteur OnderWeg
3
Praktijklokaal
Je roeping vinden
D
‘
e kerken spannen zich ervoor in dat er voldoende studenten in de theologie zijn’, zo zegt Artikel B13.4 van
de nieuwe kerkorde binnen de GKv. Maar hoe doe je dat in de praktijk? Het Akkoord van Kerkelijk Samenleven (van de NGK) heeft niet zo’n bepaling, maar het thema kwam wel naar voren op de zogenaamde Roepingenzondag, volgens de traditie de derde zondag na Pasen. De Nederlands Gereformeerde Predikantenopleiding (NGP) vroeg aandacht voor het ambt van predikant. In hun brief aan de kerken zetten ze het individualisme van de mens van nu tegenover de gemeenschappelijke roeping om Jezus te volgen: ‘Toen Jezus begon met
Beeld uit de promotiefilm van de NGK en NGP over predikant worden, met ds. Jelle Knol van de
zijn werk op aarde was het eerste dat Hij
NGK Krommenie.
deed het roepen van enkele discipelen als eerste kern van de gemeenschap rondom
schap heeft de roeping om als een stad op
meemaken hoe het evangelie een kracht
Hem. Die gemeenschap is in onze tijd nog
de berg zichtbaar te maken waar het in het
tot behoud is.’
net zo belangrijk. De kerkelijke gemeen-
evangelie van Jezus Christus om gaat.’ En
De NGK Rijnwaarde in Utrecht gaf nog an-
voorgangers zijn nodig om de gemeente
ders invulling aan de Roepingenzondag.
hiermee te helpen, aldus de NGP.
Daar werd het algemener opgepakt en
Webtips
Kerken gaven op diverse manieren vorm
werd aan de gemeenteleden gevraagd: wat
aan deze oproep. In een kerkdienst, zoals in
is je eigen roeping binnen de gemeenschap
• ngk.nl/werkvelden/ngp/roepingenzon-
de NGK Enschede, Barendrecht en Rotter-
van de kerk? De vraag ging vergezeld van
dam-Alexander, of in een nieuwsbrief, zoals
een vacature-overzicht. Er is behoefte aan
• Een promotiefilm van de NGK en
in de NGK Ede-Noord. Ds. Ton Vos wees
beameraars, geluidsmensen, medewerkers
NGP over predikant worden is
daarin op de kern van het predikant zijn:
bij de Alphacursus en bij andere missionaire
te zien via www.youtube.com/
‘Hij heeft je aangesteld om zijn gemeente
activiteiten. De slotoproep was: ‘Kijk er
watch?v=PACHINx64JQ.
te dienen en om zijn Woord bij een ieder
eens naar, bid en denk erover na waar ook
tot zijn volle recht te laten komen. Je mag
jij je steentje kunt bijdragen.’
ot voor kort was er binnen de kleine
is de boom: ‘De boom wordt gebruikt als
De NGK Amstelveen besteedt ook aandacht
gereformeerde kerken weinig aan-
beeld van de gelovige of de christelijke ge-
aan deze liturgische traditie. Ds. Cor-Jan van
dacht voor het kerkelijk jaar, behalve
meente (Openbaring 22:1-5 en Psalm 1). Een
Rhijn gaat hier namens de Liturgiecommis-
dan voor de feestdagen. Maar inmiddels
boom groeit, bloeit en draagt vrucht en is
sie breed op in. Volgens Van Rhijn helpen
dringen ook daar allerlei liturgische kleu-
afhankelijk van voedsel.’ De kleden in Delft
kleuren de kerkganger op weg, als hij of zij
ren het kerkgebouw binnen. De GKv Delft
zijn door de gemeente zelf gemaakt en veel
ziet welke kleur in de kerkzaal aanwezig is:
bijvoorbeeld heeft een hele set liturgische
gemeenteleden hebben daar een steekje
‘Goede Vrijdag is helrood, samen met Palm-
kleden in gebruik genomen. Thema daarbij
aan bijgedragen.
zondag en Pinksteren. Deze helrode kleur
dag-22-april-2018
Kleuren in de kerk
T
4
OnderWeg #10 > Jaargang 4 > 12 mei 2018
Praktijklokaal
staat voor de hartstocht, de passie, het
Van Rhijn: ‘Als de hartstocht voor God door
uitbundige, maar ook voor het dieptrieste.’
deze wereld begint te waaien, geldt het
Bij dat laatste gaat het om passie in de be-
helrood; dan hoor je de menigten uitbundig
tekenis van lijden, op Goede Vrijdag maar
juichen: Hosanna! Gezegend Hij die komt in
Zie voor uitleg bij de liturgische kleden
ook op 28 december, als de kindermoord
de naam van de HEER.’ De kleur van de kerk
in de GKv Delft www.gkvdelft.nl/nl/
in Betlehem aandacht krijgt. Tegelijk is
verandert na Pinksteren, dan wordt de kerk
node/516.
helrood ook de kleur voor Palmzondag. Ds.
groen: de kleur van de verwachting.
Webtip
GKv Bunschoten ziet Jezus in Amsterdam
E
lk jaar kiest de diaconie van de
van God in die stad. Soms op onverwachte
Petrakerk in Bunschoten een
plaatsen: pal naast een groot seksthea-
spaardoel. In 2018 is dat de vereni-
ter staat de kleine kapel van Oudezijds
ging Tot Heil des Volks in Amsterdam, die
100, een gemeenschap van christenen
overigens ook in Bunschoten zelf actief
die juist op de Wallen zout en licht willen
is. In het kader van dit spaardoel zijn de
zijn. Uiteraard kreeg het werk van Tot Heil
diakenen met een aantal gemeenteleden
des Volks uitgebreid aandacht. De groep
afgereisd naar Amsterdam. Ellie Pater, hun
bezocht diverse locaties: het pand waar
gids, liet ze iets zien van de aanwezigheid
het in de negentiende eeuw allemaal begon met de Bijbelstudies van ds. Jan de Liefde, maar ook een kringloopwinkel, een
Webtip
inloophuis en een atelier voor vrouwen
Pal naast een groot sekstheater staat de kleine
die uit de prostitutie willen stappen. Een
kapel van Oudezijds 100 (rechts).
www.thdv.nl/actueel/nieuws/40/
medewerker karakteriseerde het werk als
gemeenteleden-uit-kerk-in-bunschoten-
volgt: ‘God is op zoek naar het verlorene
zien-jezus-in-amsterdam
en wij mogen Hem daarbij helpen. Elk
sen komen naar ons toe en wij delen uit
weekend zijn alle bedden bezet, de men-
van Jezus’ liefde.’
En verder dat je even met je vriendin alleen wilt
passie voor motoren proberen ze juist
de bloemen die elke zondag wegge-
zijn in het brommerhok, maar in dit
andere motorrijders te bereiken met
geven worden niet naar een gemeen-
geval nam je haar mee naar de kerk.
de liefde van God en van Jezus.’ Na de
telid, maar naar de nieuwe wijkagente
In een speciale jeugddienst voor alle
dienst waren de motoren te bekijken.
Simone. Zij kwam de bloemen zelf
jongeren in Enschede, met als thema
ophalen en vertelde meteen iets over
‘Riding for the Son’, kwam de Christian
het werk dat ze in de wijk gaat doen. De
Motorcyclist Association op bezoek. Uit
GKv Harkstede-Meerstad brengt regel-
de aankondiging: ‘Dit zijn dus van die
matig de bloemen naar dorpsgenoten;
stoere motormuizen, maar nu niet van
... gingen in de GKv Amersfoort-Vathorst
... gaven de GKv Enschede-Noord en de
die mensen die tot over hun oren in de
NGK Enschede op 29 april een nieuwe
criminaliteit zitten, nee, het zijn men-
invulling aan de term brommers kiek’n.
sen die helemaal gaan voor “the Son”,
In Oost-Nederland betekent dit meestal
de Zoon van God, Jezus. En vanuit hun
5
Thema
Jan van Benthem over vrede voor Jeruzalem
‘Ik hoop vurig op de boodschap van het leven en van het Woord’ Vrede voor Jeruzalem. Het is een prachtige wens, zeker in de maand waarin het zeventigjarige bestaan van de staat Israël gevierd wordt. Maar hoe reëel is het om zelfs maar te denken aan vrede tussen Joden en Palestijnen? Hoe ziet de relatie tussen beide volken eruit? En welke hobbels zijn er om iets van verzoening te bewerkstelligen? Buitenlanddeskundige en Nederlands Dagblad-redacteur Jan van Benthem: ‘Ik denk dat de eerste stap gezet moet worden door een Israëlische leider.’
tekst Leendert de Jong
beeld Rufus de Vries
Wat is volgens jou het grootste obsta-
landschap slingert?” En “slang” staat
is dat de bouwer van de muur, kolonel
kel voor verzoening?
in dit citaat voor haat, voor wantrou-
Danny Tirza, zich hiervan ook bewust is.
‘In mijn optiek is dat de muur, het
wen. Die muur is daarna steeds langer
Toen ik hem sprak, zei hij: “Ik zal de dag
scheidingshek. Ik denk hierbij terug
geworden, ruim 700 kilometer. Je ziet
prijzen waarop de muur valt!”’
aan een uitspraak van de Amerikaanse
dat er steeds meer sprake is van twee
president George W. Bush tegenover
werkelijkheden. Er is een Joodse kant
Maar goed, die muur kwam er na-
premier Sharon, toen zij in 2003 over
en er is een Palestijnse kant, zonder dat
tuurlijk niet voor niets. Er was geweld
het vredesproces in gesprek waren:
er echt contact is. En bij zo’n werkelijk-
vanaf de Palestijnse kant, over de
“Maar hoe kun je vertrouwen kweken
heid hoort beleving: je gelooft alleen
grens heen. En er was al sprake van
als die muur als een slang door het
wat je zelf ziet en ervaart. Veelzeggend
radicalisering.
6
OnderWeg #10 > Jaargang 4 > 12 mei 2018
Interview
Jan van Benthem: ‘In mijn optiek is de muur, het scheidingshek, het grootste obstakel voor verzoening.’
‘Dat klopt. Die radicalisering was er al,
aan de Israëlische kant nog het over-
wonen. Namelijk: de tweestatenoplos-
eigenlijk al sinds de eerste intifada. Toen
heersende gevoel is. Die slachtofferrol
sing. Hoe staat het daarmee?
ontdekten de Palestijnen voor het eerst
zie je aan die kant wel als het om de
‘Die is zo goed als dood. Die zou, als
iets van een gemeenschappelijke identi-
buitenwereld gaat: de VN, het antise-
mensen daar nog iets mee willen doen,
teit, en helaas ligt die in het verzet tegen
mitisme in Europa, het gedrag van een
echt gereanimeerd moeten worden.
Israël. Tegelijk is in die jaren en ook in
land als Polen. Richting de Palestijnen is
Het bijzondere is: ik denk dat een meer-
latere jaren het debat binnen Israël sterk
het meer een stellige houding: wij zijn
derheid van het Joodse volk ervóór is.
verhard. Dat zie je nu ook in alles wat
sterker, wij houden jullie tegen!’
Maar eigenlijk zijn er op dit moment
gebeurt rond de “mars van de terug-
geen reële mogelijkheden voor het
keer”. Natuurlijk is het waar dat Gaza be-
Maar zit hier dan niet ook een flardje
vredesproces. Aan beide kanten zijn de
heerst wordt door Hamas. Maar niet alle
bij van: het zijn mensen, die moeten
leiders te veel bezig met overleven en
mensen in Gaza zijn Hamasaanhangers!
toch ergens wonen, en daarin kunnen
het beschermen van de eigen belangen
Dat feit is Israël wat kwijtgeraakt.’
wij iets betekenen!
als machthebbers. De bereidheid tot
‘Ja, dat is er zeker, bijvoorbeeld in het
concessies is er niet of nauwelijks. Af
Mensen binnen de verzoeningsbewe-
hoofd en het hart van de militaire be-
en toe hoor je premier Netanyahu nog
ging zeggen: het grootste obstakel is
velhebbers die bewust nadenken over
wel iets zeggen over de tweestaten-
het denken in termen van slachtof-
welke geweldsinzet proportioneel is.
oplossing. Maar feitelijk heeft hij niet
fer. Aan de Israëlische kant is dat het
Maar helaas wordt in de praktijk vaak
meer de macht om het in zijn kabinet te
gevoel van: dat nooit weer, de Holo-
te hard opgetreden en zie je te vaak de
agenderen.’
caust, al die oorlogen erna. Aan de
houding van de Bijbelse figuur Lamech:
Palestijnse kant is dat het niet gezien
als jij mij raakt, raak ik jou zevenmaal.’
worden, vroeger niet en nu ook niet.
Toch schreef je in een recent commentaar dat er achter de schermen nog
Herken je dit?
Er is een oplossing die recht doet aan
wel degelijk aan die oplossing gewerkt
‘Daar zit iets in. Maar ik weet niet of dit
de gedachte: zij moeten toch ergens
wordt, inclusief nieuwe concessies die
7
Thema
Wie moet de eerste stap zetten?
afspraken gaat. En ook voor wat betreft
‘Die kan niet gezet worden door Amerika.
de zeggingskracht van de Bijbel, die
Het is Clinton al niet gelukt, ondanks al
leert dat een samenleving die mensen-
zijn inzet. Wel zijn sommige elementen
offers brengt verdwijnt. De Palestijnse
uit zijn voorstellen nog altijd van groot
organisatie Hamas zegt letterlijk: “De
belang: enkele Joodse nederzettingen
dood heb ik meer lief dan het leven; we
zullen weg moeten en er zal land voor
offeren onze kinderen in de strijd tegen
land geruild moeten worden. Ook Trump
Israël.” Daarom zeg ik: Hamas is een
kan zo’n eerste stap niet zetten, even-
samenleving die zal verdwijnen. Wat ik
min als de VN of de Europese Unie. Ik
vurig hoop, is dat Israël hiertegenover
denk dat de eerste stap gezet moet
de boodschap plaatst van het leven en
worden door een Israëlische leider die
van het Woord. Dat mis ik nog te veel.’
de morele moed heeft om dit, vanuit zijn of haar diepste overtuiging, op te
Is die Israëlische leider over wie jij zo-
pakken. Kies je voor een Joodse demo-
juist sprak er?
cratische staat die de volle rechten van
‘Ik zie die nog niet zomaar. Misschien is
Arabische burgers erkent, naast een
het beste voorbeeld op dit moment pre-
eigen staat voor Palestijnen? Of houd je
sident Reuven Rivlin. Van hem zijn de
een niet-democratische staat in leven
woorden: “Wij, Joden en Palestijnen, zijn
die meer dan de helft van de bevolking
niet gedoemd om samen te leven, nee,
onderdrukt? Of wil je één staat waarin
we zijn bestemd om samen te leven.”’
alle Joden en alle Palestijnen dezelfde Jan van Benthem: ‘Helaas wordt in de
rechten hebben, maar die dan geen
praktijk vaak te hard opgetreden en zie je
Joodse staat meer is? Of verjaag je,
te vaak de houding van de Bijbelse figuur
zoals je in rechts-radicale Joodse krin-
Lamech: als jij mij raakt, raak ik jou zeven-
gen wel hoort, iedereen die niet-Joods
maal.’
