Heb je dan geen koning meer?

NO

23

KERSTNUMMER 2019

THEMA: KERSTKIND EN FALEND LEIDERSCHAP

‘Het mooiste zou zijn dat er een leider opstaat die verheven is boven de chaos’ Jan van Benthem

‘Jesus is the answer?

Het klinkt mij wat te triomfalistisch’ Legerpredikant Kees Smit

OL EN HOOPV REND E INSPIR

> Jaargang 5 > 21 december 2019

 VOOR JE VERDER GAAT

Een jonge, weetgierige koning vroeg de wijzen uit zijn land alles op te schrijven wat belangrijk is in het leven. Zij gingen aan het werk en na veertig jaar presenteerden ze het resultaat in duizend banden.

Inmiddels was de koning zestig jaar oud. Omdat hij al die boeken niet meer zou kunnen lezen, vroeg hij de geleerden het belangrijkste daaruit te noteren. Na tien jaar hadden zij hun levenswijsheden in honderd banden samengevat. De koning zei: ‘Dat is nog steeds te veel.

Op zeventigjarige leeftijd kan ik geen honderd boeken meer bestuderen. Schrijf alleen het allerbelangrijkste op!’ Weer gingen de wijzen aan het werk. Ze wisten het allerbelangrijkste samen te vatten in één boek.

Daarmee gingen ze naar de koning. Maar deze lag al op zijn sterfbed en nu wilde hij van hen nog het meest essentiële meekrijgen wat hun werk had opgeleverd.

Dat vatten zij in deze ene regel samen: ‘Mensen leven, lijden en sterven; wat in dat alles overleeft, is de liefde die wordt ontvangen en gegeven.’

DUITS VOLKSVERHAAL; VERTALING ROB VAN HOUWELINGEN, HOOGLERAAR NIEUWE TESTAMENT TU KAMPEN EN REDACTEUR VAN ONDERWEG

2

OnderWeg #23 > Jaargang 5 > 21 december 2019

 INTRODUCTIE THEMA

Veilig bij een sterke leider

S

amuel is oud geworden. Zijn twee oudste zonen, Joël en Abia, besturen het land. Ze zijn corrupt, nemen steekpenningen aan en verdraaien wat recht is. Dan roept het volk ook nog om een koning. Een sterke leider, zichtbaar voor de buitenwereld, iemand om tegen op te kijken en je aan te spiegelen.

Samuel weet zich er geen raad mee. Hij voelt zich een falende leider, van een goddeloos volk. Precies dat gevoel brengt hij in gebed bij God. En God geeft een wonderlijk antwoord: ze verwerpen jou niet als hun leider, Samuel, maar Mij. Zo is het altijd gegaan. Geef ze een koning, maar wijs ze uitdrukkelijk op de rechten die aan het koningschap verbonden zijn.

 Geef ze een koning  Het verlangen naar ‘een koning’ zit diep in ons. Een sterke leider bij wie je je veilig voelt, een echte visionair, een radicale denker of solide bestuurder. Bewust of onbewust zijn we op zoek naar iemand op wie we kunnen bouwen en vertrouwen, in grote en kleine levensissues.

Maar leiders kunnen veeleisend zijn en falen, ontdekken we steeds weer. En meer dan voorheen is iedere misstap, leugen, corrupte handeling en incompetentie te volgen via de (sociale) media. Leiders kunnen het klimaatprobleem niet oplossen, niet voorkomen dat er weer een terroristische aanslag plaatsvindt, ze weten niet half tegen welke grenzen jij oploopt in de zorg, als thuiszitter, als vluchteling.

Samuel ziet weinig in het aardse leiderschap, maar God geeft het, zegent het zelfs. Hij geeft ons een grote maar instabiele Saul, een dappere maar overspelige David, een gelovige jonge Josia en de balling Jojachin. God neemt de tijd, laat giganten opstaan en van hun sokkel vallen.

Maar hij geeft ook een paradoxaal andere betekenis aan het koningschap. Zo rond het begin van de jaartelling wordt er een jongetje geboren in het op dat moment onbekende Betlehem. Hij is ergens verwant aan de ooit belangrijke koning David, wordt genoemd in de marge van de geschiedenis.

Maar buiten het zicht van ons koningroepers worden hemel en aarde door Hem bewogen. Soms zie je een glimp: een ster, een engel, iemand van ver. Een brenger van zijn nieuws.

Ik wens je grenzeloos vertrouwen toe in deze koning.

GERANNE TAMMINGA, REDACTEUR VAN ONDERWEG

3

 COLOFON Redactie Bram Beute, Debbie den Boer, Jaap Cramer, Esther de Hek (hoofdredacteur), Peter Hommes, Leendert de Jong (hoofdredacteur), Pieter Kleingeld, Erik Koning (eindredacteur), Jordi Kooiman (webredacteur), Annelies Smouter (eindredacteur), Karel Smouter, Geranne Tamminga, Tineke Verhoeff (beeldredacteur thema), Rob van Houwelingen, Hans Schaeffer, Peter Strating, Hans Vel Tromp.

Redactieadres Silversteyn 10, 3621 PA Breukelen, redactie@onderwegonline.nl.

Lezersservice Voor abonnementen, adreswijzigingen, opzeggingen en bezorgklachten: SPAbonneeservice, A. van Leeuwenhoekweg 34, 2408 AN Alphen aan den Rijn, 088-1102060,

OnderWeg in braille, grootletter en audio OnderWeg is beschikbaar in passende leesvormen bij de Christelijke Bibliotheek voor Blinden en Slechtzienden (CBB).

Neem voor meer informatie contact op met de CBB: 0341-565499.

Abonnementen Jaarabonnement Papier Plus: € 58,00 (studenten € 29,00 / Europa € 96,50 / buiten Europa € 128).

Halfjaarabonnement Papier Plus: € 31.



administratie@onderwegonline.nl.

06 WE MOETEN WEER TERUG NAAR KERST WAT BEZIELT DE HUIDIGE WESTERSE DEMOCRATIEËN? HET ANTWOORD IS HELAAS VAAK: NIETS. IN DIE MORELE LEEGTE ZOEKEN BURGERS HOUVAST BIJ MACHT EN STERKE LEIDERS. KERST VRAAGT DAT WE KIEZEN VOOR EEN ANDERE WEG.

Digitaal abonnement: € 40 (studenten € 20).

(Digitaal) Proefabonnement: drie maanden gratis.

Neem voor het afsluiten van een abonnement contact op met de lezersservice (zie hierboven) of vul uw aanvraag in op www.onderwegonline.nl/abonneren.

IBAN: NL89INGB0000404945 t.n.v. Gereformeerde Persvereniging OnderWeg. Bestuur Persvereniging OnderWeg Marga van Gent-Petter, Arie Liebeek, Aad Lootens, Anko Oussoren, Hillie van de Streek en Tjirk van der Ziel.

Adverteren Nico Postuma, 06-139 959 05, adverteren@onderwegonline.nl.

Zie voor de formaten, tarieven en verschijningsdata www.onderwegonline.nl/adverteren.

Vormgeving Bredewold Communicatievormgevers.

Rondweg 76, 8091 XK Wezep, 038-376 33 90, onderweg@bredewold.nl, www.bredewold.nl.

Technische realisatie en druk Zalsman B.V., Steinfurtstraat 1, 8028 PP Zwolle, Postbus 1025, 8001 BA Zwolle, 038-467 00 70. www.onderwegonline.nl www.facebook.com/onderwegonline www.twitter.com/onderwegonline www.instagram.com/magazine_onderweg

4

OnderWeg #23 > Jaargang 5 > 21 december 2019

26 EYEOPENER VREEMDE GASTEN

Nederlanders staan niet bepaald bekend vanwege hun gastvrijheid. Het is niet gebruikelijk onbekenden uit te nodigen voor het eten, laat staan ze onderdak aan te bieden. De Hebreeënbrief is één groot pleidooi om de trouw te blijven aan Jezus. Ook metterdaad, juist door het betonen van gastvrijheid. Misschien ontvangen we dan engelen, zonder het te weten.

30 ONTMOETING ‘IK WIL NIET VOOR DE MAKKELIJKE WEG KIEZEN’

Een gesprek met Rietje Bakker over haar kunst en inzet voor IJM, haar geloof en de keuzes die ze daarin maakte, en over hoe ze haar leven lang wil blijven leren.

‘Ik wil geen spijt hebben dat ik iets niet heb gedaan omdat ik het niet durfde.’



 INHOUD

20 VERTROUWEN TERUGGEVEN JEANETTE DE WAARD EN ATTY VAN DER LINGEN OPENDEN IN DE AFGELOPEN JAREN HUN KERKDEUREN VOOR DE ARMEN EN EENZAMEN. ZIJ BIEDEN EEN LUISTEREND OOR VOOR DE SCHRIJNENDE VERHALEN VAN HUN GASTEN.



12 ‘ALS JE BIJBELVERHALEN LAAT AANSCHUREN TEGEN HET LEVEN ONTSTAAN ER PARELTJES’ VLOOTPREDIKANT THIJS OOSTERHUIS EN EMERITUS GEESTELIJK VERZORGER KEES SMIT HEBBEN DE MACHT VAN HET KWAAD VAN DICHTBIJ GEZIEN. ZIEN ZIJ HET EVANGELIE VAN JEZUS' GEBOORTE ALS REMEDIE TEGEN HET KWAAD?

Stockbeelden: Murza/Unsplash (pagina 1); Janko Ferlic/Unsplash (pagina 2-3); Inked Pixels/Shutterstock (pagina 6-7); Alexandros Michailidis/Shutterstock (pagina 8); Answer5/Shutterstock (pagina 10-11); Sherry Ann/WallArt4Peace (pagina 18-19); Wade Lambert/Unsplash (pagina 23); Isaac Ibbott/Unsplash (pagina 24); Sergio Souza/Unsplash (pagina 34-35).

34 OPINIE LEVEN LANGS LANGE LIJNEN

Nog even en dan zijn de tienerjaren van deze eeuw verleden tijd. We schuiven samen een nieuw decennium binnen. Freddy Gerkema staat stil bij het perspectief van God op het verloop van de tijd. Wat doet dat met ons leven van elke dag, in en buiten de gemeente?

Bezorging eerste editie 2020

De eerste editie van OnderWeg in 2020 valt bij een deel van de abonnees later op de mat: dinsdag 7 januari in plaats van zaterdag 4 januari. Dit heeft te maken met de krappere aanlevertijden bij TNT Post rondom de feestdagen. We kunnen helaas niet zeggen welke abonnees OnderWeg gewoon op zaterdag of pas op dinsdag ontvangen.

5

WAT BEZIELT ONZE DEMOCRATIEËN TOCH?

We moeten weer terug naar Kerst Wat bezielt de westerse democratieën van deze tijd? Het is een vraag die je vaak hoort. Het antwoord is helaas dat er vaak niets is dat ze bezielt. Er is een morele leegte, waarin burgers voor een antwoord en houvast naar macht en sterke leiders zoeken. Iemand die verheven is boven de chaos. Een Augustus, zoals in de tijd van die eerste Kerst.

TEKST JAN VAN BENTHEM 6

OnderWeg #23 > Jaargang 5 > 21 december 2019

 BESCHOUWING

E

‘

r is nooit iemand geweest die ons zo heeft verdedigd, zo voor ons heeft gevochten en van wie we meer hebben gehouden dan Donald J. Trump.

Niemand!’ Deze liefdesbetuiging kwam van Ralph Reed, voorzitter van de christelijke Faith and Freedom Coalition, kort nadat president Trump de aftrap gaf van zijn herverkiezingscampagne voor 2020. Met Trump is er helaas ook nauwelijks iemand te vinden die christenen zo heeft weten te verdelen. Niet alleen christenen. Door heel Amerika is een scheidslijn getrokken, die steeds dieper wordt en wordt gevoed door een diepe onvrede.

Kloof

Eenzelfde scheidslijn is ook in Europese democratieën te vinden. Rapport na rapport wijst daar op een kloof tussen bestuurders en burgers, protestpartijen tieren welig en ontevreden bevolkingsgroepen gaan de straat op. Frankrijk bijvoorbeeld, maakte onlangs de eerste verjaardag mee van de protesten van de ‘gele hesjes’, die de regering naar het politieke leven staan. De regering van president Emmanuel Macron, die de bestaande politieke elite wegvaagde met zijn belofte dat alles anders zou worden. Nu reageert hij met hard politiegeweld dat je eerder in Moskou zou verwachten. Tot eind november hadden door politieoptreden 315 mensen hoofdletsel opgelopen, raakten 25 mensen een oog kwijt en stierf een oude vrouw nadat ze in haar vensterraam werd geraakt door een traangasgranaat. Het vertrouwen van de demonstranten in de overheid is er niet groter op geworden na de arrestatie van 10.000 demonstranten. Daarvan zijn er 3100 veroordeeld en moeten er 400 de gevangenis in, terwijl tot nog toe niet één onderzoek naar het politiegeweld tot een veroordeling heeft geleid.