is?’ Welke optie moet het worden? ‘Die eerste optie. Kijk naar de akkoor-
‘Vind je een kaarsje in het donker mooi?’
beide kanten zullen moeten doen.
den die gesloten zijn en die daarvan
‘Dat klopt. En de noodzaak dat er iets
uitgaan. Kijk naar de voorstellen die
mee gebeurt is er volop! Neem alleen al
Clinton al deed. Van beide weet je dat
Nu zijn er gelukkig her en der initiatie-
het feit dat Israël zich gebonden heeft
daar internationale steun voor is, ook
ven en activiteiten die gericht zijn op
aan de akkoorden van Oslo. Dan geldt
onder de Arabische landen. Wie ge-
verzoening, waar mensen van beide
toch die tekst uit Psalm 15: “Hij die een
loofwaardig wil zijn, heeft geen andere
kanten aan meewerken en bij betrok-
eed zweert, komt die na, ook al is die tot
keus, ook al niet omdat de Bijbel geen
ken zijn. Heeft dit zin, werken aan ver-
zijn eigen schade.” Premier Netanyahu
andere keus laat: vanwege de eed die
zoening? Is het mooi dat zij er zijn?
citeert regelmatig teksten uit Jesaja. Ik
je aflegde; vanwege het dringende
‘Vind je een kaarsje in het donker mooi?
zou zeggen: lees dan ook Jesaja 1. Of lees
appèl om oog en zorg te hebben voor
Ik denk dat iedereen die vraag met ja
andere boeken in het Oude Testament
weduwen, wezen en vreemdelingen;
beantwoordt. Een kaarsje geeft licht in
waarin naast rijke beloften ook staat (ik
vanwege het feit dat God het land aan
het duister. En bovendien: een kaarsje
citeer niet letterlijk): dit land is jullie erf-
Israël gaf. Het is niet van Israël.’
helpt jou om te weten waar je moet zijn en waar je naartoe moet. Dus zeg ik: ja,
deel, maar je zult eruit worden verdreven als je de rechten van weduwen, wezen
Nu spreek jij vooral over de kant van
dit soort initiatieven en activiteiten kan
en vreemdelingen schendt. Als Israël
Israël…
niet gemist worden!’
in deze stijl handelt en met voorstellen
‘Klopt. Maar in feite gelden dezelfde
komt, is er een meerderheid in de wereld
uitgangspunten voor de andere kant.
Leendert de Jong is hoofdredacteur van
die hen steunt, ook in de VN.’
Bijvoorbeeld als het om de gemaakte
OnderWeg.
8
OnderWeg #10 > Jaargang 4 > 12 mei 2018
Nieuws Afscheid NGP van TUA
Colofon Kernredactie Bram Beute, Debbie den Boer, Esther de Hek (hoofdredacteur), Peter Hommes, Leendert de Jong (hoofdredacteur), Pieter Kleingeld, Erik Koning (eindredacteur), Jordi Kooiman
Op woensdagmiddag 13 juni is er een afscheidsbijeenkomst
(eindredacteur), Maarten van Loon, Karel Smouter, Geranne Tamminga, Tineke Verhoeff
vanwege de overgang van de Nederlands Gereformeerde
(beeldredacteur thema).
Predikantenopleiding (NGP) van de TU Apeldoorn naar de TU Kampen. Ad van der Dussen zal een afscheidscollege verzorgen. Veel Nederlands-gereformeerde predikanten hebben hun opleiding in Apeldoorn gevolgd. Sinds 2006 had de NGP het karakter van een instituut dat ‘aanleunde’ tegen de TU Apeldoorn (CGK): ongeveer 20 procent van de college-uren werd gegeven door Nederlands-gereformeerde docenten, de overige colleges werden gegeven door de docenten van Apeldoorn. Per 1 augustus wordt de opleiding officieel onder-
Brede redactie Kernredactie plus Rob van Houwelingen, Hans Schaeffer, Peter Strating, Hans Vel Tromp. Medewerkers Ad de Boer, Eline de Boo, Han Hagg, Myriam Klinker-De Klerck, Jan Kuiper, Roel Kuiper, Almatine Leene, Bas Luiten, Jan Mudde, Maurits Oldenhuis, Anko Oussoren, Wim van der Schee, Joost Smit, Paul Smit, Jeroen Sytsma, Roel Venderbos, Maarten Verkerk, Martine Versteeg, Dick Westerkamp, Jeannette Westerkamp-Stegeman.
gebracht bij de TU Kampen. Redactieadres
Gedenkboek Tehuisgemeente De Tehuisgemeente in Groningen werkt aan een gedenkboek over vijftig jaar Tehuisgemeente, onder de titel Zielenpijn en Ruimte. Het boek is geschreven door verschillende gemeenteleden, onder eindredactie van Joop Vogel. Het bevat hoofdstukken over de ontstaansgeschiedenis van de gemeente. Daarnaast staan de schrijvers stil bij de verschillende predikanten die de gemeente hebben gediend, de plek van de Tehuisgemeente binnen de regionale vergadering en het landelijk kerkverband van de NGK en allerlei gemeentelijke zaken
’t Hazeveld 115, 3862 XA Nijkerk, 033-750 67 87, redactie@onderwegonline.nl. Lezersservice Voor abonnementen, adreswijzigingen, opzeggingen en bezorgklachten: SPAbonneeservice, A. van Leeuwenhoekweg 34, 2408 AN Alphen aan den Rijn, 088-1102060, administratie@onderwegonline.nl. OnderWeg in braille, grootletter en audio OnderWeg is beschikbaar in passende leesvormen bij de Christelijke Bibliotheek voor Blinden en Slechtzienden (CBB). Neem voor meer informatie contact op met de CBB: 0341-565499.
en activiteiten. Het boek is via voorintekening met korting te bestellen via www.tehuisgemeente.nl/activiteiten/overig.
Abonnementsprijzen Jaarabonnement: € 48,50 (studenten € 24,25,- / Europa € 85,- / buiten Europa € 115,-).
Theologie van het koninkrijk De kerkelijke vernieuwingsbeweging New Wine gaat in samenwerking met de evangelische Vineyard-beweging en de Christelijke Hogeschool Ede (CHE) twee onderwijsmodules aanbieden, genaamd Theologie van het koninkrijk. De colleges maken deel uit van het minorprogramma voor studenten theologie aan de CHE, maar staan ook open voor anderen, zoals predikanten, missionair pioniers en kerkelijk werkers. De initiatiefnemers willen in het kader van het onderwijs concreet met
Halfjaarabonnement € 26,75. Abonnement OnderWegOnline: € 37,50. Proefabonnement: drie maanden gratis. Neem voor het afsluiten van een abonnement contact op met de lezersservice (zie hierboven) of vul uw aanvraag online in op www.onderwegonline.nl. IBAN: NL89INGB0000404945 t.n.v. Gereformeerde Persvereniging OnderWeg. Persvereniging OnderWeg is een uitgave van de Gereformeerde Persvereniging OnderWeg. Informatie: Marga van Gent-Petter (secretaris), persvereniging@onderwegonline.nl.
studenten oefenen met ministrygebed, profetie en gebed om genezing. De modules (zeven à acht weken per module) zijn in
Bestuur Persvereniging
het najaar, de werkcolleges vallen op de vrijdagen.
Bernard Bos, Marga van Gent-Petter, Aad Lootens, Hillie van de Streek en Tjirk van der Ziel.
Komen en gaan
Adverteren
Verbonden aan de GKv Leerdam: kandidaat W. Schaaij (Kampen). Aangesloten bij de Gereformeerde Kerken Nederland: A. de Jager uit Zwolle, emeritus predikant van Enschede-Oost, die in juli 2017 de GKv verliet.
Rectificatie
Nico Postuma, 06-139 959 05, adverteren@onderwegonline.nl. Zie voor de formaten, tarieven en verschijningsdata www.onderwegonline.nl/adverteren. Vormgeving Bredewold. Creatie, web & print. Postbus 86, 8090 AB Wezep, 038-376 33 90, fax 038-376 53 03, onderweg@bredewold.nl, www.bredewold.nl.
In het vorige nummer van OnderWeg is gemeld dat de CGK-
Technische realisatie en druk
GKv-NGK-samenwerkingsgemeente in Deventer een beroep
Zalsman B.V., Steinfurtstraat 1, 8028 PP Zwolle, Postbus 1025, 8001 BA Zwolle,
heeft uitgebracht op ds. Rien van den Berg uit Dronten-Zuid,
038-467 00 70.
ten behoeve van zijn werk in het jongerenklooster van Klooster Nieuw Sion. Dit bericht was niet correct. Er zijn gesprekken over de mogelijkheden van een beroep, maar voordat daar sprake van is, zijn nog enkele belangrijke stappen te zetten.
www.onderwegonline.nl
www.facebook.com/onderwegonline www.twitter.com/onderwegonline 9
Thema
Verzoening: muren verdwijnen, licht breekt door Onder christenen is verzoening een bekend begrip. Nadeel is dat de precieze inhoud ervan wat wegzakt. Terwijl juist verzoening een plek verdient in ons alledaagse leven. Bovendien is het van betekenis voor het samenleven van mensen, ook het samenleven van Joden en Palestijnen.
tekst Ad van der Dussen
Ik begin deze bijdrage met twee pers-
veiligen, de dienst die in opspraak kwam
drukking doordat twee woorden voor
berichten over verzoening. Op 18 maart
door een lek in de beveiliging van Geert
verzoening worden gebruikt: reconcilia-
2018 rapporteerde NRC Handelsblad over
Wilders, het volgende: ‘Politie brengt
tion voor het herstel van verhoudingen
de perikelen in de gemeenteraad van
zoenoffer door twee topmensen van lan-
en propitiation voor het ritueel van ge-
Brunssum: ‘Streep eronder. Strijdbijl be-
delijke eenheid, waar beveiligen Wilders
noegdoening voor schuld. In het Neder-
graven. De Brunssumse raadsvergadering
onder valt, te vervangen’ (23 februari
lands hebben we maar één woord voor
van dinsdagavond moet een nieuw begin
2017).
beide. Dit woord staat zowel in 2 Korinti-
zijn, vindt waarnemend burgemeester
Beide berichten maken duidelijk dat
ërs 5:19 als in 1 Johannes 2:2. In de eerste
Gerd Leers (CDA). Om die frisse start te
verzoening aan de orde van de dag is.
tekst gaat het om het herstel van de rela-
verbeelden, nodigt hij aan het slot alle
Tegelijk blijkt eruit dat verzoening twee
tie tussen God en mensen, in de tweede
leden uit elkaar midden tussen hun bank-
kanten heeft. In Brunssum is verzoening
tekst gaat om het zoenoffer dat Christus
jes te ontmoeten. (…) De grote verzoe-
een zaak van relaties: partijen die met
voor onze zonden heeft gebracht.
ning verrast het publiek.’
elkaar overhoop lagen, hervinden elkaar.
Het tweede bericht is van een jaar
Bij de overplaatsing van de politiefuncti-
Heling
eerder. Toen twitterde NRC-journalist
onarissen is iets anders aan de hand: het
Het ligt voor de hand om in deze On-
Marcel Haenen naar aanleiding van de
woord ‘zoenoffer’ roept de sfeer op van
derWeg alleen bij verzoening als herstel
overplaatsing van functionarissen van de
een ritueel dat fouten moet goedmaken.
van verhoudingen stil te staan. De grote
politieafdeling Dienst Bewaken en Be-
In het Engels komt dat verschil tot uit-
vraag is immers of het mogelijk is dat
10
OnderWeg #10 > Jaargang 4 > 12 mei 2018
Opinie
Verontwaardiging Dietrich Bonhoeffer is erin geslaagd om in slechts twee woorden te zeggen waarom er zonder het grote zoenoffer geen heling mogelijk is: het is een zaak van ‘kostbare genade’ dat God de wereld in zijn vrede wil opnemen. Verzoening is niet goedkoop. Daarvoor kunnen de verhoudingen te grondig verstoord zijn en kan er te veel schade zijn aangericht. Het kost wat om degene die jou grof onrecht heeft aangedaan of zelfs jouw leven heeft verwoest de hand te reiken. Sommige dingen zijn eenvoudigweg te erg om overheen te stappen. Verzoeningspogingen waarbij dat genegeerd wordt, zijn tot mislukken gedoemd. Verzoening mag nooit het vuur doven van de heilige verontwaardiging over seksueel misbruik, gewetenloze criminaliteit, verkeersongelukken ten gevolge van overmatig alcoholgebruik, oorlogsmisdaden en schending van mensenrechten. Als er één is die die heilige verontwaardiging kent, dan is het God. En daarom: als er iemand is die deze wereld Golgota is ook vandaag de dag essentieel voor het helen van breuken en het herstellen van
niet goedkoop aan zijn hart wil drukken,
verhoudingen (op de foto de rots boven de Graftuin die veel protestantse pelgrims beschou-
dan is het God.
wen als de heuvel Golgota).
Losgeld Over hoe het precies zit met het grote
Joden en Palestijnen hun conflict bijleg-
tegen God, maar God wijst ons om die
zoenoffer op Golgota is in de loop van de
gen en tot een vreedzaam samenleven
reden niet boos af – Hij laat het komen
kerkgeschiedenis diep nagedacht door
komen. Toch zou het kortzichtig zijn om
tot verzoening met Hem. Paulus zegt
grote denkers. Ze zijn met verschillende
alleen aandacht te hebben voor verzoe-
er echter met nadruk bij waardoor die
overwegingen gekomen, die meer of
ning in sociaal opzicht en het zoenoffer
nieuwe, harmonische verhouding met
minder tot uitdrukking willen brengen
buiten beschouwing te laten. Daarmee
God tot stand komt: door de dood van
dat Gods overweldigende vergeving een
zouden we voorbijgaan aan het nauwe
zijn Zoon.
prijs heeft.
verband dat de Bijbel tussen die twee
Zo ook in Kolossenzen 1:20. Daar krijgt
Het debat over al die suggesties en
legt. Bovendien zou daardoor gemakke-
de verzoening met God een univer-
argumenten gaat nog steeds door. Het
lijk een te romantisch beeld van verzoe-
sele spanwijdte: door Christus en voor
is in dit verband niet nodig om de be-
ning kunnen ontstaan.