Ontdemocratisering

Het voorbeeld van Frankrijk is belangrijk, omdat het laat zien hoe fundamenteel de kloof tussen de nodige Europese regeringen en hun burgers is geworden. In de ‘Democratie-index’ die het Britse blad The Economist ieder jaar opstelt, is Frankrijk het afgelopen jaar afgezakt naar de status van ‘gebrekkige democratie’. Frankrijk: een van de grondleggers en dragers van de Europese Unie en samen met Duitsland ‘de as’ waarom de EU draait.

Aan de andere kant van die as, in Berlijn, heeft

de snelle opkomst van de radicale Alternative für Deutschland (AfD) de christendemocratische CDU van Angela Merkel zo weten te ontregelen dat ‘Mutti Merkel’ moest aftreden als partijleider. Dit gebeurt niet terwijl er nog een diepe recessie is.

Integendeel, de Duitse maakindustrie schreeuwt om werknemers, en ook in Frankrijk en de VS groeit de economie.

Maar de democratie is wel in recessie.

Ongelijkheid

Voor de ontdemocratisering worden veel oorzaken aangewezen, maar één springt eruit. Al jaren waarschuwen onder meer de Wereldbank en het Wereld Economisch Forum (WEF) dat de toenemende ongelijkheid de ernstigste bedreiging voor de democratie is. Tijdens de jongste top van het WEF bleek dat de allerrijksten er vorig jaar weer met een fijne 12 procent op vooruit waren gegaan. Tegelijk daalde het inkomen van de armste helft van de wereldbevolking met 11 procent. Onlangs meldde de VN in een rapport dat in Europa, ondanks alle waarschuwingen, de ongelijkheid dit jaar opnieuw is verergerd en voor verdeeldheid en onrust in de samenleving zorgt.

Ook in Nederland bestaat de kloof tussen rijk en arm. In ons land leven ruim 900.000 mensen onder de armoedegrens. Juist sinds de economische groei in 2015 echt doorzette, is de afname van de armoede gestagneerd. Soms stort de overheid zelf burgers in een financiële afgrond. De manier waarop de Belastingdienst bij kleine foutjes van burgers meedogenloos tekeer is gegaan, was voor honderden, zo niet duizenden levensverwoestend.

Toplaag

Aan de andere kant van de streep mocht de rijke toplaag van Nederland in één jaar tijd weer 10 procent in aantal toenemen. Nederland scoort met deze rijke toplaag wereldwijd zelfs in de top-4, meldt de Zwitserse bank Credit Suisse.

Dergelijke ongelijkheid erodeert de samenhang van de samenleving. De onvrede van mensen die zich achtergesteld voelen, wordt blijvend.

In hun ogen is er geen oplossing meer, behalve dan de bevoorrechte positie van de elite te doorbreken door een sterke leider. Barack Obama was zo iemand in de ogen van velen in de VS en daarbuiten. Hij won het presidentschap met zijn belofte van ‘Change, yes we can!’ Maar Obama

 7

probeerde het binnen democratische regels – en liep vast.

Trump staat symbool voor een ander slag leider dat zich niet stoort aan wetten en regels, maar zichzelf als norm stelt. Hoewel hij met zijn kabaal en Twittercampagnes de meeste aandacht trekt, is hij niet de enige. Boris Johnson in Groot-Brittannië, Jair Bolsonaro in Brazilië en Viktor Orbán in Hongarije zijn maar een paar voorbeelden van leiders die op een vergelijkbare manier optreden.

Demonisch

Deze leiders zijn door hun aanhang willen en wetens gekozen om te schofferen, het politieke systeem te ontregelen en desnoods – of misschien zelfs liefst – de lastige instituties van de democratische rechtstaat buitenspel te zetten. Dat kan niet zonder een vrijwel absoluut zwart-witdenken. Dus benadrukt Trump dat de Democraten ‘jullie en ons land zoals we dat kennen, willen vernietigen’. Het is pijnlijk te zien dat voor sommige christelijke leiders in de VS zelfs dat niet ver genoeg gaat. Eind november zetten Franklin Graham, zoon van de evangelist Billy Graham, en de bekende christelijke commentator en schrijver Eric Metaxas de meest vergaande stap in het vijanddenken. Volgens Graham leek het onderzoek naar ongrondwettige handelingen van Trump ‘bijna op een demonische kracht’. Metaxas vond dat te zwak uitgedrukt: ‘Het is niet bijna demonisch. Jij en ik weten in ons hart dat dit een geestelijke strijd is.’

Oordelen

Metaxas bijvoorbeeld laat zien dat ook overtuigde christenen snel van standpunt kunnen veranderen. In 2012 stond hij nog naast president Obama bij het National Prayer Breakfast. Obama vertelde er hoe hij Jezus had gevonden ‘terwijl ik Hem zo veel jaren niet eens zocht’.

Metaxas zong er aan het eind van zijn toespraak samen met de president en de hele zaal ‘Amazing Grace’. ‘Als je Jezus kunt zien in de ogen van je tegenstanders, dan weet je dat je door Gods ogen kijkt en niet door die van jezelf’, hield Metaxas de aanwezigen voor. Dat was 2012. In 2019 zijn de Democraten ‘vijanden’ die volgens Metaxas worden geleid door demonische krachten.

Het effect van dit ongeremd oordelen door christelijke leiders is verwoestend voor het getuigenis van de kerken, zegt de christelijke schrijver Philip Yancey in zijn boek What’s so Amazing about Grace? Hij stelde voor zijn boek onbekenden de vraag: ‘Als ik de woorden “evangelisch christen” zeg, wat denk je dan?’ Het antwoord was meestal een politieke omschrijving en niet één keer een beschrijving die refereerde aan een boodschap van

Protestpartijen tieren welig en ontevreden > bevolkingsgroepen gaan de straat op.

8

OnderWeg #23 > Jaargang 5 > 21 december 2019

genade, van mededogen, van redding.

Niet één keer...

Amerikaans

Is dit typisch Amerikaans? Of horen we echo’s van dit radicale vijanddenken ook in de discussie in ons land?

Het ‘America first’ is niet veel anders dan het ‘wij eerst’ in Frankrijk, België, Oostenrijk, Nederland, Duitsland en andere Europese landen. De belofte van Trump om ‘het moeras in Washington droog te leggen’ is dezelfde als die van partijen als de PVV en FvD om ‘het partijkartel te doorbreken’; de eigen ‘boreale’ cultuur te beschermen tegen de ‘homeopathische verdunning van de Nederlandse bevolking’ die ‘wordt kapotgemaakt door de mensen die ons juist zouden moeten beschermen. Vaak wordt daar dan de ‘christelijke cultuur’ bijgesleept – terwijl juist in Europa de kerken zijn leeggelopen.

Meedogenloos

Voor wie denkt dat in de VS de politiek veel harder is dan die in Europa: ook ons land heeft samen met 27 andere EU-lidstaten een meedogenloos besluit genomen. Op 27 maart van dit jaar besloten de Europese regeringsleiders gezamenlijk om de Europese marineschepen op de Middellandse Zee terug te trekken, zodat ze geen drenkelingen uit zee en uit wrakke bootjes meer zouden opvissen, zoals de wet op zee voorschrijft. Kort daarna stelde de Italiaanse regering het redden en aan land brengen van mensen zelfs strafbaar. De UNHCR, de vluchtelingenorganisatie van de Verenigde Naties, vatte

deze Europese kordaatheid samen: ‘Redders zijn tot misdadigers gemaakt.’ Maar politiek ‘scoren’ dergelijke besluiten. Want strenge straffen en harde grenzen blijken veel kiezers de schijnzekerheid te bieden die ze zoeken.

Al duurt de tevredenheid telkens maar erg kort en komt al snel de roep om nieuwe, harde maatregelen. Het beschermen van de eigen Mammon, of die tegenwoordig nu Euro of Dollar heet, vraagt telkens nieuwe offers.

‘Redders zijn tot misdadigers gemaakt’





Materiële meetlat

Een andere dan de materiële zekerheid om de eigen positie te beschermen, hebben velen niet meer. Het christelijk geloof is in het overgrote deel van Europa niet langer de standaard, bevestigde een omvangrijk onderzoek in 2018 door de St. Mary’s universiteit in Londen. De alternatieve idealen, van de traditionele politieke ideologieën, zijn echter uitgeblust. Wat overblijft, is de materiële meetlat: worden mijn positie, mijn inkomen, mijn welzijn bedreigd en wie kan daar wat aan doen? In semi-dictaturen als China en – in iets mindere mate – Rusland is de macht van de grote leider bij uitstek op dit principe gebaseerd en is er geen ruimte voor ander denken.

Frustratie

In een interview met het blad Foreign Policy gaf de Poolse oud-dissident en oud-president Lech Walesa kortgeleden een scherpe analyse van de ethische malaise in westerse democratieën – waar de kiezers nog wel een keuze hebben. Nadat het communisme ten onder ging, zo stelt Walesa, hebben de westerse landen zich in een ‘kapitalistische ratrace’ gestort waarvan vooral de rijke bovenlaag heeft geprofiteerd. Maar de basis, een gemeenschappelijk stelsel van idealen die de samenleving kunnen dragen, is genegeerd. In plaats daarvan kwam de frustratie van bevolkingsgroepen die in de ratrace niet kunnen meekomen, maar wel de rijkdom van anderen voortdurend als ideaalbeeld krijgen voorgeschoteld. Als er dan geen andere idealen tegenover staan, voedt dat het gevoel beroofd te zijn.

De hang naar een sterke leider is daarbij de vertaling van de wens om de eigen opvattingen aan ‘de anderen’ te kunnen opleggen. Het eigen wereldbeeld, gebaseerd op informatie uit eigen gekozen bronnen, verdraagt immers geen tegenspraak. Idealen die compromissen vragen, worden weggezet als leugens van de elite en de media. Het mooiste zou zijn dat er een leider opstaat

die verheven is boven de chaos en die het eigen land en het eigen volk echt veiligheid kan bieden. Een soort ‘door God gegeven redder’, zoals de nodige Amerikaanse christelijke leiders Trump wel noemen.

Vredevorst

Zo’n verheven leider met bijna goddelijke status was er een tijd geleden ook. Zijn macht had een eind gemaakt aan de chaos in het Romeinse Rijk en hij, Augustus, de Verhevene, ging zijn onderdanen eens te boek stellen. Ook in dat gat dicht bij Jeruzalem: Betlehem, te armetierig om als plek in Juda genoemd te worden.

De geestelijke leiders van Jeruzalem namen niet eens de moeite om mee te reizen met die wijzen uit het oosten die naar de plek van de nieuwe koning kwamen vragen. Ja, die plek wisten ze wel, die konden ze in Micha wel aanwijzen. Maar het geloven? Dat was niet meer van hun tijd, met z‘n machtige tempel en machtige leiders. Maar juist daar, in dat niet noemenswaardige plekje, begint het lied van ‘Amazing Grace’, van een God die zijn boodschap van verbazingwekkende vrede en genade laat uitzingen door een engelenkoor. Niet voor de machthebbers in Jeruzalem of Rome, maar voor een stel verbijsterde herders. Tweeduizend jaar later klinkt dat lied van de Vredevorst nog steeds. Het staat tot het eind van de tijd tegenover de roep om een machthebber die het eigen gelijk en dat van zijn volk wel eens aan anderen zal opleggen. Dat is niet de weg van die Vredevorst. Diens weg is er een van genade en van echte bezieling: ‘Niet door kracht of door geweld, maar door mijn Geest.’ Kerst vraagt te kiezen voor die weg.

JAN VAN BENTHEM IS COMMENTATOR BUITENLAND BIJ HET NEDERLANDS DAGBLAD.

In het kort

• Waar geloof en idealen verdwijnen, valt de bodem uit de westerse democratie en klinkt de roep om een sterke leider.

• Andersdenkenden worden tot vijanden, de leider tot verlosser.

• Ook christenen laten zich in meesleuren in de trend waarin de materiële meetlat bepalend is.

• Pal daartegen klinkt de boodschap van ‘Amazing Grace’, van vrede die is uitgezongen voor een stel herders in de buurt van een armetierig gehucht.