Christus heeft God alles met zich willen
langrijkste varianten van de christelijke
Voor het herstel van verhoudingen wijst
verzoenen, alles op aarde en alles in de
verzoeningsleer op een rijtje te zetten. Ik
de Bijbel voortdurend naar het sterven
hemel. Ook hier echter staat het kruis
voor mij constateer alleen dat orthodox-
van Christus voor onze zonden, en dat
centraal. De vrede waarin God heel de
christelijke noties als plaatsbekleding en
is niet voor niets. Neem Romeinen 5:10.
wereld wil betrekken, brengt Christus
genoegdoening blijvend van waarde zijn
Daar gaat het onmiskenbaar over het
met zijn bloed aan het kruis. Met andere
om recht te doen aan de Bijbelse ver-
herstel van de relatie tussen God en
woorden: geen heling van breuken zon-
kondiging dat Christus is gekomen ‘om te
mens. Er was menselijke vijandschap
der het grote zoenoffer op Golgota.
dienen en zijn leven te geven als losgeld
11
Thema
voor velen’ (Marcus 10:45). Nee, er is geen vrede zonder zijn zoenoffer. Maar ook omgekeerd: het is onmogelijk om het zoenoffer van Christus te prediken en het herstel van verhoudingen buiten beschouwing te laten. Gods genade is ook in die zin kostbaar dat de afkondiging van de verzoening bij ons wil uitmonden in het daadwerkelijk overbruggen van kloven, in handreikingen aan hen met wie je een bitter conflict hebt.
Onbesnedenen Dat het zoenoffer van Christus verhoudingen herstelt, wordt concreet in Efeziërs 2:14-18, waar Paulus schetst hoe in de gemeente van Christus partijen tot elkaar worden gebracht die vanouds met de ruggen tegen elkaar stonden. In hoofdstuk 2:14 gebruikt hij grote woorden om dat aan te duiden: met zijn dood heeft Christus twee werelden één gemaakt en de muur van vijandschap afgebroken. Met die twee werelden doelt hij op de Joden en de heidenen (2:11-12). Die vormden sinds mensenheugenis twee totaal
In Christus wordt de muur van vijandschap afgebroken.
verschillende gemeenschappen en culturen. Israël was Gods uitverkoren volk,
die afgoden dienden en zich aan allerlei
een vlammend appèl op de twee voor-
met alle voorrechten vandien. De heide-
immoraliteit schuldig maakten. Het was
malige vijanden om nu ook echt te leven
nen stonden daarbuiten en hadden geen
voor een Jood ondenkbaar om met hen
uit de verzoening: ‘Span u in om door de
deel aan de privileges die God zijn volk
om te gaan en bij hen over de vloer te
samenbindende kracht van de vrede de
toekende. Sterker nog, zij hadden niet
komen (zie Handelingen 10:28). Er stond
eenheid te bewaren die de Geest u geeft:
de innige band met God die voor Israël
werkelijk een muur van vijandschap tus-
één lichaam en één geest, zoals u één
zo kenmerkend was en konden ook niet
sen hen in.
hoop hebt op grond van uw roeping, één
de komst van de messias tegemoet zien,
Verzoening houdt voor Paulus in dat die
Heer, één geloof, één doop, één God en
waaraan Israël zo veel hoop ontleende
muur wordt afgebroken. Christus brengt
Vader van allen, die boven allen, door
(2:12). Scherp tekende het verschil zich af
Joden en heidenen in vrede bij elkaar.
allen en in allen is.’
in Israëls onderhouding van de wet met
De vijandschap wordt gedood (2:16)!
Dit is het tegendeel van een zalvende
zijn voorschriften en geboden (2:15).
Let wel: dat doet Hij door het kruis. Er is
frase in een preek. Deze woorden heb-
De besnijdenis gold als het scheiding
geen verzoening zonder zoenoffer. Maar
ben visionaire allure en er spreekt
makende symbool bij uitstek. We kun-
dat zoenoffer werkt niets minder uit dan
revolutionaire kracht uit. Paulus ziet in
nen de religieuze en sociale betekenis
dat twee werelden met elkaar verzoend
de gemeente van Christus datgene ge-
daarvan niet gauw overschatten. Voor
worden in één lichaam (2:16).
beuren wat naar menselijke maatstaven
de Joden stond vast dat onbesnedenen
onmogelijk was: dat twee elkaar uitslui-
niet gered konden worden (zie ook Han-
Mosterdzaadje
delingen 15:1). Uit teksten als Romeinen
De verzoening voltrekt zich concreet in
begraven, maar zelfs een eenheid vor-
1:18-32 blijkt hoezeer de Joden op de
de leefgemeenschap van de christelijke
men die boven verschillen uitstijgt.
onbesnedenen neerkeken als op mensen
gemeente. In Efeziërs 4:3-6 doet Paulus
Het zevenvoudige ‘één’ in 4:3-6 ver-
12
OnderWeg #10 > Jaargang 4 > 12 mei 2018
tende werelden niet slechts de strijdbijl
Opinie
Schrikwekkend
is een boeiende vraag of we ook daarin
We moeten niet gering denken van
het samenbindende werk van de Geest
initiatieven om in de individuele sfeer
van God mogen bespeuren. En hoe ver
verzoening tot stand te brengen tussen
reikt de verbondenheid die door muziek
Israëli’s en Palestijnen. In de reportage
teweeggebracht wordt? Blijft die, van-
in dit nummer (pagina 18-21) is daarover
wege het ontbreken van de dimensie van
meer te lezen.
de verzoening met God, niet achter bij de
Met één van de daar genoemde initiatie-
diepe en universele harmonie die Chris-
ven, het werk van de christelijke organi-
tus door zijn zoenoffer tot stand aan het
satie Musalaha, maakte ik kennis toen ik
brengen is?
vorig jaar in het kader van een studiereis van de TU Apeldoorn in Israël was. Salim Munayer, de directeur van Musalaha, gaf tijdens ons bezoek aan Bethlehem Bible College een boeiende uiteenzetting over de aanpak die men kiest om christelijke Palestijnen en messiasbelijdende Joden
Twee elkaar uitsluitende werelden begraven de strijdbijl
tot elkaar te brengen. Met gebruikmaking van psychologische inzichten en
Ik kan mij niet aan de indruk onttrek-
methodes wordt binnen kleine groepen
ken dat het wonder van verzoening aan
behoedzaam gewerkt aan het afbreken
de avondmaalstafel inderdaad uitgaat
van de ‘muur van vijandschap’, die schrij-
boven alles wat in de wereld aan het
nend verbeeld wordt door de scheidings-
overbruggen van kloven gedaan wordt.
muur op de Westelijke Jordaanoever.
En als dat zo is, kan daarmee niet genoeg
Het blijkt een moeizaam proces te zijn.
ernst worden gemaakt. Daarom zijn ini-
Alleen al het deelnemen aan een groep
tiatieven als Musalaha zo belangrijk en
die op verzoening uit is, kan worden
hoopvol. Op het oog zijn ze even onbe-
opgevat als verraad aan de eigen ge-
duidend en nietig als een mosterdzaadje,
wijst naar de opmerkelijke uitspraak in
meenschap. De culturele en politieke
maar volgens de wet van Gods koninkrijk
hoofdstuk 2:15: Christus schept uit de
polarisatie is schrikwekkend. Over en
zijn ze niet minder dan de dageraad van
twee vijanden één nieuwe mens (zie
weer worden mensen gedemoniseerd.
een nieuwe wereld, waarin God alles
ook 4:13). Daarin kondigt zich al iets aan
De revolutionaire doorbraak die Paulus
onder één hoofd zal samenbrengt. En
van de kosmische harmonie die de Here
in Efeziërs 2 beschrijft blijkt in de praktijk
laten we tegelijk bidden of ook al het
God bij de voltooiing van de tijd tot stand
de grootst mogelijke moeite te kosten.
andere verzoeningswerk zegen mag ont-
brengt: alles in de hemel en op aarde
En dan hebben we het over Israëli’s en
vangen!
zal Hij onder één hoofd bijeenbrengen,
Palestijnen die beiden Christus toebeho-
onder Christus.
ren! Hoeveel ingewikkelder zal het zijn
Ad van der Dussen is emeritus predikant
De gelijkenis van het mosterdzaadje
om boven het conflict uit te komen als
van de NGK Eindhoven en docent aan de
(Marcus 4:30-32) is hier van toepas-
ook nog religieuze tegenstellingen mee-
Nederlands Gereformeerde Predikan-
sing. Het kan onooglijk lijken als in een
wegen.
tenopleiding.
wereld die verscheurd wordt door te-
Toch waagt Musalaha zich ook aan pro-
genstellingen een Jood en een heiden
jecten waarin bruggen worden gebouwd
aan het avondmaal brood en wijn delen
tussen gemeenschappen van Arabische
en zo vrede sluiten. Maar in werkelijk-
moslims en gemeenschappen van Joden.
heid heeft dat ‘eindtijdelijke’ allure: de
Zulke projecten zijn trouwens niet voor-
• www.musalaha.org
verzoening op de kleine schaal van de
behouden aan christelijke kring. Zo heeft
• Miroslav Volf, Onbelast. Geven en
avondmaalsviering is de voorbode van
de Joodse dirigent Daniel Barenboim
vergeven in een genadeloze cultuur,
een alles overkoepelende, universele
een orkest gevormd waarin Israëli’s en
Franeker (Van Wijnen), 2009.
vrede.
Palestijnen eendrachtig musiceren. Het
Web- en leestip
13
Thema
Marleen Anthonissen, kerkelijk werker in Jeruzalem:
‘Er kan zo veel onder Gods zegen!’ Verbinding leggen tussen Nederlandse christenen en hun broers en zussen in Israël: dat is de opdracht die Marleen Anthonissenvan der Louw van de Protestantse Kerk in Nederland kreeg. Ze is uitgezonden door Kerk in Actie en werkt in de Redeemer Church in Jeruzalem. Hoe is het om te leven en te werken in Jeruzalem? En hoe kijkt zij aan tegen de verzoening tussen Joden en Palestijnen?
tekst Karel Smouter
14
Marleen Anthonissen is met haar beide kinderen net
Bijbelstudies. Ook geef ik presentaties over de situatie
weer terug in Israël na een verlof in Nederland. Sinds
van gelovigen in Israël. Ik heb het dan over Palestijnse
2014 woont en werkt het gezin in Jeruzalem. Haar man
christenen, maar ook over Joodse gelovigen in Jezus.
Ilja werkte als onderwijsadviseur bij het Bible College in
Dat alles in een omgeving waarin de geschiedenis van
Betlehem, maar is op 21 oktober 2017 plotseling overle-
tweeduizend jaar kerk steeds dichtbij is. Centraal staan
den. Marleen mist haar man, en de kinderen hun vader.
de verhalen van ontmoetingen die ik zelf heb gehad. Zo
Buren in Jeruzalem hebben ervaring met het verwerken
breng ik Nederlandse christenen en lokale christenen
van verlies. Hun raad is: ‘Het wordt nooit meer zoals
met elkaar in contact. Met mijn werk vertegenwoordig
het was. De toekomst wordt anders, maar kan wel mooi
ik de PKN en geef ik de visie van de PKN op Israël en Pa-
worden.’ Vanuit die houding pakte Marleen samen met
lestina vorm. Daarin staan het gesprek en de onopgeef-
de kinderen de draad weer op.
bare verbondenheid met Israël centraal.’
Wat is jouw taak in Jeruzalem?
Ik zoom in op het straatbeeld. Hoe ziet dat eruit?
‘Ik ben uitgezonden naar de Lutherse Redeemer Church,
‘Die vraag is makkelijker te stellen dan te beantwoor-
in het hart van de oude stad. Veel buitenlanders, ook
den. De wijk waar wij wonen ziet er bijvoorbeeld heel
uit Nederland, verblijven kortere of langere tijd in Jeru-
anders uit dan de oude stad waar de Redeemer Church
zalem. Ik ben er voor hen. Ik verzorg Nederlandstalige
staat. Wij wonen op neutraal terrein van de VN, met een
OnderWeg #10 > Jaargang 4 > 12 mei 2018
Interview
gemêleerd gezelschap, hoewel er weinig moslims zijn. Die wonen vooral in Oost-Jeruzalem. Binnen Israël staan als het ware onzichtbare muren. Er zijn gebieden waar Joden, Palestijnen, Arabieren en de internationale gemeenschap door elkaar heen wonen en leven, maar er zijn ook gebieden waar men strikt gescheiden leeft. Wie zich sterk met één van de volksdelen identificeert, kan zich erg ongemakkelijk voelen als hij of zij in een andere wijk terechtkomt. Zo komt het voor dat bezorgdiensten niet in bepaalde wijken bezorgen, omdat de chauffeurs zich onveilig voelen. Dat wordt door de inwoners dan weer als discriminatie ervaren. Door de politieke werkelijkheid kan het straatbeeld ook flink veranderen. Zo zijn uit Betlehem, dat vroeger overwegend christelijk was, veel christelijke Palestijnse gezinnen geëmigreerd. Je ziet er nu veel meer moslimvrouwen met hoofddoeken.’
Marleen Anthonissen (op de foto met haar twee kinderen in Jeruzalem): ‘Met mijn werk geef ik de visie van de PKN op
Is de spanning die in Israël heerst nu eigenlijk politiek
Israël en Palestina vorm. Daarin staan het gesprek en de on-
of vooral religieus bepaald?
opgeefbare verbondenheid met Israël centraal.’
‘Mensen twijfelen daarover. Met name Palestijnse moslims zien het als een religieus conflict, omdat ze bang zijn dat de Joden hun tempel op de Tempelberg willen
hun geloof kunnen uitleven. Maar die aanduidingen in
zetten, ten koste van de Al-Aqsamoskee. Er bestaat
het paspoort werken ook averechts. Lang niet iedereen
inderdaad een Joodse stroming die dat wil. Er zijn ook
herkent zich in één van de categorieën. Maar je kunt het
westerse christenen voor wie het vooral een religieus
vakje niet leeg laten en er is ook geen neutrale positie
conflict is, omdat zij in het Israël van nu Gods volvoering
mogelijk.
van het eindtijdplan zien.
Helaas vind je in westerse kerken eenzelfde spanning rond Israël. In Nederland en andere westerse landen zijn
‘Politiek, religie, etniciteit: het speelt allemaal mee, tegelijkertijd, door elkaar heen’
christenen diep verdeeld over Israël. De één kan geen
Maar politiek, religie, etniciteit: het speelt allemaal mee,
vrij om alle kanten op te kijken. Dan mag je openstaan
tegelijkertijd, door elkaar heen. Neem het paspoort.
voor het verhaal van de Palestijnse buurvrouw én het
Daarop staat altijd een religie aangegeven: jood, moslim,
verhaal van de Joodse buurvrouw. Dat vertel ik ook aan
christen, druus of bahai. Dat is een overblijfsel uit de
de Nederlanders die op bezoek komen. Onder hen zijn
Ottomaanse tijd. Die opgave is op een bepaalde manier
er veel die alleen de Joodse of alleen de Palestijnse kant
ook belangrijk voor de staat Israël, omdat die toch pri-
van het verhaal kennen. Ik probeer in deze complexe
mair is opgericht om Joden een plek te geven. De Joodse
situatie een brug te bouwen door beide kanten te horen
mensen zijn oprecht blij met een land waarin ze vrij
en beide kanten in te voelen. Gelukkig ben ik daarin niet
kritiek op Israël horen, omdat het bestaan zelf als Gods werk op aarde wordt beleden. De ander kiest de kant van de Palestijnen, bijvoorbeeld omdat veel Palestijnse christenen lijden onder de situatie. Beide kanten proberen druk uit te oefenen en dat werkt helaas in negatieve zin door.’ Er zijn zo veel kampen waarin je terecht kunt komen, hoe stel jij je daarin op? ‘Als je in Christus geworteld en gegrond bent, ben je
15
Redactioneel
‘En zij trokken op…’ I
k herinner mij de trip goed. Voor het eerst ging ik voor werk naar Israël. Ik huurde een auto; geen krachtpatser, maar goed genoeg
om de ritjes vlot te laten verlopen. Tot ik een keer op een weg naar Jeruzalem reed. Het landschap was heuvelachtig, hooguit. Toch protesteerde de auto, hij moest eraan trekken. Op zo’n moment denk je zomaar aan een Bijbeltekst, bijvoorbeeld die tekst waarin staat dat zij ‘onderweg waren, opgaande naar Jeruzalem’. Een andere vertaling zegt: ‘zij trokken op’. Opeens leeft zo’n Bijbeltekst, ánders dan als je in Nederland de Bijbel leest. Normaal gaat deze column niet over het thema van de betreffende editie. Vandaag wel. Omdat het Joodse volk mij na aan het hart ligt. Dat is vreemd voor iemand die opgroeide in de GKv, waarin de vervangingstheologie – de kerk is in de plaats van Israël gekomen – bon ton was. Ik heb daar al vanaf jongere leeftijd niet veel mee gehad. Ik zag er weinig in terug van de Bijbelse beloften en uitspraken, in het Oude en het Nieuwe Testament, over de bijzondere positie van Israël. En ik miste de aandacht en liefde voor de (olijf) boom waar latere gelovigen op geënt zijn, een boom die snel na Pasen nieuwe takjes kreeg: het waren Joden die na de pinksterdag de eerste gemeente vormden.
alleen. Zo ken ik Joodse gelovigen die, als ik op de sabbat bij hen ben, bidden voor de Joodse gelovigen én voor hun vijanden. Zij bidden dat de grootste zegen voor hun geliefden ook hun vijanden mag toevallen.’ Het conflict is al zo oud, en als ik je zo hoor nog veel complexer dan ik had doorzien. Is er hoop op een oplossing die de partijen nader tot elkaar brengt? ‘Twintig jaar geleden was er hoop op een oplossing, in de tijd van de Oslo-akkoorden. Nu is dat ver weg, want beide zijden zijn verhard. Politiek gezien is een oplossing verder weg dan ooit. Dat ervaren mensen ook zo. Aan beide zijden nemen veel jongeren afstand van de politiek en bouwen ze een eigen leven op. Ze wijken uit naar elders om een toekomst op te bouwen. De mensen verharden en komen letterlijk en figuurlijk los van elkaar te staan, bijvoorbeeld door de muur. De “andere kant van de muur” is onbekend en daarmee eng. Ik sprak een vrouw in Jeruzalem
De auto protesteerde, hij moest eraan trekken
Misschien denk je: oké, ik gun jou die betrokkenheid op het Joodse volk, maar de staat Israël dan? Daarmee is de verhouding lastiger. Ik ben diep dankbaar voor het feit dat Israël thuisland voor de Joden is geworden. Maar Israël doet, zoals andere staten, verkeerde dingen. Waardoor anderen pijn lijden. Waardoor de afstand tussen Joden en Palestijnen helaas groeit. Zij trokken op. Optrekken. Opgáán. Lijkt dat niet op geloven? Ook wij trekken, geestelijk gezien, omhoog, naar boven. De Heer zegt: ‘Zoek het koninkrijk.’ Paulus schrijft: ‘Richt je op boven.’ Zoiets trek je trouwens niet zelf, de Geest helpt. Ik hoop vurig dat Hij dáár krachtig werkt in het hart van hen die naar vrede jagen. Opdat zij zegen ontvangen en velen tot zegen zijn. Wie weet trekken beide volken dan samen op.
die nog wist hoe het was om zaterdags in Betlehem te winkelen. Of om familie te bezoeken. Dat is nu een herinnering geworden. En onbekendheid vult zich met angst. In Israël leeft ook de vraag wat er met de bezette gebieden gedaan moet worden. Zowel binnen het Joodse als binnen het Palestijnse kamp is daar onenigheid over. Als Israël die gebieden zou annexeren, krijgt ze daarmee 4,5 miljoen Palestijnen als nieuwe burgers. Onderschat ook niet hoe Hamas en de Palestijnse Autoriteit van elkaar verschillen. Dat verschil doet niet veel onder voor het verschil tussen Palestina en Israël. Eenheid en stabiliteit is daar ver te zoeken.’ Wat doet het met je om met zo veel pijn en verscheurdheid om te gaan? ‘Wij hebben de afgelopen drie jaar gehuild. Om de pijn, om de afstand, om de haat. Een enkele keer werd dat ook persoonlijk. Als je aan Joodse zijde zegt dat je ook Palestijnse vrienden hebt – of andersom – komt het voor dat je afgewezen wordt, of op zijn minst flink wordt gewantrouwd. Dat is pijnlijk. Juist als je iets durft te delen van “de andere kant”, kan het verwijdering brengen.
Leendert de Jong, hoofdredacteur OnderWeg
Wat we soms ook als een last hebben ervaren, zijn
Interview
Marleen Anthonissen: ‘Binnen een gebroken situatie kun je keuzes maken die tot Gods eer zijn.’
de associaties die de kerk en Christus oproepen. Binnen
bent in Christus. Juist in de ontmoeting met gekwetste
de Joodse context moet je voorzichtig zijn met de kerk
en kwetsbare mensen, aan beide zijden, ontvang je veel
en Christus, omdat de kerk zich in de loop van de ge-
kostbaars. Jezus kwam toch ook onze zondige levens
schiedenis vaak een vijand van de Joden heeft betoond,
binnen? Zonde en pijn zijn er ook in de ontmoeting met
niet alleen in de Tweede Wereldoorlog.
Jood, christen en Palestijn. Helaas ontbreekt aan zowel Palestijnse als Joodse zijde
‘Wij hebben de afgelopen drie jaar gehuild’
de ruimte om de zonde te benoemen en je kwetsbaar op te stellen. Het antwoord op kritische vragen is telkens hoe zielig de partijen zijn. Altijd zijn de situatie en anderen het probleem. Terwijl er toch zo veel kan onder Gods zegen! Binnen een gebroken situatie kun je veel keuzes maken die tot Gods eer zijn. Dat geldt hier, maar ook in het Westen. De Nederlandse kerk is dat besef kwijtgeraakt.
Ook binnen de moslimgemeenschap kan voorzichtig-
Omdat de belijdenis dat we zondig zijn naar de achter-
heid geboden zijn. Als je uit het Westen komt, associ-
grond is geraakt, is er veel ruimte om te vechten over
ëren ze je soms nog met de kruisvaarders, die het hier
de juiste visie.’
voor het zeggen wilden hebben. Ook staat het “christelijke” Westen voor het verlies van traditionele normen
Wat is je droom voor de nabije toekomst?
en waarden, en daar zijn ze erg beducht voor.
‘Ik droom dat de westerse kerk vurig gaat bidden voor
Wat het met me doet, is dat ik opnieuw onder de indruk
vrede. Dat ze daarbij alle mensen die hier wonen in het
raak van de kracht van kwetsbaarheid. De “zwakke
oog houdt. En dat ze op die manier het land zegent. Dan
kracht” waarmee Jezus zich gaf tot in de dood maakt
zou de kerk hier in Israël van binnenuit veranderen. Ik
het verschil. Maar kwetsbaarheid wordt als volstrekt
ken de kracht van gebed, zoals ik heb ervaren sinds het
waanzinnig beschouwd. Wij als gezin hebben veel on-
overlijden van Ilja. Daardoor verander je jezelf in plaats
begrip ervaren toen we op pad gingen, ook uit christe-
van de ander.’
lijke kring. Met dat onbegrip hadden wij het moeilijk. Als kwetsbaarheid en beschikbaarheid moeilijke begrippen
Karel Smouter is predikant van de NGK Wageningen en
worden, moet je je afvragen of en hoe je geworteld
redacteur van OnderWeg.
17
Thema
Verzoening moet je doen Werken aan verzoening tussen Joden en Palestijnen lijkt onmogelijk. Steeds opnieuw gebeuren er dingen die verwijdering, haat en verdriet teweegbrengen. Toch zijn er mensen die aan verandering en verzoening blijven werken. Vaak begint het met de bereidheid om zélf te veranderen. Vijf voorbeelden van verzoeningsprojecten.
tekst Aad Kamsteeg (AK) en Leendert de Jong (LdJ)
Bach in Jeruzalem Als er wereldwijd één plek is waar
Vooraf kregen we deze aanbeveling:
a-klein speelt. De combinatie van violen
verzoening onmogelijk lijkt, is het de
‘Jullie moeten Chen Zimbalista zien, hoe
en Zimbalista’s marimba klinkt geweldig.
oude stad van Jeruzalem. Nergens zijn
hij met zijn marimba met jongeren ac-
We spreken de Arabische Habib en de
religieuze, politieke en culturele tegen-
tief is.’ Zimbalista is een internationaal
Joodse Elisabeth: hoe ervaren zij het om
stellingen zo geconcentreerd als hier. De
gelauwerde dirigent die bovendien op
samen een muziekgroep te vormen?
geografische afstand tussen Joden en
verschillende instrumenten klassieke
Hun antwoord is veelzeggend: ‘Als we
Palestijnen is miniem, maar het contrast
muziek, jazz en populaire songs speelt.
er samen in slagen dit vioolconcert goed
tussen hun leefwerelden is levensgroot.
Er blijkt niets te veel gezegd. De roem is
te spelen, wat doet het er dan toe dat
We lopen door de Noordpoort de oude
Zimbalista niet naar het hoofd gestegen:
de één Palestijn is en de ander Jood?’
stad binnen, die toegang geeft tot de
hij vindt zichzelf niet te goed om enthou-
Dit is de boodschap die het Magnificat
christelijke wijk van Jeruzalem. Al snel
siast bezig te zijn met jongens en meis-
Instituut en Zimbalista uitdragen: muziek
bereiken we ons doel: het Magnificat
jes die leren hoe je Bachs Vioolconcert in
verbindt. (AK)
Instituut, een in 1995 opgerichte muziekschool. De circa tweehonderd studenten zijn afkomstig uit verschillende bevolkingsgroepen: Joods, Palestijns, Armeens.
18
‘Wat doet het ertoe dat de één Palestijn is en de ander Jood?’
OnderWeg #10 > Jaargang 4 > 12 mei 2018
Reportage
‘We zijn verschillend, ja, maar we vinden elkaar’ Bij The Parents Circle wordt onderlinge vervreemding doorbroken. (beeld Dirk Kamsteeg)
Je zult maar de vraag krijgen om in het Israël van de jaren tachtig van de vorige eeuw een christelijke studentenbeweging
Dezelfde tranen, hetzelfde verdriet
op te zetten. Hoe doe je dat in een land dat met conflicten te maken heeft en intern tot op het bot verdeeld is? Ga je voor twee organisaties: één voor Joodse en één voor
Ze omarmden elkaar, de Israëlische
geen geweer bij zich, geen bom, geen
Arabische mensen? Of kies je voor een or-
Jood en de Palestijn, spontaan, niet in
stenen. Israëlische soldaten schoten
ganisatie waarin iedereen elkaar treft?
scène gezet. Beiden gaven hun getui-
hem in de rug. Toen Mazen het dode li-
John Woodhead, Schot van geboorte en
genis over hoe vijandschap veranderde
chaam uiteindelijk mocht ophalen, telde
opgegroeid in Israël, koos voor het laat-
in verzoening, haat in diepe verbonden-
hij niet minder dan zestig kogelwonden.
ste, vanuit het geloof dat ‘God dit van
heid. Van alle verzoeningsmomenten
‘Mijn vader is nog elke dag in mijn ge-
ons vraagt’. Inmiddels draait de FCSI – de
die ik het afgelopen decennium in Israël
dachten. Hij vormt een deel van mijn
Fellowship of Christian Students in Israel,
en de Palestijnse gebieden meemaakte,
ziel’, zegt hij.
onderdeel van IFES – ruim dertig jaar. De or-
ontroerde deze omarming mij het
ganisatie telt zo’n driehonderd leden.
meest.
Vlees en bloed
Geen wonder. Rami Elhanan is zionist
Moeten Rami en Mazen elkaar niet
Bezwaar
en voorstander van een eigen Joodse
haten? Toch niet. Ze hoorden van het
Zader Haddad is secretaris van de FCSI. Hij
staat. Zijn vader overleefde de Holo-
bestaan van The Parents Circle, een
onderschrijft het getuigenis van Woodhead
caust. Zelf vocht hij in drie oorlogen
in 1995 opgerichte organisatie waar
over die ene beweging. Tegelijk geeft hij
als officier in het Israëlische leger. Hij
Joodse en Palestijnse nabestaanden
aan dat het niet makkelijk is om Joodse en
en echtgenote Nurit waren de ouders
van slachtoffers elkaar ontmoeten. Ze
Arabische Israëli’s in één organisatie bij el-
van vier kinderen. Op 16 januari 2007
betaalden de hoogste prijs en hadden
kaar te hebben. Er zijn momenten geweest
ging dochter Smadar winkelen in de
toch de moed de ander op te zoeken en
waarop de FCSI bijna splitste, bijvoorbeeld
Ben Yehudastraat in Jeruzalem. Die dag
naar diens verhaal te luisteren. Rami is
toen Joodse leden zich uitspraken tegen
blies een met explosieven omhangen
niet religieus, Mazen is geen christen.
de deelname van Arabische fellows aan
Palestijnse terrorist zichzelf op. Smadar
Maar ze deden wat Jezus ten behoeve
protestuitingen of toen Arabische leden
was op slag dood, nog maar 14 jaar oud.
van de mensheid deed: in de schoenen
bezwaar maakten tegen een spreker die
Rami: ‘Ik denk 365 dagen per jaar aan
van de ander gaan staan.
volgens hen te ‘Israël-minded’ was. Maar,
haar, 24 uur per dag, 60 seconden per
Bij The Parents Circle wordt onderlinge
zegt Haddad: ‘Het is gelukt om een geza-
minuut.’
vervreemding doorbroken. Joden en Pa-
menlijk statement te maken: we zijn ver-
Mazen Faraj is Palestijn. Zijn voorge-
lestijnen ontdekken dat de ander méér
schillend, ja, maar we vinden elkaar, omdat
slacht leefde in een dorp waaruit het in
is dan louter die ander. Men kijkt een
we aan elkaar verbonden zijn, en samen
1948 door de Israëli’s werd verdreven.
mens van vlees en bloed in de ogen,
aan Christus.’