9

 BEELD

10

OnderWeg #23 > Jaargang 5 > 21 december 2019

11

 INTERVIEW

‘Als je Bijbelverhalen laat aanschuren tegen het leven ontstaan er pareltjes’ De macht van het kwaad hebben ze van dichtbij gezien. Vlootpredikant Thijs Oosterhuis (58) maakte aan de Afrikaanse westkust een aanslag mee. Hij is net terug van een oefenreis met de Zr.Ms. Evertsen in het Oostzeegebied. Kees Smit (60) is met emeritaat.

In zijn tijd als geestelijk verzorger bij de landmacht is hij twee keer op missie geweest naar Bosnië. Zien zij het evangelie, met als hoogtepunten de geboorte van Jezus Christus maar ook zijn kruisdood en opstanding, als remedie tegen het kwaad?

D

TEKST ARIE KOK BEELD JACO KLAMER

e geestelijk verzorger komt voor elke militair al snel in beeld. Oosterhuis: ‘Adelborsten bij de marine maken een intensieve introductieperiode mee, waarin wordt gekeken of er een echte militair in ze zit. In die periode benadruk ik wat ik voor hen kan betekenen. Als geestelijk verzorgers bieden we ze een vrijplaats, een mogelijkheid om even uit de hiërarchie te stappen en in volledig vertrouwen hun verhaal te doen.’

Onvoorwaardelijk Smit: ‘Er ontstaat in het contact met mensen iets waarbij de vooroordelen wegvallen. Je bent er onvoorwaardelijk voor de ander, waar hij ook in gelooft, wat zijn overtuiging ook is. Dat is onze taak. Ik zei altijd: ik ben er alleen maar

12

OnderWeg #23 > Jaargang 5 > 21 december 2019

om te horen hoe het met jullie gaat. Dat betekent wel dat je jezelf binnenstebuiten moet kunnen keren, echt goed luisteren en jezelf kwetsbaar opstellen. Als je tijdens een missie 24/7 met elkaar op pad bent, dan blijkt die functie van wezenlijk belang.’

Vooroordelen Oosterhuis: ‘Dat we als geestelijk verzorgers ook predikant zijn heeft voor- en nadelen. Veel jongens en meiden maken in het leger voor het eerst kennis met een dominee en dan spelen er soms vooroordelen mee. Zo was er een jonge matroos wiens vriendin onverwacht zwanger was geraakt, wat niet hun bedoeling was. We staken de Atlantische Oceaan over en we waren nog niet aan de overkant of het verhaal ging dat hij in de moeilijkheden zat. Waarom kwam hij niet bij mij? Hij vertelde me later dat hij dacht dat ik wel tegen abortus zou zijn en daar zat hij niet op te wachten. Ik moest hem uitleggen: jij maakt keuzes. Ik help jou om je gedachten te ordenen, om alle kanten van de medaille te bekijken, zodat jij in overeenstemming met jouw eigen overtuiging een weloverwogen beslissing kunt nemen. In andere gevallen helpt het ook dat je predikant bent, bijvoorbeeld als militairen uit een christelijk gezin komen. Dan weten ze dat jij hun taal spreekt.’

Echie Smit: Ik kan wel zeggen dat de wereld van de militair veranderd is. Wat wel gebleven is: bij defensie is er sprake van leiderschap.

Wat ik heb zien veranderen is de motivatie. In de laatste jaren van de dienstplicht kwam men op voor zijn nummer, velen deden het omdat ze er niet onderuit konden. Met het vrijwillige leger van nu is het opleidingsniveau voor bepaalde rangen wat lager, maar de motivatie is er niet minder om. Men wil er ook op bevraagd worden. Natuurlijk speelt een nieuwe bank in de woonkamer een rol, maar als ze eenmaal op pad zijn blijkt het ze ook te gaan om het brengen van vrijheid, recht en gerechtigheid. Als er geknokt wordt, zijn ze bereid ver te gaan, voor hun maatje in de eerste plaats. Het is niet meer een leger in vredestijd, op missie is het voor het echie.’

Verschil Oosterhuis: ‘In de tijd van de Koude Oorlog was het idee: als het mis gaat, dan is alles verloren. Nu zijn er veel situaties waarin je met militair optreden een verschil kunt maken. Dat doet heel veel met mensen, omdat ze erbij bepaald worden: is het goed wat wij doen? Men wil gewoon heel graag goeddoen. Mijn collega is net op missie geweest naar de Bahama’s om noodhulp te geven na een tropische storm. Dat hele schip stond te popelen om iets moois te doen voor de mensen. Daar komt 90 procent niet aan toe, omdat ze iets anders te doen hebben. De teleurstelling dat ze niet eens aan de wal geweest zijn, is dan groot. Veel militairen die in Afghanistan zijn geweest wilden zo graag een fundament leggen voor een nieuwe kans voor dat land, voor een rechtstaat.

Dat is op niets uitgelopen en veel militairen lopen nog met grote trauma’s rond.’ < Thijs Oosterhuis (links) en Keest Smit.

13



Smit: ‘Waarom zijn er zoveel veteranen actief in hulpprojecten in Bosnië? Niet vanwege een schuldgevoel, maar omdat ze de nood hebben gezien en er iets aan hadden willen doen. Dat willen ze nog steeds. Dat zijn echt niet allemaal heilige boontjes. Als militair moet je tegenwoordig niet alleen goed kunnen schieten, je moet ook met de plaatselijke bevolking om kunnen gaan, hun veiligheid bieden en hun vertrouwen winnen. Ze raken verknocht aan de lokale bevolking en willen iets voor hen doen.’

Morele verwonding Oosterhuis: ‘Als je slachtoffers in de ogen hebt gekeken, dan doet dat heel veel met je. Dat kun je morele verwonding noemen. Veel militairen die geconfronteerd zijn met diep menselijk leed, dragen zelf de littekens in hun lijf. Dan hebben we het nog niet over de situatie waarin ze hebben moeten schieten. Dan is de indruk nog vele malen groter.’

Smit: ‘We sturen mensen op pad met wapentuig waarvan je weet: dat heeft zo’n verwoestende kracht. Als je het gebruikt zullen er slachtoffers vallen, ook burgerslachtoffers.

Denk je nu echt dat je dat spul kunt gebruiken zonder dat dat gebeurt? Nee, dat gaat niet. Het gebeurt vaker dan de Nederlandse samenleving en de militairen lief is.’

Oosterhuis: ‘De F16-missies in Jordanië, waarbij ISIS bestreden wordt, maken verhoudingsgewijs veel slachtoffers, zoals we hebben gezien in de kwestie rond Hawija. We kunnen tegen onszelf zeggen: we bestrijden alleen ISIS, maar die verstopt zich onder de burgerbevolking. Dat zijn onmogelijke situaties.’

Remedie Smit: ‘De vraag van dit gesprek is of het evangelie de remedie tegen het kwaad is. Kunnen we zomaar zeggen: Jesus is the answer? Het klinkt me wat te triomfalistisch, te gemakkelijk. Het ligt verrot gecompliceerd. Ja, er is de macht van het kwaad, dat heb ik in Bosnië ervaren. Ik was op de plek waar eerder huizen met hun bewoners in brand waren gestoken en de moskee was opgeblazen. Het was hoogzomer, bloedheet, maar er stond kippenvel op mijn armen. Op zulke momenten voel ik de macht van het kwaad heel fysiek. Maar ik ga niet zeggen dat Jezus de remedie is, daarvoor ligt het veel te gecompliceerd.’

Oosterhuis: ‘Toch ben ik blij dat ik als geestelijk verzorger ook theoloog ben en de mogelijkheid heb om te zoeken naar hermeneutische kaders, naar een onderbouwing van waar ik mee bezig ben. Ik heb veel gehad aan het boek Resurrecting wounds van de Amerikaanse theologe Shelly Rambo. Zij laat zien dat Jezus aan de macht van het kwaad is uitgeleverd.

Opstanding is niet alleen overwinning van de dood, maar Jezus komt ook terug met wonden. Het eerste wat hij aan zijn discipelen laat zien, zijn de gaten in zijn handen en in zijn zijde. Het is opstaan in de dood. Je moet verder met die wonden die door het kwaad zijn aangericht.’

Hoop Smit: ‘Dat laat zien dat Jezus niet “de oplossing” is, maar wel

14

OnderWeg #23 > Jaargang 5 > 21 december 2019

de drager van de hoop. Het evangelie van de opstanding is voor mij heel wezenlijk. Je kunt niet zeggen: leg alles maar bij Jezus neer, dan komt het wel goed. Nee, we zullen in Jezus de kracht moeten vinden om in deze werkelijkheid, waarin het kwaad een realiteit is, op te staan en het kwaad te weerstaan door de weg van Jezus te gaan. De opstanding maakt duidelijk dat wat bij ons het allerlaatste is, voor God niet het einde is. In die zin is Jezus heel belangrijk voor me, maar het is wel een kwestie van een paar stappen vooruit en dan weer achteruit, van worsteling en aanvechting. Smeer dit niet te snel dicht met dat Jezus het antwoord is. Wij hebben toch het medicijn? Nee, we hebben niks, we hebben alleen maar Jezus en de weg die Hij wijst.’

Psalm 121 Smit: ‘Ik weet nog goed dat ik voor het eerst op uitzending was in Bosnië. Het was er nog oorlog, er was een stil alarm dat er die nacht geschoten zou kunnen worden. Wij zaten tussen de strijdende partijen in, nauwelijks bewapend. In een bunker wachtten we op wat komen ging. Er zitten geen ramen in een bunker, het was aardedonker. Maar toen het buiten licht begon te worden, kon ik tussen de zandzakken door naar buiten kijken en een stukje hemel zien. Toen dacht ik: vanwaar zal mijn hulp komen? Als ik naar buiten kan kijken, kan er ook iets naar binnen komen. Hoe veilig zit ik hier eigenlijk? Dan is Psalm 121 even heel ver weg. Maar wat zie ik dan wel? Dergelijke ervaringen hebben gemaakt dat ik veel van de dingen waarmee ik ben opgevoed kwijtgeraakt ben. Maar ik kreeg ze ook weer terug, gepolijst, waardevoller en betekenisvoller. In die zin is mijn geloof verdiept.’

Atypisch

I

k heb wat met taal. Omdat taal leeft. Omdat woorden van mensen je kunnen raken. Soms verbaas ik mij over taal, omdat taal en taalgebruik net niet logisch lijken. Neem het woord ‘typisch’. In de volksmond wordt het vaak gebruikt als apart, vreemd: ‘Da’s nou ook typisch.’ Dan is iets gek. De originele betekenis is anders. Die staat voor karakteristiek, voor het type, het normale. Contrast daarvan is atypisch.

Dit woord kom je tegen in de gezondheidszorg. Atypische aangezichtspijn bijvoorbeeld is pijn die afwijkt van de normale.

Gek. Soms zijn dingen anders dan ze lijken. Dat geldt ook voor mensen. Soms laten zij dingen zien of horen die je niet van hen verwacht. Ik had dat laatst met minister Sigrid Kaag, verantwoordelijk voor onder meer Ontwikkelingssamenwerking. Ik wist dat zij een topdiplomaat was die hoge VN-functies bekleedde. Dat zij jarenlang, getrouwd met een Palestijns politicus, in het Midden-Oosten werkte. Op grond van zulke elementen vorm je je een beeld van iemand. Dat vervolgens veelkleuriger en dieper blijkt te zijn. Kortgeleden namelijk sprak zij een preek van de leek uit.

Levensverhalen Oosterhuis: ‘Dat ik me in die seculiere wereld van defensie beweeg, heeft veel met mijn geloof gedaan, hoewel die ontwikkeling er daarvoor ook al was. We zijn als gezin uitgezonden geweest naar Indonesië. Daar werden we in een andere cultuur ondergedompeld. Vooral door de andere waarheidsbeleving ben ik de heilige Schrift meer gaan zien als een boek van verhalen. In de opleiding werd er vaak de nadruk op gelegd dat alles echt gebeurd is en dat je dat vooral moest vasthouden. In Indonesië ben ik gaan zien dat Bijbelverhalen waarheid vertolken, maar waarheid betekent in dit geval iets anders dan feitelijke gebeurtenissen. Vanaf die tijd ben ik meer de waarheid in die verhalen gaan zoeken. In de krijgsmacht hoor ik de levensverhalen van heel verschillende mensen, die wil ik terugbrengen bij de Schrift. Dan blijken die oude verhalen betekenis te geven aan levens van mensen.’

Pakketje waarheden Smit: ‘Geloof wordt soms verengd tot blote feiten, een pakketje waarheden, maar we moeten niet uit het oog verliezen dat die blote feiten een verhaal vertellen. Welk verhaal vertellen ze? Dat blijft een zoektocht. Als je de levensverhalen die je in ons werk hoort, laat aanschuren tegen alles wat je geleerd hebt, dan gaan er dingen verloren, dan schuiven er prioriteiten, maar uiteindelijk ontstaan er pareltjes.’

 ‘Wij zijn niet bestand tegen verlatenheid’  Over eenzaamheid; alleen dat al triggerde mij. En tijdens het lezen nemen de verwondering en bewondering toe. Omdat ze als antwoord op eenzaamheid nadrukkelijk pleit voor zingeving: ‘Wij zijn niet bestand tegen verlatenheid. We hebben zingeving nodig. Dat zoeken we in elkaar. En in Hem die we namen geven als God of Eeuwige, Schepper of Trooster.’

Zoiets raakt mij. Soms zijn dingen, en mensen, anders dan je denkt. NRC Handelsblad citeerde Kaag: ‘Er wordt vaak gezegd dat wij alleen de wereld in komen en er ook alleen weer uit gaan. Ik vrees dat dit waar is, maar wij kunnen op onze weg wel verlichting vinden in elkaar en in God.’ De krant schreef hieronder: ‘Deze zin is niet van Gert Jan Segers of Kees van der Staaij, maar van Sigrid Kaag.’ Taal triggert. Woorden zeggen niet alles. Mensen blijven boeien.

Atypisch. Iets is afwijkend van wat normaal is. Normaal voor mensen is dat we best wat eigengereid gaan voor geluk.

Atypisch is dat het evangelie niet meer vraagt dan dat we ‘nederig de weg gaan van onze God’.

ARIE KOK IS JOURNALIST EN TEKSTSCHRIJVER. LEENDERT DE JONG, HOOFDREDACTEUR VAN ONDERWEG

 STIMULANS

TEKST DEBBIE DEN BOER

Lees-, kijk- en luistertips VOOR GELOOFS- EN GEMEENTEOPBOUW

Inspiratie voor het nieuwe jaar Nog even en het jaar 2019 ligt achter ons.

De jaarwisseling is vaak het moment om met een nieuw Bijbels dagboek te beginnen.

Er is volop keuze; veel uitgeverijen en kerkelijke organisaties hebben een jarenlange traditie op dit gebied. Toch verschijnen er elk jaar ook geheel nieuwe dagboeken.

Zo komt de organisatie achter de website www.dagelijksebroodkruimels.nl nu met het dagboek Dagelijkse broodkruimels (ArkMedia). In dit dagboek zijn verschillende ‘broodkruimels’ verzameld die eerder via de website zijn gedeeld. Het gaat dan om Bijbelcitaten, gedichten, illustraties en diverse andere teksten. Zo is geen enkele dag

hetzelfde in dit dagboek.

Van de hand van Henk Florijn komt verder het dagboek Woorden van Augustinus (KokBoekencentrum). Dit dagboek bevat voor elke dag een korte overdenking van Augustinus bij een Bijbeltekst.

Voor kinderen in de leeftijd van ongeveer 9-12 jaar is het dagboek Binnenstebuiten van Nathalie de Heer (ArkMedia). Dit dagboek helpt kinderen om zichzelf en God beter te leren kennen door stil te staan bij vragen als: wie ben ik?, wat voel ik? en: wat denk ik? Het boek staat vol met praktische opdrachten, tips en voorbeelden die de kinderen helpen om aan de slag te gaan met wat ze hebben geleerd.

Gedachten over christelijke ethiek

Impact in het leven van jongeren

Hoe geef je op een christelijke wijze vorm aan je leven?

Gaat het om wat mag en wat niet mag? Volgens theoloog en ethicus Kees Kleingeld is de vraag wat wij moeten doen, onlosmakelijk verbonden met de vraag wat God voor ons gedaan heeft. In zijn boek Een nieuw leven (Buiten & Schipperheijn Motief) stelt hij daarom de vraag wat het voor ons denken over ethiek betekent dat Christus ons door zijn dood en opstanding heeft bevrijd. Kleingeld pleit ervoor om de focus te verschuiven van ‘wij moeten’ naar ‘wij mogen’ – wij mogen in de vrijheid van Christus leven, een nieuw leven dat op Hem gericht is. In het boek werkt hij uit wat dit nieuwe leven inhoudt. Tijdens die zoektocht gaat hij in op wie je bent als mens, het doel van de wet, het leven door de Geest en christelijke deugden, de rol van het geweten en op begrippen die het koninkrijk van God kenmerken, zoals genade, barmhartigheid en zorg.

Heb je jezelf wel eens afgevraagd hoe jij meer impact zou kunnen hebben op de jongeren in jouw omgeving? Jonathan Pellegrom van Athletes in Action stelde zich die vraag de afgelopen jaren in ieder geval regelmatig.

In zijn zoektocht naar een antwoord ontdekte hij dat de mensen die impact hebben in het leven van jongeren vaak vijf gewoontes delen met elkaar. Gewoontes die iedereen kan uitleven, los van persoonlijkheid, leeftijd, talenten of aangeboren vaardigheden. In zijn boek De 5 gewoontes (Gideon) werkt hij deze gewoontes uit aan de hand van inspirerende verhalen, de nieuwste wetenschappelijke inzichten en dagelijkse oefeningen.

Daarnaast zijn in samenwerking met tal van bekende jongerenorganisaties een praktisch werkboek, een assessment en een online training ontwikkeld. Zie voor meer informatie www.de5gewoontes.nl.

16

OnderWeg #23 > Jaargang 5 > 21 december 2019

 JEUGDWERK

Jongeren verlangen ernaar om gezien te worden. Ze verwachten openheid, eerlijkheid en echtheid. Ze zoeken naar iemand die ze kunnen vertrouwen, die er voor ze is als het leven ingewikkeld is. Ook zij verlangen naar veiligheid. Wie geeft ze dat?

De tranen schoten in mijn ogen toen ik het nummer voor het eerst hoorde. En toen ik de clip zag heb ik gehuild. Zo pijnlijk mooi en herkenbaar vond ik het nummer ‘Daddy’ van Coldplay. Aan het begin van de clip gaat de zon onder en zien we een meisje zonder emoties op haar gezicht reddeloos verloren in een roeiboot op een donkere zee. Ze heeft geen mond om te spreken, laat staan dat ze in staat zou zijn om te schreeuwen. Ze doet haar best om de kust te bereiken, maar het lukt haar niet. Ze raakt zelfs haar roeispanen kwijt. Ondertussen zingt Chris Martin: ‘Papa, bent u daar ergens? Papa, kan het u niets schelen? Is er niets dat u wilt zeggen?’ Je voelt de gebrokenheid, de onrust, en tegelijkertijd het verlangen naar veiligheid en geborgenheid.

Papa komt naar haar toe en strekt zijn hand naar haar uit.

Confronterend

Voor mij is dit lied zo confronterend. Als kind dat zijn vader mist, omdat hij is overleden. Als vader die er zo graag voor zijn kinderen wil zijn, maar niet altijd kan geven wat goed is. Maar ook op een dieper niveau. Is God werkelijk betrokken bij mijn leven? God, waar bent U als ik het moeilijk heb?

 ‘Papa, bent u daar ergens?’  Het zijn vragen die jongeren herkennen, in een tijd waarin geloven in God niet gewoon is. We verlangen naar iemand die betrokken is bij ons leven. Iemand bij wie we ons veilig voelen, die er voor ons is en onze problemen oplost. Maar wij mensen falen zo vaak.

Even helpen we elkaar op weg, geven we hoop, net als de vlieger, de raaf en de walvis, maar uiteindelijk is er meer nodig. Iemand die ervoor zorgt dat de zon opkomt. Iemand die zijn hand naar ons uitstrekt. Iets daarvan wordt zichtbaar in de geboorte van Jezus als kwetsbare baby, maar meer nog zal het zichtbaar worden wanneer Hij terugkomt, op een dag.

ANKO OUSSOREN IS ADVISEUR BIJ HET PRAKTIJKCENTRUM.

Vlieger TEKST ANKO OUSSOREN

De situatie van het meisje lijkt hopeloos, maar er zijn lichtpuntjes in de duisternis. Een vlieger die aan komt drijven en haar even op weg helpt als ze die op laat.

Een raaf (of is het een duif) die doet vermoeden dat de kust dichtbij is. Een walvis die haar redt voordat ze verdrinkt in ellende. De vlieger, raaf en walvis geven haar hoop, maar het verlangen naar ‘papa’ blijft. Op het moment dat alles verloren lijkt, valt ze in slaap en het lijkt alsof ze eenzaam sterft op zee. Chris Martin zingt: ‘Wilt u niet terugkomen en blijven? Op een dag, op een dag.’ Dan komt de zon op en wordt het meisje wakker.

> De rubriek Jeugdwerk heeft een uitgebreide online versie. Dit online deel biedt extra verdieping in het thema en bronnen en adviezen om praktisch met het thema aan de slag te gaan. Ga naar www.onderwegonline. nl/jeugdwerk-OW523.

17

 BEELD

18

OnderWeg #23 > Jaargang 5 > 21 december 2019

19

 REPORTAGE

Vertrouwen teruggeven Jeanette de Waard en Atty van der Lingen openden in de afgelopen jaren allebei deuren van hun kerk voor de armen en eenzamen. Jeanette ontvangt mensen in haar kerk Hoop voor Noord in Amsterdam.

Atty opent elke dinsdagavond de Eudokiakerk in Kampen voor een heerlijke maaltijd. Beiden bouwen zij vertrouwen op door een luisterend oor te bieden voor de schrijnende verhalen van hun gasten.

Jeanette de Waard. Diaconaal medewerker in Hoop voor Noord, een multiculturele kerk in Amsterdam.

TEKST ANKE NIJDAM BEELD JACO KLAMER

Amsterdam-Noord is een groot stadsdeel met veel sociale huurwoningen. Hier wonen dan ook veel arme en vaak ook eenzame mensen. Jeanette de Waard zet zich al jaren in om de bewoners van dit stadsdeel te ondersteunen.

Door hen te ontmoeten, praktische hulp te bieden en mensen in contact te brengen met elkaar.

Getuigendeskundigen Op een vrijdagochtend in november stap ik de kerk Hoop voor Noord binnen. Ondanks de kou staan de deuren open. Ik voel me meteen welkom. Vandaag ben ik hier om kennis te maken met Jeanette en de bezoekers van het project De Noordas. Al gauw blijkt dat de mensen die binnenkomen elkaar goed kennen. Jeanette vertelt dat ze de deelnemers van dit project al langer kent. Sommigen

20

OnderWeg #23 > Jaargang 5 > 21 december 2019

heeft ze geholpen om hun leven weer op de rails te krijgen. Nu hebben deze mensen weer ruimte om niet alleen hun eigen leven te verbeteren, maar ook om op de bres te staan voor anderen die dit niet kunnen.

Eens per maand komen de deelnemers van De Noordas bij elkaar om noden te delen. Het is een vaste club mensen uit diverse wijken in Amsterdam-Noord, met verschillende culturen en achtergronden. ‘Er komen niet alleen ervaringsdeskundigen, maar ook getuigendeskundigen,’ legt Jeanette uit. ‘Zij kennen mensen die in armoede leven en willen graag helpen.’

Rat Een dame met een hoofddoek komt binnen met een schaal heerlijke Turkse hapjes. Opgewonden doet ze

< Jeanette de Waard opent de maaltijd.

haar verhaal: er zit een rat in de slaapkamer van haar dochter. Haar kleinkinderen zitten nu bij haar thuis op de bank en durven er niet meer vanaf. Wat moet ze doen? Huub Waalewijn, een collega van Jeanette, zoekt het uit op zijn telefoon en vertelt wie ze kan bellen. Maar zelf bellen wil deze Turkse vrouw niet: ‘Als ik bel en ze horen mijn accent, doen ze niets. Bel jij maar.’ Huub knikt instemmend. Instanties staan blijkbaar niet te trappelen om allochtonen te helpen.

Gelukkig krijgt Huub de GGD aan de lijn en zij beloven om de rat diezelfde dag nog te verwijderen.

‘Juist door mensen te helpen met dit soort kleine, praktische problemen, wekken wij vertrouwen,’ vertelt Jeanette. ‘We nemen de verhalen serieus. Mensen hebben niet altijd ruimte om hun problemen zelf op te lossen. Dan is het fijn als iemand die last van ze afneemt.’

Slooplijst Langzaamaan heeft iedereen zijn plekje gevonden aan de lange tafel, opgefleurd met narcissen en voorzien van lekkere kruidnoten, druiven en stroopwafeltjes.