Nu woont Mazen in Beit Jala, Betlehem.
een man of vrouw met dezelfde tranen,
Het primaire FCSI-doel is niet werken aan
De stad is omgeven door prikkeldraad
hetzelfde verdriet, hetzelfde verlangen
verzoening, maar indirect is de FCSI hier-
en een hoge betonnen muur. Wanneer
naar een eerlijke vrede.
voor wel van groot belang, stelt Haddad:
hij naar Jeruzalem wil, moet hij door
En Rami en Azen? Aan weerszijden van
‘We zijn één van de weinige organisaties in
een checkpoint. Op zomaar een dag in
de scheidingswal trekken zij met hun
april 2002, in de tijd van de tweede in-
getuigenis langs veelal verbijsterde
tifada, liep Mazens vader Ali terug naar
schoolklassen. Na afloop omhelzen zij
huis van zijn werk in Jeruzalem. Hij had
elkaar. (AK)
19
Thema
Israël die beide kanten omvat. Ook het dagelijkse contact met medeleden “aan de andere kant” is wezenlijk. En dat blijft: oud-leden nemen nu posities in binnen kerken en organisaties en onderhouden nog altijd contact met “die ander”. Ze ontmoeten elkaar, over kerkmuren en hun eigen leefwereld heen. Dat is in dit
De studenten ontmoeten elkaar, over kerkmuren en hun eigen leefwereld heen. (beeld FCSI)
land vol verdeeldheid zó waardevol.’ (LdJ)
Samen de woestijn in Over en weer opgezadeld met vijandbeel-
Waarom kozen ze voor de woestijn? Men
en schoolboeken gemene, antisemitische
den en toch samen de woestijn in. Enkele
ontdekte in het Oude én het Nieuwe
teksten worden gelanceerd. Verzoening
tientallen jongeren uit twee botsende
Testament dat juist de woestijn een
maakt hen niet blind voor de harde re-
werelden gaan samen vijf dagen en
zuiverende rol vervult. Mozes werd er
aliteit. En toch erkennen beiden dat de
nachten de Negev in: uren wiebelen op
klaargemaakt om de Israëlieten uit Egypte
woestijntocht hun leven veranderde. Toen
een onwillige kameel, zwoegen door mul
te leiden. Jezus verbleef er veertig dagen
stereotypen verdwenen, lag de weg naar
zand, maaltijden klaarmaken en vooral
en weerstond Satan. Saulus woonde er na
verzoening open.
praten en luisteren. Youth Desert Encoun-
zijn bekering en kwam terug als apostel
Bij Musalaha is verzoening geen opper-
ter heet dit project, een ontmoeting om
Paulus. Het lijkt erop dat de woestijn bij
vlakkig begrip. Men weet dat verzoening
vervreemding en zelfs haat om te zetten
uitstek geschikt is voor een leerproces,
niet zonder genoegdoening kan. Wat in
in begrip en verzoening.
voor de opbouw van een vernieuwde
de onderlinge verhouding beschadigd of
De organisatie die deze Encounter op-
mens met ook nieuwe relaties.
vernietigd werd, moet op basis van ge-
zette, heet Musalaha, Arabisch voor
Vandaar die Encounter. Want stel je die
rechtigheid zo mogelijk hersteld worden.
verzoening. Het is een organisatie waarin
Joodse en Palestijnse jongeren in de
Verzoening moet van binnenuit komen
Palestijnse christenen en messiasbelij-
Negev eens voor. De één is gelijk aan de
en kan niet zonder belijdenis van zonde,
dende Joden Bijbelse principes willen
ander. De één heeft de ander nodig om te
berouw, bekering en vergeving.
navolgen.
kunnen overleven. Weg met luxe en mo-
Musalaha is ook niet naïef. Zelfs christe-
derne gemakken. In plaats van de drukte
lijke verzoening brengt nog geen perfecte
van het stadsleven is er de absolute stilte
vrede. Wanneer Paulus schrijft dat er in
van de woestijn. Welke plek leent zich
Christus geen Grieken of Joden zijn, be-
beter voor het uitwisselen van levensver-
doelt hij niet dat verschillen verdwijnen.
halen, het vertellen van de eigen pijn en
Christelijke Palestijnen en messiasbelij-
angst, het uitspreken van je eigen over-
dende Joden zijn door hun geloof intens
tuiging en hoop?
verbonden, maar tegelijk neemt iedereen
Stereotypen
zijn politieke, culturele en emotionele bagage mee. Soms staan ze nog tegenover
We maken kennis met Sami Awad en Dah-
elkaar. Maar nooit meer staan ze elkaar
lia Haymov. Sami is een uit Betlehem af-
naar het leven. Samen kijken ze uit naar
komstige Palestijn die weet hoe het is om
een sjalom en salam die pas op de nieuwe
De woestijn is bij uitstek geschikt voor een
onder Israëlische bezetting te leven. Dah-
aarde volmaakt zal zijn. Het beginsel
leerproces en voor de opbouw van nieuwe
lia is een Joods meisje uit Haifa dat heel
daarvan hebben zij al in het hier en nu
relaties. (beeld Dirk Kamsteeg)
goed beseft dat er in Arabische moskeeën
gevonden. (AK)
20
OnderWeg #10 > Jaargang 4 > 12 mei 2018
Reportage
‘Ten diepste gaat het om angst’ Het lijkt een sprookje. Het klinkt aardig,
Daarna ging het snel met Roots. In Gush
maar staat buiten de werkelijkheid. Aan
Etzion, niet ver van Jeruzalem, is een
de ene kant een Joodse rabbijn, een do-
centrum opgezet waar mensen elkaar
cent die leeft en werkt in een gebied vol
ontmoeten en waar activiteiten plaats-
Joodse kolonisten. Aan de andere kant
vinden: een muziekevenement, een
een Palestijnse activist. Hij was actief
zomerkamp, activiteiten voor kinderen.
in de verzetsbeweging tegen Israël en
Over wie deelnemen, is Schlesinger
bracht enkele jaren in de gevangenis
duidelijk: ‘Er zit van alles bij, van Joodse
door. Niet lang geleden ontmoetten zij
kolonisten tot Palestijnen uit families die
elkaar. Ze leerden elkaar kennen, van
meegedaan hebben aan het verzet tegen
hart tot hart, en kregen het verlangen
Israël.’
om te gáán voor contact en verzoening tussen Joden en Palestijnen. Beiden doen
Exclusiviteit
‘Het moet mogelijk zijn dat beide volken in
er nu iets mee: rabbijn Hanan Schlesinger
Hoe bereik je verandering door contact
harmonie met elkaar leven’, vindt Hanan
zette de organisatie Roots op, de Pales-
en ontmoeting? Zoiets kost tijd, zegt
Schlesinger van Roots. (beeld Rivka Cohen)
tijnse Ali Abu Awwad richtte Taghyeer,
Schlesinger. Je moet luisteren en willen
Arabisch voor verandering, op.
openstaan voor de ander. Hierin moet je jezelf trainen. En ook dan is er nog een
mijn recht tegenover de Joden.’
weg te gaan, want volgens Schlesinger
Inmiddels verspreidt het gedachtegoed
Hanan Schlesinger is openhartig over
is de grootste barrière voor verandering
van Roots zich. Er zijn soortgelijke ini-
waarom hij Roots startte. ‘Ik realiseerde
de angst. ‘Ten diepste gaat het om angst.
tiatieven van start gegaan, ook op de
me dat ik de Palestijnen die dicht bij mij
Joden kijken naar Palestijnen als mensen
Westbank en in Gaza. Logisch, vindt
wonen niet kende. Ik wist niet hoe zij
die hen van hun land willen verjagen. En
Schlesinger: ‘Als het hier kan, te midden
leven en wat zij denken of verlangen.
Palestijnen zijn bang voor Joden vanuit
van kolonisten, dan kan het ook elders.
Toen ontmoette ik Awwad en anderen.
de gedachte: zij willen ons weg heb-
Mijn grootste verlangen is dat we ma-
Tijdens dat proces van elkaars hart proe-
ben. Pas als die angst verdwijnt, kan er
nieren vinden om bruggen te bouwen,
ven merkte ik dat ik zelf veranderde. Ik
gewerkt worden aan het afbreken van
om oog te krijgen voor de ander, om ons
ontdekte dat mijn idee van de situatie in
de eigen identiteit, waarin veel te veel
gevoel van exclusiviteit af te breken. Dan
ons land niet klopte of onvolledig was.
exclusiviteit zit: ik ben Jood, het draait
moet het mogelijk zijn dat beide volken
Ik leerde zien dat mijn waarheid niet dé
om mij, om mijn land dat bedreigd wordt.
in harmonie naast elkaar en met elkaar
waarheid is.’
Of: ik ben Palestijn, het draait om mij, om
leven.’ (LdJ)
Onvolledig
Aad Kamsteeg is oud-journalist. Leendert de Jong is hoofdredacteur van OnderWeg.
Kijk- en webtips Aad Kamsteeg en zijn zoon Dirk (filmmaker) maakten voor
Aad en Dirk Kamsteeg maakten ook de documentaire Terug
Arab Vision, het Centrum voor Israël Studies, Kerk in Actie
naar Jeruzalem, over messiasbelijdende Joden in Israël. Dit
en Near East Ministry een documentaire met de titel Signs
gebeurde in opdracht van de vanuit de GKv werkende orga-
of Hope, waar shalom en salam elkaar ontmoeten. Hierin zijn
nisatie Yachad. Zie yachad.nl.
beelden te zien van drie projecten die in dit artikel beschreven worden: de muziekschool, The Parents Circle en Musa-
Zie voor meer informatie over Hanan Schlesinger en Ali Abu
laha. Kijk voor informatie op de websites van de genoemde
Awwad www.ravhanan.org en www.friendsoftaghyeer.org.
organisaties.De documentaire is te zien via www.youtube. com/watch?v=nXH5_lVRmqo.
Informatie over de FCSI is te vinden op en.fcsi.ws.
21
Stimulans Lees-, kijk- en luistertips
tekst Debbie den Boer
voor geloofs- en gemeenteopbouw
De evangelist van het Oude Testament
D
e evangelist van het Oude
grote last, op andere momenten mag hij
Testament, dat is Jesaja. Jesaja
woorden van troost spreken. Op al deze
werd door God geroepen om
momenten bevat het leven van Jesaja
te spreken tot het volk Israël. Hij werd
geestelijke en praktische lessen waar wij
één van de bekendste profeten uit de
van kunnen leren. Jesaja – evangelist van
Bijbel. Toch zijn de profetieën van Jesaja
het Oude Testament bevat Bijbelstudies
niet altijd gemakkelijk te begrijpen. Het
bij verschillende hoofdstukken uit Jesaja,
bij De Banier verschenen boek Jesaja
compleet met gespreksvragen. Hierdoor
– evangelist van het Oude Testament
is het boek niet alleen geschikt voor
van Jeroen Kriekaard wil ons daarom
persoonlijk gebruik, maar bijvoorbeeld
helpen om Jesaja beter te leren ken-
ook als leidraad voor Bijbelstudiegroe-
nen. We ontmoeten in dit boek Jesaja
pen. Vanuit zijn onderwijsachtergrond
debanier.nl/theologie/jesaja/#bladeren
op heel verschillende momenten: soms
richt Kierkaard zich daarnaast zowel op
is het eerste hoofdstuk van het boek in
is hij bang of gaat hij gebukt onder een
volwassenen als op jongeren. Via www.
te zien.
Voltooid leven?
I
n korte tijd zijn de woorden ‘vol-
leven? Wat is ondraaglijk of uitzichtloos
tooid leven’ in Nederland een begrip
lijden? En mag iemand die zijn of haar
geworden. Dit mede door de initia-
leven voltooid vindt daar door middel
tiefwet van D66, die het mogelijk moet
van euthanasie een einde aan maken?
maken dat ouderen die nog gezond
In hun zoektocht naar een antwoord op
zijn maar hun leven voltooid vinden,
deze indringende vragen schreven ds. J.
euthanasie kunnen krijgen. Het begrip
Belder en dr. A.A. Teeuw het boek Mijn
roept allerlei vragen op, zoals: Wat
leven voltooid?, waarin zij zich verdie-
verstaan we precies onder voltooid
pen in de moderne mens en de Bijbel
22
als richtinggevend boek openslaan.
waarmee hij een onderzoek afsloot
Daarbij pleiten zij voor palliatieve zorg
naar ouderen met ernstige fysieke be-
als alternatief voor euthanasie. Het
perkingen of dementie die hun leven
boek verscheen in de Artios-reeks bij
juist nog steeds ervaren als waardevol.
uitgeverij Groen.
Hoe komt dat? Van der Wal concludeert
Een auteur die de discussie rond vol-
dat het vooral belangrijk is dat zij zich
tooid leven vanuit een heel andere
verbonden voelen met de mensen om
invalshoek benadert, is geestelijk ver-
hen heen. In deze relaties spelen we-
zorger Peterjan van der Wal. Hij verde-
derkerigheid en gelijkwaardigheid een
digde afgelopen maand zijn proefschrift
belangrijke rol. Het proefschrift is uitge-
Wat maakt het leven de moeite waard?,
geven door Boekencentrum Academic.
OnderWeg #10 > Jaargang 4 > 12 mei 2018
De Bijbel over duurzaamheid
A
fgelopen maand verscheen bij het Nederlands Bijbelgenootschap het lees- en werkboek Maak je
Column
Projectie
opdrachten je wil helpen om te ontdekken wat de Bijbel te
D
bijbel groen (inclusief groene markeerstift), dat met
verdiepende artikelen, inspirerende portretten en praktische
Stimulans
e muziek zwelt aan, steeds meer armen gaan in de lucht. Aangezien het er tijdens de diensten die ik ge-
wend ben wat bedaarder aan toe gaat, voel ik me een beetje
zeggen heeft over duurzaamheid. Om ook in groepsver-
ongemakkelijk. Net wanneer ik denk dat het niet intenser
band met dit thema
kan, luidt een lange reeks amens het einde in. Als de instru-
aan de slag te kunnen,
menten zwijgen, vraagt de leider van de band: ‘Amen?’ Alsof
verschijnt binnenkort
hij de laatste twijfelaar er nog bij wil slepen. We antwoorden
de toolkit ‘Op groene
allemaal gretig: ‘Amen’, al was het maar om dit onderdeel af
voet’. Deze toolkit
te ronden.
bevat onder andere een handleiding met
‘Stralen jullie ook de
twee formats voor een groene wandeling en
kleine letters van God in de Bijbel uit?’
een workshop.