Deze ochtend bespreken de deelnemers de problemen die zij ondervinden rondom wonen. Al gauw volgen de verhalen elkaar in een rap tempo op. De problemen komen ook niet alleen. Meerderen klagen over de reacties van woningcorporaties op hun verzoeken om reparaties. Eén dame heeft al jaren een lekkend plafond, maar ze doen er niets aan. Hun gebouw staat immers op de slooplijst? Toen een storm ervoor zorgde dat een kast op haar balkon haar keukenraam kapotsloeg, hebben ze wel het balkon en het keukenraam gerepareerd. Ook hebben ze een muur gemaakt tussen haar balkon en die van haar buren. Dit moet voorkomen dat de kast weer omwaait. Alleen: haar kast staat nu op het balkon van de buren en hoe krijgt ze hem weer op zijn plek terug?

Jeanette: ‘Al deze verhalen verzamelen we en we

kijken waar de nood het hoogst is. We gaan de problemen niet voor hen oplossen. De bedoeling is dat ze zelf initiatief nemen en een stem krijgen. Wij helpen hen daarbij.’

Traplift Deelnemers vertellen open en eerlijk hun verhaal.

Meerdere mensen blijken op een oncomfortabele bank te slapen, omdat ze de trap niet meer op kunnen. ‘Als je dat aankaart bij de woningbouw,’ vertelt een man, ‘dan komen ze met een smoes. Maar ze doen er niets mee. Ze zeggen niet eerlijk dat ze geen geld aan een traplift uit willen geven.’

Een dame vertelt dat ze in aanmerking komt voor woningruil met urgentie. Ze had een mooi appartement gevonden, alles was bijna rond, alleen kon ze de verhuiskosten niet betalen. Daar wilde de woningcorporatie niets aan doen. Dus zit ze nog steeds in haar huis met een kapotte traplift, zonder geld voor de reparatiekosten.

Regeltjes ‘Wat je ziet, is dat deze mensen allemaal afhankelijk zijn van instanties, omdat ze veel dingen niet zelf kunnen betalen,’ legt Jeanette uit. ‘Of ze hebben geen ruimte in hun hoofd om problemen op te lossen. Maar deze instanties blijken er helemaal niet voor hen te zijn. Het draait altijd om de regeltjes en ze willen zo min mogelijk geld uitgeven. En als ze iets beloven, hoor je er daarna nooit meer van. Je begrijpt, het wantrouwen onder deze mensen is groot.’

Flipover Aan het einde van de ochtend heeft Jeanette het blad op de flipover vol geschreven met de verhalen van die ochtend. Samen besluiten de deelnemers om de volgende keer verder uit te zoeken wat ze kunnen doen aan de problemen rondom reparaties.

 21

 REPORTAGE

Ze willen graag met een jurist spreken om uit te zoeken wat hun rechten zijn, voordat ze op bezoek gaan bij de woningcorporaties. Voor nu worden de deelnemers naar huis gestuurd met boekjes die ze in kunnen vullen met familie, vrienden of buren. Hierin kunnen zij de woonsituatie vastleggen van de mensen in hun netwerk. Zo hopen ze nog meer informatie te bundelen over de problematische woonsituaties waarin velen verkeren in Amsterdam-Noord.

‘Bevrijdingspedagogiek noem ik dat. Ik wil mensen laten inzien dat er grotere structuren zijn, niet alleen hun eigen probleem. Het ligt niet aan hen. Instanties zijn niet makkelijk te verbeteren, dus het wantrouwen kun je niet wegnemen.

Maar door deze mensen een stem te geven, kun je toch impact maken en dingen bereiken,’ besluit Jeanette.

ANKE NIJDAM IS TEKSTSCHRIJVER.

Atty van der Lingen. Initatiefnemer van de Eetkamer in de Eudokiakerk in Kampen, die iedere week een maaltijd aanbiedt aan iedereen die komen wil.

De wens van Atty van der Lingen om gastvrij te zijn en de armen en eenzamen echt te zien, werd werkelijkheid toen zij de Eetkamer kon openen in Kampen. Gesteund door de diaconie van de Eudokiakerk ontvangt zij nu, samen met een grote groep vrijwilligers, elke dinsdagavond mensen die op zoek zijn naar gezelligheid.

Alleengaanden die geen zin hebben om alleen te eten. Gezinnen die een gratis maaltijd goed kunnen gebruiken. Mensen zonder netwerk om hen te steunen.

Al deze mensen heet zij persoonlijk welkom en spreekt zij aan.

Om 18.00 uur hebben de kokers hun eten gebracht en staat er een heerlijk warm buffet klaar voor de gasten.

Atty opent de maaltijd en deelt het wel en wee van de bezoekers. De jarigen worden toegezongen en voor de zieken schrijven mensen een wens op de kaart die rondgaat.

Netwerk Bezoekers weten zich gehoord in de Eetkamer. Atty en haar collega-vrijwilligers luisteren aandachtig naar alle verhalen. ‘Dinsdagnacht lig ik vaak wakker van alle moeiten en zorgen die er zijn. Ik kan ook niet altijd helpen. Als het nodig is, verwijzen we door naar professionele hulpverlening. Voor praktische hulp kijken we altijd of mensen onderling elkaar kunnen helpen.

Als iemand gaat verhuizen, proberen de gasten elkaar te helpen. Zo zijn de bezoekers elkaars sociale netwerk geworden.’ Rond deze tijd spreken de eenzamen af om samen Kerst te vieren. Dit moedigt Atty ook aan.

‘Niemand zou Kerst alleen moeten doorbrengen, het is een feest om samen te vieren.’

Cadeaus Ook de gemeenteleden dragen bij aan de gastvrijheid van de Eetkamer. ‘Iedereen brengt deze weken cadeautjes naar de kerk, zodat we op 2 december

22

OnderWeg #23 > Jaargang 5 > 21 december 2019

sinterklaascadeaus kunnen uitdelen aan de gasten.

Meerdere kerken in Kampen dragen de Eetkamer financieel door hiervoor te collecteren tijdens de kerkdiensten. Ook koken elke week zeven mensen een maaltijd voor tien personen, zodat we altijd een buffet voor zeventig personen klaar hebben staan. Zo delen we van onze rijkdom met hen die minder hebben.

 ‘De bezoekers zijn

elkaars sociale netwerk geworden’  We ontvangen wekelijks vijftig tot zeventig bezoekers, de behoefte is groot in Kampen. Er is een vaste kern die elke week komt, maar ik zie ook elke keer weer nieuwe gezichten. Eigenlijk alleen maar door mond-opmondreclame. De meeste bezoekers hebben geen band met de kerk, maar durven toch ons gebouw binnen te lopen. Waarom? We delen van onze relationele rijkdom en dat hebben ze het meeste nodig.’

•M eer informatie over het project De Eetkamer is te vinden op: www.eudokiakerk.nl/landing/ openingstijden/eetkamer.

•D e website over het diaconaal werk van Jeanette de Waard in Amsterdam-Noord is nog in de maak: diaconienoord.org.

 BEELD

23

 PRAKTIJKLOKAAL

Muziek verbindt in Eindhoven Muziek: dat is een van de manieren waarop de Emmaüskerk (NGK) in Eindhoven in contact wil komen met de mensen van de stad. De kerk organiseert twee keer per jaar een Emmaüsconcert. In de naam van de kerk en in de concertnaam zit een

verwijzing naar de twee wandelaars die met Christus op weg gingen naar het dorpje Emmaüs, vlak na zijn opstanding. Feico Lanting en Connie van der Dussen, de organisatoren: ‘De titel van deze concertreeks is ook te lezen als het samen optrekken met onbekenden die je onderweg tegenkomt, mensen die al snel geen vreemdeling meer voor je zijn. De Emmaüsconcerten zijn dan ook precies daarvoor bedoeld. Om mensen elkaar te laten ontmoeten.

Om mensen van binnen en van buiten de kerk samen te brengen en te laten genieten van prachtige, klassieke muziek.’

Het doel kwam goed naar voren op het – alweer – tiende concert op 16 november 2019, dat in het teken stond van Allerzielen en eeuwigheidszondag, precies tussen de rooms-katholieke datum van 1 november en de protestantse van 24 november. Het programma was erop aangepast. Onder begeleiding van mooie orgelklanken bracht de cantorij van de Theologische Universiteit in Kampen liederen ten gehore die goed pasten in deze periode van herdenken, vertroosten

en verwachten. Daarnaast verzorgden organist Carl Visser en dirigent/ organist Sander van den Houten een verrassende orgelimprovisatie op de melodieën van Psalm 130 en ‘Heer, herinner U de namen’ (Liedboek 730).

Kaarsje

Na afloop maakten veel bezoekers gebruik van de gelegenheid om een kaarsje te branden voor een dierbare. Tijdens de borrel was er volop gelegenheid voor de koorleden, musici en gasten om na te praten.

Het programma sprak aan. ‘Het Emmaüsconcert was nog nooit zo goed bezocht als deze keer. We mochten meer dan tweehonderd gasten verwelkomen. Bezoekers van allerlei pluimage: buurtbewoners, muziekliefhebbers en kerkleden. Dat er zo veel belangstelling was, stelt ons als organisatoren tevreden. Maar het was vooral heel bijzonder om te mogen ervaren dat mensen met allerlei verschillende achtergronden – katholieken en protestanten, zuiderlingen en noorderlingen – elkaar echt konden ontmoeten. En dat we ons met de ander verbonden mogen weten, ook door de muziek!’

Kinderbuddy’s in Ureterp Begin 2019 woedde er in het Nederlands Dagblad een klein stormpje over de vraag of het wel zo handig is om kinderen tijdens de kerkdienst een eigen verwerking aan te bieden buiten de kerkzaal. Enkele schrijvers zetten vraagtekens bij deze steeds meer voorkomende praktijk. In de GKv Ureterp was net in 2018 een leerlijn voor de hele gemeente gemaakt en daarbij is gekozen voor kinderbuddy’s in plaats van kinderclub. Want, vertelt buddy Alies Veenstra, ‘we willen de kinderen graag in de kerk houden, zodat ze ook

24

OnderWeg #23 > Jaargang 5 > 21 december 2019

wennen aan de taal en de gebruiken in de kerk. En, niet te vergeten, leren de dienst uit te zitten.’

Het is eigenlijk een heel eenvoudig systeem. Elk kind in de leeftijd van groep vier tot en met groep zeven heeft een speciaal boekje, waarin de buddy enkele vragen en opdrachten schrijft, bij voorkeur een beetje creatief en toegespitst op het kind voor wie het boekje wordt klaargemaakt.

Voorgangers worden uitgedaagd om tijdens de preek een

vraag te stellen. Het antwoord daarop kan in het boekje geschreven worden. Het vraagt van de voorgangers wel wat extra: op vrijdag moet al de preek voor zondag bekend zijn.

De kinderen pakken het boekje voor de dienst uit het postvakje en vullen het tijdens de dienst in. Daarna leveren ze het boekje weer in en de kinderbuddy kijkt het na.

Dat betekent ook: complimentjes geven. Het inleveren kan direct na de dienst, maar soms maken de kinderen de opdrachten thuis nog even af en komen ze het boekje brengen.

Het is de bedoeling dat de buddy een vertrouwensband ontwikkelt met het kind. Daarom mag ook niet iedereen zo’n boekje inkijken. Vertrouwelijkheid moet gewaarborgd zijn, zo wordt benadrukt.

Elke buddy heeft zo’n drie tot vijf kinderen onder de hoede.

Vaak hebben ze zelf kinderen in de dezelfde leeftijd, maar ook pakes en beppes kunnen meedoen, al gebeurt dat nog niet veel. Alies Veenstra: ‘We hopen dat op deze manier binnen de gezinnen doorgesproken wordt over de zondag.

Het is niet de bedoeling dat we de ouders voorbijgaan, maar dat we het gesprek stimuleren.’ Voor de heel jonge kinderen is er overigens wel een crèche met inhoud, elke veertien dagen. En voor de kinderen van de groepen

Elk kind heeft een eigen boekje, waarin de buddy elke week vragen en opdrachten schrijft.

vier tot en met zeven is er elke maand ook nog kidsclub.

Thema’s uit de Bijbel krijgen daar aandacht, maar ook bijvoorbeeld de gang van zaken tijdens de eredienst.

Deze manier van werken past heel goed in een kleine gemeente met een beperkt aantal jonge kinderen.

Beeld uit het filmpje van een gemeentelid dat vrijwilligerswerk deed op het vakantieschip van het Rode Kruis.

De inzet van vrijwilligers in kerk en wereld is erg belangrijk. Daarom wordt in de Ichthuskerk (GKv) in Den Haag in het bijzonder aandacht gegeven aan deze vrijwilligers. Eén keer per maand is tijdens de kerkdienst een filmpje te zien over een vrijwilliger. Het vrijwilligerswerk kan variëren van meedoen aan een sponsorproject tot schuldhulpmaatje zijn en van inzet in een buurtproject tot helpen op de ouderensoos.

De bedoeling is dat de gemeenteleden elkaar op deze manier informeren en stimuleren. Ze doen nieuwe ideeën op en ontdekken waar medegemeenteleden

mee bezig zijn. In de dienst waarin het filmpje vertoond wordt, wordt ook gebeden voor de betreffende vrijwilliger en diegene(n) voor wie hij of zij zich inzet. Dat staat uitdrukkelijk in het kader dat vrijwilligerswerk voor christenen te maken heeft met concrete navolging van Jezus.

De filmpjes zijn op de website van de kerk en op het eigen YouTubekanaal terug te zien. > Webtip http://ichthuskerkdenhaag.nl/vrijwilligersichthuskerk-presenteren-zich

25

 EYEOPENER

Vreemde gasten Nederlanders staan niet bepaald bekend vanwege hun gastvrijheid. Vergeleken bij de overvloedige maaltijden die bijvoorbeeld in het Midden-Oosten aan gasten worden voorgezet, komt dat ene koekje bij de koffie wat magertjes over. In ons land is het niet gebruikelijk onbekenden uit te nodigen voor het eten, laat staan ze onderdak aan te bieden. Hoogstens organiseren we voor eenzamen en daklozen jaarlijks een kerstdiner in de kerk.

26

OnderWeg #23 > Jaargang 5 > 21 december 2019

In de wereld van de Bijbel was gastvrijheid een hooggewaardeerde deugd. Het gold als een sociale verplichting om in de behoeften van reizigers te voorzien. Er bestonden wel herbergen, meestal op een dagreis afstand van elkaar, maar die waren berucht vanwege insecten, gebrek aan comfort en prostitutie. Daarom zochten reizigers liever onderdak bij particulieren. De Griekse term philoxenia duidt op liefde voor een vreemde gast, de onbekende die behandeld wordt als huisvriend.

En vergeet de gastvrijheid niet, want hierdoor hebben sommigen zonder het te weten engelen gastvrij ontvangen.

(Hebreeën 13:2, eigen vertaling)

Gans

TEKST ROB VAN HOUWELINGEN EN MYRIAM KLINKER-DE KLERCK BEELD JAYNE BOOTON

Een bekend verhaal uit de oudheid laat de oppergod Zeus en zijn bode Hermes, vermomd als arme reizigers, in een dorp overal aankloppen. Tevergeefs, totdat eindelijk een bejaard echtpaar opendoet. Zij serveren hun gasten wijn en slachten zelfs hun enige gans. Als dank redt Zeus dit echtpaar (Philemon en Baucis) van een vloedgolf die het dorp korte tijd later overspoelt.

Bovendien wordt hun woninkje veranderd in een prachtige tempel; zijzelf blijven na hun dood voor altijd samen als twee met elkaar verstrengelde bomen.

Aangezien Zeus blijkbaar niet te verheven is om zich met vreemde gasten te identificeren, kreeg hij de bijnaam Xenios: vreemdelingenvriend.

De Hebreeën (Joodse christenen uit Jeruzalem) kenden de geschiedenis van Abraham en Sara, het echtpaar dat drie onbekende bezoekers gastvrij ontving en een maaltijd voorschotelde. Later blijkt het te gaan om de HEER en twee engelen. Abrahams neef Lot, die in de goddeloze stad Sodom was gaan wonen, bood deze engelen behalve een maaltijd ook een slaapplaats in zijn huis aan, als een beschermend onderdak voor vreemdelingen te midden van de vijandige stadsbevolking.

Op de meest onverwachte momenten en op de vreemdste plekken kun je blijkbaar God tegenkomen.

Bijvoorbeeld in de gestalte van een medemens die om gastvrijheid verlegen zit. Daarvoor heb je wel een soort tweede gezicht nodig, kijkend met de ogen van het geloof.

Crisissituatie Gastvrijheid is een christelijke deugd, maar spreekt niet vanzelf. Paulus moet de christenen in Rome voorhouden: ‘Leg u toe op de gastvrijheid’ (Romeinen 12:13, HSV).

Volgens de apostel is gastvrijheid bovendien een voorwaarde om opziener te worden (1 Timoteüs 3:2; Titus 1:8) of om als weduwe in aanmerking te komen voor ondersteuning (1 Timoteüs 5:10). En Petrus roept

zijn lezers in Klein-Azië op: ‘Wees gastvrij voor elkaar, zonder te klagen’ (1 Petrus 4:9).

Zo dus ook de auteur van de Hebreeënbrief.

Waarschijnlijk denkt hij vooral aan gastvrijheid ten opzichte van medechristenen, net als Petrus, maar anderen buiten de eigen kring worden beslist niet uitgesloten. De Hebreeën verkeerden in een crisissituatie. Sommigen zaten gevangen, anderen hadden hun bezittingen verloren. Misschien moesten de lezers Jeruzalem ontvluchten vanwege de Romeinse legioenen. Daardoor kwam hun geloofsvertrouwen onder druk te staan. De brief vormt één groot pleidooi om de trouw aan Jezus niet te laten varen, maar juist te volharden in het geloof. Ook metterdaad, door het betonen van gastvrijheid, iets wat in een crisissituatie gemakkelijk vergeten wordt (‘eigen volk eerst’).

Schande Dat gastvrijheid een christelijke deugd is, blijkt al uit wat Jezus zijn volgelingen heeft voorgehouden.

Bij het eindgericht worden de schapen door Hem gescheiden van de bokken, oftewel de rechtvaardigen van de onrechtvaardigen. Met als criterium de al dan niet geboden zorg aan ‘de onaanzienlijksten van mijn broeders en zusters’. Het zijn de zeven werken van barmhartigheid die het verschil maken. De eerste drie stralen gastvrijheid uit: eten geven aan wie honger heeft, drinken aan wie dorst heeft, vreemdelingen onderdak bieden. Wat je voor hen hebt gedaan, verduidelijkt Jezus, heb je voor Mij gedaan (Matteüs 25:31-46).

Zelf stierf Jezus een onaanzienlijke, vernederende dood; buiten de stadspoort van Jeruzalem onderging Hij de schande van het kruis. Enkele decennia later worden de Hebreeën uitgedaagd schande niet uit de weg te gaan, maar zich actief bij hun Heer aan te sluiten, te delen in zijn vernedering en zo hun trouw aan Hem te laten blijken

27

 EYEOPENER

(Hebreeën 13:13). Xenofobie (vreemdelingenhaat) past niet bij zijn volgelingen. Integendeel, zij worden aangespoord tot het betonen van gastvrijheid, specifiek in de zorg voor de onaanzienlijksten. Vandaar dat meteen na de oproep om de gastvrijheid niet te vergeten de aansporing volgt: bekommer u om gevangenen en mishandelden.

zij gastvrij ontvangen worden. Als dank maken zij namelijk een onverwacht maar welkom bericht bekend, breaking news. Daardoor worden de gastheer en gastvrouw behalve gevers ook ontvangers. Hun diepste verlangen wordt vervuld (zoals bij Abraham en Sara), of ze worden behoed voor een ramp (zoals bij Lot).

Sculptuur

Vrije markt

De verbinding tussen gastvrijheid en zorg voor de onaanzienlijksten wordt prachtig verbeeld in een bronzen sculptuur die de Canadese kunstenaar Timothy Schmalz in opdracht van het Vaticaan maakte, getiteld ‘Angels Unawares’ (zie pagina 26). Het is een boot met 140 levensgrote vluchtelingen, gezien hun kleding zowel uit het heden als uit het verleden. Engelenvleugels verheffen zich in het midden. De sculptuur staat op het Sint Pietersplein in Rome, op de stoep van de wereldkerk. Het getal van 140 vluchtelingen correspondeert met de 140 heiligen rondom het plein. Zou het om engelen gaan, zonder dat wij dat doorhebben?

Natuurlijk bestaat er verschil tussen gastvrijheid voor individuele reizigers in je eigen huis en het opvangen van de massale vluchtelingenstroom richting Europa. Het is aan de internationale politiek om daarvoor oplossingen te vinden. Tegelijkertijd blijft het een taak voor de kerk om een open huis te zijn voor vreemdelingen, twijfelaars en zinzoekers.

Moet je dan iedereen maar over de vloer halen? Niet noodzakelijk. Gastvrijheid kent verschillende gradaties en daarbij gaat het allereerst om je gezindheid. Als de huiselijke omstandigheden niet zo geschikt zijn, dan kan het ook indirect, via je inzet, financiële steun en gebed voor bijvoorbeeld daklozenopvang of vluchtelingenwerk.

Verkijk je daarbij niet op de buitenkant. Juist in de ontmoeting met de onaanzienlijksten kan het zijn dat engelen je pad kruisen. En omdat engelen fungeren als hemelse boodschappers, gebeurt er iets bijzonders indien

Welk breaking news haal je met de vreemde gasten van tegenwoordig in huis? Brengen vluchtelingen misschien een bevrijdende boodschap mee wanneer zij zich aandienen op de stoep van Europa? De westerse samenleving heeft zich laten inkapselen in de wetten van de zogenaamde vrije markt. Maar hoe vrij is die markt, als economische groei een allesbepalende en dus verslavende wetmatigheid blijkt te zijn? Ook christenen zitten vaak in zichzelf gevangen door een vorm van welvaartsdenken. De vreemdeling op de stoep breekt die afgeslotenheid open, daagt mensen uit om los te komen van hun zelfgerichtheid.

Om over na te denken • Lees de beeldmeditatie bij de sculptuur ‘Angels Unawares’ op Artway.eu (https://tinyurl.com/ soq9ydh) en reageer op de laatste zin: ‘Wij zijn allemaal vluchteling.’

• I n hoeverre geldt de titel van Gezang 163 uit het Gereformeerd Kerkboek (2017) voor jouw gemeente: ‘Dit huis, een herberg onderweg’?

•O p welke manier(en) betoon jij gastvrijheid in je dagelijks leven? Zou je daarin nog iets willen veranderen?

28

OnderWeg #23 > Jaargang 5 > 21 december 2019

 Uiteindelijk biedt

alleen de Allerhoogste geborgenheid 

Volgens de Frans-Joodse filosoof Emmanuel Levinas komt God als ‘de Ander’ ons in het gelaat van die ‘vreemde ander’ bevrijdend tegemoet; Hij doet een appèl op ons om buiten onszelf te treden en ons op Hem te richten. Wie gastvrijheid betoont, wordt eraan herinnerd dat ieder mens een afhankelijk schepsel is en dat vergankelijke welvaart geen levensvervulling kan bieden.

In termen van de Hebreeënbrief: christenen zijn gasten en vreemdelingen op aarde, onderweg naar de stad van de toekomst, het hemelse Jeruzalem (Hebreeën 11:13-16).

Hoe moeilijk en onoverzichtelijk de reisroute ook is, hoe ver we ook van huis zijn, dat blijft het doel. Uiteindelijk biedt alleen de Allerhoogste geborgenheid. Dit geldt zowel voor de kerk, een eigentijdse herberg onderweg, als in de thuissituatie van iedere christen. We leren vertrouwde zekerheden loslaten, openstaan voor nieuwe inzichten, hulp aanvaarden van God en mensen.

Laten wij – evenals de Hebreeën – volharden in het geloof, ons hart gefocust op Jezus. Hij liet zich niet afschrikken door de schande van het kruis, maar dacht aan de vreugde die voor Hem in het verschiet lag (Hebreeën 12:2).

En die vreemde gasten? Wie weet, gaat het wel om reddende engelen!

ROB VAN HOUWELINGEN EN MYRIAM KLINKER-DE KLERCK ZIJN ALS NIEUWTESTAMENTICI VERBONDEN AAN DE TU KAMPEN.

GKv-gemeenten in Amersfoort gaan samen

De GKv-gemeenten van Amersfoort-Hoogland en Amersfoort-Nieuwland zijn samengegaan in één gemeente: Amersfoort Boogkerk. De naam verwijst naar het kerkgebouw dat beide gemeenten al jarenlang delen. De nieuwe gemeente telt ruim 800 leden.

Ds. H.W. Noordman (95) overleden

De oudste predikant in de GKv, ds. H.W. Noordman (95) uit Ede, is overleden. Hij was emeritus predikant van de GKv Hoogvliet-Spijkenisse en diende daarvoor vanaf 1953 de gemeenten van Wieringermeer, Driesum c.a. en Lutten. Hij werkte mee aan de concordantie op de Bijbel in de NBGvertaling van 1951.