Hij wijst omhoog naar het verlichte scherm, dat fel contrasteert met de rest van de schemerige Veluwse schuur. Het zojuist gezongen loflied straalt ervan af. ‘Deze grote woorden komen van die kleine letters op de laptop daar achterin’, legt hij uit. ‘Dat doet de beamer. De be-amer. Zijn jullie ook be-
Leren van Tertullianus
L
amers? Stralen jullie ook de kleine letters van God in de Bijbel uit? Maken jullie God ook groot? Stralen jullie ook uit wat God wil?’ Ik ben even beduusd van dit beeld en de woordspeling. Was dit heel flauw of juist geniaal? Het doet me denken aan
essen van de vroege kerk kunnen zeer actueel zijn voor
spreekbeurten die ik in Amerikaanse kerken hield. De eerste
vandaag, zo blijkt ook uit het boek Leven als gasten en
keer vroeg ik de koster om een beamer voor mijn presen-
vreemdelingen van ds. P. den Ouden. In dit boek staan
tatie, waarop deze me vragend aankeek. Ik leerde snel dat
de vroegchristelijke schrijver Tertullianus en zijn Apologeticum
zo’n apparaat daar gewoon een projector heet. Beamer is een
centraal. Met zijn standpunt dat christenen niet het meest te
voorbeeld van een anglicisme, een Engels leenwoord dat
duchten hebben van vervolging maar van aardsgezindheid,
ingeburgerd is in onze taal. De ironie is dat Britten of Ame-
houdt Tertullianus ons ook vandaag een spiegel voor. Tertul-
rikanen zelf het woord niet kennen. Beamer is in Nederland
lianus pleit voor een christendom dat wars is van compromissen
bedacht, maar wel gelinkt aan het Engelse werkwoord voor
en niet zwicht voor druk van buiten. Christenen moeten niet
stralen, to beam. De bandleider heeft mij hierdoor in ieder geval van een
gasten en vreemdelingen op
nieuw argument voorzien in de beamerdiscussie in onze ge-
aarde zijn. Den Ouden begint
meente. Onder het mom dat schermen problematisch zijn in
zijn boek met een korte inlei-
het historische interieur, is een beamer nog taboe. Of heeft
ding over wie Tertullianus was.
het te maken met de angst dat zo de deur naar ‘vrije liede-
Vervolgens geeft hij telkens
ren’, afbeeldingen of zelfs video’s opengaat? Misschien staat
enkele citaten uit Tertullianus’
er wel zeven keer ‘amen’ aan het
Apologeticum weer, voorzien
einde van een lied geprojecteerd.
van inleidingen. Via www.
Stel je voor dat een beamer ons
uitgeverijdenhertog.nl/vol-
be-amers maakt!
wassen/product/694/Levenals-gasten-en-vreemdelingen is het eerste hoofdstuk van het boek te lezen. Eline de Boo is schrijfster met een missionaire roeping.
beeld Jan Willem de Bruin
leven volgens de wereld, maar
Eyeopener
‘Ook Ik zeg jullie: maak vrienden met behulp van de valse mammon, opdat jullie in de eeuwige tenten worden opgenomen wanneer de mammon er niet meer is.’ (Lucas 16:9)
24
OnderWeg #10 > Jaargang 4 > 12 mei 2018
Eyeopener
Hoogstpersoonlijke navolging Op het moment dat de financieel directeur vanwege malversaties door de mand valt, regelt hij nog gauw voor zichzelf een pensioenvoorziening op kosten van de baas. Zo fout als wat, zou je zeggen. Hoe kan Jezus zo’n situatie dan aan ons voorhouden als voorbeeld om na te volgen? tekst Myriam Klinker-De Klerck
Jezus onderwees vaak in gelijkenissen oftewel parabels.
kwijt. Op die manier verzekert hij voor zichzelf in ieder
De beelden die hij gebruikte, sloten aan bij heel alledaagse
geval toekomstig onderdak. Na zijn ontslag is hij ongetwij-
situaties uit zijn omgeving. Denk maar aan de parabel van
feld welkom bij deze vrienden.
de zaaier of die van de verloren drachme. Juist omdat zijn
Zijn meester kan vervolgens twee dingen doen. Ofwel hij
verhalen beeldend waren, maar toch niet altijd meteen
eist bij de debiteurs het restantbedrag alsnog op. Maar
toegankelijk, spreken ze ook nu nog tot de verbeelding.
echt populair wordt hij daar niet door. Bovendien geeft hij
Eén van de meest prikkelende parabels is door Lucas be-
dan toe dat hij in de luren is gelegd. Ofwel hij incasseert
waard: het verhaal van de oneerlijke rentmeester (Lucas
het verlies, wat hem uiteindelijk toch wel winst zal ople-
16:1-8). Een manager wordt voor financieel wanbeheer op
veren voor zijn imago als rijk man. Blije debiteurs, imago
het matje geroepen en krijgt zijn ontslag aangezegd. Maar
gered: uiteindelijk komt iedereen hier zonder kleerscheu-
voordat hij de kasboeken inlevert, slaagt hij er nog in om
ren uit. Vooral de rentmeester, want die zit per slot van
op kosten van het bedrijf zijn eigen toekomst veilig te stel-
rekening gebeiteld. Zo blijkt deze waardeloze rentmeester
len – een actie waarvoor hij vervolgens door de directeur
onverwacht een goede crisismanager – al bij al best slim
geprezen wordt. Dit is minstens een verrassende spits van
bedacht.
het verhaal. Dat iemand de situatie naar zijn hand probeert te zetten, kun je misschien verwachten. Maar dat diegene
Slimheid
voor zo’n slinkse actie ook nog geprezen wordt?!
Nog verrassender dan het verhaal zelf klinkt de toepas-
Crisissituatie
sing die Jezus zijn leerlingen voorhoudt: ‘Ook Ik zeg jullie: maak vrienden met behulp van de valse mammon, opdat
Jezus zou onze verontwaardiging hierover vast begrijpen.
jullie in de eeuwige tenten worden opgenomen wanneer
Vanuit zijn vertellersperspectief noemt hij de manager
de mammon er niet meer is.’ Hoezo? Heiligt het doel soms
immers een ‘oneerlijke’ rentmeester (vers 8). Toch is die
de middelen? Jezus had de rentmeester net nog oneerlijk
oneerlijkheid hier niet het punt. De reden voor het com-
genoemd. Roept Hij nu op tot illegale praktijken? Hij roept
pliment is de slimheid van de rentmeester – noem het
in ieder geval op tot praktische wijsheid. Dat was immers
praktische wijsheid. Hij bevindt zich plotseling in een crisis-
het punt van zijn parabel. De kinderen van deze wereld
situatie, in het korte tijdsbestek tussen het aangezegde en
handelen slim in hun omgang met elkaar. Diezelfde slim-
het feitelijke ontslag bij het afsluiten van de boeken. ‘Wat
heid moeten ‘de kinderen van het licht’ laten zien als het
moet ik doen nu mijn heer mij het beheer afneemt? Wer-
gaat om de eeuwigheid, zo zegt Jezus (vers 8). Wie Hem
ken op het land kan ik niet en voor bedelen schaam ik me’
wil volgen, moet dus handelen als een goede crisismana-
(vers 3). Op een kritisch moment ontstaan vaak de beste
ger tijdens een interim-periode. Want sinds zijn opstanding
plannen: de rentmeester besluit om ‘vrienden te worden’
leven ook wij, wachtend op de wederkomst, in een soort
met de mensen die bij de rijke man in de schuld staan. Hij
tussentijd. Je zou het een crisissituatie kunnen noemen:
scheldt hun nog snel een aanzienlijk deel van hun schuld
het komt erop aan hoe je handelt. Het einde van deze
25
Eyeopener
wereld is al aangekondigd. Wie erbij wil zijn in Gods toekom-
duidt ‘vrienden maken met behulp van de valse mammon’
stige rijk kan maar beter slim zijn en vooruitkijken, net als de
op het geven van aalmoezen aan armen. Jezus heeft het
rentmeester. Zal Jezus, als Hij terugkomt, ons kunnen prijzen
wel vaker over het omgaan met bezittingen in het licht van
vanwege slim beheer?
Gods koninkrijk: ‘Verkoop je bezittingen en geef aalmoezen.
Zuigende werking
Maak voor jezelf een geldbuidel die niet verslijt, een schat in de hemel die niet opraakt, waar een dief niet bij kan en
Als de toekomst ons lief is, moeten we er dus op letten om
die door geen mot kan worden aangevreten’ (Lucas 12:33;
vrienden te maken en wel met behulp van de valse mammon.
vergelijk zijn antwoord aan de rijke jongeling in Lucas 18:22).
Het woord ‘mammon’ komt niet voor in het Oude Testament,
Jezus’ aandacht voor de minsten in de samenleving klinkt
maar wel in buitenbijbelse Joodse literatuur. Daar kan het
als een refrein door het hele Lucasevangelie. Tegen een
heel algemeen ‘bezit’ betekenen. Maar soms heeft mammon
vooraanstaande farizeeër die hem had uitgenodigd voor
een negatieve kleur en duidt het op onrechtmatig verworven
een maaltijd, zegt hij bijvoorbeeld: ‘Wanneer u een maaltijd
bezit. Ook Jezus kleurt het woord negatief in. Net had Hij de
aanbiedt of een feestmaal geeft, vraag dan niet uw vrienden,
rentmeester nog ‘oneerlijk’ genoemd en met precies dezelfde
uw broers, uw verwanten of uw rijke buren, in de verwach-
term karakteriseert hij nu de mammon als ‘vals’ of ‘oneerlijk’.
ting dat zij u op hun beurt zullen uitnodigen om iets terug te
Jezus weet immers dat je beducht moet zijn voor bezit. Het
doen. Wanneer u mensen ontvangt, nodig dan armen, kreu-
heeft een zuigende werking. Meer is nooit genoeg. Dat is van
pelen, verlamden en blinden uit. Dan zult u gelukkig zijn, zij
alle tijden. Geld wordt zomaar een sterke drive voor onrecht-
kunnen voor u dan wel niets terugdoen, maar u zult ervoor
vaardigheid of oneerlijk gedrag. De recente ophef rondom
beloond worden bij de opstanding van de rechtvaardigen’
Facebook illustreert dit nog maar een keer. It’s all about the mammon. Niet voor niets verschijnt de mammon als een concurrent voor God op het toneel (vers 13). Maar je kunt geen twee heren dienen: God én de mammon. Je moet kiezen. Wie slim kiest, kiest voor God. Want dan ga je voor duurzaamheid, sterker nog, voor eeuwigheid. Jezus stelt immers heel duidelijk dat de mammon er straks niet meer is. Maar de christen die slim handelt, kan er in de tussentijd maar beter handig
Een belangrijke mammonwet: hoe meer jij bezit, hoe meer ik jou bezit
gebruik van maken: maak vrienden, zet in op Gods toekomst,
(Lucas 14:12-14). Omgekeerd geldt net zo goed dat wie niet
net als die slimme rentmeester. Bezit is een middel dat ons
op deze manier met bezit omgaat, geen deel zal hebben aan
vooruit helpt, als we er tenminste voor kiezen om het te ge-
het koninkrijk (Lucas 6:24; 12:15-21). Het mooist wordt dit nog
bruiken in dienst van God.
verbeeld in het verhaal over de rijke man en de arme Lazarus,
Aalmoezen Wie zijn die vrienden dan? Volgens de meeste uitleggers
vast niet toevallig de parabel die meteen volgt op die van de oneerlijke rentmeester.
Creatief En zo komt een verrassende parabel verrassend dichtbij.
Om over na te denken of door te praten
Want creatief zijn willen we allemaal wel. Maar radicaal geven? Mijn grootvader werkte vroeger als controleur bij de Belgische belastingdienst. Ik herinner me hoe hij een
• Lees Lucas 18:18-29. Wat bewerkt dit verhaal bij jou? Verlamming? Of eerder daadkracht? En waarom?
keer vertelde dat mensen die veel hadden, ook zeer creatief bleken als het erop aan kwam om belastingen te ontduiken.
• Jezus verpersoonlijkt de mammon tot een heer die je kunt die-
Blijkbaar is dat een belangrijke mammonwet: hoe meer jij
nen (vers 13). Hoe herkenbaar is dit vandaag de dag? Kun je dit
bezit, hoe meer ik jou bezit. Jezus zou zeggen: als de toe-
concreet maken?
komst je lief is, gebruik je creativiteit! Maar wees wel een
• Jezus koppelt ons omgaan met bezit op een directe manier aan
eerlijke rentmeester, iemand die zich niet blindstaart op deze
onze toekomst bij God. Daar spreekt urgentie uit. In welke mate
wereld. De mammon kan je niet meer bieden dan een tijdelijk
ben je je daarvan bewust in je dagelijkse leven?
onderkomen. Maak liever vrienden voor het Leven. Welkom
• Wil je als gemeente nadenken over hoe we als christenen om-
in de eeuwige tenten!
gaan met geld? Neem dan een kijkje op de website van Stichting Encour: encour.nl/encour-staat-voor/visie-en-missie.
Myriam Klinker-De Klerck is universitair docent Nieuwe Testament aan de TU Kampen.
26
OnderWeg #10 > Jaargang 4 > 12 mei 2018
-advertenties-
Heeft uw kerkelijke gemeente een hypotheek nodig?
Bij Stichting Kerkelijk Geldbeheer kennen we de kerkelijke markt als geen ander! Veel kerkelijke gemeenten hebben dit al ervaren en hebben hun financiering tot volle tevredenheid bij SKG ondergebracht.
Bij SKG kunt u terecht voor:
een nieuwe financiering
oversluiten huidige financiering
passend advies voor uw kerkelijke gemeente
Vraag een vrijblijvend gesprek aan (0182) 58 80 00 of kijk voor meer informatie skggouda.nl.
Onder
e Inspirarti voo n te o reisgen
Ontmoeting
Hans Krabbendam, gereformeerd schatbewaarder van katholiek Nederland:
‘Bid en begin’ Geheel in de groene stijl van de familie Krabbendam arriveer ik op mijn OV-fiets bij de bibliotheek van de Radboud Universiteit in Nijmegen. Daar werkt sinds ruim een jaar Hans Krabbendam als directeur van het Katholiek Documentatiecentrum (KDC). Vijftien kilometer aan documenten, boeken, bidprenten en andere religiositeiten heeft hij, als protestant, onder zijn hoede. De functie past hem als een oude jas: ‘Ik voel mij net een schatbewaarder!’
tekst Theanne Boer
Schatten zijn het, die archieven. Ze zijn
weer met nieuwe ideeën om de moge-
afkomstig van katholieke instellingen
lijkheden van het archief te benutten,
als scholen, vakbewegingen, studenten-
om het van toepassing te laten zijn voor
Wie is Hans Krabbendam?
verenigingen, de KRO en ook van parti-
deze tijd. Dat vind ik zeer waardevol. Er
Hans Krabbendam (1964) stu-
culieren. Niet van kerken en kloosters,
ligt veel charme en wijsheid verborgen
deerde geschiedenis in Leiden
want die worden door de bisdommen en
in het archief, het is een weerslag van de
en in Amerika, promoveerde in
in St. Agatha bewaard. Het KDC wil het
enorme dynamiek die in de katholieke
1995, werkte als historicus bij het
katholieke leven vanaf het begin van de
gemeenschap tot uiting is gekomen. Ja, in
Roosevelt Study Center, een onder-
negentiende eeuw ‘bewaren en ontslui-
de korte tijd dat ik hier werk, heb ik al zo
zoeksinstituut voor Amerikaanse
ten’. En dat sluit aan bij een innerlijke
veel schatten ontdekt.’
geschiedenis in Middelburg, tot hij
drijfveer van Hans Krabbendam: ‘Ontslui-
in 2017 directeur van het Katholiek
ten. Openen om tot bloei te laten komen
Eenheid
wat in de schepping verborgen ligt, daar
‘De grootste schat vind ik wel die van de
werd. Hij is getrouwd met Martine,
houd ik van. En dan vat ik schepping niet
eenheid. Soms merk ik hoe mijn protes-
die aan de Hogeschool van Arnhem
alleen op als natuur, maar ook als cul-
tantse vorming doorwerkt, want wij zijn
en Nijmegen werkt. Ze hebben drie
tuur. Ik geef hier leiding aan ongeveer
makers, doeners, en dat krijg ik weleens
studerende kinderen.
veertig mensen en zij komen steeds
te horen: “Een katholiek ís, een protes-
28
OnderWeg #10 > Jaargang 4 > 12 mei 2018
Documentatiecentrum in Nijmegen
Ontmoeting
tant wordt.” Een katholiek wordt in de kerk geboren, een protestant wordt lid van een kerk. De eenheid van de RoomsKatholieke Kerk heeft nadelen, maar het is één grote koepel, één dak waaronder samengeleefd wordt. Die eenheid is het anker en dat vind ik fascinerend. Voor protestanten is het enige anker het geloof, maar voor katholieken komen daar de kerk en de traditie bij.