Studieconferentie over de hel

Op 14 februari 2020 wordt aan de Theologische Universiteit Kampen een studiebijeenkomst over de hel gehouden.

De organisatoren signaleren dat het idee van eeuwige straf in een brandende hel vandaag de dag niet alleen voor seculieren, maar ook voor veel christenen moeilijk te verteren is. Hoe kan dezelfde God die Jezus gegeven heeft om zich met mensen te verzoenen, ook mensen naar de hel sturen? Is de traditionele interpretatie van Bijbelteksten over de hel wel juist? Wat staat er op het spel als we deze interpretatie loslaten? Deze en andere vragen komen op deze dag aan de orde.

Hoofdsprekers zijn Erik de Boer, Arco den Heijer en Ad van der Dussen. Daarnaast zijn er diverse workshops.

Dagvoorzitter is Almatine Leene. Informatie en aanmelden: www.weetwatjegelooft.nl/studiebijeenkomsten/hel.

Verbonden aan GKv Apeldoorn-Centrum: H.D. Bondt (GKv Leek).

> Voor meer actueel nieuws ga naar onderwegonline.nl

Kerstmenu

I

n een bepaalde periode van mijn leven heb ik een beetje een overdosis aan kerstbijeenkomsten meegemaakt. Vierinkje hier, feestje daar, waardoor ik op de kerstdag zelf vermoeid neerzeeg. Als er dan ook nog gedoe was rond heerlijke maaltijden en verplichte gezelligheid, had ik het soms helemaal gehad. Van de weeromstuit ben ik jarenlang rond die dagen naar een stil plekje gegaan, een krat goede boeken mee en even verstillen. Een stevige wandeling maken en dan een oerHollandse pot bereiden: boerenkool met worst in plaats van al die ‘typische’ kerstrecepten. Nog altijd verleiden supermarkten ons om er met hun producten en recepten een heel speciaal kerstfeest van te maken.

In deze context kom ik in Jesaja 7:15 een intrigerend zinnetje tegen, waar je zomaar overheen zou lezen. Dat gaat namelijk over het menu van Immanuel: ‘Boter en honing zal Hij eten, totdat Hij in staat is het kwade te verwerpen en het goede te kiezen.’

 Een krat goede boeken mee en even verstillen  Boter en honing. Een variant op melk en honing. Het is beslist niet toevallig dat het beloofde land overvloeit van melk en honing én dat beide ‘producten’ geproduceerd worden zonder dat het ten koste gaat van de dieren. Het beloofde land roept het beeld van het paradijs op, waarin de mens alleen op plantaardig voedsel was aangewezen. Maar het is ook een verwijzing naar het messiaanse rijk, waarin zelfs leeuwen vegetariërs zullen zijn. De nieuwe aarde zal ook voor dieren en planten heilzaam zijn. En Immanuel – de God-met-ons – zal vegetarisch voedsel gebruiken. God wil het liefste dat Hij heeft, zijn eniggeboren Zoon, niet overlaten aan de dood.

Paulus spreekt over dit vergankelijke (dat boter en honing behoeft), maar dat nog wel onvergankelijk moet worden. Het vergankelijke zal worden bekleed met het onvergankelijke (1 Korintiërs 15). Dit leven van eten en drinken heeft een belofte van herschepping. Melk en honing. Voedsel van het beloofde land, herinnering aan het prille begin en perspectief op wat komt. Dankzij de liefde van de Vader en de overgave van de Zoon.

Zó is het goed Kerst vieren. Gezegende dagen gewenst en smakelijk eten!

ELS VAN DIJK IS DIRECTEUR VAN DE EVANGELISCHE HOGESCHOOL.

RIETJE BAKKER MOET ZICHZELF SOMS EEN ZETJE GEVEN, WANT:

‘Ik wil niet voor de makkelijke weg kiezen’

30

OnderWeg #23 > Jaargang 5 > 21 december 2019

 ONTMOETING Op een grijze novemberdag praat ik met Rietje Bakker bij haar thuis aan de keukentafel over haar kunst en inzet voor IJM, haar geloof en de keuzes die ze daarin maakte, en over hoe ze haar leven lang wil blijven leren. ‘Ik wil geen spijt hebben dat ik iets niet heb gedaan omdat ik het niet durfde.’

E

en blik op haar Twitterprofiel verraadt dat Rietje een actieve vrouw is.

‘We zijn net terug van een reis die Andries en ik geleid hebben, ik had deze week een spreekbeurt en komend weekend heb ik een retraite…’ Ze lacht.

Dat zal ze vaker doen tijdens ons gesprek. Rietje is een hartelijke, gastvrije vrouw. Met een groot pastoraal hart ook. Oog hebben voor de kwetsbaarheid van het leven leerde ze al vroeg, een beetje tegen wil en dank.

In een eerder interview las ik dat ziekte vormend is geweest in jullie leven. Op welke manier?

TEKST ANNEMARIE VAN DEN BERG-NAP BEELD GERT JAN KOLE

‘We komen allebei uit een gezin waar veel ziekte was, denk aan onze ouders, maar ook een oom en tante.

We kregen al jong, zo rond de 12 jaar, te maken met verantwoordelijkheid in het gezin. Ook hebben we vroeg dierbaren verloren, zoals de zus van Andries. Daar kwam de ziekte van Andries drie jaar geleden nog bij. Het maakt dat je je bewust bent van de kwetsbaarheid van het leven. Je realiseert je ook dat het bijzonder is als het goed gaat. Dan ben je een gezegend mens. En het helpt je te relativeren. Door die bagage kun je met meer inlevingsvermogen reageren. Maar daarnaast ben ik ook een praktisch mens. Ik heb geleerd om handelend op te treden als dat nodig is. Want empathie is mooi, maar er moeten ook dingen gebeuren.’

Dat zorgzame vertaalde je ook in je beroepskeuze.

‘Ja, dat ik in de zorg wilde werken, stond al vroeg vast.

Het werd creatieve therapie, waardoor ik zorg voor mensen mooi kon combineren met creatief bezig zijn.

Toen de kinderen kwamen, ben ik tijdelijk gestopt met werken en deed ik vooral vrijwilligerswerk. Toen de jongste 4 jaar werd, ben ik weer gaan werken, buiten de zorg. Zo’n twintig jaar geleden zag ik een advertentie

waarin iemand gezocht werd om een bureau op te zetten voor mensen die langdurig psychiatrische zorg nodig hebben. Ik had niet de juiste papieren, maar dacht: ik ben goed in organiseren, dat lijkt me wel wat.

En ik kreeg de baan. Daarna ben ik nog een keer van functie veranderd en werd ik opnamecoördinator bij een psychiatrische kliniek.’

Niet de juiste papieren hebben, toch reageren. Zegt dat iets over jou?

‘Ja, ik las ooit ergens: je hebt later spijt van de dingen die je niet gedurfd hebt. Daarom doe ik veel dingen toch, ook al vind ik ze best eng, zoals spreken op een symposium of een interview geven. Ook nu ik ouder word, vind ik het belangrijk betrokken te blijven bij mijn kinderen en de ontwikkelingen in de maatschappij. Ik wil niet voor de makkelijke weg kiezen. Het levert je ook wat

Rietje Bakker is opgeleid tot creatief therapeut en werkte onder meer in de psychiatrie. Ze was lang mantelzorger en sinds 2014 is ze op vrijwillige basis actief voor IJM Expressions for Justice, onderdeel van International Justice Mission, een organisatie die strijdt tegen moderne slavernij. Op Twitter post ze elke dag een kunstwerk rondom het thema geloof met de hashtag: #apaintingeveryday. Van 9 mei t/m 13 juni 2020 exposeert ze in de Sint Joriskerk in Amersfoort (rietjebakker.nl).

Ze is getrouwd met Andries Knevel en samen hebben ze drie kinderen en vijf kleinkinderen.

Rietje en Andries gaan naar de internationale Crossroads gemeente in Amsterdam, waar Rietje tot voor kort lid was van het oudstenteam. Andries is ook lid van de CGK.

31



 ONTMOETING

op. Er komen daardoor nieuwe dingen op je pad, zoals mijn werk voor IJM (zie kader). In dat werk kan ik mijn passie voor gerechtigheid en kunst combineren.

Toch moet ik mezelf soms een zetje geven, omdat ik best onzeker kan zijn. Ik heb echt moeten leren om waardering toe te laten. Ik ben altijd vrij kritisch op mezelf, maar ben gaan inzien dat ik mezelf daarmee tekortdoe. Je mag gewoon ontvangen wat je krijgt. In een lied staat de regel: “I am who You say I am.” Dat gevoel, dat je je identiteit in God mag hebben, daarin voel ik me gedragen. Ik mag ontvangen wat God me geeft, dus laat ik dan stoppen met dat gemaar.

Soms vind ik dat mensen wat te gemakzuchtig zijn en op een bepaalde leeftijd zeggen: nou, laat maar, hoor. Terwijl een bepaalde mate van betrokkenheid niet alleen anderen, maar ook jezelf ten goede komt. Ik denk ook dat God dat van ons vraagt.’

Ze valt even stil en dan komt de pastorale kant van Rietje naar boven. ‘Ik wil overigens niet oordelen. Iedereen is op zijn eigen plek belangrijk. In die zin is het ongeziene wat mensen doen minstens zo waardevol als dat wat gezien wordt. Trouw zijn in je eigen situatie is waar het uiteindelijk toch op aankomt.’

anders was gelopen. Er zijn mensen die hun kinderen in ideale omstandigheden kunnen opvoeden, maar van wie de kinderen ook andere keuzes maken.

Hoewel we de keuze voor Crossroads in eerste instantie voor de kinderen maakten, was het een bonus dat Andries en ik het er ontzettend naar onze zin hadden. Het is voor ons allebei een vernieuwing van ons geloof geweest. Het gedachtegoed verschilt op hoofdlijnen niet eens zoveel van de kerk waar we uitkomen. Alleen al door het bekende in een andere taal te horen, was het weer fris.

Loyaliteit

De laatste jaren is er weer meer ruimte gekomen voor een andere passie van Rietje, haar schilderwerk. Komend jaar mag ze exposeren in de Sint Joriskerk in Amersfoort. ‘Ja, is het niet geweldig? Ik ben autodidact, maar schilder al zo’n zestien jaar. Ik deed dat destijds met mijn goede vriendin Christa Rosier. Zij gaf schildercursussen. Na haar overlijden

Hoewel tijd maken voor mantelzorg een bewuste keus was, ontdekte Rietje ook de keerzijde van loyaliteit naar haar familie. ‘Toen onze oudste naar de middelbare school moest, hebben we overwogen te verhuizen naar een plek waar we school, kerk en gezin op één lijn zouden krijgen.

De CGK waar wij lid waren, was behoorlijk vergrijsd.

Tegelijkertijd waren daar onze ouders bij wie we de zorgbehoefte alleen maar zagen toenemen. Toen hebben we ervoor gekozen om in de buurt van onze ouders te blijven.’

Rietje zoekt even naar woorden. ‘Lange tijd zijn we letterlijk en figuurlijk dicht bij onze ouders gebleven. De loyaliteit was groot. Pas toen onze jongste al 16 jaar was, zochten we een kerk die beter aansloot bij wat de kinderen nodig hadden. Dat werd de internationale Crossroads gemeente in Amsterdam. Achteraf zeggen we: hadden we ons maar meer laten leiden door wat onze kinderen nodig hadden.

We drukken dit ouders tegenwoordig vaak op het hart: kies voor een gemeente waar jouw kinderen vinden wat ze nodig hebben. Jijzelf bent wel in staat om voeding en inspiratie ergens anders vandaan te halen.’

Hoor ik spijt in je woorden?

Rietje aarzelt even en formuleert zorgvuldig: ‘Ik wil er niet te veel over zeggen. Laten we het hierop houden: we hebben drie kinderen en ze zijn niet even kerkelijk betrokken. Als we eerder de overstap hadden gemaakt, hadden ze zich mogelijk meer uitgedaagd gevoeld om bewuste keuzes te maken. Je weet natuurlijk nooit hoe het

32

OnderWeg #23 > Jaargang 5 > 21 december 2019

 ‘Kijk maar over muren heen, dat is verrijkend’ Het mooie van een internationale kerk vind ik bovendien dat er mensen zitten met allerlei achtergronden. Waar je eerder misschien een wat nauwere visie had, ontdek je nu dat God gewoon op zijn eigen manier met iedereen werkt.

Kijk maar over muren heen, dat is verrijkend.’

Exposeren

Kerstonderwerp hebben mensen uit die groep gevraagd: wil jij dat niet gaan doen?

Ik vind het fijn om te schilderen over dingen die mij raken. Dat kunnen een paar woorden uit een lied zijn of uit een preek, maar dat kan ook gaan over actuele problematiek. Zo heb ik over dat laatste voor stichting Bootvluchteling een schilderij gemaakt dat op hun kantoor hangt.

Ik werk abstract figuratief. Die manier van schilderen geeft me veel vrijheid. De titel van mijn expositie in Amersfoort volgend jaar is: See beyond. Kijk er doorheen; er zit nog een laagje onder.’

Ze wijst op een schilderij dat in de keuken hangt.

Tegen een donkere achtergrond vallen subtiel gouden stralen naar beneden. ‘Dit schilderij heb ik gemaakt naar aanleiding van de tekst “His mercies are new everyday.” Genade komt elke dag weer tot ons.

Ik haal regelmatig een uitspraak aan van Ossie Davis: “Any form of art is a form of power, it has impact, it can affect change – it cannot only move us, it makes us move.” Ik vind het een heel mooi citaat, omdat het laat zien dat kunst mensen niet alleen kan ontroeren, het kan mensen ook echt in beweging brengen. Dat is een van de redenen waarom ik kunst gebruik voor de organisatie IJM. Kunst kan mensen op een ander spoor brengen.’

M

Psychotherapie

In de berichten komen woorden als ‘bidden’, ‘halal’, ‘Zwarte Piet’, ‘euthanasie’ voorbij. Er worden serieuze onderwerpen aangesneden, maar nooit ontaardt de discussie. In Kampen hebben we pas een eredoctoraat gegeven aan iemand die als christen de dialoog voert met moslims en mormonen.

Niet door zijn overtuiging in te slikken, maar juist vanwege en met die overtuiging. De vrouwen uit de Vogelbuurt doen niet anders. Zij bewaken intussen de vrede van de stad. Chapeau!

Rietje verzorgt regelmatig workshops in haar eigen atelier waarin ook haar pastorale talent naar boven komt. ‘Ik kies bewust voor een groep van maximaal vijf personen, zodat ik gericht aandacht kan geven.

Soms zitten er mensen bij die wat te verwerken hebben. Ik ben niet actief aan het speuren, maar als ik merk dat er wat speelt, heb ik daar wel aandacht voor. Zo zei een deelnemer na afloop van een workshop eens tegen me: “Weet je dat je die vrouw het equivalent van tien keer psychotherapie hebt gegeven?” Daar ben ik me dan helemaal niet van bewust, maar ik vind het wel mooi.’

In haar atelier laat ze een schilderij zien dat ze maakte op verzoek van Andries, die gevraagd was om ergens te spreken over Psalm 13. ‘Andries grapte naderhand: mijn preek vergeten ze, maar van jouw schilderij wilden ze een foto maken. Het illustreert voor mij weer de kracht van kunst.’

Ze zet de cv in het atelier alvast wat hoger. ‘Ik hoop vanmiddag nog lekker even wat te gaan werken’, lacht ze. ‘Er komt namelijk een expositie aan!’

ANNEMARIE VAN DEN BERG-NAP IS CULTUREEL ANTROPOLOOG EN JOURNALIST.

ijn vrouw is lid van een buurtapp voor vrouwen.

Met haar toestemming mag ik er iets over vertellen. Wij wonen in de Vogelbuurt, vanouds een volkswijk in Amsterdam-Noord. De vrouwen spreken elkaar aan met ‘vogelburinnen’. Ik ga nu iets positiefs zeggen over sociale media. Over mooie gesprekken en warme vormen van steun die erdoor ontstaan. Je hoort vandaag veel over negatief gedrag dat wordt uitgelokt door sociale media. Dit is anders. De vrouwen uit de buurt hebben besloten elkaar te helpen. Samen staan ze sterk.

Alle positieve emoticons worden uit de kast getrokken, vooral veel hartjes natuurlijk. De toon is serieus en liefdevol, tolerant en strijdbaar. De woningcorporatie krijgt ervan langs of de kapper waar je beter niet meer kunt komen als vrouw zijnde. De dames die bevallen krijgen honderd hugs en komt iemand ergens alleen voor te staan, dan zijn de vrouwen daar.

 Mijn vrouw bereidt zich nu voor op een digitale kerstviering 

God is nooit ver weg in deze conversaties. Pas ging het over ‘integratiepessimisme’. Dat vonden de vrouwen een slechte zaak. Met negatieve praat over mislukt multiculturalisme hebben ze niets. We moeten er een ‘kerstonderwerp’ van maken, vonden ze. Prima idee, een kerstonderwerp!

Mijn vrouw bereidt zich nu voor op een digitale kerstviering. Die gaat over nog meer liefde in de wijk en het kind Jezus in de kribbe. Voor deze vrouwen is een kind dat ter wereld komt een prima onderwerp. Dat God er wil zijn midden in dit buurtleven is misschien minder duidelijk.

Gelukkig laat God zichzelf zien, elk jaar opnieuw. Hij is de Immanuel, ook op sociale media.

ROEL KUIPER IS RECTOR VAN DE TU KAMPEN.

 OPINIE BIJ DE INGANG VAN EEN NIEUW DECENNIUM

Leven langs Als deze OnderWeg bij je in de bus valt, hebben we nog maar een paar dagen te gaan en dan zijn de tienerjaren van deze eeuw verleden tijd. We schuiven samen een nieuw decennium binnen. In dit artikel wil ik stilstaan bij het perspectief van God daarop. Wat doet dat met ons leven van elke dag, in en buiten de gemeente?

H

et nieuwe decennium telt ook weer duizenden dagen, waarvan je nuchter Bijbels kunt zeggen dat elke dag genoeg heeft aan zijn eigen wel en wee. Maar er is meer over te zeggen. Ik wil wat licht laten vallen op de andere kant, namelijk dat er lange lijnen door ons leven lopen, vol van perspectief. De diepste reden dat ik met die lange lijnen kom, is omdat Gód van de lange lijnen is.

Profeten en apostelen getuigen dat Hij de Eeuwige is en brengen ons daarin als Bijbellezers bij een niet te bevatten lange lijn, die God eigen is. Super duurzaam, om het zo maar eens te zeggen.

Duurzaamheid

TEKST FREDDY GERKEMA

De kern van het evangelie is vervolgens dat God mens en wereld wil laten delen in zijn onuitputtelijke duurzaamheid.

Misschien viel in de afgelopen adventsweken de Bijbel wel open bij die intrigerende visioenen van Jesaja, met mensen die zo gaaf zijn en een wereld uit één stuk. Daar gaat het leven nooit voorbij, om het met de prachtige slotregel van Psalm 133 (PvN) te zeggen. Fascinerend om te zien hoe de profeten ons met hun lange lijnen betrekken bij de duurzame, nieuwe wereld van God. Later getuigen de apostelen daar eveneens van. Neem Johannes 3:16: ‘Want God had de wereld zo lief dat Hij zijn enige Zoon heeft gegeven, opdat iedereen die in

34

OnderWeg #23 > Jaargang 5 > 21 december 2019

Hem gelooft niet verloren gaat, maar eeuwig leven heeft.’

Onze wereld is geen wegwerpwereld en mens en dier zijn niet bedoeld voor de schroothoop. God wil ons in zijn duurzaamheid laten delen, door Jezus. Dat is het perspectief van de profeten en apostelen. Het is leven langs lange lijnen of het is geen leven. Alles of niks.

Tussen de tegels

Het valt me steeds weer op dat dit perspectief met zijn lange lijnen geweldig aansluit bij ons leven van elke dag.

De duurzaamheid zit ons gewoon in het bloed! Het leven van elke dag tintelt aan alle kanten van verlangens naar een leven langs lange lijnen. ‘Lang zal ze leven’, zingen we bij een verjaardag en dat hopen we natuurlijk ook van harte.

Of neem school, studie en werk: dat doe je niet voor ‘even’, maar voor ‘het leven’. En wat zit er in het relationele een hang naar duurzaamheid. Het is absurd dat je zou trouwen voor een paar maanden, of een kind zou krijgen waarover je bij voorbaat besluit dat je er niet langer dan een jaar voor zorgt.

Iets van die lange lijnen zit ook in het simpele feit dat je zo gehecht kunt raken aan het plekje waar je woont, met die tuin waar je op een zomeravond heerlijk kunt zitten. En aan de hond of de kat. Kortom, dat genieten van en verlangen naar de lange lijnen – het ligt voor het oprapen tussen de tegels van ons alledaagse leven. Alsof we ervoor gemaakt zijn.

lange lijnen

Deugden

Maar het blijkt ook als je een slag dieper gaat. Denk aan verschillende grondnoties in ons bestaan, zoals wijsheid, moed, rechtvaardigheid en matigheid. Ik pak deze vier, omdat ze – als de vier deugden – al een rol speelden in het denken van de oude Grieken. De christelijke kerk omhelsde dit viertal en voegde er geloof, hoop en liefde aan toe. Zo gingen ze als de zeven deugden eeuwen mee, eigenlijk tot op vandaag. En wat passen deze zeven basisnoties bij het leven langs lange lijnen.

Bij de liefde is dat klip en klaar. Liefde is duurzaam of het is geen liefde. En ook bij geloof en hoop – de andere twee die later aanschoven – zie je de lange lijnen, die doorlopen tot in de nieuwe wereld van God. Bij wijsheid hoor je dat die ‘met de jaren komt’ en – niet toevallig – dat wijsheid begint bij ontzag voor de Heer. Matigheid moet het ook niet hebben van ‘even’, zo beseffen we maar al te goed in onze tijd die rijk is aan CO2 en stikstof. Loop ze allemaal nog maar eens rustig door en je merkt hoezeer ze passen bij het leven langs lange lijnen.

Sprinters

Ik zei het al: de nuchtere insteek dat elke dag genoeg heeft aan zijn eigen wel en wee, kan je helpen om ook in een nieuw decennium een dag goed door te komen.

Die dagen van onze jaren, zoals Psalm 90 het letterlijk zegt. Maar vergeet de andere kant niet. Die van het leven langs lange lijnen. Als christenen kunnen we volgens mij wel een flinke scheut van dat andere denken gebruiken.

Denk alleen al aan het werk in de kerk. Te vaak hoor ik dat mensen best een kleine, overzienbare klus in de gemeente willen oppakken, maar (liever) niet iets waar ze voor jaren aan vastzitten. We zijn ook in de christelijke gemeente sprinters aan het worden en de stayers worden zeldzaam.

Ongetwijfeld onder druk van alles wat kan en moet in onze cultuur, want overal hoor je over korte cursussen, heidagen en werken op projectbasis.

Toch zou ik juist met het oog op het werk in de kerk willen zeggen: overweeg bij de ingang van een nieuw decennium eens of je de zaken in je leven zo kunt herschikken dat je in de kring van de gemeente meer kunt leven langs lange lijnen. Meer doortrokken van het besef dat je leeft voor het aangezicht van de eeuwige God en sterker in het perspectief van zijn nieuwe wereld.

Leef meer langs lange lijnen dus, om te beginnen in de kerk. Het zou zomaar kunnen dat je daar in de volle breedte van je leven de vruchten van plukt.

FREDDY GERKEMA IS PREDIKANT IN DE NGK VAN AMERSFOORT-NOORD.

35

S A

A I X

ADVERTENTIES

M

E

N

V O O

R

Hartelijk dank voor uw steun aan de Faculté Jean Calvin in Zuid- Frankrijk. Mogen we ook in 2020 weer op u rekenen? // SAMEN VOOR AIX VANAF JANUARI 2020: VRIENDEN VAN AIX + KAMPEN-AIX = SAMEN VOOR AIX

Giften tot eind 2019 zijn welkom op de volgende rekeningen: >> NL04 INGB 0003 4906 87 t.n.v. Stichting Kampen-Aix >> NL43 INGB 0003 7040 64 t.n.v. Stichting Vrienden van Aix Met ingang van januari 2020 gebruiken we één rekeningnummer: >> NL04 INGB 0003 4906 87 t.n.v. Stichting Samen voor Aix

Wat mij bezielt is dat God van mij houdt. Ongelooflijk!

Ik zoek bezieling om dat nog beter te kunnen ervaren.

Jij ook?

Neem nu een proefabonnement op OnderWeg.

ga naar onderwegonline.nl/gratis drie maanden gratis en stopt automatisch

KOMEN ER NOG BOOTJES AAN DAN? Meer dan 13.000 getraumatiseerde vluchtelingen zitten muurvast in een overvol kamp op Lesbos. Nog dagelijks komen er nieuwe boten aan.

Help mee, zodat deze vluchtelingen de hulp krijgen waar ieder mens recht op heeft.

www.bootvluchteling.nl/laatzenietindekoustaan | NL97 RBRB 0918 9326 37