‘Ik krijg wel-
eens te horen: “Een katholiek ís, een protestant wordt”’ En dat is niet alleen maar nadelig, denk ik. Je kunt het zien als een kanaal, waarin het geloof vervoerd wordt. Dat kanaal heeft weleens hoge kademuren, tot verdriet van velen. Er zijn nogal wat katholieke gelovigen die daar heel hard tegen aanlopen. Want als je bijvoorbeeld na een echtscheiding wilt hertrouwen,
Hans Krabbendam: ‘Er ligt veel charme en wijsheid verborgen in het archief, het is een
dan kun je niet deelnemen aan de com-
weerslag van de enorme dynamiek die in de katholieke gemeenschap tot uiting is gekomen.’
munie. Op zo’n moment zijn die eenheid
(beeld Anton Dommerholt/RD)
en die centrale besturing een probleem. Maar voor mij is het ook een bron van inspiratie. Wij protestanten hebben wel
Daar heb ik mijn allergie opgedaan voor
gebeuren. Toen werd zij een denomina-
erg veel dakjes waaronder de gelovigen
kerkmuren en ik denk dat daarom die
tie.” Zoek de christenen die het met je
samenkomen, met evenzoveel muurtjes
eenheid me zo aanspreekt. Ik heb hier
oneens zijn op en praat met hen, is zijn
ertussen.’
geleerd dat wij als protestanten een
boodschap. Gelukkig is dat proces volop
blinde vlek hebben, die je niet ziet als
aan de gang. Die bandbreedte, dat stre-
je alleen onder protestanten verkeert.
ven, dat spreekt me enorm aan.’
Blinde vlek Van dakjes en muurtjes weet Hans
Wij verkiezen vrijheid boven eenheid.
mee te praten: hij groeide op in het
We willen allemaal als kerk(led)en onze
Peeldorpjes
kerkse Katwijk, waar zijn ouders, na
eigen koers kiezen. Dat vinden wij een
Hans trekt een papiertje naar zich toe
hun verhuizing uit Utrecht, kozen voor
groot voorrecht. Terwijl wij het zoeken
en doet enthousiast uit de doeken hoe
de kleine NGK. ‘De Hervormde Kerk
naar eenheid van de katholieken kun-
de Rooms-Katholieke Kerk na 1850 op-
domineerde daar. De rest stond toch
nen leren. Van kerkhistoricus Dick Aker-
bloeide, toen alle belemmeringen onder
wat in de marge, gelovigen aan de
boom leerde ik: “De katholieke kerk gaf
de nieuwe grondwet werden opgehe-
zijlijn. Dat voelde ik nog sterker op de
de eenheid op en werd ‘Rooms’, toen
ven. ‘Tijdens die bloei, die duurde tot
gereformeerde school in Rotterdam.
ze de breuk met orthodoxe kerken liet
ongeveer 1970, kwam er een enorme
29
Ontmoeting
woord. Echt een doe-woord. Zaaien, mesten, greppeltjes graven. “Maar dat hebben we wel nodig!” zeiden ze er meteen bij. Goed hè, daarom voel ik me hier zo thuis!’
Mensenmens ‘Ik ben niet getraind als manager,’ gaat Hans verder, ‘maar ik moet het wel zijn. Er werken hier professionals, geestelijken, vrijwilligers én een handvol mensen “met afstand tot de arbeidsmarkt”, zoals dat zo mooi heet. Dat is dus heel divers. Hoe laat je ze tot hun recht komen? Hoe ga jij dat doen?, vroegen ze aan mij. Toen heb ik ze verteld dat ik kon putten uit mijn ervaring als ouderling. En dat ik mij Hans Krabbendam: ‘De hele streek hier ademt het geloof en de katholieke kerk, ik heb zin om
ervan bewust ben dat ik in een omgeving
dat nader te gaan verkennen.’ (beeld Nadine Ancher)
werk met pastorale kanten. Dat ik me daarom juist als een vis in het water voel, want ik ben een mensenmens. En tegelijkertijd moeten er wel doelen gesteld en
stroom los van zelfbewustzijn, van de
maar bedachten ze de stille omgang. Een
gehaald worden, dat is de kunst.’
behoefte om mee te helpen aan de ont-
prachtige oplossing.’
Voor zijn overstap naar de Radboud Uni-
wikkeling van het land. Er werden talloze
versiteit werkte Hans bij het Roosevelt
maatschappelijke organisaties opgericht,
Vruchtbaar
scholen, ziekenhuizen, kranten, politieke
‘Ik ontdekte onlangs een parallel tus-
specialiseerde hij zich in de Amerikaanse
partijen. Tienduizenden religieuzen gin-
sen de afgescheiden protestanten en de
geschiedenis en in het bijzonder de mi-
gen zich inzetten voor het geestelijk en
katholieken in die tijd. Er waren alleen
gratiegeschiedenis. Maar dit raakt hem
lichamelijk welzijn van hun landgenoten.
hervormde theologie-opleidingen, dus
dieper, zegt hij: ‘Amerika is een fascine-
De emancipatie van de katholieken viel
gingen de afgescheidenen die predikant
rend land, maar het gaat over daar en het
samen met die van de arbeider en van
wilden worden in de leer bij dominees
KDC gaat over hier. Het zit dichter op mijn
de vrouw.
als De Cock, Scholte en Van Raalte. Ze
ziel, want het heeft met geloof en cul-
Het was een periode van enorme ont-
werden opgeleid in de pastorie, door do-
tuur te maken. Ik weet uit eigen ervaring
plooiing: men kon zich eindelijk ontwik-
minees die net iets meer wisten dan zij.
hoe religieuze tradities onder spanning
kelen. Katholieke gelovigen konden
Dat was in die tijd in de katholieke wereld
kunnen staan, dus het raakt mij. De hele
eindelijk ontsnappen uit hun Peeldorpjes.
precies hetzelfde. Katholieken mochten
streek hier ademt het geloof en de ka-
Op het hoogtepunt was tien procent van
ook geen opleidingsinstituut hebben en
tholieke kerk, ik heb zin om dat nader te
alle missionarissen wereldwijd afkom-
werden vaak in het buitenland opgeleid
gaan verkennen. Ik ga hier van de zomer
stig uit Nederland! En al die tijd bleven
of bij ervaren pastoors.’
lekker fietsen met mijn vrouw.’
de katholieken voorzichtig: je moest de
Hans heeft bij zijn aanstelling als direc-
protestanten, de bevoorrechte kerk, niet
teur de opdracht gekregen het KDC te
Oppoetsen
tegen de haren instrijken. Die bleven
vernieuwen. Samen met het personeel
‘Toch heb ik me wel even afgevraagd
dominant, alleen al door hun enorme Bij-
stelde hij een missie op, die hij uitgeprint
of ik dit werk kon doen. Want paste
belkennis. Gelijke behandeling hebben de
en op een stuk karton geplakt laat zien.
dat wel, als protestant? Was het wel
katholieken echt moeten bevechten en
Ik lees hardop: ‘Het katholiek erfgoed
de juiste plek voor mij? Vooraf aan het
dat deden ze op een bewonderenswaar-
vruchtbaar laten zijn voor elk relevant
sollicitatiegesprek zag ik hier in de stu-
dige manier. Niet met veel lawaai, maar
onderzoek…’ ‘Ha!’, onderbreekt Hans mij,
diezaal de spreuk op het katheder van
heel creatief. Dan mochten ze bijvoor-
‘zie je dat woord “vruchtbaar”? Dat von-
dr. Schaepman. In prachtig houtsnijwerk
beeld geen publieke processie houden,
den sommigen een typisch protestants
staat daarop: “Bid en begin…” Dat sprak
30
OnderWeg #10 > Jaargang 4 > 12 mei 2018
Study Center in Middelburg. Als historicus
Column
mij meteen aan! Want zo is het: bidden en beginnen. Vertrouwen dat God er iets mee kan en dan gewoon aan de slag. Dat zag ik als een aanmoediging. En tot nu toe heb ik er geen moment spijt van. Dat komt vooral omdat het doel me zo aanspreekt: rijkdommen oppoetsen, ze
Leven in een piramidespel
W
at moet groeien om te blijven bestaan, kan niets anders zijn dan een variant van een piramidespel. De kleine
versies daarvan zijn verboden door de Wet op de kansspelen.
presenteren en laten gebruiken voor onderzoek. Er wordt
De grote versies zijn legaal en vallen onder het ministerie van
weleens meewarig gevraagd: “Werk jij in een archief?
Economische Zaken. Tenminste, sinds de windhandel van de
Wat saai!” Het heeft nog altijd een stoffig imago, maar zo
financiële markten de westerse samenlevingen heeft overge-
ervaar ik dat helemaal niet. Het is hier voor mij één grote
nomen, zou je kunnen zeggen dat we in een piramidespel leven.
doos van Pandora. En mijn idealisme past bij dat van de
Het is tot in de haarvaten van de samenleving doorgedrongen:
hele universiteit: zij wil er echt zijn voor de samenleving.
alles moet altijd beter. Op wie niet beter kan, wordt ook de ko-
Steeds wordt hier gevraagd: Wat is de waarde van wat je
mende jaren nog flink bezuinigd. Niet meedoen is geen optie.
doet? Wat is het maatschappelijke effect van je onder-
Daar is een wet voor in het leven geroepen: je móet participe-
zoek? Niet omdat het altijd iets op moet leveren, maar
ren in het grote piramidespel van de prestatiemaatschappij.
er heerst hier een oprechte drive om de samenleving te
Tegen die achtergrond viel me vorig jaar iets extra op. Er ver-
helpen.’
scheen een boek van een dertiger waarin de tijd nemen om te
Traditie
danken voor wat mooi en waar en goed is, werd aangeprezen als een daad van verzet. Gewoon elke dag drie dingen opschrij-
‘Het religieuze veld heeft een eigen waarde en dat is een
ven waar je dankbaar voor bent, werkt beter tegen de onder
andere dan de politieke. Daarom kan ik als protestant
jongeren alomtegenwoordige burn-out dan een bibliotheek vol
in een katholieke omgeving werken. Ik weet natuurlijk
zelfhulpboeken.
nooit precies hoe het katholieke geloof van binnenuit beleefd wordt. Hoe het proeft en ruikt. Ik ruik wel iets, maar het is voor mij niet verbonden met een herinnering. Ik was onlangs voor het eerst bij een paaswake en dat was een heel zintuiglijke ervaring.’
‘Traditie is kostbaarder dan wij vaak beseffen’
Het oude ritueel
van danken voor het slapengaan wordt seculier herontdekt God speelt in het boek geen rol. ‘Dankbaarheid is erkennen dat
Hans en Martine gaan in Nijmegen naar de NGK, een
de goede dingen in het leven geschenken zijn.’ Dat kan kenne-
jonge, open gemeente met veel studenten. ‘Er is ook een
lijk ook zonder degene die die geschenken geeft. Toch blijft
CGK/GKv-gemeente en er wordt nu nagedacht over hoe
het opvallend: zomaar vanuit het niets wordt er aandacht ge-
een samenwerking daarmee eruit zou moeten zien’, ver-
vraagd voor de kern van kerk en christen zijn. Danken en delen –
telt Hans. ‘De Nijmeegse NGK is een inclusieve kerk met
eucharistie – is vanouds het hart van alles in een kerkdienst. Als
een sterk naar buiten gerichte inslag. De gemeenteleden
alles genade is, is danken de primaire reactie. Het oude ritueel
zitten in zeer uiteenlopende fases van geloofsontwik-
van danken voor het slapengaan wordt seculier herontdekt. En
keling en willen geen energie kwijtraken aan ”intern
dan ook nog als een daad van verzet. Misschien een goed idee
gedoe”.’ Hans en Martine voelen zich thuis in hun kerk,
voor al die kerken die van betekenis willen zijn voor hun omge-
al behoren ze al tot de ouderen. ‘Laatst werd er gezegd:
ving: laten we weer eens danken,
“Speciaal voor de ouderen zingen we nu ‘Daar juicht een
ook voor waar je buren dankbaar
toon’.” “Dat zijn wij, Martine!” zei ik tegen mijn vrouw,
voor zijn.
haha! Maar ik mis soms de liederen uit het Liedboek. Daar heb je het weer: traditie. Die is kostbaarder dan wij vaak beseffen.’ Theanne Boer is tekstschrijver en journalist.
Wim van der Schee is beroepbaar predikant in de PKN.
31
Jeugdwerk
Ontdekkingsreizigers in de kerk ‘Pap, ik ga niet mee naar de kerk!’ Een beetje beduusd kijk ik mijn zoon van 9 aan. ‘Natuurlijk ga je wel mee’, antwoord ik. ‘Maar in de kerk is er niks voor mij’, zegt hij. Voor mij als kind was het nog gewoon om met mijn ouders mee naar de kerk te gaan; vandaag de dag is dat heel anders. En hoe reageer je dan?
tekst Anko Oussoren
De weigering van mijn zoon kan aan mijn
jongeren) vandaag soms dat ze met maar
Agenda
gebrekkige opvoedkunde liggen, maar
heel weinig kinderen zijn. Terwijl juist voor
ik spreek regelmatig ouders die dezelfde
kinderen vanaf een jaar of 7 vrienden en
ervaring hebben met hun kinderen. Als
vriendinnen belangrijk worden; ze willen
• 16 mei (Hardinxveld-Giessendam):
jeugdwerker en als jeugdwerkadviseur
ergens bij horen.
‘Deel je leven’. Een interactieve avond
lukte het mij altijd wel om dit te duiden,
Dat roept vragen op. Kun je als ouder nog
voor diakenen en jeugdleiders. Zie di-
maar nu mijn eigen kinderen groter wor-
van je kind vragen om te gaan, zeker als
aconaalsteunpunt.nl/bijeenkomsten/
den, merk ik dat ik er onrustig van word.
er voor hem of haar ‘niks’ is? Daarbij lijkt
deel-leven-hg.
Ik bekijk de kerk(dienst) veel meer als
het erop dat de middagdienst vooral iets
ouder en dan komen er andere gevoelens
voor de liefhebbers is, omdat het meestal
conferentie Opwekking, met als thema
naar boven. Als ik mij inleef in mijn zoon
een kopie is van de morgendienst, in af-
‘One way’. Er zijn programma’s voor
en met de ogen van een 9-jarige naar de
geslankte vorm. Er wordt zelden aandacht
kinderen, tieners en jongeren, maar
kerkdienst kijk, dan snap ik zijn reactie. Er
gegeven aan kinderen en vaak worden
ook interessante seminars voor jeugd-
is inderdaad meestal niks voor hem, vooral
middagdiensten ook nog eens gecombi-
werkers. Zie www.opwekking.nl/con-
in de middagdienst. En ik merk dat ik daar
neerd met andere kerken (meer onbeken-
ferenties/pinksterconferentie.
moeite mee heb.
den).
als thema ‘Walk on water’. Zie beam.
Vanzelfsprekend
Sponzen
eo.nl/eo-jongerendag.
Zelf ben ik nog net opgegroeid in de slip-
Het boeiende aan de levensfase van mijn
• 18-21 mei (Biddinghuizen): Pinkster-
• 26 mei (Arnhem): EO Jongerendag, met
• 30 juli-3 augustus: HGJB Barrel-
stream van de verzuiling. Het was min of
zoon is dat hij door met andere kinderen te
race. Een roadtrip door Europa voor
meer vanzelfsprekend om naar de kerk
spelen zijn eigen talenten en vaardigheden
18+-jongeren met opdrachten en een
te gaan en ik ging zonder tegenstribbelen
ontdekt. Steeds meer legt hij verbindingen
wedstrijdelement. Zie www.hgjb.
mee. Niet omdat ik het zo leuk vond, maar
tussen wie hij is en wat hij kan. Kinderen
nl/werken-met-jongeren/actueel/
het kwam niet in mij op om niet te gaan. Ik
in zijn leeftijd zijn net sponzen. Ze zuigen
bericht:30-7-tm-3-8-barrelrace-door-
ging om mijn vrienden te ontmoeten. Van-
informatie op en stellen veel vragen. Ze
europa.htm.
daag is de kerkdienst één van de activitei-
willen achtergrondinformatie. Bij jongere
ten waaruit we kunnen kiezen. Terwijl ik er
kinderen is het voldoende om hun de ver-
vrienden tegenkwam, merken kinderen (en
halen van de Bijbel te vertellen; dat kunnen
32
OnderWeg #10 > Jaargang 4 > 12 mei 2018
Jeugdwerk
Hoe reageren we als een 9-jarige zegt: ‘Maar in de kerk is er niks voor mij’?
ze beter begrijpen dan meer theoretische
waarin ze op hun eigen niveau worden
als een 9-jarige zegt: ‘Maar in de kerk is er
betogen. Kinderen vanaf een jaar of 8 kun
aangesproken. Ze vinden dit vaak leuker
niks voor mij’?
je ook de grote lijnen in de Bijbel en de
en kunnen contact maken met andere
doorgaande lijnen in de Bijbelse geschiede-
kinderen in de kerk. Het nadeel is dat de
Anko Oussoren is adviseur bij het Praktijk-
nis meegeven. Door hun groeiende ver-
latere overstap naar een ‘gewone’ dienst
centrum. Met bijdragen van Paul Smit en
mogen om abstract te denken, kunnen ze
erg groot wordt.
Martine Versteeg, jeugdwerkadviseurs bij
steeds beter verbanden leggen. Kinderen
• Kinderen maken een deel van de dienst
worden echte ontdekkingsreizigers. Het zou
mee en volgen daarna een apart pro-
daarom goed zijn om in de kerk ruimte te
gramma. Het mooie hiervan is dat de
geven aan complexere thema’s en ervoor te
aandacht voor de kinderen niet ten koste
kiezen om bij deze kinderen andere vormen
van het samenzijn gaat. Een nadeel is dat
te gebruiken dan het navertellen van ver-
de tijd apart vaak beperkt is en er weinig
halen. Soms merk ik echter in gemeenten
gelegenheid is voor verwerking.
zelfs wat aversie tegen kennisoverdracht.
Kinderen in
zijn leeftijd zijn net sponzen
Aanpassen Hoe kunnen we hiermee omgaan in de kerkdienst? Het Handboek voor kinderwerkers schetst drie opties.
het NGK Jeugdwerk.
Media/tips • Het Handboek voor kinderwerkers is
In elk van deze opties wordt ervan uitge-
geschreven vanuit de gedachte: hoe
gaan dat de kinderen zich moeten aanpas-
brengen we kinderen bij Jezus? Het
sen, niet de volwassenen. Je kunt voor één
kan een bijdrage leveren aan het ont-
van deze opties kiezen als het aanpassen
wikkelen van inspirerend kinderwerk.
van de eredienst, zodat kinderen zich wel
Zie www.handboekvoorkinderwer-
aangesproken voelen, niet aan de orde is. Je kunt er echter ook voor kiezen om in de
kers.nl. • De Samenleesbijbel van het Neder-
liturgie en de gehanteerde vormen tijdens
lands Bijbelgenootschap bevat extra
de dienst echt rekening te houden met de
materiaal voor kinderen van 8-12 jaar.
aanwezige kinderen.
Extra verwerkingsopdrachten zijn te
Antwoord
bijbel.nl.
Welke benadering je ook kiest, realiseer
vinden op de site www.samenlees• Op internet zijn veel geschikte ver-
je dat het voor kinderen in de bovenbouw
werkingsopdrachten te vinden.
soms spreekt de voorganger ze expliciet
van de basisschool erg belangrijk is dat ze
Bijvoorbeeld op de website creatief-
aan. Ze leren de dienst bij te wonen en
kennis opdoen. Ze willen graag verhalen
kinderwerk.nl, een initiatief van Mat-
• Kinderen maken de hele dienst mee en
zich daarin te schikken. Het grootste ge-
horen met veel informatie en concrete
thijs en Lindsey Vlaardingerbroek. Zij
deelte ervan gaat echter over hun hoofd
toepassingen. Tegelijk zijn ook relaties met
hebben veel creatieve ideeën verza-
heen en dan krijg je reacties zoals die van
leeftijdgenoten voor hen belangrijk, net zo
meld en willen deze graag delen met
mijn zoon.
goed in de kerk. Als we niet willen aanslui-
andere kinderwerkers.
• Kinderen volgen een apart programma
ten bij onze kinderen, hoe reageren we dan
33
Opinie
Depressie mag er zijn, ook in de kerk In januari was de landelijke campagne ‘Hey! Het is oké’. De overheid wil dat depressie bespreekbaar wordt. Een goed idee, want het is niet iets waar je makkelijk over praat, zeker niet in een maatschappij waar alles leuk moet zijn en succes belangrijk is. Hoe is dat in de kerk? En wat zegt de Bijbel? tekst Marc Volgers
34
OnderWeg #10 > Jaargang 4 > 12 mei 2018
Opinie
In de kerk, en vooral in de kerkdiensten, is
paald vrolijk. Maar soms zijn de omstandig-
Serieus
er weinig aandacht voor depressiviteit. In
heden minder duidelijk en lezen we alleen
De pijn verdwijnt niet als je die ontkent.
een pastorale context of in een kring zal
over de persoonlijke ervaring. Psalm 88 is
Soms moet je door de pijn heen, iets waar
dit onderwerp misschien besproken wor-
hiervan het beste voorbeeld. In deze psalm
de schrijver van Psalm 88 ook de tijd voor
den, maar hoeveel mensen spreek je na de
komt ellende op ellende voor. De psalmist
neemt. De momenten dat ik neerslachtig
dienst die aangeven depressief te zijn? Een
zeg dat hij door rampen bezocht wordt, de
ben, leer ik te accepteren, er de tijd voor
gebroken been is makkelijk te zien. Bij een
dood in de ogen ziet, door zijn vrienden en
te nemen. Niet doorgaan met wat voor
depressie is dat lastiger. Juist door ermee
zelfs door God in de steek is gelaten. Met
bezigheid dan ook, gewoon even erbij
door te blijven lopen (wat bij een depressie
beeldspraak benadrukt hij hoe erg het is:
stilstaan. Ik heb zelfs een playlist op Spo-
ook makkelijker gaat dan bij een gebroken
hij is aan het eind van zijn krachten, een
tify die ik ’melancholische liedjes’ heb
been) blijft het probleem bestaan.
gesneuvelde, in een duistere diepe kuil
genoemd. Door dat verdriet toe te laten,
gelegd, geslagen door golven, uitzichtloos
soms verwoord in een lied, voel ik me al
ingesloten. Het is voor hem duidelijk wiens
beter.
Hoewel ik zelf geen depressie heb gehad,
schuld dat is: God. God heeft hem in de
Net zoals ik mezelf serieus moet nemen,
ben ik weleens neerslachtig. De afgelopen
kuil gelegd, Gods toorn drukt op hem, de
is het ook belangrijk dat we elkaar in de
jaren ben ik dingen uit het verleden gaan
golven komen van God. Het is Gods schuld
kerk serieus nemen. Dat er een veilige
verwerken waar ik lang aan voorbij ben
dat bekenden zich van hem vervreemd
sfeer is, waarin ook ruimte is voor de don-
gegaan. Op onverwachte momenten kan ik
hebben. De HEER heeft hem verstoten. Ver-
kere kanten van het leven. Die krijg je niet
me verdrietig voelen. Na het overlijden van
bijsterd ondergaat hij Gods woede.
als je alleen de positieve kanten van het
Neerslachtig
mijn vader vorig jaar komt dit vaker voor. Het is een verlammend gevoel van verdrietig zijn, soms zonder te kunnen aangeven waarover. Maar diep van binnen ben ik een optimist. Ik zie altijd wel iets positiefs, vroeger of later. Er zijn gewoon te veel mooie dingen
geloofsleven benadrukt en de negatieve
De pijn
verdwijnt niet als je die ontkent
kanten liever wegstopt. Dat betekent dat er in de eredienst ook ruimte voor moet zijn, daar komen we als gemeente immers elke week samen. Niet alleen bidden voor de zieken, maar ook voor mensen die door een moeilijke tijd gaan, depressief zijn, in een scheiding zitten, alleen zijn, iemand
in het leven om van te genieten. De neerslachtigheid kom ik steeds weer te boven.
Wat er precies aan de hand was, weten we
verloren hebben, enzovoort. Een lied zin-
En het wordt makkelijker om die neerslach-
niet. Maar het speelt al sinds zijn kindertijd.
gen dat aandacht heeft voor het lijden.
tige momenten toe te laten, gewoon er te
De psalmist rekent zichzelf geen schuld
Een preek houden waarin ruimte is voor
laten zijn.
aan. Die legt hij bij God. Er klinkt bijna geen
deze thematiek. En het avondmaal is bij
Ik hoor ook verhalen van mensen die he-
hoop door in het lied. Het enige sprankje
uitstek een moment om zowel het lijden
lemaal onderdoor gaan aan neerslachtig-
hoop klinkt door in het eerste vers, waar hij
als de overwinning daarop te beleven en
heid. Die alleen nog maar thuis zitten, bijna
God ‘mijn redder’ noemt. Helemaal zeker of
te vieren.
niets meer ondernemen. Ze hebben er de
zijn gebed God bereikt, is hij trouwens niet.
En na de dienst? Hoe ga je om met ie-
kracht niet voor. Ik word verdrietig als ik dit
De psalm eindigt deprimerend: ‘mijn enige
mand met van wie je weet dat het niet
hoor en ben dankbaar voor wat ik heb. Ik
metgezel is de duisternis’.
goed gaat? Toon interesse, maar vermijd
voel me machteloos en wil geen goedkoop
Zou God hem echt in de steek hebben ge-
dooddoeners (‘Alles goed?’). Luister naar
antwoord geven, zoals: het komt wel goed.
laten? Zou het echt Gods schuld zijn? Dat
iemands verhaal, help iemand zonder op-
Daar zit iemand op zo’n moment niet op te
is wel zijn beleving. De kracht van deze
dringerig te zijn, zonder dubbele agenda.
wachten. Ik in ieder geval niet. Ik wil ge-
psalm ligt volgens mij in het feit dat er
Verwacht niet te veel, en zeker niet te
hoord worden of met rust gelaten.
geen oplossing gegeven wordt, alleen de
snel. Accepteer dat herstel met vallen en
rauwe werkelijkheid van iemand die door
opstaan gaat. Wees een vriend(in), geen
een duister dal gaat. Er is dan weinig be-
therapeut. Huil met hen die huilen, en geef
In de Bijbel komt depressiviteit ook voor,
hoefte aan goedbedoelde adviezen. Je wilt
samen God alle eer.
zoals in de Psalmen en het boek Klaaglie-
gehoord worden, serieus genomen worden.
deren. Als je je ellendig wilt voelen, is dit
Dat is precies wat deze psalm doet: onder
Marc Volgers is theoloog, programmeur
laatste boek daar uitermate geschikt voor.
woorden brengen wat voor iemand die
en muzikant. Hij schrijft over muziek in de
De val van Jeruzalem en het lot van het
midden in de ellende zit vaak moeilijk te
kerk en de eredienst op zijn blog:
volk stemden Jeremia, de schrijver, niet be-
uiten is.
www.gloriaenkyrie.nl.
Diepe kuil
35
)
Inspiratie en toerusting voor alle werkers in de kerk Ben je als vrijwilliger actief in de kerk? Dan heeft het kwartaalblad Dienst goed nieuws voor je. Dienst, dat is toch dat vrijgemaakte blad voor ouderlingen en diakenen? Jazeker, maar inmiddels veel meer dan dat! Dienst is er nu voor alle vrijwilligers in kerken in de gereformeerde traditie. Dus voor ouderlingen en diakenen, maar ook voor degenen die actief zijn in kinder- en jeugdwerk, evangelisatie, liturgie, kringen, bezoekwerk en zo voort. Dienst informeert en inspireert. Dienst helpt je visie op je taak te ontwikkelen en die om te zetten in gezond geestelijk, praktisch handelen.
Onder redactie van professionals uit GKv en NGK biedt Dienst elk kwartaal laagdrempelig deskundige en praktische informatie. De artikelen zijn geschikt voor individuele ondersteuning en ook als studiemateriaal bij onderlinge toerusting.
Hoe wordt de kerk aantrekkelijk voor jongeren?
Collecteren via een app?
Een individueel abonnement kost slechts € 11,80 per jaar! Voor groepen (vanaf 10 exemplaren naar één adres) geldt een nog lager tarief van € 7,30.
De hedendaagse beleving van gemeenschap en kerk
Dienst is een uitgave van Buijten & Schipperheijn Motief www.blad-dienst.nl
Neem als kerk of taakgroep een groepsabonnement